Қауіпсіздік мәселесінің теориялық аспектілері
ЖОСПАР
Қысқартулар
Кіріспе
1. Орталық азия аймағындағы ұлттық қауіпсіздіктің құрылуы
1. Қауіпсіздік мәселесінің теориялық аспектілері
2. Орталық азиядағы қауіпсіздіктің шеткі нүктелері
2. Орталық Азияның қауіпсіздік және сыртқы акторлардың геосаяси
стратегиялары
1. Ресей, Қытай, АҚШ-тың Орталық Азиядағы
геосаяси мүдделері
2. Аймақтағы жаһанды қауіптердің алдын алу шаралары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
2
5
5
17
27
27
43
58
61
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы
әлеуметтік-экономикалық модернизация мен билік жүйесін
демократияландырудың жаңа кезеңінде тұр. Соңғы жылдары Азиядағы
бірқатар елдер мен ұйымдардың күш салуының арқасында өзара
түсіністік пен әріптестік аланы нығайып, сенім шаралары пысықталып,
жүзеге асуда.
Ынтымақтастықтың түрлі саласындағы және барлық деңгейіндегі
қарым-қатынастар, атап айтқанда, экономика, мәдениет, әлеуметтік
өмір, қауіпсіздікті қамтамасыз ету, лаңкестікке, есірткі
тасымалына, заңсыз қару-жарақ саудасына қарсы күрес, тағы басқа
бағыттағы интеграциялық үдерістер үдей түсуде. Бұл жәйт құрлықтағы
ахуалды тұрақты әрі орнықты етуге қызмет жасау үстінде және оны
жетілдіру мәселелері жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Біріншіден, Орталық Азияның барлық елдерi түгел дерлiк өздерiн
түркi мәдениетiне жатқызады, аймақтағы тұрғын халықтың басым
көпшiлiгi ислам дiнiнiң суннит тармағына жататындар, халықтың денi,
аз болсын, көп болсын, орыс тiлiн меңгерген. Аймақтағы бұл елдердiң
тарихында ортақ жайлар да жеткiлiктi.
Екіншіден, стратегиялық мақсат ретiнде бiртұтас Орталық-Азиялық
геосаяси блогын қалыптастыруды одан әрi дамытып, жалғастыра беру
керек.. Сондықтан оның дұрыс және бұрмаланған бұрыс жақтарын
айқындау қажет. Оған объективті, ғылыми тұрғыдан қарау – бірден бір
дұрыс жол болып табылады.
Үшіншіден, Iшкi аймақтық қақтығыстарды азайту, сенiмдiлiктi
арттыру бағытында талпыныс жасаған дұрыс. Орталық-Азиялық
мемлекеттердiң бәрiнiң стратегиялық дамуын ескере отырып, оларды
өзара сәйкестендiруге ұмтылу қажет. Ол үшін заңдық және басқа да
негіздер жасалуы керек, уақыт та қажет. Сондықтан ол ғылыми
зерттеулер мен талдауларды қажет етеді.
Төртіншіден, Екiншiден, iрi-iрi сыртқы ойыншыларды
жақындастыруға және өзара қарым-қатынаста болуға ынталандыра
отырып, көптармақты саясат жүргiзудi жалғастыру қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихта қауіпсіздік мәселесі аз
зерттелген жоқ. Оны оң мән-мағынасында түсіндіруге Г. Моргентау, К.
Уолц, Р. Нибур, К. Томпсон, Р. Арон көп енбек сіңіргені белгілі.
Бұл мәселемен кейінірек көптеген ғалымдар және саясаткерлер
айналысты (Р.Арон, Г.Алмонд, Н.А.Бердяев, Д.Истон К.Каутский,
Г.В.Плеханов, А.Салмин, Ю.Хабермас және т.б.) [1. 73б].
Қазіргі таңда қоғамдағы қауіпсіздік мәселесі одан әрі зерттеуді
қажет етіп, нағыз көкейкесті сипат алып отыр. Президент
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінде бұған үлкен мән беріліп, оның бағыт-
бағдары атап көрсетілген [42. 105б]. Оның тікелей бастамашылығымен
Орталық Азиядағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық мәселелері атты
баяндамасы бойынша Орталық Азиядағы қауіпсіздіктің өзекті
мәселелері және аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз етудің маңызды
механизмдері қарастырылды.
Орталық Азиядағы қауіпсіздік жүйесі мәселелеріне байланысты
С.И.Абдулпаттаевтың, Б.Т.Аяғановтың, Р.Б.Әбсаттаровтың,
Л.А.Байдельдиновтың, Н.Ж.Байтенованың, А.С.Балгимбаевтың,
Ә.Бәкірдің, М.А. Биекеновтың, А.Х.Бижановтың, С.М.Борбасовтың,
К.Н.Бурхановтың, А.М.Джунусовтың, А.Дьяченконың, Е.Ертісбаевтің,
Ғ.Есімнің, Ж.Жунусованың, С.Зимановтың, Г.Ибраеваның,
Л.М.Иватованың, Г.Н.Иреновтың, А.Ш.Ишмухамедовтың,
Р.К.Қадыржановтың, Н.Қалиевтың, А.С.Қалмырзаевтың, Д.Кішібековтың,
М.Б.Қасымбековтың, С.Қ.Қозыбаевтың, М.Лаумуллиннің,
А.И.Лұқпановтың, Б.А.Майлыбаевтың, Т.А.Мансуровтың, Д.Медеуованың,
Г.Сапаргалиевтің, Т.Сәрсенбаевтың, С.Т.Сейдумановтың,
Ж.Қ.Симтиковтың, К.Л.Сыроежкиннің, И.Н.Тасмагамбетовтың,
М.Б.Татимовтың [44. 11б] және т.б. еңбектерін атауға болады.
Бұл еңбектердің осы жұмыс тақырыбын тереңірек ашып көрсетуге
жәрдемі үлкен.
Сонымен қатар қауіпсіздікті қамтамасыз ету процесіне қатысты
мына еңбектерді де атап кеткен жөн. Орталық Азиядағы ынтымақтастық
пен қауіпсіздік: жағдайы мен келешегі атты халықаралық конференция
туралы жинақ жарық көрді. Мұнда негізінен қаралған мәселелер:
Орталық Азиядағы қазіргі кезеңдегі аймақтық ынтымақтастық пен
қауіпсіздіктің өзекті мәселелеріне арналған және т.б.
М.Т. Лаумулиннің Орталық Азия шетелдік саясаттану мен әлемдік
геосаясатта атты еңбегінде [12. 67б] Орталық Азияның айналасы мен
ішіндегі геосаяси үрдістерге және олардың әлемдік саясатта алар
орнын жөнінде мәселелері зерттелген.
Б.Қ.Сұлтановтың редакциялауымен шыққан Орталық Азия: аймақтық
өзара әрекеттестіктің жағдайы мен болашағы[42] атты жыл сайынғы VI
Алматы конференциясының материалдары Орталық Азияға жыл өткен сайын
әлемдік қызығушылығының арта түсуін көрседі.
С.К.Кушкумбаевтың Орталық Азиядағы көпжақты ынтымақтастық және
аймақтық қауіпсіздік атты монографиясында Орталық Азия
мемлекеттерінің дамуын айқындаушы жаңа бағыт қалыптастырушы кезең
шеңберінде интеграция процесін жүзеге асыру саясатының теориялық
мәселелері зерттелген[11. 55б].
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету комплексті проблема. Оның
тармақтары мен жақтарын жеке бөліп алып қана зерттеумен шектелу,
қаншалықты дұрыс болғанымен, жеткіліксіз. Сондықтан дипломдық жұмыс
тақырыбы кең ауқымда Орталық Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасз ету
деп алынып отыр.
Зерттеу пәні болып Орталық Азиядағы қауіпсіздік процесінің
ерекшеліктерін ғылыми зерттеу жолы таңдалды.
Зерттеудің нысаны қауіпсіздік саясатының ғылыми концепциялары,
оның Қазақстан жағдайындағы ерекшеліктері, шетелдік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету моделдері болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік жүйесін ғылыми –
сараптамалық тұрғыда кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің ғылыми мақсатына жету үшін төмендегідей негізгі
міндеттер қойылды:
– қауiпсiздiк аясында аймақтық бiрлестiктердiң экономикалық,
саяси және мәдени тетiктерiн ашып көрсету;
– Тарихтағы қауіпсіздік концепцияларының және модельдерінің
саяси сипатын, оның Орталық Азия аймағы үшін мәнін анықтау;
– Орталық Азияның қауіпсіздік және сыртқы акторлардың геосаяси
стратегияларын ашып көрсету;
– Аймақтағы өтпелі кезеңдегі саяси жүйесінің ерекшеліктерін
талдау және оған сәйкес қауіпсіздікті жетілдіру жолдарын қарастыру;
– тұрақтылықтың шоғырлану шеңберiн Қазақстан мен Орталық Азия
төңiрегiнде қалыптастыру процесін жетілдіру ісіне байланысты тиісті
ғылыми қорытындылар мен ұсыныстар енгізу.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері Кеңес Одағының ыдырап, аймақ
елдерінің тәуелсіздік алған кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі
кезеңді қамтиды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мәселелерін зерттеу үшін тарихи жүйелеу,
диалектикалық, компаративтік, функциональдық әдістемелемік
принциптерге сүйендік.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері басшылыққа алынды. Сол сияқты
Халықаралық келісім шарттар мен Қазақстан Республикасының Заңдары
мен нормативті-құқықтық актілері пайдаланылды.
Аймақтағы саяси жүйенің өзіндік дамуымен өзгермелілігін ескере
отырып, қауіпсіздік шараларының қажеттілігі мен мүмкіндігі
негізделген;
Дүниежүзiлiк тәжiрибе көрсетiліп, мемлекеттiк және аймақтық
қауiпсiздiктi аймақтың шекара бойындағы мемлекеттерiмен қауiпсiздiк
аясындағы қарым-қатынас дамытуна сараптама жасалды;
Орталық Азия аймақ қауiпсiздiктiң еуразиялық жүйесiнiң бөлiгi
және ғаламдық қауiпсiздiк жүйесiнiң де бөлiгi деп салыстырмалы
талдау жасалды. Тұтастай алғанда, бүкiл аймақтық орталық күштердiң
қатысуымен ұжымдық қауiпсiздiк жүйесiн қалыптастыруға ұмтылыс
жұмысы жасалған;
Қауiпсiздiктiң шешушi кiлтi Орталық-Азиялық мемлекеттердiң өздi-
өздерiнiң көпжақты қарым-қатынас жүйесi болып табылатыны
негізделген;
Қазіргі Ресей, Қытай, АҚШ-тың Орталық Азиядағы геосаяси
мүдделері көрсетілген;
Аймақтағы жаһанды қауіптердің алдын алу шараларын жетілдіруге
бағытталған негізгі ұсыныстар берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі
тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қысқартылған сөздер мен ұйымдар атауларының тізімінен тұрады.
Орталық азия аймағындағы ұлттық қауіпсіздіктің құрылуы
1. Қауіпсіздік мәселесінің теориялық аспектілері
Саясаттану ғылымы мен халықаралық қатынастар теориясының басты
парадигмаларының бірі ретіндегі қауіпсіздік ұғымы аймақтық,
ұлттық, халықаралық дәрежедегі саяси процестерді зерттеудің
қолданбалы категориясы болып табылады. Қауіпсіздік феномені әлемдік
саясаттың кез келген мәселесімен тығыз байланыста екендігі даусыз.
Бұл ұғым қоғамның қарапайым мүшесінен бастап мемлекеттік
дейін, одан әрі халықаралық қатынастар мен әлемдік саясат деңгейіне
дейінгі саланы қамтиды.
Ұлттық қауіпсіздік ұғымы саясаттану ғылымының категориясы
болғандықтан, қоғам мен ұлт арасындағы байланысты көрсетеді,
қоғамдық қатынастар мен сананың, қоғамдық инситуттар мен олардың
қызметін, нақты тарихи жағдайда қалыптасқан ұлттық мүдделердің
жүзеге асуын қамтамасыз етудің тұтас жүйесін сипаттайды. Ұлттық
қауіпсіздік мәні жалпы тұлға мен қоғамның өмір сүруі мен дамуына
кедергі жасайтын, қоғамның ішінде немесе оның шеңберінен тыс
болатын кез-келген жағымсыз әрекеттерге тойтарыс беру болып
табылады.
Ұлттық қауіпсіздік үш деңгейден тұрады: тұлға, қоғам,
мемлекет. Мән-мазмұны жағынан ұлттық қауіпсіздік саяси,
экономикалық, әскери, экологиялық, ақпараттық және ұлттың дамуының
мәдени қауіпсіздігі деп белгіленеді. Қауіпсіздік саясатының өзегі
ұлттың және ғасырлар бойы қалыптасқан мемлекеттік институттар
арқылы мемлекеттік құрылыс мәселелерін өздігінен шешіп, тұлғаның
және қоғамның мүдделері үшін тәуелсіз ішкі және сыртқы саясатты
жүргізу қабілеті мен мүмкіншілігінен тұрады. Яғни, ұлттық
қауіпсіздік тек қана ұлттың аман қалу жағдайын (шартын) ғана емес,
сонымен қатар қоғамның, мемлекеттің және тұлғаның толыққанды өмір
сүруі үшін қажетті жағдайды анықтап, түсінуге мүмкіндік беретін,
саяси, әскери, экономикалық, элеуметтік, экологиялық, рухани жэне
басқа факторлардың біртұтас (бірегей) кешенді жүйесін білдіреді.
Сондай-ақ, ұлттық қауіпсіздік категориясын анықтап алғаннан
кейін бұл тұрғыда қауіпсіздік ұғымын бөлек анықтап алған жөн болар.
Қауіпсіздік -өмірлік маңызды мүдделердің және тұлғаның, қоғамның,
мемлекеттің өмір сүруінің түбірлі негізгі қағидаларының жағдайы
және де әлемдік қауымдастықтың ішкі және сыртқы қауіп-қатерлерден
берік қорғалғандығының күйі; біреуге, бір нәрсеге қауіптің
төнбейтін жағдайын сипаттайды. Қауіпсіздіктің келесі түрлерін бөліп
көрсетуге болады: халықаралық (сыртқы, ғаламдық, планетарлық,
космостық) және ұлттық, ішкі, мемлекеттік жэне одан кейін қоғамдық,
әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, экологиялық, техникалық,
технологиялық, нашақорлық, әскери (қорғаныс), азық-түлік, шикізат,
өнеркәсіптік, банктік, қаржылық, дәрігерлік, ветеринарлық,
радиациялық, өртке қарсы, транспорттық (жол, авиациялық, теңіз,
құбыр, космос), аймақтық, муниципалды қауіпсіздік және тауар,
жұмыс, қызмет көрсету жэне т.б. қауіпсіздік .
Қазақстан Республикасының Қауіпсіздік туралы Заңында ұлттық
қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлер - ұлттық мүдделердің жүзеге
асуына кедергі жасайтын немесе осы мүдделерге қауіп төндіретін
жағдайлар, процестер мен факторлардың жиынтығы деген анықтама
беріледі. Заңда ұлттық қауіпсіздік ұғымы ретінде ұлттық
мүдделердің нақты және мүмкін қауіп-қатерлерден қорғалғандығының
күйі[45] деп тұжырымдалады.
Қауіпсіздік ұғымы алғаш рет 1940 жылдардың соңы мен 1950
жылдардың басында АҚШ – та кең қолданысқа ие бола бастады. 1947
жылы Ұлттық қауіпсіздік туралы заң қабылданып, соның негізінде
қауіпсіздік мәселелерімен айналысатын Қорғаныс министрлігі, Орталық
Барлау Басқармасы және басты әскери – саяси орган – Ұлттық
қауіпсіздік кеңесі құрылды. Кейін қауіпсіздік ұғымы НАТО
құрылымдары қызметінде де қолданыла бастады.Осы кезеңнен бастап
халықаралық қауіпсіздік пәні АҚШ-тың жоғарғы оқу орындарындағы
университеттік бағдарламаның міндетті түрде оқытылатын арнайы
курсына айналып, мемлекет қаржысының есебінен аталмыш тақырыппен
айналысатын ғылыми – зерттеу орталықтары ашыла бастады.
Ұлттық қауіпсіздік мәселесіне арналған белгілі саясаттанушы
ғалымдар Г. Моргентаудың, К. Уолцтың, Р. Нибурдың, К. Томпсонның,
Р. Аронның тырнақ алды еңбектері жариялана бастады. Осы себепті
қауіпсіздік мәселесін тұңғыш рет теориялық тұрғыда негіздеп,
методологиясын жасау толығымен батыстық ғалымдардың үлесіне тиесілі
екендігін мойындау қажет.
Ал биполярлық жүйенің екінші жағында, яғни Кеңестер Одағында
қауіпсіздік деп аталатын кешенді ұғым халықаралық қатынастар
сөздігінде соғыс, бейбітшілік, қорғаныс секілді дәстүрлі
терминологиямен түсіндіріліп, КСРО – ның Саяси бюросы, КОКП Орталық
Комитеті АҚШ-ғы Қауіпсіздік Кеңесі тәрізді аналогиялық қызметті
атқарды. Ал қауіпсіздік термині 1985 жылдардан кейін қайта құру
барысында ғана толық легитимділікке ие болды.
Қауіпсіздік көп қырлы ұғым. Ғылыми категория ретінде ол ең
алғаш рет батыстың саяси реализм, либералдық-идеалистік
парадигмалар шеңберінде толыққанды зерттеле бастады. Ал қазіргі
заманғы қауіпсіздік концепцияларына кооперативтік қауіпсіздік, адам
қауіпсіздігі, демократиялық әлем бағыттары жатады.
Қауіпсіздікті зерттеудің классикалық теориясы болып табылатын
саяси реализм бағытына сәйкес ұлттық және халықаралық
қауіпсіздіктің басты әрекет етуші субъектісі – мемлекет. Мемлекет
әлемде болып жатқан қауіп – қатерлердің себебі мен салдары,
қауіпсіздіктің үміті мен болашағы. Суық соғыс мемлекет ролінің
күшеюіне, оның маңыздылығы мен билігінің артуына ықпал етті.
Сондықтан да әлемдік саясаттағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты сақтау
мен қамтамасыз ету міндеті бірінші кезекте мемлекеттің мойнына
артылады. Ал, халықаралық саясаттың табиғаты анархиялы сипатта
болғандықтан өзара бәсекелестік саласында мемлекеттер тек өздеріне
ғана сенім артуы тиіс. Саяси реализм өкілдері қауіпсіздікті дербес
мемлекеттің немесе белгілі бір елдер тобының мүдделерін қорғау
жүйесі ретінде қарастырады. Яғни, олардың пайымдауынша қауіпсіздік
ұғымы ұлттық мүдделерді қорғау жүйесін білдіреді.
Саяси реализм мектебіндегі орталық ұғымдардың бірі бұл ұлттық
мүдде категориясы. Мүдде география, тарихи мұра, ұлттық
ерекшеліктер секілді тұрақты факторлардың негізінде қалыптасады.
Саналы түрдегі қажеттілік ретіндегі мүдде онтологиялық және
гиоссологиялық құрамдас бөліктерінен көрініс табады. Ол маңыздылығы
жөнінен үш деңгейге бөлінеді: өмірлік маңызды (басты), басым
мүдделер (негізгі) және қарапайым (екінші кезектегі) мүдделер. Бұл
мүдделерді анықтау үшін ең алдымен мемлекеттің әлеуеті мен қуатын
объективті түрде бағалай білу қажет.
Саяси реализм мектебінің көрнекті өкілі А. Уолферс өзінің
Келіспеушіліктер мен ынтымақтастық. Халықаралық саясат эсселері
еңбегінде қауіпсіздік және ұлттық мүдделер ұғымдарының ара
жігін ажыратады. Реализм өкілі ретінде, ол халықаралық қатынастарда
анархия үстемдік етеді, сондықтан мемлекет атынан әрекет ететін
және өз елінің басқа мемлекеттермен қарым - қатынасын айқындайтын
саясаткерлердің қызметі ұлттық мүдделерді нақты түрде айқындауға
негізделуі керек деп есептейді.
Өзінің зерттеулерінде реалистік бағытты ұстанушы канадалық ғалым
Алекс Бэттлер ұлттық мүдделер және ұлттық қауіпсіздік
категориялары бір – бірімен тығыз байланысты екендігіне қарамастан,
екеуін теңестіруге болмайды деп тұжырымдайды. Ол ұлттық мүдделер
үғымын сыртқы саясаттың қалыптасу және орнығу кезеңіне, ал ұлттық
қауіпсіздік ұғымын халықаралық қатынастар жүйесіндегі оның жүзеге
асырылу кезеңіне жатқызады.
Неореализмнің негізін қалаушы Кеннет Уолц қауіпсіздікті тұлға
қауіпсіздігі, мемлекет қауіпсіздігі және дүние жүзі қауіпсіздігіне
жіктейді. Бұл тұжырым реализм бағытына қарама – қайшы келді,
өйткені саяси реализм өкілдерінің пікірінше тұлға қауіпсіздігі
мемлекетке және оның қауіпсіздігіне тәуелді. Уолцтың пікірінше,
әрбір мемлекет кез келген жолмен өз өміршеңдігін сақтап қалуға
тырысады және оның барлық іс әрекеті қауіпсіздікті қамтамасы етуге
бағытталады, сондықтан олардың сыртқы саясаты күштер балансына
негізделіп құрылады.
Ұлттық қауіпсіздік концепциясы негізінде, дәлірек айтсақ,
оны теріске шығару арқылы француз реалистері өз теориясын
қалыптастыруға тырысты. Бұл бағыттың алғашқы теоретиктерінің бірі
белгілі ғалым Р. Арон. Ол өзінің Ұлттар арасындағы соғыс пен
бейбітшілік атты еңбегінде ұлттық қауіпсіздік концепциясын
нақтылауда тың көзқарасты ұстанады. Оның пайымдауынша ұлттық
қауіпсіздікті рационалды тұрғыда анықтау, яғни жеке тұлғалар мен
қоғамдағы сан алуан топтардың қарама-қайшы мүдделерін жалпылау
мүмкін емес. Алайда, ортақ мүддеге айнала алатын мақсаттар бар –
олар мемлекеттің қауіпсіздігі мен құдіреті. Яғни, қауіпсіздік
ұғымы Арон тұрғысынан қарастырғанда мемлекеттің өміршеңдігінің
қайнар көзі болып табылады.
Р. Арон зерттеген халықаралық қатынастар теориясының кейбір
тұстарын француз зерттеушісі Ж.-Б. Дюрозель одан әрі дамытты. Оның
пікірінше мемлекеттің басты міндеттерінің бірі дәулеттілікке қол
жеткізу. Мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылатын
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесін ол салыстырмалы және абсолютты
түрде сипаттайды. Біріншісі, әскери және одақтастар көмегімен
мемлекеттің өз қуаты арқылы іске асырылса, ал екіншісі, мүдделер
тоғысқан жағдайда ғана орнығатын идеалды күй.
Саяси реализм бағытының өкілі Бари Бузан қауіпсіздік
категориясын жалпы ұғым ретінде, ал оның құрамдас бөліктерін
(ұлттық қауіпсіздік, экономикалық қауіпсіздік, экологиялық
қауіпсіздік және т.б) белгілі бір шындықтың нышандары іспетті
қарастырады. Б. Бузан қауіпсіздікті пәнаралық категория ретінде
сипаттайды. Сонымен бірге, оның басты зерттеу обьектісі тұлға болып
табылады. Оның пікірінше, тұлға қауіпсіздігі қауіпсіз әлемнің басты
айқындаушы факторына айналуы тиіс. Тұлға халықаралық қатынастардың
обьектісі жэне субьектісіне айналады, ал оның қауіпсіздігі жаһандық
қауіпсіздіктің негізі болып табылады.
Белгілі американ саясаттанушысы Г. Моргентау мемлекеттердің
бақталастығы мен олардың өз мақсаттарына жету ұмтылыстарының түпкі
себептерін анықтауға ұмтылды. Ғалымның пікірінше жалпы саясат
секілді халықаралық саясат та билік үшін күрес болып табылады.
Сонымен бірге, әлемдік аренадағы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің шешуші құралы - күш.
Қауіпсіздік парадигмасын дамыту мен жетілдіруде либералдық –
идеалистік мектептің өкілдерінің атқарған ролі орасан зор. Бұл
бағыттың басты идеясы әмбебап құндылықтар мен жалпы адамзаттық
мүддеге негізделген халықаралық ынтымақтастық. Осы тұрғыдан
келгенде қауіпсіздікке қатер төндіруші және тұрақтылықты
шайқалтушылар – моральдық және құқықтық нормаларды бұзып,
халықаралық ынтымақтастықтан бас тартушылар. Либералдық –
идеалистік мектептің орталық ұғымдары – жалпылама қарусыздану және
ұжымдық қауіпсіздік, сондай – ақ адам құқықтары. Ұлттар Лигасы
тұсында саяси мәртебеге ие болған ұжымдық қауіпсіздік ұғымы, 1970
жылдардан бастап қос державамен қатар, БҰҰ, ЕҚЫҰ, НАТО, ВШҰ
ұйымдарының сарапшылары мен саясаткерлері арасында кең қолданысқа
ие бола бастады. Осы жылдары мағынасы жөнінен жоғарыда аталған
ұғымға жақын жалпы қауіпсіздік (common security) және жалпылама
қауіпсіздік (comprehensive security) ұғымдары пайда болды. Ұжымдық
қауіпсіздік дегеніміз – белгілі бір қауымдастықтың мүшелері болып
табылатын субъектілер бір – біріне күш қолданудан бас тартады және
мүше – мемлекетке осы қауымдастықтың өзге мемлекеті тарапынан
басқыншылық жасалған жағдайда көмек көрсетуге міндеттеледі. Бұл
теориялық үлгі БҰҰ жетекшілігімен бүгінгі таңға дейін
жетілдірілуде. Алайда бұл бағыттағы жұмыстар үлкен кедергілерге
ұшырасуда. Оның басты себебі ұжымдық қауіпсіздік бірқатар орындалуы
қиын талаптарға жауап беруге міндеттілігінде. Бұл талаптарды шартты
түрде бес топқа бөлуге болады: моральдық, заңнамалық,
институционалдық, жүйелік және ситуациялық.
Жалпы, көптеген батыстық ғалымдардың пікірінше 1945 жылы
Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылуы ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне арқау
болды. Нәтижесінде, 1990 жылдар басында ғылыми әдебиеттерде айтыла
бастаған кооперативті және адамзат қауіпсіздігі концепциялары
дүниеге келді.
Кооперативтік қауіпсіздіктің басты тұжырымдарын алғаш рет АҚШ-тың
Брукинг университетінің бір топ ғалымдары жариялаған болатын.
Олардың пайымдауынша, кооперативтік қауіпсіздік - бұл агрессияны
тежеу тетіктері. Коопертивтік қаупсіздіктің өз ішінде басты екі
бағыт бар – олар гроциандық (рационалистік) және канттық
(революциялық). Біріншісі халықаралық институттар мен құқықтық
нормаларға ден қойса, екіншісі әмбебап моральдық нормалар мен адам
құқықтарын басты орынға қояды.
Кооперативтік қауіпсіздік теориясының екінші тармағы Р. Кеохейн мен
Дж. Найдың Трансұлттық қатынастар жэне әлемдік саясат кітабында
айқындалған неолиберализмнің қағидаларына негізделеді. Кітап
авторлары өзгерістер орын ала бастаған халықаралық қатынастар
құрылымына көңіл аудара бастады. Олардың пікірінше халықаралық
қатынастар жүйесінде мемлекетпен қатар, ТҰК, МЕҰ секілді
субьектілердің пайда болуы болжаулы халықаралық жүйенің құрылуына
алып келді. Реализмнің анархиялылығы жойылып, ол туындаған
жанжалдарды ынтымақтастық негізінде шешу режиміне орын берді.
Австралиялық зерттеуші П. Дьюиттің пікірінше кооперативтік
қауіпсіздік жүйесі мыналарға негізделеді: 1) агрессордың іс-қимылын
тоқтату мақсатында оның қуатын әлсірету тетіктері; 2) әскери -
саяси одақ құру арқылы.[1. 73б]
Адамзат қауіпсіздігі концепциясы деп те аталатын
кооперативтік қауіпсіздік үлгілерінің бірін Канаданың бұрынғы
сыртқы істер министрі Ллойд Эскуорти ұсынған болатын. Оның
тұжырымдауынша, бүгінгі таңдағы әрбір адамның жеке қауіпсіздігі
ішкі жанжалдардың көбеюі себебінен қорғансыз күйде қалып отыр.
Азаматтық конфликтілер және соған байланысты туындайтын
тәртіпсіздіктер, адам құқықтарының бұзылуы, терроризмнің етек жаюы
мен қоршаған ортаның ластануы бұл қауіп - қатерлерге төтеп бере
алмайтын бұрынғы қауіпсіздік концепцияларын қайта қарастыруды талап
етеді. Бұл жаңа концепцияның діңгегі тұлға қауіпсіздігі болуы тиіс.
Қазіргі заманғы қауіпсіздік теорияларының бір тармағы болып
табылатын демократиялық әлем бағытын Дин Бабст, Майкл Дойл, Брюс
Рассел, П. Аснер, Джеймс Ли Рэй, Б. Рассет, Х. Старр т.б дамытты.
Олардың пікірінше нағыз демократиялық құндылықтарды ұстанып,
олардың қағидаларын бұлжытпай орындайтын мемлекеттер бір – бірімен
соғысуға ешқашан бармайды, және мұндай мемлекеттерде демократиялық
емес елдерге қарағанда ішкі қарулы қақтығыстар мен жанжалдар өте
сирек кездеседі.
Қысқаша шолу жасалынған қауіпсіздіктің жаңа теориялары көп жағынан
либералдық – идеалистік бағытқа жақын екендігін көруімізге болады.
Мәселен, олар халықаралық қатынастардағы қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз етуде бірінші кезекте әскери күшке емес,
мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық пен әріптестікке, моральдық
және құқықтық нормалардың үстемдігіне, демократиялық құндылықтарға
баса назар аударады. Саяси реализм өкілдері секілді қауіп-
қатерлерді бейтараптандыруды тек мемлекеттің мойнына жүктемей, бұл
процесте халықаралық ұйымдардың, мемлекеттік емес ұйымдардың, жеке
тұлғалардың т.б акторлардың белсенді түрде әрекет етуін қолдайды.
Дегенмен, қауіпсіздік саласын зерттеумен айналысатан барлық
теориялық бағыттардың мақсаты бір – ол осыншама кереғар және
қайшылықты әлемде тұрақтылық пен қауіпсіздікке жетудің әмбебап жолы
мен құралын ойлап табу.
Бүгінгі таңда басты зерттелетін нәрселердің бірі, ол
қауіпсіздік ұғымының әртүрлі аспектілерінің қарастырылуы. Қазір
көптеген гуманитарлық ғылымдарда басты талқылынатын нәрселердің
бірі ол жеке тұлға, қоғам және мемлекеттің қаупсіздігін қамтымасыз
ету мәселесі. Халықаралық қатынастар мен саясаттанудың теориясы
бекітілмесе, қазіргі халықаралық саясат пен қаупсіздікке қаншама
қосымша талап қойылар еді. Қазіргі әлеуметтік жағдайда кез-келген
мемлекеттің болашақ дамуына, ғаламдану процессі өзіндік септігін
тигізеді [4. 8б]. Бұл ұлттық қаупсіздік пен ұлттық мүдденің жеке
аспектілерінің дұрыс зерттелуі үшін қажет. Біздің еліміз саяси және
экономикалық ғаламдану үрдісі туғызатын теріс, келеңсіз салдарды
азайту немесе мүлдем жою қабілеттілігіне үйреніп ие болуы керек.
Қазақстан өзінің әлемдік шаруашылықта орнын алу үшін экономикалық
бәсекелестік қабілеттілігін арту қажет. Қазақстан өзінің
бәсекелестік артықшылықтарын дүниежүзі шаруашылығында ебін тауып
пайдалану ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде себепкер. Біздің
пікірімізше, мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты
аспектілерінің бірі, ол- кадр даярлау проблемасы мен олардың тепе-
тең жағдайда жетілдіруі мен сақталуы. Қазақстан Республикасының
1998 жылдың маусым айының 26 күні қабылданған “Ұлттық қаупсіздік
туралы” заңында осы проблема айтылып кеткен [45].
Біздің пайымдауымызша, кез-келген мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуі халықаралық қауіпсіздікпен және
әлемдік қауіпсіздікпен өзара тығыз байланыста. Теориялық мағынада
ұлттық, аймақтық және халықаралық қауіпсіздікті бір-бірінен жеңіл
айыруға болса, тәжірибе жүзінде олардың күрделі диалектикалық өзара
тәуелділігін көріп байқауға болады. Қазіргі жағдайда ұлттық
(сыртқы) қауіпсіздікті тиімді түрде тек аймақтық деңгейде ғана,
біздің ойымызша, қамтамасыз етуге болады. Бүгін ұлттық
қауіпсіздіктің кез-келген жүйесі ұлттық ұйымшылдыққа негізделу
қажет. Қауіпсіздік ұғымы мазмұның түрлі аспектілерін белгілейтін
көптеген анықтамалар бар. Мысалы, қауіпсіздікті қоғамның, халықтың,
мемлекеттің, дүниежүзі қауымдастығының қауіп-қатерлерді айқындау,
алдын алу, әлсірету, тойтарыс беру қызметі деп түсінуге болады.
Қауіп-қатерлерді алдын-алу қажеттілігі олардың кез-келген саяси
субъектісін талқандау оның рухани құндылықтарына салмақты зиян
келтіруі мүмкіндігінен туады. Қазақстандық зерттеуші М.Лаумулиннің
пікірінше, қауіпсіздікті мемлекеттің конституциялық құрылымын,
мемлекеттік егемендігін, тәулсіздігін мен территориялық
біртұтатыстығын қамтамасыз ететін халықаралық және ішкі қоғамдық
қатынастар [13. 204б]. Осы анықтамаға өз атымыздан әлеуметтік,
экономикаалық, саяси және қоғамдық құрылымдардың тұрақты түрде
қызмет етілуі; мемлекеттік билік және басқару институттардың, қоғам
ішіндегі татулық пен бейбітшілікті сақтау; адамның негізгі
құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы; жеке тұлға, қоғам мен
мемлкеттің мүдделері мен қажеттіліктерін жақтауын қосуға болады.
Осы себепте А.Уолферс, Б.Бьюзан, және Р.Кеохэн сияқты батыс
зерттушілердің теориялық ғылыми еңбектерін ата кету қажет. Олардың
еңбектерінде қауіпсіздік проблемаларын концептуальдық негізде
зерделеуі орын алды. Қауіпсіздіктің жаңа концепцияларына Рим клубы,
Брундтлант, Пальме комиссиялары назар аударып болашақта туатын
қауіпсіздіктің құрылымдарын зерттеуге өз үлесін қосты [2. 345б].
Қазіргі уақытта біраз батыс зерттеушілері қауіпсіздіктің жаңа
теориялық негіздемелерін ойлап шығаруда. Мысалы, либералдық
ағымының өкілдері кооперативті қауіпсіздіктің халықаралық
институттардың аса қажетті болғандықтан қауіпсіздік қоғамдастығының
кең құрамына көңіл бөлуде. Аталмыш қауіпсіздік қоғамдастығына мүше
болуға келетін мүдделі елдерге қандайда бір себептермен шектеу
қойылмайды. Ұлттық қауіпсіздіктің әртүрлі аспектілерінің қамтамасыз
етілуі әруақытта көкейтесті мәселе. Ішкі саясат, көп мөлшердегі
мемлекеттің географиялық жағдайымен, әлеуметтік-экономикалық
дамудың деңгейімен және қоғамдық-саяси жағдаймен, тарихи және
мәдени дәстүрмен, ұлттық егемендігін қамтамасыз етілуімен және
мемлекеттің ұлттық мүддесімен анықталады. Кең көлемдегі өзіндік
зерттеу нәтижелері мен қауіпсіздіктің категориялық белгілері басты
үш құрамды бөліктен тұрады: ұлттық, аймақтық және дүниежүзілік.
Бұл үш құрамның байланыстылығы айқын және олардың қазіргі
әлемде қауіпсіздік түсінігіне қайшылығы жоқ. Көптеген
зерттеушілердің көзқарасы бойынша, ұлттық қауіпсіздік басты үш
позицяның негізі болып табылады. Олар – жеке тұлғаның
қауіпсіздігі,қоғамдық қауіпсіздік және мемлекеттік қауіпсіздік
негіздері. Бұлар, яғни жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің
қажеттіліктері елдің ұлттық мүдделері ретінде ғана қарастырылса
олар мемлекеттік саясат деңгейіне дейін көтеріле алады. Бұрынғы
Кеңес Одағының кезінде ұлттық қауіпсіздік ұғымы саясаттану
ғылымында өз дәрежесінде қолданылмады. Кеңес заманындағы кең
қолданылып түсіндірілген мемлекеттік қауіпсіздік ұғымы көптеген
себептермен қолданыстардан шығарылуда. Бүгін ұлттық қауіпсіздік
термині көптеген жаңа терминдермен бірге пайдалынылады, және
экономикалық қауіпсіздік, экологиялық қауіпсіздік,
демографиялық қауіпсіздік, ақпараттық қауіпсіздік, және таға ды
басқа терминдермен жиі ауыстырылуда [45].
Кеңес Одағы заман кезінде геосаясат ғылымының тағдыры онша
мәз болған жоқ. Оның қауіпсіздікті зерттеу мәселесіне жақын
болғанымен тек 20-ғасырдың 90-жылдарынан бастап түрлі геосаяси
факторларды қарастыратын ғылыми еңбектер жарық көруді бастады.
Геосаясат-мемлекеттердің кеңістік пен территориялық ерекшліктерін,
тарихи оқиғаларды бағалайтын және әлемдік саясатта орын алатын
түрлі факторларды қарастыратын ғылым.
Қоғамдық ғылымдарда қолданылып жүрген геосаясат ұғымы
көптеген қауіпсіздіктерді қамтамасыз етуге қолайлы. Қазірде
бұрынғыша, табиғат әсерінен және географиялық себептерден
туындайтын мәселелерді шешуге жол іздеу геосаясат ғылымының негізін
құрайды. Классикалық геосаясат негізін қалаушылар Р. Челлен,
Н.Спайкмен, К.Хауэсхоффер, Х.Маккиндер және А.Мэхэн табиғи және
географиялық факторларды ескере отырып, әскери және саяси
кауіпсіздікті қамтамасыз ететін тұжырымдамаларға тірелді [1. 73б].
Геосаясат ұғымы бүгінгі ғылыми және саяси ортада шикі және толық
анықталуға түспейтін деп есептелетін ғылым 1916 жылы швед
саясаттанушы Р.Челленнің еңбегінде пайда болды. XX ғасырдың басында
мемлекеттер арасындағы халықаралық байланыс олардың иемденетін
жерлерінің сақталуы, кеңеюі (соғысу нәтижесінде, яғни жаулап алу)
немесе көрші мемлекеттердің жерлеріне, тәулсіздіктеріне қол сұғу
ретінде ұғынылды.
Кейбір саясаттанушылардың пікірінше, ұлттық қауіпсіздік
адамзат пен қоғамның тиімді дамуына оң ықпал ететін әлеуметтік
институтардың жарысын көрсететін ұғым ретінде түсіндіріледі.
Қазіргі дәуірде мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі қандай да бір
материалдық заттармен; қарулы күштердің санымен, соғыс
техникаларымен немесе экономикалық жетістіктерімен ғана өлшенбейді.
Ұлттық қауіпсіздіктің негізі – ұлтжандылық, ұлттық татулығы болып
табылады. Мемлекеттер арасындағы әртүрлі халықаралық деңгейге
көтерілген айтыс-тартыстарды мүмкіндігінше саяси құралдар арқылы
шешу керек. Қазіргі қалыптасып отырған қауіпсіздік жүйесі жалпыға
бірдей деп қарастырылады. Бұл жүйе тек саяси қақтығысты ғана емес,
сонымен бірге экономикалық, демографиялық, экологиялық, ақпараттық
және тағы да басқа мәселелерді де қамтиды.
Ұжымдық қауіпсіздік термині 1922 жылдан бастап халықаралық
қатынастар тәжірибесіне Ұлттар Лигасы қызметі шеңбері қолдануынан
кірді. Ұжымдық қауіпсіздік Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына сай
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға және басқыншылық
(агрессия) шараларын алдын алуға бағытталған бірлескен әрекеттер
жүйесі болып табылады. Ұжымдық қауіпсіздік қағидасы БҰҰ-ның
Жарғысымен бірге көптеген басқа көпжақты халықаралық келісім-
шарттарда (мысалы, 1975 жылғы Хельсинки қорытынды акті)
бекіттілген. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесін екі негізгі белгілер
сиппаттайды. Қатысушы-мемлекеттер барлық өздерінің арасындағы туған
дау-дамай, шиеленістерді бейбіт жол арқылы шешу, басқа елге қарсы
күшті пайдалануға тыйым салу, халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікке төнген қауіп-қатерлерді өзара ынтымақтастық арқылы
азайту не болдырғызбау сияқты міндеттемелерді алу бірінші белгі
болып табылады. Ал екінші белгі ол қатысушы-мемлекеттердің ұйымдық
бірлігі, яғни олардың үкіметаралық үйлестіру органдарын құруы мен
келіссөздер жүргізілетін кездесулерді тұрақты негізде өткізіп іске
асыру процессі болып келеді [3. 34б]. Халықаралық құқық әдебиет
көздерінде түрлі авторлар ұжымдық қауіпсіздік жүйесін екі түрге
бөледі: жалпыға ортақ (әмбебап) және аймақтық қауіпсіздік
қамтамысыз ету жүйесі. Жалпыға ортақ (әмбебап) қауіпсіздік
қамтамасыз ету жүйесі Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде құрылып,
қалыптасып қызмет етеді.
Американдық зерттеуші Б.Бьюзанның есімі халықаралық
қатынастар теория ғылымына кешенді қауіпсіздік деген терминді
еңгізгені арқылы кең танымал болды. Кешенді қауіпсіздік атты ұғымды
ол географиялық тұрғыдан өз-өзіне жақын және олардың ұлттық
қауіпсіздік мүдделері бір-бірінен жеке қарастыруға болмайтын
мемлекеттер құрастыратын бөлек топты түсінеді. Б.Бьюзан кешенді
қауіпсіздікті айыратын төрт факторлар тобын қарастырады. Бірінші
топқа ол елдердің кеңістік және географиялық жақындығын анықтайтын
факторлар жиынтығын жатқызады. Екінші топқа ол мемлекеттерді өзара
қауіпсіздікті қамтамасыз ету негізінде жақындастыратын және
байланыстыратын факторларды кіргізеді. Факторлардың үшінші тобы
мемлекеттер арасындағы күш, қуат негізінде құрастырылған және сол
мемлекеттердің ұлттық мүдделері бір-бірімен өріліп байланысқан
екіжақты немесе көпжақты қарым-қатынастар. Ал соңғы төртінші топқа
кіретін факторлар: мемлекетаралық қатынастарда туындайтын қолдау,
түсіністік, күдіктену, қаймығу сияқты қарым-қатынастар жиыны [6.
34б]. Ұлттық мүдде категориясын зерттеуінің арқасында саяси
реализм мектебінің жақтаушылары ғылыми дәйектемелер келтіріп
халықаралық қатынастар теориясын жеке ғылым ретінде қалыптасуының
негізін қалады. Қазіргі кезде саяси реализм ағымының көптеген
позициялары өзекті екендігін көрсетіп халықаралық қатынастар
ғылымының басты және құрама бөлігі екенін дәлелдеп айқындады. Саяси
релизм мектебінің негізін қалаушылардың бірі Ганс Моргентаудың
ойынша, белгілі бір мемлекеттің ұлттық мүдделері оның географиялық
орналасуына және сол елдің саяси, экономикалық, мәдени даму жолының
ерекшеліктеріне негізделу қажет. Оның пікірінше, мүдде деп аталатын
ұғым ұлттық және қоғамдық екі ірі топқа бөлінуі ықтимал. Яғни
қоғамдық мүдде мемлекеттің ішкі саяси саласына жатады, ал ұлттық
мүдде түсінігі мемлекеттің сыртқы саясатына және жалпы алғанда
халықаралық қатынастардың түрлі аспектілеріне қатысты болып келеді.
Мемлекеттаралық қатынастарды егжей-тегжейлі қарастырып,
Г.Моргентаудың келетін қорытынды ойы, ол ұлттық мүддені
мемлекеттің бірден-бір үзілді-кесілді саяси бағыты, ойланып
толғанудың бірден-бір қағидасы ретінде тануы [5. 15б].
Ұлттық қауіпсіздіктің түрлі аспектілерінің зерттелуі кезінде
ұлттық мүдделер түсінігіне жиі назар аударылады. Айта кететін жайт
ол ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасын анықтау кезінде ұлттық
мүдделер түсінігі міндетті түрде қарастырылады. Ұлттық қауіпсіздік
тұжырымдамасын қалыптастыру кезінде көптеген жағдайларда бірінші
белгілі бір елдің ұлттық мүдделері анықталады, сосын бар және
келешекте пайда болуы мүмкін қауіп-қатерлер белгіленеді, ал ең
аяғында сол елдің ұлттық қауіпсіздік саясаты анықталуға түсіп
іріктеленеді. Кейде арнайы әдебиетте ұлттық қауіпсіздікті анықтауда
алдын ала белгілеу тәсілі кездеседі. Осы тәсіл бойынша, кез-
келген ұлттық қауіпсіздік сол елдің ұлттық мүдделерінің қорғалған
жағдайына тікелей байланысты да, содан туындайды да. Осындай
аталмыш тәсіл Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы
Заңында қолданылған. Ұлттық мүдденің күре тамыры негізгі (базалық)
мүдде ұғымы болып табылады. Негізгі мүддеге конституциялық
құрлымының бекемдігі, ұлттық тәуелсіздік, территориялық тұтастық
және тағы да басқа солар сияқты бөлімдер жатады. Әдебиеттерде
ұлттық мүдденің салаларын ашуда өте көп анықтамалар кездеседі.
Ұлттық мүддені зерттеушілердің пікірінше, бұл халықтың талабы,
ұлттық саясаттың қанағаттануы мен және оның дәйекті жүзеге асуы
және елдің дамуы. Ұлттық мүдделер мәселесін зерттеушілер оның
көптеген жіктеу, топтастыруларын ұсынады. Ұлттық мүдделердің
сұрыпталуын бірнеше негіздерде жасауға болады: күрделілігі бойынша,
ұзақтылығы бойынша, көлемділігі бойынша және т.б. Ұлттық
мүдделердің маңыздылығына сай олар қарапайым (жай) мүдделер,
маңызды мүдделер, өте маңызды мүдделерге сұрыпталуы мүмкін.
Ұзақтылығы бойынша ұлттық мүдделер қысқамерзімді, ортамерзімді және
ұзақмерзімді мүдделерге бөлінеді. Кейбір ұлттық мүдделер жуық арада
орындалса, ал басқа ұлттық мүдделер қалыптасатын жағдайға
байланысты тек алыс болашақта ғана жүзеге асырылады [41].
Мемлекеттік тұрғыдан қарағанда, өте маңызды мүдделерге
мемлекеттің тұтастығы мен елдің тұтастығын жатқызуға болады.
Халықаралық құқық негізінде басқа елдермен қарым-қатынасты дамытуда
Қазақстан Республикасы мүддесін сақтай отырып қайшылықтырға жол
бермеу; егер қайшылық туындаса, шешуге қарулы күш жұмсауға
жеткізбеу; ұйымдық қауіпсіздік пен ұлттық қауіпсіздікті күш
жұмсамау арқылы қуаттау; азаматтық бейбітшілік пен келісімді
сақтау; экономикалық даму тұрақтылығын және республиканың ғылыми-
техникалық күш-қуатын арттыруды қамтамасыз ету; азаматтырдың саяси
бостандығы мен құқығын сақтауды қамтамасыз ететін демократиялық
институттарды дамыту; Қазақстан Республикасының азаматының шет
елдерде болғандағы қауіпсіздігін қамтамасыз ету; қоғам өмірінде
экологиялық шарттардың бұзылмауын қолдауы керек.
Халықаралық жалпы құқықтың нормалары мен қағидалары әлемдік
және аймақтық деңгейде халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде
себепкер. Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету құқығы
(халықаралық қауіпсіздік құқығы) халықаралық құқықтың жаңа, жуырда
қалыптасқан саласы болып табылады. Халықаралық құқық мамандары
жауапкершілік институтын төте тесетін институтты ретінде,
халықаралық келісім-шарттар құқығын өзекті, орталық саласы
ретінде тани отырып халықаралық қауіпсіздік құқығын халықарылық
жалпы құқықтың кешенді саласы ретінде қарастырады. Оған себеп
болатыны ол халықаралық қауіпсіздікті реттейтін құқықтық қағидалар
мен нормалар халықаралық жалпы құқықтың көптеген көршілес
салаларымен институтуардың құқықтық нормаларымен өзара тығыс
байланыста сабақтасады [44]. Халықаралық құқыққа тән баршаға
белгілі, танылған қағидалардан тысқары халықаралық қауіпсіздік
құқықтың өзіндік салалық қағидалары да бар. Мәселен, басқа
мемлекеттердің қауіпсіздігіне зиян келтірмеу және халықаралық
қауіпсіздіктің бөлінбейтінділігі халықаралық қауіпсіздік құқықтың
салалық қағидаларының біріне жатады. Өзге мемлекеттердің
қауіпсіздігіне зиян келтірмеу қағидасы ол белгілі бір мемлекет
өзінің сыртқы саясатын жүзеге асыруда (ең әуелі әскери және саяси
бағыттарда) басқа елдердің қауіпсіздігіне қатер төндірмеу
қажеттілігі және сол мемлекеттермен тату, ізгі тілекті қарым-
қатынастар ұстану керектілігін анықтайды. Халықаралық қауіпсіздік
құқығына тән тағы да тең және біртектілі қауіпсіздік қағидасы бар.
Бұл қағиданы Кеңес Одағымен АҚШ алпауыт мемлекеттер бі-бірімен теке
тірес, ядролық соғыс төңірегіндегі болған қайшылық кезең жағдайында
қалыптасқан нормалар құрастырады. Өзінің жалғасып келе жатқан даму
сатысында халықаралық құқық шеңберінде халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін едәуір тәсілдер мен құралдар қалыптасып келеді.
Олардың қатарына қарусыздану; мемлекетаралық дауларды бейбіт жол
арқыла шешу құралдары; жеке жер-аймақтарды (территорияларды)
бейтараптандыру (нейтрализация) мен демилитаризация; бейбітшілік,
татулық зоналарын құру; бейтараптық саясатты ұстану мен әскери
одақтарға қосылмау; халықаралық шиеленіс жағдайларды азайту
шаралары секілді құралдар жатады [21. 43б].
Қауіпсіздік және ұлттық мүдделер мәселесін қарастыратын арнайы
әдебиет құралдарында қауіп-қатер дейтін ұғым жиі кездеседі.
Әртүрлі авторлар қауіп-қатер терминіне әрқилы дефиниция
түсініктемелерін береді. Кей авторлардың ойынша, қауіп-қатер
құбылыс қақтығыс туғызатын себепкер шарт (фактор) ретінде және
ұлттық, халықаралық кауіпсіздікті дестабилизациялап не күйрете
алатын категория.
Қауіпсіздік мәселесін зерттеу кезінде қауіп-қатерлерді
әртүрлі негіздерде сұрыптау әдісі көмек көрсетеді. Қауіп-
қатерлердің туындайтын формасына қарай олар тура және жанама болып
бөлінеді. Уақыт пен қоршаған ортаға байланысты қауіп-қатерлер
қысқымерзімді, ортамерзімді және ұзақмерзімді болуы мүмкін. Өзінің
кеңістікте таралуына қарай қауіп-қатерлер шынайы және ықтимал,
екіталай және өте ықтимал; пайда болу қабілетіне қарай қауіп-
қатерлер анық және көрінбейтін топтарға сұрыпталанады. Біздің көз
жекткізуімізше, шынайы және ықтимал (потенциалды) қауіп-қатерлердің
ішкі мағынасы мен жаратылысы (табиғаты) аталмыш топтардың ұғымына
мінездеме беретіндей негізгі белгілері бар. Арнайы ғылыми әдебиет
көздерінде, қауіпсіздік түсінігімен қатар қорғану қабілеттілігі,
мемлекетаралық өзара ұстану деген терминдер кең қолданылады [16.
108б]. Мұндағы өзара ұстану ұғымы өзінің саясаттану ғылымында
қысқа, тар мағынасында емес, кең ғылыми мағынада пайдаланылады.
Кейбір зерттеушілер мемлекетаралық өзара ұстану терминін ықтимал
қауіп-қатерлерді төндіретін субъектілерге дипломатиялық және саяси
құралдар, тәсіл-амалдар арқылы парасатты әсер ету процесін
түсінеді.
Қорыта айтқанда, біздің пікірімізше, қауіпсіздік деп аталатын
күрделі және көлемді ғылыми категория кысқа және нақты түрде оңай
анықталуына келе қоймайды. Бұның көптеген себептері бар, соның
ішінде қазіргі ішкі және сыртқы саяси қауіп-қатерлердің
әртүрлілігі, олардың түрлі туындауы және сиппаталуы, әркешенділігін
айта кетуге болады. Біздің ойымызша, ұлттық қауіпсіздік деген ұғым
әрбір қоғамды сипаттайтын өзіндік ерекшеліктері бар жиынтық ретінде
түсінетін күрделі саяси феномен болып табылады. Сонымен қатар,
ұлттық қауіпсіздік ортақ ұлттық мүдде, ұлттық байлық, қоғамның әр
даму сатысында өзгеріп отыратын өзара тығыз байланыстығы иерархия.
Сондай-ақ, ұлттық қауіпсіздік құрылымы ортақ және жеке, дара бірақ
өзара байланысты ұлттық мүдделер мен қоғамдық құндылықтарды
білдіріп өзіне сіңіреді. Аса назар аударатын және қайталап кетуге
болатын ой ол халықаралық қауіпсіздік адамзат пен қоғамның тиімді
дамуына оң ықпал ететін әлеуметтік институтардың жарысын көрсететін
ұғым ретінде қалыптасуда.
2. Орталық азиядағы қауіпсіздіктің шеткі нүктелері
Әлемнің саяси картасында пайда болған жаңа мемлекеттер және
олардың сапалы жаңа негізінде Ынтымақтастықта бірлесуі олардың
тәулсіздігін қорғаныспен қамтамасыз ету жағдайы қанағаттандырмады.
Аймақтық және ғаламдық қауіпсіздігінің геосаясаттық жүйесі ретінде
қарастырылатын Кеңес одағының және Варшавалық келісім-шарттың
ыдырауынан кейін, кеңес өкіметінен кейінгі кеңістікте қарсыласудың
жергілікті өзектері пайда бола бастады, олар ұлтаралық
қақтығыстардың асқынуынан бастап бүкілмасштабты азаматтық соғыстар
шешімдерімен аяқталып жатты.
Шекаралардың тұрақсыздылығы төменгідей құбылыстардың
нәтижелерден туды: ұлттық қайта өркендеу, Кеңес Одағы мұрасы
төңірегіндегі ұрыс-керіс, жаңа әсер ету саласын орнату әрекеттері,
шынында осының барлығы территорияны қиындықтың үлкен қайнар көзіне
айналдырды.
ТМД территориясында ұжымды қауіпсіздік жүйесін құрастыру
қажеттілігі туындады, бұл жүйе Бірлестік мүшелері арасындағы
озбырлықсыз тәртібін орнатып қана қоймай, мемлекеттілігі толық
құрылмаған егемендіктерге қарсы агрессивті қарсылықтарын алдын алу
үшін превентивті шарасы бола алады.
Қазақстан Республикасы 15 мамырда 1992 ж. Ташкентте ТМД-ның
жеті мемлекеттің басшылары қарастырған және 20 сәуірінде 1994 ж.
бекітілгеннен кейін өз күшіне келесі бесжылдық көлемде енген ұжымды
қауіпсіздік шартын құру (ҰҚШ) бастаушылардың бірі болып табылды.
Алғашқыда геосаясаттық сахнаға, жаңа сапалы тұрғыда құрылған әскери-
саясаттық мемлекеттік қоғамы шықты.
1991 жылдың жеслтоқсан айының өзінде-ақ ТМД мемлекеттерінің
бірлескен Қарулы Күштері мен шекаралық әскерлері туралы шарттарға
Минск қаласында қол қойылды.
Қайта құрылған одақтың әскери мінездемесі бекітіліп қана
қоймай ТМД-ның бірқатар елдерінде ұлттық қауіпсіздік мәселесіндегі
белгілі бір үміттердің пайда болуына себепкер болды. 1993 жылдың
қыркүйегінде ҰҚШ мүшелегіне Азербайжан сұраным берді, осы шартқа
желтоқсан айында Грузия мемлекеті қосылды.
Өткен 12 жыл көлемін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартулар
Кіріспе
1. Орталық азия аймағындағы ұлттық қауіпсіздіктің құрылуы
1. Қауіпсіздік мәселесінің теориялық аспектілері
2. Орталық азиядағы қауіпсіздіктің шеткі нүктелері
2. Орталық Азияның қауіпсіздік және сыртқы акторлардың геосаяси
стратегиялары
1. Ресей, Қытай, АҚШ-тың Орталық Азиядағы
геосаяси мүдделері
2. Аймақтағы жаһанды қауіптердің алдын алу шаралары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
2
5
5
17
27
27
43
58
61
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы
әлеуметтік-экономикалық модернизация мен билік жүйесін
демократияландырудың жаңа кезеңінде тұр. Соңғы жылдары Азиядағы
бірқатар елдер мен ұйымдардың күш салуының арқасында өзара
түсіністік пен әріптестік аланы нығайып, сенім шаралары пысықталып,
жүзеге асуда.
Ынтымақтастықтың түрлі саласындағы және барлық деңгейіндегі
қарым-қатынастар, атап айтқанда, экономика, мәдениет, әлеуметтік
өмір, қауіпсіздікті қамтамасыз ету, лаңкестікке, есірткі
тасымалына, заңсыз қару-жарақ саудасына қарсы күрес, тағы басқа
бағыттағы интеграциялық үдерістер үдей түсуде. Бұл жәйт құрлықтағы
ахуалды тұрақты әрі орнықты етуге қызмет жасау үстінде және оны
жетілдіру мәселелері жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Біріншіден, Орталық Азияның барлық елдерi түгел дерлiк өздерiн
түркi мәдениетiне жатқызады, аймақтағы тұрғын халықтың басым
көпшiлiгi ислам дiнiнiң суннит тармағына жататындар, халықтың денi,
аз болсын, көп болсын, орыс тiлiн меңгерген. Аймақтағы бұл елдердiң
тарихында ортақ жайлар да жеткiлiктi.
Екіншіден, стратегиялық мақсат ретiнде бiртұтас Орталық-Азиялық
геосаяси блогын қалыптастыруды одан әрi дамытып, жалғастыра беру
керек.. Сондықтан оның дұрыс және бұрмаланған бұрыс жақтарын
айқындау қажет. Оған объективті, ғылыми тұрғыдан қарау – бірден бір
дұрыс жол болып табылады.
Үшіншіден, Iшкi аймақтық қақтығыстарды азайту, сенiмдiлiктi
арттыру бағытында талпыныс жасаған дұрыс. Орталық-Азиялық
мемлекеттердiң бәрiнiң стратегиялық дамуын ескере отырып, оларды
өзара сәйкестендiруге ұмтылу қажет. Ол үшін заңдық және басқа да
негіздер жасалуы керек, уақыт та қажет. Сондықтан ол ғылыми
зерттеулер мен талдауларды қажет етеді.
Төртіншіден, Екiншiден, iрi-iрi сыртқы ойыншыларды
жақындастыруға және өзара қарым-қатынаста болуға ынталандыра
отырып, көптармақты саясат жүргiзудi жалғастыру қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихта қауіпсіздік мәселесі аз
зерттелген жоқ. Оны оң мән-мағынасында түсіндіруге Г. Моргентау, К.
Уолц, Р. Нибур, К. Томпсон, Р. Арон көп енбек сіңіргені белгілі.
Бұл мәселемен кейінірек көптеген ғалымдар және саясаткерлер
айналысты (Р.Арон, Г.Алмонд, Н.А.Бердяев, Д.Истон К.Каутский,
Г.В.Плеханов, А.Салмин, Ю.Хабермас және т.б.) [1. 73б].
Қазіргі таңда қоғамдағы қауіпсіздік мәселесі одан әрі зерттеуді
қажет етіп, нағыз көкейкесті сипат алып отыр. Президент
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінде бұған үлкен мән беріліп, оның бағыт-
бағдары атап көрсетілген [42. 105б]. Оның тікелей бастамашылығымен
Орталық Азиядағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық мәселелері атты
баяндамасы бойынша Орталық Азиядағы қауіпсіздіктің өзекті
мәселелері және аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз етудің маңызды
механизмдері қарастырылды.
Орталық Азиядағы қауіпсіздік жүйесі мәселелеріне байланысты
С.И.Абдулпаттаевтың, Б.Т.Аяғановтың, Р.Б.Әбсаттаровтың,
Л.А.Байдельдиновтың, Н.Ж.Байтенованың, А.С.Балгимбаевтың,
Ә.Бәкірдің, М.А. Биекеновтың, А.Х.Бижановтың, С.М.Борбасовтың,
К.Н.Бурхановтың, А.М.Джунусовтың, А.Дьяченконың, Е.Ертісбаевтің,
Ғ.Есімнің, Ж.Жунусованың, С.Зимановтың, Г.Ибраеваның,
Л.М.Иватованың, Г.Н.Иреновтың, А.Ш.Ишмухамедовтың,
Р.К.Қадыржановтың, Н.Қалиевтың, А.С.Қалмырзаевтың, Д.Кішібековтың,
М.Б.Қасымбековтың, С.Қ.Қозыбаевтың, М.Лаумуллиннің,
А.И.Лұқпановтың, Б.А.Майлыбаевтың, Т.А.Мансуровтың, Д.Медеуованың,
Г.Сапаргалиевтің, Т.Сәрсенбаевтың, С.Т.Сейдумановтың,
Ж.Қ.Симтиковтың, К.Л.Сыроежкиннің, И.Н.Тасмагамбетовтың,
М.Б.Татимовтың [44. 11б] және т.б. еңбектерін атауға болады.
Бұл еңбектердің осы жұмыс тақырыбын тереңірек ашып көрсетуге
жәрдемі үлкен.
Сонымен қатар қауіпсіздікті қамтамасыз ету процесіне қатысты
мына еңбектерді де атап кеткен жөн. Орталық Азиядағы ынтымақтастық
пен қауіпсіздік: жағдайы мен келешегі атты халықаралық конференция
туралы жинақ жарық көрді. Мұнда негізінен қаралған мәселелер:
Орталық Азиядағы қазіргі кезеңдегі аймақтық ынтымақтастық пен
қауіпсіздіктің өзекті мәселелеріне арналған және т.б.
М.Т. Лаумулиннің Орталық Азия шетелдік саясаттану мен әлемдік
геосаясатта атты еңбегінде [12. 67б] Орталық Азияның айналасы мен
ішіндегі геосаяси үрдістерге және олардың әлемдік саясатта алар
орнын жөнінде мәселелері зерттелген.
Б.Қ.Сұлтановтың редакциялауымен шыққан Орталық Азия: аймақтық
өзара әрекеттестіктің жағдайы мен болашағы[42] атты жыл сайынғы VI
Алматы конференциясының материалдары Орталық Азияға жыл өткен сайын
әлемдік қызығушылығының арта түсуін көрседі.
С.К.Кушкумбаевтың Орталық Азиядағы көпжақты ынтымақтастық және
аймақтық қауіпсіздік атты монографиясында Орталық Азия
мемлекеттерінің дамуын айқындаушы жаңа бағыт қалыптастырушы кезең
шеңберінде интеграция процесін жүзеге асыру саясатының теориялық
мәселелері зерттелген[11. 55б].
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету комплексті проблема. Оның
тармақтары мен жақтарын жеке бөліп алып қана зерттеумен шектелу,
қаншалықты дұрыс болғанымен, жеткіліксіз. Сондықтан дипломдық жұмыс
тақырыбы кең ауқымда Орталық Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасз ету
деп алынып отыр.
Зерттеу пәні болып Орталық Азиядағы қауіпсіздік процесінің
ерекшеліктерін ғылыми зерттеу жолы таңдалды.
Зерттеудің нысаны қауіпсіздік саясатының ғылыми концепциялары,
оның Қазақстан жағдайындағы ерекшеліктері, шетелдік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету моделдері болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік жүйесін ғылыми –
сараптамалық тұрғыда кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің ғылыми мақсатына жету үшін төмендегідей негізгі
міндеттер қойылды:
– қауiпсiздiк аясында аймақтық бiрлестiктердiң экономикалық,
саяси және мәдени тетiктерiн ашып көрсету;
– Тарихтағы қауіпсіздік концепцияларының және модельдерінің
саяси сипатын, оның Орталық Азия аймағы үшін мәнін анықтау;
– Орталық Азияның қауіпсіздік және сыртқы акторлардың геосаяси
стратегияларын ашып көрсету;
– Аймақтағы өтпелі кезеңдегі саяси жүйесінің ерекшеліктерін
талдау және оған сәйкес қауіпсіздікті жетілдіру жолдарын қарастыру;
– тұрақтылықтың шоғырлану шеңберiн Қазақстан мен Орталық Азия
төңiрегiнде қалыптастыру процесін жетілдіру ісіне байланысты тиісті
ғылыми қорытындылар мен ұсыныстар енгізу.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері Кеңес Одағының ыдырап, аймақ
елдерінің тәуелсіздік алған кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі
кезеңді қамтиды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мәселелерін зерттеу үшін тарихи жүйелеу,
диалектикалық, компаративтік, функциональдық әдістемелемік
принциптерге сүйендік.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері басшылыққа алынды. Сол сияқты
Халықаралық келісім шарттар мен Қазақстан Республикасының Заңдары
мен нормативті-құқықтық актілері пайдаланылды.
Аймақтағы саяси жүйенің өзіндік дамуымен өзгермелілігін ескере
отырып, қауіпсіздік шараларының қажеттілігі мен мүмкіндігі
негізделген;
Дүниежүзiлiк тәжiрибе көрсетiліп, мемлекеттiк және аймақтық
қауiпсiздiктi аймақтың шекара бойындағы мемлекеттерiмен қауiпсiздiк
аясындағы қарым-қатынас дамытуна сараптама жасалды;
Орталық Азия аймақ қауiпсiздiктiң еуразиялық жүйесiнiң бөлiгi
және ғаламдық қауiпсiздiк жүйесiнiң де бөлiгi деп салыстырмалы
талдау жасалды. Тұтастай алғанда, бүкiл аймақтық орталық күштердiң
қатысуымен ұжымдық қауiпсiздiк жүйесiн қалыптастыруға ұмтылыс
жұмысы жасалған;
Қауiпсiздiктiң шешушi кiлтi Орталық-Азиялық мемлекеттердiң өздi-
өздерiнiң көпжақты қарым-қатынас жүйесi болып табылатыны
негізделген;
Қазіргі Ресей, Қытай, АҚШ-тың Орталық Азиядағы геосаяси
мүдделері көрсетілген;
Аймақтағы жаһанды қауіптердің алдын алу шараларын жетілдіруге
бағытталған негізгі ұсыныстар берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі
тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қысқартылған сөздер мен ұйымдар атауларының тізімінен тұрады.
Орталық азия аймағындағы ұлттық қауіпсіздіктің құрылуы
1. Қауіпсіздік мәселесінің теориялық аспектілері
Саясаттану ғылымы мен халықаралық қатынастар теориясының басты
парадигмаларының бірі ретіндегі қауіпсіздік ұғымы аймақтық,
ұлттық, халықаралық дәрежедегі саяси процестерді зерттеудің
қолданбалы категориясы болып табылады. Қауіпсіздік феномені әлемдік
саясаттың кез келген мәселесімен тығыз байланыста екендігі даусыз.
Бұл ұғым қоғамның қарапайым мүшесінен бастап мемлекеттік
дейін, одан әрі халықаралық қатынастар мен әлемдік саясат деңгейіне
дейінгі саланы қамтиды.
Ұлттық қауіпсіздік ұғымы саясаттану ғылымының категориясы
болғандықтан, қоғам мен ұлт арасындағы байланысты көрсетеді,
қоғамдық қатынастар мен сананың, қоғамдық инситуттар мен олардың
қызметін, нақты тарихи жағдайда қалыптасқан ұлттық мүдделердің
жүзеге асуын қамтамасыз етудің тұтас жүйесін сипаттайды. Ұлттық
қауіпсіздік мәні жалпы тұлға мен қоғамның өмір сүруі мен дамуына
кедергі жасайтын, қоғамның ішінде немесе оның шеңберінен тыс
болатын кез-келген жағымсыз әрекеттерге тойтарыс беру болып
табылады.
Ұлттық қауіпсіздік үш деңгейден тұрады: тұлға, қоғам,
мемлекет. Мән-мазмұны жағынан ұлттық қауіпсіздік саяси,
экономикалық, әскери, экологиялық, ақпараттық және ұлттың дамуының
мәдени қауіпсіздігі деп белгіленеді. Қауіпсіздік саясатының өзегі
ұлттың және ғасырлар бойы қалыптасқан мемлекеттік институттар
арқылы мемлекеттік құрылыс мәселелерін өздігінен шешіп, тұлғаның
және қоғамның мүдделері үшін тәуелсіз ішкі және сыртқы саясатты
жүргізу қабілеті мен мүмкіншілігінен тұрады. Яғни, ұлттық
қауіпсіздік тек қана ұлттың аман қалу жағдайын (шартын) ғана емес,
сонымен қатар қоғамның, мемлекеттің және тұлғаның толыққанды өмір
сүруі үшін қажетті жағдайды анықтап, түсінуге мүмкіндік беретін,
саяси, әскери, экономикалық, элеуметтік, экологиялық, рухани жэне
басқа факторлардың біртұтас (бірегей) кешенді жүйесін білдіреді.
Сондай-ақ, ұлттық қауіпсіздік категориясын анықтап алғаннан
кейін бұл тұрғыда қауіпсіздік ұғымын бөлек анықтап алған жөн болар.
Қауіпсіздік -өмірлік маңызды мүдделердің және тұлғаның, қоғамның,
мемлекеттің өмір сүруінің түбірлі негізгі қағидаларының жағдайы
және де әлемдік қауымдастықтың ішкі және сыртқы қауіп-қатерлерден
берік қорғалғандығының күйі; біреуге, бір нәрсеге қауіптің
төнбейтін жағдайын сипаттайды. Қауіпсіздіктің келесі түрлерін бөліп
көрсетуге болады: халықаралық (сыртқы, ғаламдық, планетарлық,
космостық) және ұлттық, ішкі, мемлекеттік жэне одан кейін қоғамдық,
әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, экологиялық, техникалық,
технологиялық, нашақорлық, әскери (қорғаныс), азық-түлік, шикізат,
өнеркәсіптік, банктік, қаржылық, дәрігерлік, ветеринарлық,
радиациялық, өртке қарсы, транспорттық (жол, авиациялық, теңіз,
құбыр, космос), аймақтық, муниципалды қауіпсіздік және тауар,
жұмыс, қызмет көрсету жэне т.б. қауіпсіздік .
Қазақстан Республикасының Қауіпсіздік туралы Заңында ұлттық
қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлер - ұлттық мүдделердің жүзеге
асуына кедергі жасайтын немесе осы мүдделерге қауіп төндіретін
жағдайлар, процестер мен факторлардың жиынтығы деген анықтама
беріледі. Заңда ұлттық қауіпсіздік ұғымы ретінде ұлттық
мүдделердің нақты және мүмкін қауіп-қатерлерден қорғалғандығының
күйі[45] деп тұжырымдалады.
Қауіпсіздік ұғымы алғаш рет 1940 жылдардың соңы мен 1950
жылдардың басында АҚШ – та кең қолданысқа ие бола бастады. 1947
жылы Ұлттық қауіпсіздік туралы заң қабылданып, соның негізінде
қауіпсіздік мәселелерімен айналысатын Қорғаныс министрлігі, Орталық
Барлау Басқармасы және басты әскери – саяси орган – Ұлттық
қауіпсіздік кеңесі құрылды. Кейін қауіпсіздік ұғымы НАТО
құрылымдары қызметінде де қолданыла бастады.Осы кезеңнен бастап
халықаралық қауіпсіздік пәні АҚШ-тың жоғарғы оқу орындарындағы
университеттік бағдарламаның міндетті түрде оқытылатын арнайы
курсына айналып, мемлекет қаржысының есебінен аталмыш тақырыппен
айналысатын ғылыми – зерттеу орталықтары ашыла бастады.
Ұлттық қауіпсіздік мәселесіне арналған белгілі саясаттанушы
ғалымдар Г. Моргентаудың, К. Уолцтың, Р. Нибурдың, К. Томпсонның,
Р. Аронның тырнақ алды еңбектері жариялана бастады. Осы себепті
қауіпсіздік мәселесін тұңғыш рет теориялық тұрғыда негіздеп,
методологиясын жасау толығымен батыстық ғалымдардың үлесіне тиесілі
екендігін мойындау қажет.
Ал биполярлық жүйенің екінші жағында, яғни Кеңестер Одағында
қауіпсіздік деп аталатын кешенді ұғым халықаралық қатынастар
сөздігінде соғыс, бейбітшілік, қорғаныс секілді дәстүрлі
терминологиямен түсіндіріліп, КСРО – ның Саяси бюросы, КОКП Орталық
Комитеті АҚШ-ғы Қауіпсіздік Кеңесі тәрізді аналогиялық қызметті
атқарды. Ал қауіпсіздік термині 1985 жылдардан кейін қайта құру
барысында ғана толық легитимділікке ие болды.
Қауіпсіздік көп қырлы ұғым. Ғылыми категория ретінде ол ең
алғаш рет батыстың саяси реализм, либералдық-идеалистік
парадигмалар шеңберінде толыққанды зерттеле бастады. Ал қазіргі
заманғы қауіпсіздік концепцияларына кооперативтік қауіпсіздік, адам
қауіпсіздігі, демократиялық әлем бағыттары жатады.
Қауіпсіздікті зерттеудің классикалық теориясы болып табылатын
саяси реализм бағытына сәйкес ұлттық және халықаралық
қауіпсіздіктің басты әрекет етуші субъектісі – мемлекет. Мемлекет
әлемде болып жатқан қауіп – қатерлердің себебі мен салдары,
қауіпсіздіктің үміті мен болашағы. Суық соғыс мемлекет ролінің
күшеюіне, оның маңыздылығы мен билігінің артуына ықпал етті.
Сондықтан да әлемдік саясаттағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты сақтау
мен қамтамасыз ету міндеті бірінші кезекте мемлекеттің мойнына
артылады. Ал, халықаралық саясаттың табиғаты анархиялы сипатта
болғандықтан өзара бәсекелестік саласында мемлекеттер тек өздеріне
ғана сенім артуы тиіс. Саяси реализм өкілдері қауіпсіздікті дербес
мемлекеттің немесе белгілі бір елдер тобының мүдделерін қорғау
жүйесі ретінде қарастырады. Яғни, олардың пайымдауынша қауіпсіздік
ұғымы ұлттық мүдделерді қорғау жүйесін білдіреді.
Саяси реализм мектебіндегі орталық ұғымдардың бірі бұл ұлттық
мүдде категориясы. Мүдде география, тарихи мұра, ұлттық
ерекшеліктер секілді тұрақты факторлардың негізінде қалыптасады.
Саналы түрдегі қажеттілік ретіндегі мүдде онтологиялық және
гиоссологиялық құрамдас бөліктерінен көрініс табады. Ол маңыздылығы
жөнінен үш деңгейге бөлінеді: өмірлік маңызды (басты), басым
мүдделер (негізгі) және қарапайым (екінші кезектегі) мүдделер. Бұл
мүдделерді анықтау үшін ең алдымен мемлекеттің әлеуеті мен қуатын
объективті түрде бағалай білу қажет.
Саяси реализм мектебінің көрнекті өкілі А. Уолферс өзінің
Келіспеушіліктер мен ынтымақтастық. Халықаралық саясат эсселері
еңбегінде қауіпсіздік және ұлттық мүдделер ұғымдарының ара
жігін ажыратады. Реализм өкілі ретінде, ол халықаралық қатынастарда
анархия үстемдік етеді, сондықтан мемлекет атынан әрекет ететін
және өз елінің басқа мемлекеттермен қарым - қатынасын айқындайтын
саясаткерлердің қызметі ұлттық мүдделерді нақты түрде айқындауға
негізделуі керек деп есептейді.
Өзінің зерттеулерінде реалистік бағытты ұстанушы канадалық ғалым
Алекс Бэттлер ұлттық мүдделер және ұлттық қауіпсіздік
категориялары бір – бірімен тығыз байланысты екендігіне қарамастан,
екеуін теңестіруге болмайды деп тұжырымдайды. Ол ұлттық мүдделер
үғымын сыртқы саясаттың қалыптасу және орнығу кезеңіне, ал ұлттық
қауіпсіздік ұғымын халықаралық қатынастар жүйесіндегі оның жүзеге
асырылу кезеңіне жатқызады.
Неореализмнің негізін қалаушы Кеннет Уолц қауіпсіздікті тұлға
қауіпсіздігі, мемлекет қауіпсіздігі және дүние жүзі қауіпсіздігіне
жіктейді. Бұл тұжырым реализм бағытына қарама – қайшы келді,
өйткені саяси реализм өкілдерінің пікірінше тұлға қауіпсіздігі
мемлекетке және оның қауіпсіздігіне тәуелді. Уолцтың пікірінше,
әрбір мемлекет кез келген жолмен өз өміршеңдігін сақтап қалуға
тырысады және оның барлық іс әрекеті қауіпсіздікті қамтамасы етуге
бағытталады, сондықтан олардың сыртқы саясаты күштер балансына
негізделіп құрылады.
Ұлттық қауіпсіздік концепциясы негізінде, дәлірек айтсақ,
оны теріске шығару арқылы француз реалистері өз теориясын
қалыптастыруға тырысты. Бұл бағыттың алғашқы теоретиктерінің бірі
белгілі ғалым Р. Арон. Ол өзінің Ұлттар арасындағы соғыс пен
бейбітшілік атты еңбегінде ұлттық қауіпсіздік концепциясын
нақтылауда тың көзқарасты ұстанады. Оның пайымдауынша ұлттық
қауіпсіздікті рационалды тұрғыда анықтау, яғни жеке тұлғалар мен
қоғамдағы сан алуан топтардың қарама-қайшы мүдделерін жалпылау
мүмкін емес. Алайда, ортақ мүддеге айнала алатын мақсаттар бар –
олар мемлекеттің қауіпсіздігі мен құдіреті. Яғни, қауіпсіздік
ұғымы Арон тұрғысынан қарастырғанда мемлекеттің өміршеңдігінің
қайнар көзі болып табылады.
Р. Арон зерттеген халықаралық қатынастар теориясының кейбір
тұстарын француз зерттеушісі Ж.-Б. Дюрозель одан әрі дамытты. Оның
пікірінше мемлекеттің басты міндеттерінің бірі дәулеттілікке қол
жеткізу. Мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылатын
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесін ол салыстырмалы және абсолютты
түрде сипаттайды. Біріншісі, әскери және одақтастар көмегімен
мемлекеттің өз қуаты арқылы іске асырылса, ал екіншісі, мүдделер
тоғысқан жағдайда ғана орнығатын идеалды күй.
Саяси реализм бағытының өкілі Бари Бузан қауіпсіздік
категориясын жалпы ұғым ретінде, ал оның құрамдас бөліктерін
(ұлттық қауіпсіздік, экономикалық қауіпсіздік, экологиялық
қауіпсіздік және т.б) белгілі бір шындықтың нышандары іспетті
қарастырады. Б. Бузан қауіпсіздікті пәнаралық категория ретінде
сипаттайды. Сонымен бірге, оның басты зерттеу обьектісі тұлға болып
табылады. Оның пікірінше, тұлға қауіпсіздігі қауіпсіз әлемнің басты
айқындаушы факторына айналуы тиіс. Тұлға халықаралық қатынастардың
обьектісі жэне субьектісіне айналады, ал оның қауіпсіздігі жаһандық
қауіпсіздіктің негізі болып табылады.
Белгілі американ саясаттанушысы Г. Моргентау мемлекеттердің
бақталастығы мен олардың өз мақсаттарына жету ұмтылыстарының түпкі
себептерін анықтауға ұмтылды. Ғалымның пікірінше жалпы саясат
секілді халықаралық саясат та билік үшін күрес болып табылады.
Сонымен бірге, әлемдік аренадағы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің шешуші құралы - күш.
Қауіпсіздік парадигмасын дамыту мен жетілдіруде либералдық –
идеалистік мектептің өкілдерінің атқарған ролі орасан зор. Бұл
бағыттың басты идеясы әмбебап құндылықтар мен жалпы адамзаттық
мүддеге негізделген халықаралық ынтымақтастық. Осы тұрғыдан
келгенде қауіпсіздікке қатер төндіруші және тұрақтылықты
шайқалтушылар – моральдық және құқықтық нормаларды бұзып,
халықаралық ынтымақтастықтан бас тартушылар. Либералдық –
идеалистік мектептің орталық ұғымдары – жалпылама қарусыздану және
ұжымдық қауіпсіздік, сондай – ақ адам құқықтары. Ұлттар Лигасы
тұсында саяси мәртебеге ие болған ұжымдық қауіпсіздік ұғымы, 1970
жылдардан бастап қос державамен қатар, БҰҰ, ЕҚЫҰ, НАТО, ВШҰ
ұйымдарының сарапшылары мен саясаткерлері арасында кең қолданысқа
ие бола бастады. Осы жылдары мағынасы жөнінен жоғарыда аталған
ұғымға жақын жалпы қауіпсіздік (common security) және жалпылама
қауіпсіздік (comprehensive security) ұғымдары пайда болды. Ұжымдық
қауіпсіздік дегеніміз – белгілі бір қауымдастықтың мүшелері болып
табылатын субъектілер бір – біріне күш қолданудан бас тартады және
мүше – мемлекетке осы қауымдастықтың өзге мемлекеті тарапынан
басқыншылық жасалған жағдайда көмек көрсетуге міндеттеледі. Бұл
теориялық үлгі БҰҰ жетекшілігімен бүгінгі таңға дейін
жетілдірілуде. Алайда бұл бағыттағы жұмыстар үлкен кедергілерге
ұшырасуда. Оның басты себебі ұжымдық қауіпсіздік бірқатар орындалуы
қиын талаптарға жауап беруге міндеттілігінде. Бұл талаптарды шартты
түрде бес топқа бөлуге болады: моральдық, заңнамалық,
институционалдық, жүйелік және ситуациялық.
Жалпы, көптеген батыстық ғалымдардың пікірінше 1945 жылы
Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылуы ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне арқау
болды. Нәтижесінде, 1990 жылдар басында ғылыми әдебиеттерде айтыла
бастаған кооперативті және адамзат қауіпсіздігі концепциялары
дүниеге келді.
Кооперативтік қауіпсіздіктің басты тұжырымдарын алғаш рет АҚШ-тың
Брукинг университетінің бір топ ғалымдары жариялаған болатын.
Олардың пайымдауынша, кооперативтік қауіпсіздік - бұл агрессияны
тежеу тетіктері. Коопертивтік қаупсіздіктің өз ішінде басты екі
бағыт бар – олар гроциандық (рационалистік) және канттық
(революциялық). Біріншісі халықаралық институттар мен құқықтық
нормаларға ден қойса, екіншісі әмбебап моральдық нормалар мен адам
құқықтарын басты орынға қояды.
Кооперативтік қауіпсіздік теориясының екінші тармағы Р. Кеохейн мен
Дж. Найдың Трансұлттық қатынастар жэне әлемдік саясат кітабында
айқындалған неолиберализмнің қағидаларына негізделеді. Кітап
авторлары өзгерістер орын ала бастаған халықаралық қатынастар
құрылымына көңіл аудара бастады. Олардың пікірінше халықаралық
қатынастар жүйесінде мемлекетпен қатар, ТҰК, МЕҰ секілді
субьектілердің пайда болуы болжаулы халықаралық жүйенің құрылуына
алып келді. Реализмнің анархиялылығы жойылып, ол туындаған
жанжалдарды ынтымақтастық негізінде шешу режиміне орын берді.
Австралиялық зерттеуші П. Дьюиттің пікірінше кооперативтік
қауіпсіздік жүйесі мыналарға негізделеді: 1) агрессордың іс-қимылын
тоқтату мақсатында оның қуатын әлсірету тетіктері; 2) әскери -
саяси одақ құру арқылы.[1. 73б]
Адамзат қауіпсіздігі концепциясы деп те аталатын
кооперативтік қауіпсіздік үлгілерінің бірін Канаданың бұрынғы
сыртқы істер министрі Ллойд Эскуорти ұсынған болатын. Оның
тұжырымдауынша, бүгінгі таңдағы әрбір адамның жеке қауіпсіздігі
ішкі жанжалдардың көбеюі себебінен қорғансыз күйде қалып отыр.
Азаматтық конфликтілер және соған байланысты туындайтын
тәртіпсіздіктер, адам құқықтарының бұзылуы, терроризмнің етек жаюы
мен қоршаған ортаның ластануы бұл қауіп - қатерлерге төтеп бере
алмайтын бұрынғы қауіпсіздік концепцияларын қайта қарастыруды талап
етеді. Бұл жаңа концепцияның діңгегі тұлға қауіпсіздігі болуы тиіс.
Қазіргі заманғы қауіпсіздік теорияларының бір тармағы болып
табылатын демократиялық әлем бағытын Дин Бабст, Майкл Дойл, Брюс
Рассел, П. Аснер, Джеймс Ли Рэй, Б. Рассет, Х. Старр т.б дамытты.
Олардың пікірінше нағыз демократиялық құндылықтарды ұстанып,
олардың қағидаларын бұлжытпай орындайтын мемлекеттер бір – бірімен
соғысуға ешқашан бармайды, және мұндай мемлекеттерде демократиялық
емес елдерге қарағанда ішкі қарулы қақтығыстар мен жанжалдар өте
сирек кездеседі.
Қысқаша шолу жасалынған қауіпсіздіктің жаңа теориялары көп жағынан
либералдық – идеалистік бағытқа жақын екендігін көруімізге болады.
Мәселен, олар халықаралық қатынастардағы қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз етуде бірінші кезекте әскери күшке емес,
мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық пен әріптестікке, моральдық
және құқықтық нормалардың үстемдігіне, демократиялық құндылықтарға
баса назар аударады. Саяси реализм өкілдері секілді қауіп-
қатерлерді бейтараптандыруды тек мемлекеттің мойнына жүктемей, бұл
процесте халықаралық ұйымдардың, мемлекеттік емес ұйымдардың, жеке
тұлғалардың т.б акторлардың белсенді түрде әрекет етуін қолдайды.
Дегенмен, қауіпсіздік саласын зерттеумен айналысатан барлық
теориялық бағыттардың мақсаты бір – ол осыншама кереғар және
қайшылықты әлемде тұрақтылық пен қауіпсіздікке жетудің әмбебап жолы
мен құралын ойлап табу.
Бүгінгі таңда басты зерттелетін нәрселердің бірі, ол
қауіпсіздік ұғымының әртүрлі аспектілерінің қарастырылуы. Қазір
көптеген гуманитарлық ғылымдарда басты талқылынатын нәрселердің
бірі ол жеке тұлға, қоғам және мемлекеттің қаупсіздігін қамтымасыз
ету мәселесі. Халықаралық қатынастар мен саясаттанудың теориясы
бекітілмесе, қазіргі халықаралық саясат пен қаупсіздікке қаншама
қосымша талап қойылар еді. Қазіргі әлеуметтік жағдайда кез-келген
мемлекеттің болашақ дамуына, ғаламдану процессі өзіндік септігін
тигізеді [4. 8б]. Бұл ұлттық қаупсіздік пен ұлттық мүдденің жеке
аспектілерінің дұрыс зерттелуі үшін қажет. Біздің еліміз саяси және
экономикалық ғаламдану үрдісі туғызатын теріс, келеңсіз салдарды
азайту немесе мүлдем жою қабілеттілігіне үйреніп ие болуы керек.
Қазақстан өзінің әлемдік шаруашылықта орнын алу үшін экономикалық
бәсекелестік қабілеттілігін арту қажет. Қазақстан өзінің
бәсекелестік артықшылықтарын дүниежүзі шаруашылығында ебін тауып
пайдалану ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде себепкер. Біздің
пікірімізше, мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты
аспектілерінің бірі, ол- кадр даярлау проблемасы мен олардың тепе-
тең жағдайда жетілдіруі мен сақталуы. Қазақстан Республикасының
1998 жылдың маусым айының 26 күні қабылданған “Ұлттық қаупсіздік
туралы” заңында осы проблема айтылып кеткен [45].
Біздің пайымдауымызша, кез-келген мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуі халықаралық қауіпсіздікпен және
әлемдік қауіпсіздікпен өзара тығыз байланыста. Теориялық мағынада
ұлттық, аймақтық және халықаралық қауіпсіздікті бір-бірінен жеңіл
айыруға болса, тәжірибе жүзінде олардың күрделі диалектикалық өзара
тәуелділігін көріп байқауға болады. Қазіргі жағдайда ұлттық
(сыртқы) қауіпсіздікті тиімді түрде тек аймақтық деңгейде ғана,
біздің ойымызша, қамтамасыз етуге болады. Бүгін ұлттық
қауіпсіздіктің кез-келген жүйесі ұлттық ұйымшылдыққа негізделу
қажет. Қауіпсіздік ұғымы мазмұның түрлі аспектілерін белгілейтін
көптеген анықтамалар бар. Мысалы, қауіпсіздікті қоғамның, халықтың,
мемлекеттің, дүниежүзі қауымдастығының қауіп-қатерлерді айқындау,
алдын алу, әлсірету, тойтарыс беру қызметі деп түсінуге болады.
Қауіп-қатерлерді алдын-алу қажеттілігі олардың кез-келген саяси
субъектісін талқандау оның рухани құндылықтарына салмақты зиян
келтіруі мүмкіндігінен туады. Қазақстандық зерттеуші М.Лаумулиннің
пікірінше, қауіпсіздікті мемлекеттің конституциялық құрылымын,
мемлекеттік егемендігін, тәулсіздігін мен территориялық
біртұтатыстығын қамтамасыз ететін халықаралық және ішкі қоғамдық
қатынастар [13. 204б]. Осы анықтамаға өз атымыздан әлеуметтік,
экономикаалық, саяси және қоғамдық құрылымдардың тұрақты түрде
қызмет етілуі; мемлекеттік билік және басқару институттардың, қоғам
ішіндегі татулық пен бейбітшілікті сақтау; адамның негізгі
құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы; жеке тұлға, қоғам мен
мемлкеттің мүдделері мен қажеттіліктерін жақтауын қосуға болады.
Осы себепте А.Уолферс, Б.Бьюзан, және Р.Кеохэн сияқты батыс
зерттушілердің теориялық ғылыми еңбектерін ата кету қажет. Олардың
еңбектерінде қауіпсіздік проблемаларын концептуальдық негізде
зерделеуі орын алды. Қауіпсіздіктің жаңа концепцияларына Рим клубы,
Брундтлант, Пальме комиссиялары назар аударып болашақта туатын
қауіпсіздіктің құрылымдарын зерттеуге өз үлесін қосты [2. 345б].
Қазіргі уақытта біраз батыс зерттеушілері қауіпсіздіктің жаңа
теориялық негіздемелерін ойлап шығаруда. Мысалы, либералдық
ағымының өкілдері кооперативті қауіпсіздіктің халықаралық
институттардың аса қажетті болғандықтан қауіпсіздік қоғамдастығының
кең құрамына көңіл бөлуде. Аталмыш қауіпсіздік қоғамдастығына мүше
болуға келетін мүдделі елдерге қандайда бір себептермен шектеу
қойылмайды. Ұлттық қауіпсіздіктің әртүрлі аспектілерінің қамтамасыз
етілуі әруақытта көкейтесті мәселе. Ішкі саясат, көп мөлшердегі
мемлекеттің географиялық жағдайымен, әлеуметтік-экономикалық
дамудың деңгейімен және қоғамдық-саяси жағдаймен, тарихи және
мәдени дәстүрмен, ұлттық егемендігін қамтамасыз етілуімен және
мемлекеттің ұлттық мүддесімен анықталады. Кең көлемдегі өзіндік
зерттеу нәтижелері мен қауіпсіздіктің категориялық белгілері басты
үш құрамды бөліктен тұрады: ұлттық, аймақтық және дүниежүзілік.
Бұл үш құрамның байланыстылығы айқын және олардың қазіргі
әлемде қауіпсіздік түсінігіне қайшылығы жоқ. Көптеген
зерттеушілердің көзқарасы бойынша, ұлттық қауіпсіздік басты үш
позицяның негізі болып табылады. Олар – жеке тұлғаның
қауіпсіздігі,қоғамдық қауіпсіздік және мемлекеттік қауіпсіздік
негіздері. Бұлар, яғни жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің
қажеттіліктері елдің ұлттық мүдделері ретінде ғана қарастырылса
олар мемлекеттік саясат деңгейіне дейін көтеріле алады. Бұрынғы
Кеңес Одағының кезінде ұлттық қауіпсіздік ұғымы саясаттану
ғылымында өз дәрежесінде қолданылмады. Кеңес заманындағы кең
қолданылып түсіндірілген мемлекеттік қауіпсіздік ұғымы көптеген
себептермен қолданыстардан шығарылуда. Бүгін ұлттық қауіпсіздік
термині көптеген жаңа терминдермен бірге пайдалынылады, және
экономикалық қауіпсіздік, экологиялық қауіпсіздік,
демографиялық қауіпсіздік, ақпараттық қауіпсіздік, және таға ды
басқа терминдермен жиі ауыстырылуда [45].
Кеңес Одағы заман кезінде геосаясат ғылымының тағдыры онша
мәз болған жоқ. Оның қауіпсіздікті зерттеу мәселесіне жақын
болғанымен тек 20-ғасырдың 90-жылдарынан бастап түрлі геосаяси
факторларды қарастыратын ғылыми еңбектер жарық көруді бастады.
Геосаясат-мемлекеттердің кеңістік пен территориялық ерекшліктерін,
тарихи оқиғаларды бағалайтын және әлемдік саясатта орын алатын
түрлі факторларды қарастыратын ғылым.
Қоғамдық ғылымдарда қолданылып жүрген геосаясат ұғымы
көптеген қауіпсіздіктерді қамтамасыз етуге қолайлы. Қазірде
бұрынғыша, табиғат әсерінен және географиялық себептерден
туындайтын мәселелерді шешуге жол іздеу геосаясат ғылымының негізін
құрайды. Классикалық геосаясат негізін қалаушылар Р. Челлен,
Н.Спайкмен, К.Хауэсхоффер, Х.Маккиндер және А.Мэхэн табиғи және
географиялық факторларды ескере отырып, әскери және саяси
кауіпсіздікті қамтамасыз ететін тұжырымдамаларға тірелді [1. 73б].
Геосаясат ұғымы бүгінгі ғылыми және саяси ортада шикі және толық
анықталуға түспейтін деп есептелетін ғылым 1916 жылы швед
саясаттанушы Р.Челленнің еңбегінде пайда болды. XX ғасырдың басында
мемлекеттер арасындағы халықаралық байланыс олардың иемденетін
жерлерінің сақталуы, кеңеюі (соғысу нәтижесінде, яғни жаулап алу)
немесе көрші мемлекеттердің жерлеріне, тәулсіздіктеріне қол сұғу
ретінде ұғынылды.
Кейбір саясаттанушылардың пікірінше, ұлттық қауіпсіздік
адамзат пен қоғамның тиімді дамуына оң ықпал ететін әлеуметтік
институтардың жарысын көрсететін ұғым ретінде түсіндіріледі.
Қазіргі дәуірде мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі қандай да бір
материалдық заттармен; қарулы күштердің санымен, соғыс
техникаларымен немесе экономикалық жетістіктерімен ғана өлшенбейді.
Ұлттық қауіпсіздіктің негізі – ұлтжандылық, ұлттық татулығы болып
табылады. Мемлекеттер арасындағы әртүрлі халықаралық деңгейге
көтерілген айтыс-тартыстарды мүмкіндігінше саяси құралдар арқылы
шешу керек. Қазіргі қалыптасып отырған қауіпсіздік жүйесі жалпыға
бірдей деп қарастырылады. Бұл жүйе тек саяси қақтығысты ғана емес,
сонымен бірге экономикалық, демографиялық, экологиялық, ақпараттық
және тағы да басқа мәселелерді де қамтиды.
Ұжымдық қауіпсіздік термині 1922 жылдан бастап халықаралық
қатынастар тәжірибесіне Ұлттар Лигасы қызметі шеңбері қолдануынан
кірді. Ұжымдық қауіпсіздік Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына сай
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға және басқыншылық
(агрессия) шараларын алдын алуға бағытталған бірлескен әрекеттер
жүйесі болып табылады. Ұжымдық қауіпсіздік қағидасы БҰҰ-ның
Жарғысымен бірге көптеген басқа көпжақты халықаралық келісім-
шарттарда (мысалы, 1975 жылғы Хельсинки қорытынды акті)
бекіттілген. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесін екі негізгі белгілер
сиппаттайды. Қатысушы-мемлекеттер барлық өздерінің арасындағы туған
дау-дамай, шиеленістерді бейбіт жол арқылы шешу, басқа елге қарсы
күшті пайдалануға тыйым салу, халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікке төнген қауіп-қатерлерді өзара ынтымақтастық арқылы
азайту не болдырғызбау сияқты міндеттемелерді алу бірінші белгі
болып табылады. Ал екінші белгі ол қатысушы-мемлекеттердің ұйымдық
бірлігі, яғни олардың үкіметаралық үйлестіру органдарын құруы мен
келіссөздер жүргізілетін кездесулерді тұрақты негізде өткізіп іске
асыру процессі болып келеді [3. 34б]. Халықаралық құқық әдебиет
көздерінде түрлі авторлар ұжымдық қауіпсіздік жүйесін екі түрге
бөледі: жалпыға ортақ (әмбебап) және аймақтық қауіпсіздік
қамтамысыз ету жүйесі. Жалпыға ортақ (әмбебап) қауіпсіздік
қамтамасыз ету жүйесі Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде құрылып,
қалыптасып қызмет етеді.
Американдық зерттеуші Б.Бьюзанның есімі халықаралық
қатынастар теория ғылымына кешенді қауіпсіздік деген терминді
еңгізгені арқылы кең танымал болды. Кешенді қауіпсіздік атты ұғымды
ол географиялық тұрғыдан өз-өзіне жақын және олардың ұлттық
қауіпсіздік мүдделері бір-бірінен жеке қарастыруға болмайтын
мемлекеттер құрастыратын бөлек топты түсінеді. Б.Бьюзан кешенді
қауіпсіздікті айыратын төрт факторлар тобын қарастырады. Бірінші
топқа ол елдердің кеңістік және географиялық жақындығын анықтайтын
факторлар жиынтығын жатқызады. Екінші топқа ол мемлекеттерді өзара
қауіпсіздікті қамтамасыз ету негізінде жақындастыратын және
байланыстыратын факторларды кіргізеді. Факторлардың үшінші тобы
мемлекеттер арасындағы күш, қуат негізінде құрастырылған және сол
мемлекеттердің ұлттық мүдделері бір-бірімен өріліп байланысқан
екіжақты немесе көпжақты қарым-қатынастар. Ал соңғы төртінші топқа
кіретін факторлар: мемлекетаралық қатынастарда туындайтын қолдау,
түсіністік, күдіктену, қаймығу сияқты қарым-қатынастар жиыны [6.
34б]. Ұлттық мүдде категориясын зерттеуінің арқасында саяси
реализм мектебінің жақтаушылары ғылыми дәйектемелер келтіріп
халықаралық қатынастар теориясын жеке ғылым ретінде қалыптасуының
негізін қалады. Қазіргі кезде саяси реализм ағымының көптеген
позициялары өзекті екендігін көрсетіп халықаралық қатынастар
ғылымының басты және құрама бөлігі екенін дәлелдеп айқындады. Саяси
релизм мектебінің негізін қалаушылардың бірі Ганс Моргентаудың
ойынша, белгілі бір мемлекеттің ұлттық мүдделері оның географиялық
орналасуына және сол елдің саяси, экономикалық, мәдени даму жолының
ерекшеліктеріне негізделу қажет. Оның пікірінше, мүдде деп аталатын
ұғым ұлттық және қоғамдық екі ірі топқа бөлінуі ықтимал. Яғни
қоғамдық мүдде мемлекеттің ішкі саяси саласына жатады, ал ұлттық
мүдде түсінігі мемлекеттің сыртқы саясатына және жалпы алғанда
халықаралық қатынастардың түрлі аспектілеріне қатысты болып келеді.
Мемлекеттаралық қатынастарды егжей-тегжейлі қарастырып,
Г.Моргентаудың келетін қорытынды ойы, ол ұлттық мүддені
мемлекеттің бірден-бір үзілді-кесілді саяси бағыты, ойланып
толғанудың бірден-бір қағидасы ретінде тануы [5. 15б].
Ұлттық қауіпсіздіктің түрлі аспектілерінің зерттелуі кезінде
ұлттық мүдделер түсінігіне жиі назар аударылады. Айта кететін жайт
ол ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасын анықтау кезінде ұлттық
мүдделер түсінігі міндетті түрде қарастырылады. Ұлттық қауіпсіздік
тұжырымдамасын қалыптастыру кезінде көптеген жағдайларда бірінші
белгілі бір елдің ұлттық мүдделері анықталады, сосын бар және
келешекте пайда болуы мүмкін қауіп-қатерлер белгіленеді, ал ең
аяғында сол елдің ұлттық қауіпсіздік саясаты анықталуға түсіп
іріктеленеді. Кейде арнайы әдебиетте ұлттық қауіпсіздікті анықтауда
алдын ала белгілеу тәсілі кездеседі. Осы тәсіл бойынша, кез-
келген ұлттық қауіпсіздік сол елдің ұлттық мүдделерінің қорғалған
жағдайына тікелей байланысты да, содан туындайды да. Осындай
аталмыш тәсіл Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы
Заңында қолданылған. Ұлттық мүдденің күре тамыры негізгі (базалық)
мүдде ұғымы болып табылады. Негізгі мүддеге конституциялық
құрлымының бекемдігі, ұлттық тәуелсіздік, территориялық тұтастық
және тағы да басқа солар сияқты бөлімдер жатады. Әдебиеттерде
ұлттық мүдденің салаларын ашуда өте көп анықтамалар кездеседі.
Ұлттық мүддені зерттеушілердің пікірінше, бұл халықтың талабы,
ұлттық саясаттың қанағаттануы мен және оның дәйекті жүзеге асуы
және елдің дамуы. Ұлттық мүдделер мәселесін зерттеушілер оның
көптеген жіктеу, топтастыруларын ұсынады. Ұлттық мүдделердің
сұрыпталуын бірнеше негіздерде жасауға болады: күрделілігі бойынша,
ұзақтылығы бойынша, көлемділігі бойынша және т.б. Ұлттық
мүдделердің маңыздылығына сай олар қарапайым (жай) мүдделер,
маңызды мүдделер, өте маңызды мүдделерге сұрыпталуы мүмкін.
Ұзақтылығы бойынша ұлттық мүдделер қысқамерзімді, ортамерзімді және
ұзақмерзімді мүдделерге бөлінеді. Кейбір ұлттық мүдделер жуық арада
орындалса, ал басқа ұлттық мүдделер қалыптасатын жағдайға
байланысты тек алыс болашақта ғана жүзеге асырылады [41].
Мемлекеттік тұрғыдан қарағанда, өте маңызды мүдделерге
мемлекеттің тұтастығы мен елдің тұтастығын жатқызуға болады.
Халықаралық құқық негізінде басқа елдермен қарым-қатынасты дамытуда
Қазақстан Республикасы мүддесін сақтай отырып қайшылықтырға жол
бермеу; егер қайшылық туындаса, шешуге қарулы күш жұмсауға
жеткізбеу; ұйымдық қауіпсіздік пен ұлттық қауіпсіздікті күш
жұмсамау арқылы қуаттау; азаматтық бейбітшілік пен келісімді
сақтау; экономикалық даму тұрақтылығын және республиканың ғылыми-
техникалық күш-қуатын арттыруды қамтамасыз ету; азаматтырдың саяси
бостандығы мен құқығын сақтауды қамтамасыз ететін демократиялық
институттарды дамыту; Қазақстан Республикасының азаматының шет
елдерде болғандағы қауіпсіздігін қамтамасыз ету; қоғам өмірінде
экологиялық шарттардың бұзылмауын қолдауы керек.
Халықаралық жалпы құқықтың нормалары мен қағидалары әлемдік
және аймақтық деңгейде халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде
себепкер. Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету құқығы
(халықаралық қауіпсіздік құқығы) халықаралық құқықтың жаңа, жуырда
қалыптасқан саласы болып табылады. Халықаралық құқық мамандары
жауапкершілік институтын төте тесетін институтты ретінде,
халықаралық келісім-шарттар құқығын өзекті, орталық саласы
ретінде тани отырып халықаралық қауіпсіздік құқығын халықарылық
жалпы құқықтың кешенді саласы ретінде қарастырады. Оған себеп
болатыны ол халықаралық қауіпсіздікті реттейтін құқықтық қағидалар
мен нормалар халықаралық жалпы құқықтың көптеген көршілес
салаларымен институтуардың құқықтық нормаларымен өзара тығыс
байланыста сабақтасады [44]. Халықаралық құқыққа тән баршаға
белгілі, танылған қағидалардан тысқары халықаралық қауіпсіздік
құқықтың өзіндік салалық қағидалары да бар. Мәселен, басқа
мемлекеттердің қауіпсіздігіне зиян келтірмеу және халықаралық
қауіпсіздіктің бөлінбейтінділігі халықаралық қауіпсіздік құқықтың
салалық қағидаларының біріне жатады. Өзге мемлекеттердің
қауіпсіздігіне зиян келтірмеу қағидасы ол белгілі бір мемлекет
өзінің сыртқы саясатын жүзеге асыруда (ең әуелі әскери және саяси
бағыттарда) басқа елдердің қауіпсіздігіне қатер төндірмеу
қажеттілігі және сол мемлекеттермен тату, ізгі тілекті қарым-
қатынастар ұстану керектілігін анықтайды. Халықаралық қауіпсіздік
құқығына тән тағы да тең және біртектілі қауіпсіздік қағидасы бар.
Бұл қағиданы Кеңес Одағымен АҚШ алпауыт мемлекеттер бі-бірімен теке
тірес, ядролық соғыс төңірегіндегі болған қайшылық кезең жағдайында
қалыптасқан нормалар құрастырады. Өзінің жалғасып келе жатқан даму
сатысында халықаралық құқық шеңберінде халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін едәуір тәсілдер мен құралдар қалыптасып келеді.
Олардың қатарына қарусыздану; мемлекетаралық дауларды бейбіт жол
арқыла шешу құралдары; жеке жер-аймақтарды (территорияларды)
бейтараптандыру (нейтрализация) мен демилитаризация; бейбітшілік,
татулық зоналарын құру; бейтараптық саясатты ұстану мен әскери
одақтарға қосылмау; халықаралық шиеленіс жағдайларды азайту
шаралары секілді құралдар жатады [21. 43б].
Қауіпсіздік және ұлттық мүдделер мәселесін қарастыратын арнайы
әдебиет құралдарында қауіп-қатер дейтін ұғым жиі кездеседі.
Әртүрлі авторлар қауіп-қатер терминіне әрқилы дефиниция
түсініктемелерін береді. Кей авторлардың ойынша, қауіп-қатер
құбылыс қақтығыс туғызатын себепкер шарт (фактор) ретінде және
ұлттық, халықаралық кауіпсіздікті дестабилизациялап не күйрете
алатын категория.
Қауіпсіздік мәселесін зерттеу кезінде қауіп-қатерлерді
әртүрлі негіздерде сұрыптау әдісі көмек көрсетеді. Қауіп-
қатерлердің туындайтын формасына қарай олар тура және жанама болып
бөлінеді. Уақыт пен қоршаған ортаға байланысты қауіп-қатерлер
қысқымерзімді, ортамерзімді және ұзақмерзімді болуы мүмкін. Өзінің
кеңістікте таралуына қарай қауіп-қатерлер шынайы және ықтимал,
екіталай және өте ықтимал; пайда болу қабілетіне қарай қауіп-
қатерлер анық және көрінбейтін топтарға сұрыпталанады. Біздің көз
жекткізуімізше, шынайы және ықтимал (потенциалды) қауіп-қатерлердің
ішкі мағынасы мен жаратылысы (табиғаты) аталмыш топтардың ұғымына
мінездеме беретіндей негізгі белгілері бар. Арнайы ғылыми әдебиет
көздерінде, қауіпсіздік түсінігімен қатар қорғану қабілеттілігі,
мемлекетаралық өзара ұстану деген терминдер кең қолданылады [16.
108б]. Мұндағы өзара ұстану ұғымы өзінің саясаттану ғылымында
қысқа, тар мағынасында емес, кең ғылыми мағынада пайдаланылады.
Кейбір зерттеушілер мемлекетаралық өзара ұстану терминін ықтимал
қауіп-қатерлерді төндіретін субъектілерге дипломатиялық және саяси
құралдар, тәсіл-амалдар арқылы парасатты әсер ету процесін
түсінеді.
Қорыта айтқанда, біздің пікірімізше, қауіпсіздік деп аталатын
күрделі және көлемді ғылыми категория кысқа және нақты түрде оңай
анықталуына келе қоймайды. Бұның көптеген себептері бар, соның
ішінде қазіргі ішкі және сыртқы саяси қауіп-қатерлердің
әртүрлілігі, олардың түрлі туындауы және сиппаталуы, әркешенділігін
айта кетуге болады. Біздің ойымызша, ұлттық қауіпсіздік деген ұғым
әрбір қоғамды сипаттайтын өзіндік ерекшеліктері бар жиынтық ретінде
түсінетін күрделі саяси феномен болып табылады. Сонымен қатар,
ұлттық қауіпсіздік ортақ ұлттық мүдде, ұлттық байлық, қоғамның әр
даму сатысында өзгеріп отыратын өзара тығыз байланыстығы иерархия.
Сондай-ақ, ұлттық қауіпсіздік құрылымы ортақ және жеке, дара бірақ
өзара байланысты ұлттық мүдделер мен қоғамдық құндылықтарды
білдіріп өзіне сіңіреді. Аса назар аударатын және қайталап кетуге
болатын ой ол халықаралық қауіпсіздік адамзат пен қоғамның тиімді
дамуына оң ықпал ететін әлеуметтік институтардың жарысын көрсететін
ұғым ретінде қалыптасуда.
2. Орталық азиядағы қауіпсіздіктің шеткі нүктелері
Әлемнің саяси картасында пайда болған жаңа мемлекеттер және
олардың сапалы жаңа негізінде Ынтымақтастықта бірлесуі олардың
тәулсіздігін қорғаныспен қамтамасыз ету жағдайы қанағаттандырмады.
Аймақтық және ғаламдық қауіпсіздігінің геосаясаттық жүйесі ретінде
қарастырылатын Кеңес одағының және Варшавалық келісім-шарттың
ыдырауынан кейін, кеңес өкіметінен кейінгі кеңістікте қарсыласудың
жергілікті өзектері пайда бола бастады, олар ұлтаралық
қақтығыстардың асқынуынан бастап бүкілмасштабты азаматтық соғыстар
шешімдерімен аяқталып жатты.
Шекаралардың тұрақсыздылығы төменгідей құбылыстардың
нәтижелерден туды: ұлттық қайта өркендеу, Кеңес Одағы мұрасы
төңірегіндегі ұрыс-керіс, жаңа әсер ету саласын орнату әрекеттері,
шынында осының барлығы территорияны қиындықтың үлкен қайнар көзіне
айналдырды.
ТМД территориясында ұжымды қауіпсіздік жүйесін құрастыру
қажеттілігі туындады, бұл жүйе Бірлестік мүшелері арасындағы
озбырлықсыз тәртібін орнатып қана қоймай, мемлекеттілігі толық
құрылмаған егемендіктерге қарсы агрессивті қарсылықтарын алдын алу
үшін превентивті шарасы бола алады.
Қазақстан Республикасы 15 мамырда 1992 ж. Ташкентте ТМД-ның
жеті мемлекеттің басшылары қарастырған және 20 сәуірінде 1994 ж.
бекітілгеннен кейін өз күшіне келесі бесжылдық көлемде енген ұжымды
қауіпсіздік шартын құру (ҰҚШ) бастаушылардың бірі болып табылды.
Алғашқыда геосаясаттық сахнаға, жаңа сапалы тұрғыда құрылған әскери-
саясаттық мемлекеттік қоғамы шықты.
1991 жылдың жеслтоқсан айының өзінде-ақ ТМД мемлекеттерінің
бірлескен Қарулы Күштері мен шекаралық әскерлері туралы шарттарға
Минск қаласында қол қойылды.
Қайта құрылған одақтың әскери мінездемесі бекітіліп қана
қоймай ТМД-ның бірқатар елдерінде ұлттық қауіпсіздік мәселесіндегі
белгілі бір үміттердің пайда болуына себепкер болды. 1993 жылдың
қыркүйегінде ҰҚШ мүшелегіне Азербайжан сұраным берді, осы шартқа
желтоқсан айында Грузия мемлекеті қосылды.
Өткен 12 жыл көлемін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz