Шаған агрофирмасының шаруашылық операциясына бухгалтерлік жазулар шығындар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 5
І. "ШАҒАН" ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІГІНІҢ
ТАБИҒИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Шаруашылықтың табиғи климаттық жағдайы және орналасуы ... ... .6
1.2. Шаруашылықтың үйымдастыру басқару құрылымы және
мамандануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7
1.3. Шаруашылықтың негізгі экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ...
8
ІІ. ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1. Шығындар жүйесі мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2. Күріш өнімінің өзіндік құнын есептеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... 14
2.3. Өткізілген өнімрдің, жүмыстардың және қызметтердің өзіндік
құнының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27
III. ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК
ҚҰНЫН ТАЛДАУ
3.1. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығындар және әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
3.2. Өнімнің өзіндік құнын талдау және төмендету
резервтерін есептеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 36
IV. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ 1С: БУХГАЛТЕРИЯ ЕСЕБІНДЕ
ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ МЕН
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 52
КІРІСПЕ
Біздің елімізде ауыл шаруашылығы нарыктық экономика жүйесіндегі
неғұрлым маңызды буын. Ауыл шаруашылығы халық шаруашылығының аграрлық
өнеркәсіп кешеніңің ең басты саласы, өзекті буыны болып табылады. Дәнді
дақылдар азық түліктің негізгі мал шаруашылығының азық қоры, енеркәсіптің
ұн тарту, жарма, сыра қайнату сияқты және басқа салаларының негізгі
шикізаты. Сондықтан да ауыл шаруашылығын үздіксіз өркендетуді, мемлекеттік
астық қорын молайтуды, нарықтық экономиканың аса маңызды проблемасының бірі
деп қарайды. Осыған орай нарьщтық жағдайда ауыл шаруашылығын дамытудың
жоғары және тұрақты қарқының қамтамасыз ету аса маңызды міндет болып
табылады. Бұл ауыл шаруашылығының барлық саласын өрге бастыру және халықтың
әл-ауқатын жақсарту үшін зор маңызы бар. Ауыл шаруашылык өнімдерін мол әрі
арзан өндіру, өзіндік құнын төмендету, ең алдымен оның рентабельділік
дәрежесін арттыру қазіргі жекелеген шаруашылықтың қызметіне баға берудің
бірден бір дүрыс жолы болып отыр. Өнім өндіруге жұмсалатын барлық шығын
ғылыми негізде алдын-ала дүрыс жоспарланса ғана резервтерді ашуға өзіндік
құнды кемітудің жолдарын іздестіруге, өнім көлемінің өзіндік құнындағы
барлық өндіріс шығындарын дәл белгілеуге болады.
Өндіріс шығындары өзіндік құнның экономикалық негізі болып табылады.
Бұдан, өнімнің өзіндік құны -- дегеніміз ағымдағы немесе жыл сайынғы
өндірістегі өнім өндіру мен өткізуге кеткен шығындардың ақшалай түрдегі
қосындысы. Өнімнің өзіндік құнынан басқа жүмыс бірлігі өзіндік құнын, ауыл
шаруашылығы егістігі гектерын өндеу және бір бас малды ұстаудың айлық,
тоқсандық, жылдық өзіндік құндары анықталады.
Ауыл шаруашылығы өнімінің өзіндік құнын төмендету халық
шаруашылығының экономикалық тиімділігін көтеру шарты болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнын төмендету ғылыми-техникалық процестің жетілдірілуі
негізінде ауыл шаруашылығының барлық саласында қор жинаудың және өндірісті
кеңейтудің негізгі көзі. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін шаруашылық мынадай
міндеттерді орындау қажет, яғни ауыл шаруашылығы өндірісін материалдық
қамтамасыз ету, түскен табыстарды тиімді бөлу, қажетті ақша қорларын және
материалдық қүралдар сапасын қүру және оларды дұрыс пайдалану. Ауыл
шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігі ең алдымен алынатын өнім
көлемінен, өндіріске кеткен шығындармен сипатталады.
I. "ШАҒАН ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІГІНІҢ
ТАБИҒИ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Шаруашылықтың табиғи климаттық жағдайы және орналасуы
"Шаған" агрофирмасы Қызылорда облысының орталығы Қызылорда қаласының
батыс бөлігінде 55 шақырым қашықтықта Сырдария ауданында орналасқан.
Ауданның әкімшілік орталығы Теренөзек қыстағы облыстың солтүстік бөлігінде
55 шақырым қашықтықта шығыс-батыс мемлекеттік бас автомагистраль мен темір
жол бойынан 1373 шақырым жердеорналасқан. "Шаған" 1961 жылы құрылған
бұрынгы "Теренөзек" бірлескен шаруашылық негізінде, 1994 жылы 4500 адам
түрғыны бар Шаған қыстағымен бір пунктте орналаскан өндірістік кооператив
болып табылады.
1997 жылы Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік "Шаған" агрофирма болып қайта
құрылады.
"Шаған" агрофирмасы толығымен мемлекет иелігінен алынған, оның
құрылтайшылары болып бірлескен шаруашылықтың бұрынғы жүмысшылары 640 адам
табылады. Шаруашылық рентабельді болып табылады, оның негізгі өндірістік
бағыты - күріш шаруашылығы. Себебі, бұл территорияның климаттық жағдайы
басқа дақылдар егіншілігімен айналысу үшін өте қолайсыз, қысы үзақ, күз бен
көктем онша ұзаққа созылмайды, ал жазы өте ыстық. Сонымен қатар, топырақтың
қышқылдығынан оның бетінде түздың жиналуы байқалады. Сондықтан өнімді
өндіру қысқа вегетативті кезеңді және жердің түздалуы мен жоғары
температураға төзімді болуы керек. Ал бұл ауыл шаруашылығы өнімін таңдауды
мекзеп отырады.
Жазғы дақылдарды өсіру мезгілі сәуір айының аяғынан бастап қыркүйекке
дейін озылады. Бұл аймақтағы жауын шашынның орташа мөлшері 15,5 мм. Жауынды
мезгіл қарашадан мамырға дейінгі кезеңді қамтиды және оның жауынының 80
пайызы дәл осы уақытта байқалады. Вегетациялық кезең уақытындағы жауын-
шашынның орташа жылдық көлемін оның жалпы жылдық көлемінің 25 пайыз немесе
тек 40 мм ғана қүрайды. Қалыпты жылы жауын-шашынның орташа жылдық көлемін
оның жалпы жылдық көлемінің 25 пайыз немесе тек 40 мм ғана қүрайды. Қалыпты
жылы жауын-шашынның тәуліктік нормасының максималды жауы 15,5 мм, ал
жауынды жылы (қайталануы 5 жылда 1 рет) - 21,7 мм. Ауаның орташа айлық
температурасы қаңтарда 82°С-дан, маусымда 20°С-ға дейін ауытқиды. Орта
шамадағы қатысты ылғалдылығы 50 пайыз, ал орташа айлық (шілде-тамыз) 35
пайызға дейін (желтоқсан-қаңтар) 80 пайызға дейін өзгеруі мүмкін. Жыл бойы
бүл жерде орташа жылдамдығы 3-4 мс солтүстік-шығыс желі соғады. Көктемде
және жаздың басында қатты жел тұрады, мамырдан қыркүйекке дейінгі айлар
күншуақты болады және күннің ұзақтығы 10-нан 12 сағатқа дейін ауытқиды, ал
кысты күні ол тәулігіне 5-6 сағатқа дейін қысқарады.
1.2. Шаруашылықтың ұйымдастыру басқару құрылымы
және мамандануы
Әр түрлі ауыл шаруашылығы дақылдары топырақ, температура және
су режимін әр түрлі талап етеді.
Шаруашылық табиғи және экономикалық жағдайларға сәйкес келетін
дақылдарды өндіріп, сондай-ақ мал шаруашылығы салаларын дамытуды қажет
етеді. Шаруашылықтың мамандануы онда өндірілетін өнімнің құрамы мен
құрылымы сипаттайды. Сонымен қатар ол өндірістің саласы, яғни өндірілетін
өнімнің негізгі түрі, құралдары, еңбек заттары, технологиясы және
кадрлардың мамандануын айқындайды. Шаруашылықты мамандандыру ауыл
шаруашылығы өндірісін орналастыру сияқты қоғамдық еңбек бөлінісінің
формаларымен тығыз байланысты. Ауыл шаруашылығы өндірісін мамандандыру
дегеніміз жекелеген экономикалық аудан, шаруашылық, ішкі шаруашылық
бөлімшелердің өздерінің күн жігерін тауарлы өнімнің бір немесе бірнеше
түрлерін өндіруге жүмылдыру болып табылады. Мамандандыру деңгейін
мамандандыру коэффициенті сипаттайды. Мамандану коэфициентін анықтау үшін
шаруашылықтың тауарлы өнім көлемі мен қүрылымын анықтап алу қажет.
Шаруашылықтың тиімділігі ең алдымен оның шығаратын өнімнің сапасы мен
ресурстарды пайдалану деңгейін анықтайтын ұйымдастырушылық деңгейіне
байланысты. Ұйымдастыру қүрылымына байланысты оның деңгейін арттыру темпі,
өндіріске әсері және шаруашылық жүргізу тиімділігін арттыру мақсатымен оның
әрі қарай дамуының жолдары мен мүмкіндіктері анықталады.
Ұйымдастыру құрылымындағы басқару аппараттары маңызды орын алады. Оның
негізгі мақсаты өндіріс процесінде адам үжымының қызметін үтымды
үйымдастыру, жоғары өндірістік нәтижеге қол жеткізу мақсатында еңбек қаржы,
материалдық ресурстарды тиімді шешу өндіріс қүралдарын дұрыс пайдалану
болып табылады. Басқару аппаратымен оның құрылымы шаруашылықтың бағыты,
мамандануы, көлеміне байланысты шығын, әсерлі, икемді, жылдам болуы қажет.
Шаруашылық 1997 жылы агрофирма статусын шаруашылық жұмысшыларының жалпы
жиналысымен тіркелген. Шаруашылық деңгейіндегі су шаруашылығын қосқандағы
ауыл шаруашылық жұмыстары негізгі үш - жер өндеу, мал өсір және жөндеу
қызметтерін көрсету бөлімдерімен және мамандар жетекшілігінде сегіз
бригадамен жүргізіледі. Директорлардың көпшілігі ауыл шаруашылығы мамандары
болып табылады. Шаруашылық мамандарды, қызмет көрсетуші персоналды және 526
жұмысшыны қосқанда 77-сі тікелей басшыға есеп береді. Келісім шарттардың
орындалуына бақылау жүргізу қызметін бақылаушы кеңесі атқарады, ал қаржы
шаруашылық қызметіне қадағалау бойынша қызметтер тексеру комиссиясына
жүктелген. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік "Шаған" агрофирмасының
басқарылуы, оның әкімшілік моделі бойынша басшы жер өндеу жүйесін, жер
аудару, сатып алуды таңдау Бақылау кеңесі, Тексеру комиссиясының
қадағалауымен келісім шарттарға отыру және оны орындау сияқты мәселелерін
қоса шаруашылық қызметінің барлық басты сүрақтарына жауап береді. Ал, жалпы
шаруашылықтың ұйымдастырылу құрылымын талдасақ оның сызбасы келесі түрде
келістірілген.
Сызбада көрсетілгендей ұйымдастырылу құрылымы негізгі 5 саладан
тұрады: егін шаруашылығы, мал шаруашылығы, қызмет көрсету, құрылыс және
қайта өндеу мен сақтау. Егін шаруашылыгында 8 бригада жүмыс істейді. Ал мал
шаруашылығына орталық кешен сыртқы герттер көрсету саласында бірнеше жүмыс
түрлері ұйымдастырылған: жөндеу шеберханасы, автопарк, мұнай базасы, электр
жабдықтау, машина ауласы. Бұлардың барлығы әртүрлі цехтар, диірменде,
қырмандар негізгі орын алады. Олардың барлығы бір орталық аппаратпен
ұйымдастырылып отырады.
Нарықтық экономикаға өту кезеңдерінде басқару жүйесін дамыту
маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Оны шешудің жолдары өндірісті
іскерлікпен басқару, нарықтық экономикалық қатынастарды дамыту, оларды
құқықтық тұрғыдан реттеу, ақша, несие, қаржы және валюта қатынастарын
жүзеге асыру.
Менеджмент нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын
басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.
Кейбір ағылшын экономистерінің анықтамасы бойынша менеджмент бұл өнім,
технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару әлеуметтік қатынастар саласында
жаңарту, жаңалық еңгізу мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару
принциптері мен тәсілдерімен формаларының жиынтығы. Менеджменттің ең бсты
ұғымы бүл басшылық. Менеджменттегі басты мәселе өзіне, кәсіпорын мүддесіне
жауап беретін мақсаттар қою, ал оның жүмыс істеу міндетіне қолда бар
адамдар мен материалдык ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру болып
табылады.
1.3. Шаруашылықтың негізгі экономикалық көрсеткіштері
Әрбір Шаруашылықтың өндірістік қызметінің негізі болып өсімдік
пен мал шаруашылығы салаларынан түратын ауыл шаруашылығы мен өндіріс болып
табылады. Оның негізгі мақсаты жоғарғы саладағы өнім өндірісін және оны
үлкен дәрежеде өткізу.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үішін шаруашылық мынадай міндеттерді
орындау қажет, яғни ауыл шаруашылығы өндірісін материалдық қамтамасыз ету,
түскен табыстарды тиімді бөлу, қажетті ақша қорларын және материалдық
құралдар сапасын қүру және оларды дұрыс пайдалану. Ауыл шаруашылығы
өндірісінің экономикалық тиімділігі ең алдымен алынатын өнім көлемінен,
өндіріске кеткен шығындармен сипатталады. Ал бүл тиімділікке қол жеткізу
үшін өнімнің жоғары сапасы мен әрбір жұмысшының, әрбір мың теңгеге, әрбір
гектар жерге шаққандағы жалпы өнім көлемін арттыру қажет. Сонымен қатар
жерді пайдалану деңгейін қолда бар өндірістік қорларын және еңбек
ресурстарын барынша тиімді пайдалану қажет. Төмендегі кестеде "Шаған"
агрофирмасының соңғы үш жылдағы негізгі экономикалық көрсеткіштері
берілген.
кесте-1. ЖШС "Шаған" агрофирмасының негізгі экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқу 20072006
салыстырғанда
2005 2006 2007 +;- %
Жалпы ауыл 1144446 4172174 169482 -2692 98,4
шаруашылығы өнім
қүны, мың теңге
Жұмысшылар саны, 576 617 622 +5 100,8
адам
Еңбекақы қоры, мың 49548 56487 62937 +6450 111,4
теңге
Орташа айлық, мың 7,17 7,63 8,43 +0,80 110,4
Ауыл шаруашылық жері,11949 11988 11988
га о.і. жыртылған
Өнімді сатудан түскен137022 236508 204724 -31784 86,5
түсім, мың теңге
Өнімді сатуға кеткен 102287 159206 172939 +13733 108,6
шығын, мың теңге,
%
Еңбек өнімділігі, мың285,5 279,0 272,0 +6,4 97,6
теңге
Табыс (+) зиян (-) +34735 +77302 +31785 +45517 41,1
мың теңге
Рентабельділік 33,9 48,5 18,3 -30,2 37,7
деңгейі , %
1-ші кестеде "Шаған" агрофирмасының соңғы үш жылдағы негізгі
экономикалық көрсеткіштері көрсетілген.
Шаруашылықта 2005 жылы жалпы өнім құны 164464 мың теңге, 2006 жылы
172174 мың теңге, 2007 жылы жалпы өнім құны 169482 мың теңге болған, соңғы
екі жылды салыстыра отырып, оның 2692 мың теңге немесе 1,6% кеміген. Жалпы
ауыл шаруашылық өнім құнының кемуі есепті жылда бизисті жылға қарағанда
шығымдылығы кеміген. Жұмысшылар саны алдыңғы екі жылы өсімдік
шаруашылығында жұмыс көлемінің ұлғаюына байланысты 5 адамға артқан. Еңбек
ақы қоры да жоғарыда көрсетілген себептерге байланысты 6450 мың теңгеге
немесе 11,4% өскен. Орташа айлық табыс шаруашылықтың табыспен шығуына
байланысты 0,80 мың теңгеге, яғни 10,4% артқан. Ауыл шаруашылығының жері
11988 га, оның ішінде, жыртылған жер көлемі 5000 га соңғы үш жылдарда
өзгермеген.
Өнімді сатудан түскен түсім тауарлы өнім көлемінің кемуіне
байланысты есепті жылы базисті жылға қарағанда 31784 мың теңгеге 15,5%
кеміп отыр. Өнімді сатуға кеткен шығын жанар жағар майдың өткізу
пунктерінің алыс жерде орналасуы тағыда басқа себептерге байланысты шығын
көлемі 13733 мың теңгеге, яғни 8,6% көбейген.
Еңбек өнімділігі жалпы өнім құнының кемуіне байланысты 6,4 мың теңгеге
немесе 2,4% кеміген. Шаруашылық үш жылда да пайдамен аяқтап отыр, яғни
2005 жылы 34735 мың теңге, 2006 жылы 77302 мың теңге, 2007 жылы 31784 мың
теңге. Соңғы екі жылды салыстырғанда 45517 мың теңгеге, яғни 58,9% кеміп
отыр. Себебі, шығын көлемі көбейген. Рентабельділік деңгейі 30,2 кеміген,
яғни 2006 жылы 18,3% болды.
ІІ. ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Шығындар жүйесі мен құрылымы.
Өндірістік шығындар деп - әдетте өнім өндіруге жұмсалатын шығынды
айтады. Мазмұны бойынша өнім өндіруге байланысты шығындарды экономикалық
біртекті топтарға бөледі. Олар шығынның экономикалық элементтері болып
табылады. Материалдық шығындар құрамына өндірісте қолданылатын еңбек
құралдар шығындары, өндірістік бағыттағы жүмыс және қызмет төлемдері,
тұқымды егінге дайындау және оны егістікке жеткізу шығындарынсыз өзіндік
немесе сатып алынған тұқым және көшет: дайындай, еңгізу және жеткізу
шығындарын қоспағанда минералды тынайтқыштар бактериалды және қызмет
көрсетуде қолданылатын мүнай өнімдері, мүнай өнімдерінен басқа отын: сатып
алынған электро-энергия, басқа да материалды шығындар, оның ішінде жөндеуге
қажетті қосымша бөлшектер мен материалдар, өсімдіктерді қорғау құралдары,
медикаменттер мен дәрі дәрмектер, арзан бағалы тез тозатын қүралдардың
тозуы.
Негізгі қорлардың амортизациясы негізгі қорлардың алғашқы қүнынан
норма бойынша есептелінетін шығындары. Мұнда қоғамдық тамақтану, дәрігерлік
санитарлық кәсіпорындарға тегін пайдалануға берілген объектілер бойынша
аударымдар қосылмайды. Сақтандыру төлемдері бүған жүмысшылардың міндетті
медициналық сақтандыру және егістікті, малдарды сақтандыру жарналары
кіреді. Басқа да шығындар мыналарды біріктіреді. Жер көлемі, жұмысшылардың
іс-сапарлары шығындар, алымдар мен салықтар, байланыс және есептеу
орталықтарының қызмет ақылары және басқа да шығындар.
Экономикалық біртекті элементер бойынша шығындарды топтауда болжамдар
жасауда және еңбек ақы қорын амортизациялық аударылымдарды, жаңа материалды
ресурстарды жасау және сатып алу шығындарын анықтауда, есепке алуда
қолданылады.
Экономикалық біртекті элементтер бойынша шығындар есебінің
маңыздылығы айта есепті және ішкі шаруашылық айналымды қоспайды.
Бірақ бұл шығын элементтері бойынша жеке дақылдардың өнім бірлігі
өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік бермейді, өйткені бұл шығын
элементтері тек қана бүкіл кәсіпорын немесе сала бойынша жүргізіледі.
Өндіріс процесі сонымен қатар құнның және өзіндік құнның құралу
процесі болып табылатын болғандықтан өндіріс процесінің тиісті салалық
айырмашылықтары өндіріс шығындарының құралу процесіндегі айырмашылықтарды
туғызады, әр бір салада өнімнің өзіндік құнын есептеу әдісі, сайып келгенде
осы айырмашылықтарға байланысты екені мәлім. Қазіргі заманда материалдық
өндірістің басты екі саласы өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық салалры бар,
бүлардың әркайсысының тек өздеріне ғана тән өзгеше ерекшеліктері болады.
Өнім алу үшін қажетті еңбек пен өндіріс құрал-жабдығының шығындары ауыл
шаруашылығында өндірістің сипатына байланысты белгілі бір уақыт аралап
жүмсалады. Кәсіпорындардың және олардың қүрылымдық бөлімшелерінің
оперативтік-шаруашылық қызметінде жұмыс түрлері бойынша калькуляциялық
көрсеткіштердің пәрменділігін көтеру үшін технологиялық карталарда
өндірістік аймақтың жағдайларын есепке ала отырып, жұмыс түрлеріне қарай
шығын қүрылымдарын көрсету керек. Іс жүзінде өзіндік қүнды есептеу бүкіл
шаруашылық бойынша да, оның жеке өндірістік бөлімшелері бойынша да
калькуляция жасаудың шаруашылык есепті еңгізуде оны нығайтуда маңызы бар.
Директорлардың көпшілігі ауыл шаруашылығы мамандары болып табылады.
Шаруашылық мамандарды, қызмет көрсетуші персоналды және 526 жұмысшыны
қосқанда 77-сі тікелей басшыға есеп береді. Келісім шарттардың орындалуына
бақылау жүргізу қызметін бақылаушы кеңесі атқарады, ал қаржы шаруашылық
қызметіне қадағалау бойынша қызметтер тексеру комиссиясына жүктелген.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік "Шаған" агрофирмасының басқарылуы, оның
әкімшілік моделі бойынша басшы жер өндеу жүйесін, жер аудару, сатып алуды
таңдау Бақылау кеңесі, Тексеру комиссиясының қадағалауымен келісім
шарттарға отыру және оны орындау сияқты мәселелерін қоса шаруашылық
қызметінің барлық басты сүрақтарына жауап береді. Ал, жалпы шаруашылықтың
ұйымдастырылу қүрылымын талдасақ, оның сызбасы келесі түрде келістірілген.
Сызбада көрсетілгендей ұйымдастырылу құрылымы негізгі 5 саладан түрады:
егін шаруашылығы, мал шаруашылығы, қызмет көрсету, құрылыс және қайта өндеу
мен сақтау. Егін шаруашылыгында 8 бригада жүмыс істейді. Ал мал
шаруашылығына орталық кешен сыртқы герттер көрсету саласында бірнеше жүмыс
түрлері ұйымдастырылған: жөндеу шеберханасы, автопарк, мүнай базасы, электр
жабдықтау, машина ауласы. Бұлардың барлығы әртүрлі цехтар, диірменде,
қырмандар негізгі орын алады. Олардың барлығы бір орталық аппаратпен
ұйымдастырылып отырады. Нарықтық экономикаға өту кезеңдерінде басқару
жүйесін дамыту маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Оны шешудің
жолдары өндірісті іскерлікпен басқару, нарықтық экономикалық қатынастарды
дамыту, оларды құқықтық тұрғыдан реттеу, ақша, несие, қаржы және валюта
қатынастарын жүзеге асыру. Менеджмент нақты мақсатты жүзеге асыру үшін
кәсіпорын жүмысын басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар
қызметінің түрі. Кейбір ағылшын экономистерінің анықтамасы бойынша
менеджмент бұл өнім, технология, өндірісті үйымдастыру, басқару әлеуметтік
қатынастар саласында жаңарту, жаңалық еңгізу мақсатында фирмаларды,
компанияларды тиімді басқару принциптері мен тәсілдерімен формаларының
жиынтығы. Менеджменттің ең басты ұғымы бұл басшылық. Менеджменттегі басты
мәселе өзіне, кәсіпорын мүддесіне жауап беретін мақсаттар қою, ал оның
жұмыс істеу міндетіне қолда бар адамдар мен материалдык ресурстар негізінде
тиімді кәсіпорын қүру болып табылады.
Өндіріс шығындарын жіктеудің қазір қолданып жүрген жүйесінде әлі
де мәнді-мәнді кемшіліктер бар, бұлар өнімнің өзіндік құнына шығын
элементтері бойынша неғұрлым талдап анализ жасауға кедергі келтіреді.
Қазіргі қолданып жүрген есеп және есеп шығындардың көбі не комплексті не
шаруашылықтың әр түрлі салаларының арасында бөлінетін жалпы өндірістік және
жалпы шаруашылық шығындарының көбі не комплекстік не шаруашылыктық әр түрлі
салаларының арасында бөлінетін жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық
шығындардың құрамына кіріп кетеді.
Калькуляцияны жасауда әрбір салаға жалпы сома бойынша жатқызған
тікелей шығындарды айырып түсінуге іәрқашан да мүмкін бола бермейді. Мұндай
шығындар басқа тікелей шығындар дейтіннің құрамына жатқызылады, ал бұл
шығындардың калькуляция жасар кезде есепке алынған өндіріс шығындарының
жалпы сомасында үлес салмағының артуы өнімнің өзіндік қүнын шығын
элементтері бойынша терең талдауға мүмкіндік бермейді, өндірістің неғүрлым
тез өсуін көздеген шараларды жасап ұсынуды калькуляция мәліметтерін
пайдалану мүмкіндігін кемітеді.
Есеп жүргізу бойынша шағын элементтерінің көлемі бойынша өнімнің іс
жүзіндегі өзіндік қүнын екі түрге өндірістік және коммерциялық болып екіге
бөлінеді. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында өндірістік өзіндік құнға мазмұны
жағынан өнеркәсіптегі өзіндік құн дегендегі сай келеді.
Өндірістік өзіндік күннің құрамына өнім өндіруге жұмсалатын шығындар,
атап айтқанда: пайдаланылған өндіріс қүрал жабдығы мен еңбек ақы шығындары
кіреді. Демек, өндірістік өзіндік құнның құрылуы сатып өткізуге жарамды
дайын өнімді өндірістен шығып, қоймаға немесе түскен кезде аякталады.
Өнімнің өзіндік құнын есептегенде өндіріс шығындарына
шаруашылықтың ішкі әлеуметтік мәдени шараларына таза табыстан жұмсалатын
қаржы, күрделі жұмыс жөніндегі шығындар, сондай-ақ шығындар, салықтар,
қауіпсіздендіру төлемдері, кредитке берілетін проценттер кірмейді. Мұндай
шығындарды әдетте өндірістік емес шығындар, немесе коммерциялық өзіндік
қүнға кіретін шығындар деп атайды.
Өнімнің өзіндік құнын есептегенде әдіс шығындарына шаруашылықтың
ішкі әлеуметтік мәдени шараларына таза табыстан жұмсалатын қаржы, күрделі
жұмыс жөнінегі шығындар, сондай-ақ шығыдар,
салықтар, қауіпсіздендіру көлемдері, кредитке берілетін
проценттер
кірмейді. Әр бір жылғы өнімнің өзіндік құнына сол жылғы өнімнің
алынуына байланысты еңбек пен өндіріс құрал-жабдығының шығындары
ғана кіреді.
Кесте -2 . "Шаған" агрофирмасының шаруашылық операциясына
бухгалтерлік жазулар шығындар
Дт Кт
Ай басында аякталмаған өндіріс қалдығы "Негізгі 900 211 43000
өндіріс" шотына жазылды
Негізгі құралдар объектісі бойынша есептелген тозу
сомасы:
- негізгі өндіріс орындары, үйлері бойынша 935 131 1500
- әкімшілік басқару ғимаратына 821 131 800
- көмекші цех орындарына 935 131 500
- әкімшілікке кызмет көрсететін көліктер бойынша 821 134 1650
әкімшілік басқару орындарының басқадай негізгі 821 134 1650
құралдары бойынша
Накладной бойынша есеп беру айында босатылған
материалдар
өрім шығаруға кеткен материалдар 901 201 520000
Жабдықтарға ағымдағы жөндеу жүргізу үшін қосалқы 921 205 13000
бөлшектер босатылады
Жалпы және әкімшілік шығындар бойынша кеткен 821 206 4500
басқадай материалдар
Негізгі өндіріске кеткен жанар жағар май шығыны 901 203 480800
Негізгі өндіріс жүмысшыларының еңбек ақы қорынан 903 652 8546
еңбекпен қамту қорына аударым аударылды.
Негізгі өндіріс қызметкерлерінің еңбек ақы қорынан903 653 111098
26% әлеуметтік салық аударылып есептелді
Еңбек ақы есептелінді
- негізгі өндіріс жүмыскерлеріне 902 681 320000
- әкімшілік басқару қүрамына 821 681 55000
- қосымша өндіріс жүмысшыларына 922 681 40000
- сату бөлімінің жүмысшыларына 811 681 25000
Есептелген пайыздар бойынша шығындар 831 684 12300
Аванстық есеп бойынша шығындар 821 687 4600
Негізгі өндірістің негізгі қүралдарын жөндегені 934 920 120600
үшін қосымша өндіріс қызметінің өзіндік құнының
есептен шығарылды
Қосымша өндірістің үстеме шығындары есептен 924 930 32000
шығарылды
2.2. Күріш өнімінің өзіндік құнын есептеудің ерекшеліктері
Дақылдардың қай түрін өндірсек те оған белгілі мөлшерде еңбек
және материалдық шығындар жүмсалады. Өнімді өндіруге жұмсалған барлық қаржы
оның өзіндік күны деп аталады. Өнімнің өзіндік қүнын анықтаудың маңызы өте
зор. Бұл - өнімнің қандай мөлшерлі шығынмен өндірілгенін көрсетеді. Егер
өнімнің сату бағасы мен өзіндік қүнын салыстырсақ, онда осы өнімді
өндірудің қаншалықты пайдалы екендігін, түсетін табыстың мөлшерін аньщтау
қиын емес. Өзіндік күн - өнімнің көрсеткіші, өйткені онда ауыл шаруашылық
дақылдарының өнімділігі, өндірісті механикаландыру дәрежесі, шаруашылык
салаларының мамандандырылуы әрбір саланы үлестіре салыстыру, дамыту және
шоғырландырудың тиімділігін көрсетеді. Өндірілген өнімнің әзіндік құнын
аймақтар бойынша салыстыру біркелкі жағдайдағы шаруашылықтарда өнімді
өндіруге жүмсалған шығынның қаншалыкты дәрежеде екенін анықтауға мүмкіндік
береді. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің өзіндік қүнын дүрыс есептеу
—шаруашылық салаларын тиімді, жүйелі түрде дамытуға оның материалдық
техникалық ресурстарын толығымен пайдаланып, өндірісті онан әрі ойдағыдай
ұйымдастыруға көмегін тигізеді. Өзіндік құн негізінен жалпы өнімнің
өндіруге жүмсалған шығын мөлшеріне байланысты. Егіннің жалпы түсімі әрбір
дақылдың бір гектарына алынатын өнімнен анықталады. Ал өндіріске жүмсалған
шығындардың көлемі шаруашылықты дұрыс жүргізуге, еңбек өнімділігінің
артуына және материалдай-ақшалай қаражаттарды үнемдеп жүмсай білуге
байланысты. Бұл екеуі де аса маңызды.
Суармалы егістіктен кейде мол өнім жинай отырып, шамадан тыс
көп қаражат жүмсайтын кездер болады. Мұндай жағдайда өнімнің өзіндік қүнын
қымбаттап кетеді де, шаруашылықтар зиян шегеді.
Жоспарлы 1971 жылдан және одан кейінгі жылдарда егін даласының табиғи
өнімдерін салыстыра өлшеу және оларды салыстыра өлшейтін калькуляциялық
өнімге ауыстыру мақсатында төмендегі коэффициенттер белгіленген: дән 1,0,
сабақ - 0,08.
Барлық және 1 центнер мен сабанның өзіндің құнын анықтау үшін
ЖШС "Шаған" агрофирмасының 2006 жылғы күріш дақылын өндіруге жүмсалған
шығындар есебіне мысал келтіреміз. Шаруашылық күріштің жинаған және
бастырылғаннан алғашқы салмағы бойынша 127275 ц дән, 2300 ц сабан алынды.
Күрішті жинау мен өндеуге кеткен жалпы өндірістік шығындар 139222 мың теңге
қүрады.
1. Дәнді ең алдымен шартты өнімге айналдырамыз: 127275цх1,0=127275ц
2. Сабанды: 23000ц х 0,08=184ц
3. Жалпы калькуляциялық өнімдегі дән мен сабанның үлесін анықтаймыз.
3.1. Дәннен алынған жалпы калькуляциялық өнімнің үлесі:
(127275x100)712745999,9
3.2. Сабаннан алынған жалпы калькуляциялық өнімнің үлесі:
(184хЮО):127459=0,1
3.3. Барлығы: 100%=99,9+0,1
4. Жалпы өлшемдес калькуляциялық өнім үлесі бойынша дән мен сабанға
жалпы өндірістік шығындарды бөлеміз:
4.1. Дәнге жатқызылған өндірістік шығындар сомасы: (139212 мың теңге
х 99,9): 100=139083 мың теңге
4.2. Сабанға жатқызылған өндірістік шығындар сомасы: (139222 мың
теңге х 0,1) =139,222 мың теңге
4.3. Барлық өндірістік шығындар: 139308 мың теңге + 139,222 мың
теңге=139222 мың теңге
5. 1 центнер нақты салмағының өзіндік құнын анықтаймыз
5.1. дән 139083 мың теңге: 127275ц=1092,77 тц
5.2. сабан: 139222 мың теңге:2300ц=60,53 тц
Сонымен алғашқы мақсатқа жететін ёгіс даласының барлык өнімнің
технологиялық өзіндік қүны олардың бірліктері есептеліп шығарылады.
Бұдан кейін нақты мысалда дәннің және сабанның екінші сатыдағы
өзіндік құнын есептеуді қарастыру қажет, яғни олардың өндірістік өзіндік
қүнын анықтау керек. Өндірістік өзіндік құнды есептеу технологиясынан
өнімнің технологиялық өзіндік қүнының әр бір түріне оның пісіп жетілу
дәрежесіне ешқандай шығынсыз мүмкін болатын түрақты сақтау орнына - қоймаға
жеткізуге байланысты өндірістік шығындарды қосу қажеттігі шығады.
Енді сабанға тоқталайық. Сабанның жалпы технологиялық өзіндік
қүнына технологиясына байланысты өндірістік шығындарды қосу қажет. Егер
сабанды тауарлы өнімге айналдыру мүмкіндігі болса, онда оған өндірістің
шығындарға өткізу шығындары қосылады. Нәтижесінде сабанның толық өзіндік
қүнын аламыз.
1. Барлық сабанның технологиялық өзіндік қүны - 139,222 мың теңге
2. Оны сақтау орнына жеткізудің жалпы өндірістік шығындары 22600 т
3. Жиынтық өндірістік: 139222т+22600=161822т
4. 1ц сабанның өндірістік өзіндік құны 161822:2300т ц=70,36т ц.
Дәннің өндірістік өзіндік құнын қалыптасуын қарастырамыз, бірақ оның
технологиясына зер саламыз. Бастырылғаннан кейін алынған дәнді тоққа
ауыстырады, содан кейін өндейді. Дәнді өндеу нәтижесінде өнімнің жаңа үш
түрін алады: таза дән, дән қалдықтары және өлі қалдықтар. Соңғысы есепке
алынбайды. Дән қалдықтарына түсінік беретін болсақ, пайдалынатын дән
қалдықтарын алыстыра өлшенетін калькуляциялық өнімге өткізу және оларға
бірлік коэффициент беру қажет. Нақты бір қалдықтарды тәжірибелік талдау
бойынша олардың құрамындағы таза дәннің пайызы белгіленеді. Сонда қалдық
құрамындағы таза дәннің 1100-ге сәйкес пайызын бөлуден жеке коэффициент
алуға болады. Мысалы, тәжірибелік талдау дән қалдықтарында 30 пайыз таза
дәннің болатындығын көрсетті. Бұл жағдайда дән қалдықтарын дәнге өткізуге
коэффициенті: К-30:100=0,3
Басқару есебі - экономикалық субъектіні жоспарлау, бақылау жэне
басқару іс-эрекетін реттеу мен шешім қабылдау процесі арқылы басқару. Бұрын
көрсетілгендей, отандык бухгалтерлік теория мен практикада Басқару есебі
ұғымын, салыстырмалы түрде алғанда, жуықта ғана пайда болды.
Басқару есебінің негізінде қаржылық, материалдық жэне еңбек
ресурстарын тиімді басқару жүйесі жатыр. Нак басқару есебі кәсіпорындағы
міндетті іс-қызмет процес-теріне тығыз байланысты методологияға
негізделеді, оның үстіне, басты назар, мысалы, бөлімшелер қызметін бағалау
жэне өнім мен өндірістің пайдалылығын бағалау сияқты аспектілерге
байланысты шығындарды басқару есебіне аударылады. Осылайша, басқару
мақсатымен есептің ақпаратты өзгерту қажеттілігіне байланысты нормативті
есеп орнына, эрине бас-қару есебі келеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732
"Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан
бастап қаржылық есеп беруге мыналаржатады: 1) бухгалтерлік баланс; 2)
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп; қазақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беру-
ге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықты-рылуы
мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта,
берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап отырған-
дығы және каржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да ақ-
параттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған: субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгі-сіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік
көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп
негізі шамалары бо-йынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай
келеді, себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық
тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүргізілді, ол
біріншіден, негізін құраушы нарық-тық қатынастар болып табылатын жаңа
экономикалық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік
экономикалық кеңістікке кіруімен байла-нысты.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау процесі
барысында есеп беруді құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және
оның бағыты өзгерді. Қар-жылық есептің мақсаты - бухгалтерлік есепті №2
Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген
стандартында көрсетілгендей, бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық
жағдайы және оның қызметінің нәти-желері мен есепті кезеңдегі қаржылық
жағдайында болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен
қамтамасыз ету болып табылады. Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың
қаржылық нәтижелерін және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен
несие беру бойынша шешім-дерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы
ақша ағьгмдарын және осы субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен
басқарушы органдардың жұ-мыстарымен байланысты ресурстар мен
міндеттемелерді бағалау үшін қажетті пайдалы ақпараттарды сипаттайды.
Алайда қаржылық есеп қолданушыларға экономикалық шешімдерді қабылдау үшін
қажетті барлық ақпараттарды қамты-майды. Қаржы есебін пайдаланушылар
қабылдайтын экономикалық шешімдер субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру
мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру уақытын есептеу және
нәтижеге сенімді болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде, субъектінің өз
жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайызды төлеу, несиені
қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Егер де қолданушылар тек
қана субъектінің қаржылық жағдайын, қызметін және оның өткен есепті
мерзімдегі қаржылық есебінің өзгерісін сипат-тайтын ақпараттармен емес,
сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен жаб-дықталған болса, онда олар,
яғни қолданушылар ақша қаражаттарының айнал-дыру мүмкіндігін одан да жақсы
бағалайды. Бірақ коммерциялық құпияны қор-ғау туралы заң қолданушылар
алатын қаржылық ақпаратқа шек қояды, деген-мен олардың ішінде кейбіреулері
(тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілдігі болған жағдайда
қаржылық есепте көрсетілген ақпараттарға косымша ақпараттарды талап ете
алады. Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басты
көзі ретінде сенуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектіле-
рінің қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір
көзіне, әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің
өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті анали-
тикалық есептердің ақпараттық базасына айналды. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік баланс
атқарады. Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның
қаржы-лық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден,
ба-ланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныс-
тырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдар-
дың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ
алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшы-
лар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алын-
ған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиім-
ділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың
мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайда-
лануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім
қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы
есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі
жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады,
ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды. Баланс ақпараттары
негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі
ретінде жұмыс жүргізудін мақсатқа сәйкестігі және оның шарт-тары туралы
шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін
және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылы-ғын және басқа
шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда қаржылық
жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол
есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен кұрылымын, ағымдағы
активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен
міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы
мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін
анықтауға мүм-кіндік береді. Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын
орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруащылық
қызметке же-туі, қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды
ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік
балансты тал-дау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда
ақпараттың ең қа-жетті түрі болып табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер, баланс
кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық күқық құны ре-тінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар
мен кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі
белгілері бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен
пассиві мүлік және онын қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық
топтарының аз ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-
жеке элемент-тер тұрады Актив пен пассивтегі бұндай жеке элементтер мен
қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады. Баланстың актив
бөлімінің құрылымына сай ерекшелік - бұл яғни баланс бөлімдері мен
баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір дәйекті-лікпен
орналасуы - яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына прин-цип
бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп активтерге дейін,
демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен бөлімдері мен бапта-ры
жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтім-ді
активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің қорытынды баптары ең өтімді
айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа мерзімді
қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық шот-тардағы ақша
қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары. Баланс пассивінің
бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік дәреже-сіне байланысты мына
принципке сай құрылды: төлем мерзімінің жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі
көп бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады.
Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтер-
лік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сү-
йейді.
Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулықтардың және
тәжірибе құралдарының авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып та-
былады. Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық алатын студенттерге,
бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының
"Бухгалтерлік талдау" деген оқулығында келесідей анықтама берілген: Баланс
- бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық жағдайының кестесі болып та-
былады. Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға
тиіс, со-ны көрсетеді (немесе активтер - бұл кәсіпорынның иелігіндегі және
алуға тиісті мүлкі); пассивтер - бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек
қарызы немесе борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең
болуы тиіс.
Ағылшын ғалымдары шығарған "Бухгалтерлік іске кіріспе" деген оқу
құралында былай жазылған: Баланс - бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті
бар-лық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл
берілген уақыт мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының
бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие бо-
лады және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиі.
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер-бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе. Пассивтер -
басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза бухгалтерлік ұғым болып
табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді.
Капитал - пассивтердің арнайы түрі. Капитал алғашқы капитал мен
қызметте қалдырылған табысты қоса алғанда-ғы меншік иесінің бизнестегі
үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар" оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: "Баланстық есеп -
бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржы-лық
жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен
тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл ак-тивтер,
пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұ-мысын
камтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпа-ратты
қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы ақ-
параттан тұрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде меншікті
ме".
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары) мен эле-
менттері келесідей анықталады:
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы
бұл анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымыз-да
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының
еңбегін алып отыр. "Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын
бағалаумен байланысқан негізгі элементтері – активтер, меншікті капитал
және субъектінің міндеттеме-сі" болып табылатынын айта келе, олар қаржылық
есептің бұл элементтеріне келесідей сипаттама береді.
Міндеттеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті
басқа бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті
беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-
әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін
орындауын талап етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал - бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастаған-нан кейінгі активтері. Сонымен, қаржылық есептің негізгі
элементтерінің анықтамасын түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық
жоқ деп ай-туға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық
есеп беру-дегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол
активтердің, меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-
ақ қаржылық есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан
тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорын-ның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қа-былдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС–2-нің
7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: "барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті болатын-
дай дәрежеде ашылуы тиіс". БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік
нұсқаулары негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1-
кестеде көрсетілген көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып табы-
лады. Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай. Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс
мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау,
себебі бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан емес, олардың ең
маңыздылары келесілер болып табылады:
1.Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық
талдау мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелеріңде статус-квоны си-
паттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде кәсіпо-
рын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл жағдай-
ға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру үшін,
тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде көрсе-
тілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми- техника-лық
прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар және басқалар). Баланста
салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті база жоқ. Ол
кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз етпейді. Сондықтан
оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және мүмкіндігінше көр-сеткіштерге,
олардың орташа салық және орташа прогрессивтік маңыздылығы-на шолу жасаумен
толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша
негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау қажет. Бұл қажет-ті орташа
көрсеткіштерді есептеп шығаруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 5
І. "ШАҒАН" ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІГІНІҢ
ТАБИҒИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Шаруашылықтың табиғи климаттық жағдайы және орналасуы ... ... .6
1.2. Шаруашылықтың үйымдастыру басқару құрылымы және
мамандануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7
1.3. Шаруашылықтың негізгі экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ...
8
ІІ. ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1. Шығындар жүйесі мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2. Күріш өнімінің өзіндік құнын есептеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... 14
2.3. Өткізілген өнімрдің, жүмыстардың және қызметтердің өзіндік
құнының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27
III. ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК
ҚҰНЫН ТАЛДАУ
3.1. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығындар және әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
3.2. Өнімнің өзіндік құнын талдау және төмендету
резервтерін есептеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 36
IV. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ 1С: БУХГАЛТЕРИЯ ЕСЕБІНДЕ
ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ МЕН
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 52
КІРІСПЕ
Біздің елімізде ауыл шаруашылығы нарыктық экономика жүйесіндегі
неғұрлым маңызды буын. Ауыл шаруашылығы халық шаруашылығының аграрлық
өнеркәсіп кешеніңің ең басты саласы, өзекті буыны болып табылады. Дәнді
дақылдар азық түліктің негізгі мал шаруашылығының азық қоры, енеркәсіптің
ұн тарту, жарма, сыра қайнату сияқты және басқа салаларының негізгі
шикізаты. Сондықтан да ауыл шаруашылығын үздіксіз өркендетуді, мемлекеттік
астық қорын молайтуды, нарықтық экономиканың аса маңызды проблемасының бірі
деп қарайды. Осыған орай нарьщтық жағдайда ауыл шаруашылығын дамытудың
жоғары және тұрақты қарқының қамтамасыз ету аса маңызды міндет болып
табылады. Бұл ауыл шаруашылығының барлық саласын өрге бастыру және халықтың
әл-ауқатын жақсарту үшін зор маңызы бар. Ауыл шаруашылык өнімдерін мол әрі
арзан өндіру, өзіндік құнын төмендету, ең алдымен оның рентабельділік
дәрежесін арттыру қазіргі жекелеген шаруашылықтың қызметіне баға берудің
бірден бір дүрыс жолы болып отыр. Өнім өндіруге жұмсалатын барлық шығын
ғылыми негізде алдын-ала дүрыс жоспарланса ғана резервтерді ашуға өзіндік
құнды кемітудің жолдарын іздестіруге, өнім көлемінің өзіндік құнындағы
барлық өндіріс шығындарын дәл белгілеуге болады.
Өндіріс шығындары өзіндік құнның экономикалық негізі болып табылады.
Бұдан, өнімнің өзіндік құны -- дегеніміз ағымдағы немесе жыл сайынғы
өндірістегі өнім өндіру мен өткізуге кеткен шығындардың ақшалай түрдегі
қосындысы. Өнімнің өзіндік құнынан басқа жүмыс бірлігі өзіндік құнын, ауыл
шаруашылығы егістігі гектерын өндеу және бір бас малды ұстаудың айлық,
тоқсандық, жылдық өзіндік құндары анықталады.
Ауыл шаруашылығы өнімінің өзіндік құнын төмендету халық
шаруашылығының экономикалық тиімділігін көтеру шарты болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнын төмендету ғылыми-техникалық процестің жетілдірілуі
негізінде ауыл шаруашылығының барлық саласында қор жинаудың және өндірісті
кеңейтудің негізгі көзі. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін шаруашылық мынадай
міндеттерді орындау қажет, яғни ауыл шаруашылығы өндірісін материалдық
қамтамасыз ету, түскен табыстарды тиімді бөлу, қажетті ақша қорларын және
материалдық қүралдар сапасын қүру және оларды дұрыс пайдалану. Ауыл
шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігі ең алдымен алынатын өнім
көлемінен, өндіріске кеткен шығындармен сипатталады.
I. "ШАҒАН ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІГІНІҢ
ТАБИҒИ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Шаруашылықтың табиғи климаттық жағдайы және орналасуы
"Шаған" агрофирмасы Қызылорда облысының орталығы Қызылорда қаласының
батыс бөлігінде 55 шақырым қашықтықта Сырдария ауданында орналасқан.
Ауданның әкімшілік орталығы Теренөзек қыстағы облыстың солтүстік бөлігінде
55 шақырым қашықтықта шығыс-батыс мемлекеттік бас автомагистраль мен темір
жол бойынан 1373 шақырым жердеорналасқан. "Шаған" 1961 жылы құрылған
бұрынгы "Теренөзек" бірлескен шаруашылық негізінде, 1994 жылы 4500 адам
түрғыны бар Шаған қыстағымен бір пунктте орналаскан өндірістік кооператив
болып табылады.
1997 жылы Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік "Шаған" агрофирма болып қайта
құрылады.
"Шаған" агрофирмасы толығымен мемлекет иелігінен алынған, оның
құрылтайшылары болып бірлескен шаруашылықтың бұрынғы жүмысшылары 640 адам
табылады. Шаруашылық рентабельді болып табылады, оның негізгі өндірістік
бағыты - күріш шаруашылығы. Себебі, бұл территорияның климаттық жағдайы
басқа дақылдар егіншілігімен айналысу үшін өте қолайсыз, қысы үзақ, күз бен
көктем онша ұзаққа созылмайды, ал жазы өте ыстық. Сонымен қатар, топырақтың
қышқылдығынан оның бетінде түздың жиналуы байқалады. Сондықтан өнімді
өндіру қысқа вегетативті кезеңді және жердің түздалуы мен жоғары
температураға төзімді болуы керек. Ал бұл ауыл шаруашылығы өнімін таңдауды
мекзеп отырады.
Жазғы дақылдарды өсіру мезгілі сәуір айының аяғынан бастап қыркүйекке
дейін озылады. Бұл аймақтағы жауын шашынның орташа мөлшері 15,5 мм. Жауынды
мезгіл қарашадан мамырға дейінгі кезеңді қамтиды және оның жауынының 80
пайызы дәл осы уақытта байқалады. Вегетациялық кезең уақытындағы жауын-
шашынның орташа жылдық көлемін оның жалпы жылдық көлемінің 25 пайыз немесе
тек 40 мм ғана қүрайды. Қалыпты жылы жауын-шашынның орташа жылдық көлемін
оның жалпы жылдық көлемінің 25 пайыз немесе тек 40 мм ғана қүрайды. Қалыпты
жылы жауын-шашынның тәуліктік нормасының максималды жауы 15,5 мм, ал
жауынды жылы (қайталануы 5 жылда 1 рет) - 21,7 мм. Ауаның орташа айлық
температурасы қаңтарда 82°С-дан, маусымда 20°С-ға дейін ауытқиды. Орта
шамадағы қатысты ылғалдылығы 50 пайыз, ал орташа айлық (шілде-тамыз) 35
пайызға дейін (желтоқсан-қаңтар) 80 пайызға дейін өзгеруі мүмкін. Жыл бойы
бүл жерде орташа жылдамдығы 3-4 мс солтүстік-шығыс желі соғады. Көктемде
және жаздың басында қатты жел тұрады, мамырдан қыркүйекке дейінгі айлар
күншуақты болады және күннің ұзақтығы 10-нан 12 сағатқа дейін ауытқиды, ал
кысты күні ол тәулігіне 5-6 сағатқа дейін қысқарады.
1.2. Шаруашылықтың ұйымдастыру басқару құрылымы
және мамандануы
Әр түрлі ауыл шаруашылығы дақылдары топырақ, температура және
су режимін әр түрлі талап етеді.
Шаруашылық табиғи және экономикалық жағдайларға сәйкес келетін
дақылдарды өндіріп, сондай-ақ мал шаруашылығы салаларын дамытуды қажет
етеді. Шаруашылықтың мамандануы онда өндірілетін өнімнің құрамы мен
құрылымы сипаттайды. Сонымен қатар ол өндірістің саласы, яғни өндірілетін
өнімнің негізгі түрі, құралдары, еңбек заттары, технологиясы және
кадрлардың мамандануын айқындайды. Шаруашылықты мамандандыру ауыл
шаруашылығы өндірісін орналастыру сияқты қоғамдық еңбек бөлінісінің
формаларымен тығыз байланысты. Ауыл шаруашылығы өндірісін мамандандыру
дегеніміз жекелеген экономикалық аудан, шаруашылық, ішкі шаруашылық
бөлімшелердің өздерінің күн жігерін тауарлы өнімнің бір немесе бірнеше
түрлерін өндіруге жүмылдыру болып табылады. Мамандандыру деңгейін
мамандандыру коэффициенті сипаттайды. Мамандану коэфициентін анықтау үшін
шаруашылықтың тауарлы өнім көлемі мен қүрылымын анықтап алу қажет.
Шаруашылықтың тиімділігі ең алдымен оның шығаратын өнімнің сапасы мен
ресурстарды пайдалану деңгейін анықтайтын ұйымдастырушылық деңгейіне
байланысты. Ұйымдастыру қүрылымына байланысты оның деңгейін арттыру темпі,
өндіріске әсері және шаруашылық жүргізу тиімділігін арттыру мақсатымен оның
әрі қарай дамуының жолдары мен мүмкіндіктері анықталады.
Ұйымдастыру құрылымындағы басқару аппараттары маңызды орын алады. Оның
негізгі мақсаты өндіріс процесінде адам үжымының қызметін үтымды
үйымдастыру, жоғары өндірістік нәтижеге қол жеткізу мақсатында еңбек қаржы,
материалдық ресурстарды тиімді шешу өндіріс қүралдарын дұрыс пайдалану
болып табылады. Басқару аппаратымен оның құрылымы шаруашылықтың бағыты,
мамандануы, көлеміне байланысты шығын, әсерлі, икемді, жылдам болуы қажет.
Шаруашылық 1997 жылы агрофирма статусын шаруашылық жұмысшыларының жалпы
жиналысымен тіркелген. Шаруашылық деңгейіндегі су шаруашылығын қосқандағы
ауыл шаруашылық жұмыстары негізгі үш - жер өндеу, мал өсір және жөндеу
қызметтерін көрсету бөлімдерімен және мамандар жетекшілігінде сегіз
бригадамен жүргізіледі. Директорлардың көпшілігі ауыл шаруашылығы мамандары
болып табылады. Шаруашылық мамандарды, қызмет көрсетуші персоналды және 526
жұмысшыны қосқанда 77-сі тікелей басшыға есеп береді. Келісім шарттардың
орындалуына бақылау жүргізу қызметін бақылаушы кеңесі атқарады, ал қаржы
шаруашылық қызметіне қадағалау бойынша қызметтер тексеру комиссиясына
жүктелген. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік "Шаған" агрофирмасының
басқарылуы, оның әкімшілік моделі бойынша басшы жер өндеу жүйесін, жер
аудару, сатып алуды таңдау Бақылау кеңесі, Тексеру комиссиясының
қадағалауымен келісім шарттарға отыру және оны орындау сияқты мәселелерін
қоса шаруашылық қызметінің барлық басты сүрақтарына жауап береді. Ал, жалпы
шаруашылықтың ұйымдастырылу құрылымын талдасақ оның сызбасы келесі түрде
келістірілген.
Сызбада көрсетілгендей ұйымдастырылу құрылымы негізгі 5 саладан
тұрады: егін шаруашылығы, мал шаруашылығы, қызмет көрсету, құрылыс және
қайта өндеу мен сақтау. Егін шаруашылыгында 8 бригада жүмыс істейді. Ал мал
шаруашылығына орталық кешен сыртқы герттер көрсету саласында бірнеше жүмыс
түрлері ұйымдастырылған: жөндеу шеберханасы, автопарк, мұнай базасы, электр
жабдықтау, машина ауласы. Бұлардың барлығы әртүрлі цехтар, диірменде,
қырмандар негізгі орын алады. Олардың барлығы бір орталық аппаратпен
ұйымдастырылып отырады.
Нарықтық экономикаға өту кезеңдерінде басқару жүйесін дамыту
маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Оны шешудің жолдары өндірісті
іскерлікпен басқару, нарықтық экономикалық қатынастарды дамыту, оларды
құқықтық тұрғыдан реттеу, ақша, несие, қаржы және валюта қатынастарын
жүзеге асыру.
Менеджмент нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын
басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.
Кейбір ағылшын экономистерінің анықтамасы бойынша менеджмент бұл өнім,
технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару әлеуметтік қатынастар саласында
жаңарту, жаңалық еңгізу мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару
принциптері мен тәсілдерімен формаларының жиынтығы. Менеджменттің ең бсты
ұғымы бүл басшылық. Менеджменттегі басты мәселе өзіне, кәсіпорын мүддесіне
жауап беретін мақсаттар қою, ал оның жүмыс істеу міндетіне қолда бар
адамдар мен материалдык ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру болып
табылады.
1.3. Шаруашылықтың негізгі экономикалық көрсеткіштері
Әрбір Шаруашылықтың өндірістік қызметінің негізі болып өсімдік
пен мал шаруашылығы салаларынан түратын ауыл шаруашылығы мен өндіріс болып
табылады. Оның негізгі мақсаты жоғарғы саладағы өнім өндірісін және оны
үлкен дәрежеде өткізу.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үішін шаруашылық мынадай міндеттерді
орындау қажет, яғни ауыл шаруашылығы өндірісін материалдық қамтамасыз ету,
түскен табыстарды тиімді бөлу, қажетті ақша қорларын және материалдық
құралдар сапасын қүру және оларды дұрыс пайдалану. Ауыл шаруашылығы
өндірісінің экономикалық тиімділігі ең алдымен алынатын өнім көлемінен,
өндіріске кеткен шығындармен сипатталады. Ал бүл тиімділікке қол жеткізу
үшін өнімнің жоғары сапасы мен әрбір жұмысшының, әрбір мың теңгеге, әрбір
гектар жерге шаққандағы жалпы өнім көлемін арттыру қажет. Сонымен қатар
жерді пайдалану деңгейін қолда бар өндірістік қорларын және еңбек
ресурстарын барынша тиімді пайдалану қажет. Төмендегі кестеде "Шаған"
агрофирмасының соңғы үш жылдағы негізгі экономикалық көрсеткіштері
берілген.
кесте-1. ЖШС "Шаған" агрофирмасының негізгі экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқу 20072006
салыстырғанда
2005 2006 2007 +;- %
Жалпы ауыл 1144446 4172174 169482 -2692 98,4
шаруашылығы өнім
қүны, мың теңге
Жұмысшылар саны, 576 617 622 +5 100,8
адам
Еңбекақы қоры, мың 49548 56487 62937 +6450 111,4
теңге
Орташа айлық, мың 7,17 7,63 8,43 +0,80 110,4
Ауыл шаруашылық жері,11949 11988 11988
га о.і. жыртылған
Өнімді сатудан түскен137022 236508 204724 -31784 86,5
түсім, мың теңге
Өнімді сатуға кеткен 102287 159206 172939 +13733 108,6
шығын, мың теңге,
%
Еңбек өнімділігі, мың285,5 279,0 272,0 +6,4 97,6
теңге
Табыс (+) зиян (-) +34735 +77302 +31785 +45517 41,1
мың теңге
Рентабельділік 33,9 48,5 18,3 -30,2 37,7
деңгейі , %
1-ші кестеде "Шаған" агрофирмасының соңғы үш жылдағы негізгі
экономикалық көрсеткіштері көрсетілген.
Шаруашылықта 2005 жылы жалпы өнім құны 164464 мың теңге, 2006 жылы
172174 мың теңге, 2007 жылы жалпы өнім құны 169482 мың теңге болған, соңғы
екі жылды салыстыра отырып, оның 2692 мың теңге немесе 1,6% кеміген. Жалпы
ауыл шаруашылық өнім құнының кемуі есепті жылда бизисті жылға қарағанда
шығымдылығы кеміген. Жұмысшылар саны алдыңғы екі жылы өсімдік
шаруашылығында жұмыс көлемінің ұлғаюына байланысты 5 адамға артқан. Еңбек
ақы қоры да жоғарыда көрсетілген себептерге байланысты 6450 мың теңгеге
немесе 11,4% өскен. Орташа айлық табыс шаруашылықтың табыспен шығуына
байланысты 0,80 мың теңгеге, яғни 10,4% артқан. Ауыл шаруашылығының жері
11988 га, оның ішінде, жыртылған жер көлемі 5000 га соңғы үш жылдарда
өзгермеген.
Өнімді сатудан түскен түсім тауарлы өнім көлемінің кемуіне
байланысты есепті жылы базисті жылға қарағанда 31784 мың теңгеге 15,5%
кеміп отыр. Өнімді сатуға кеткен шығын жанар жағар майдың өткізу
пунктерінің алыс жерде орналасуы тағыда басқа себептерге байланысты шығын
көлемі 13733 мың теңгеге, яғни 8,6% көбейген.
Еңбек өнімділігі жалпы өнім құнының кемуіне байланысты 6,4 мың теңгеге
немесе 2,4% кеміген. Шаруашылық үш жылда да пайдамен аяқтап отыр, яғни
2005 жылы 34735 мың теңге, 2006 жылы 77302 мың теңге, 2007 жылы 31784 мың
теңге. Соңғы екі жылды салыстырғанда 45517 мың теңгеге, яғни 58,9% кеміп
отыр. Себебі, шығын көлемі көбейген. Рентабельділік деңгейі 30,2 кеміген,
яғни 2006 жылы 18,3% болды.
ІІ. ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Шығындар жүйесі мен құрылымы.
Өндірістік шығындар деп - әдетте өнім өндіруге жұмсалатын шығынды
айтады. Мазмұны бойынша өнім өндіруге байланысты шығындарды экономикалық
біртекті топтарға бөледі. Олар шығынның экономикалық элементтері болып
табылады. Материалдық шығындар құрамына өндірісте қолданылатын еңбек
құралдар шығындары, өндірістік бағыттағы жүмыс және қызмет төлемдері,
тұқымды егінге дайындау және оны егістікке жеткізу шығындарынсыз өзіндік
немесе сатып алынған тұқым және көшет: дайындай, еңгізу және жеткізу
шығындарын қоспағанда минералды тынайтқыштар бактериалды және қызмет
көрсетуде қолданылатын мүнай өнімдері, мүнай өнімдерінен басқа отын: сатып
алынған электро-энергия, басқа да материалды шығындар, оның ішінде жөндеуге
қажетті қосымша бөлшектер мен материалдар, өсімдіктерді қорғау құралдары,
медикаменттер мен дәрі дәрмектер, арзан бағалы тез тозатын қүралдардың
тозуы.
Негізгі қорлардың амортизациясы негізгі қорлардың алғашқы қүнынан
норма бойынша есептелінетін шығындары. Мұнда қоғамдық тамақтану, дәрігерлік
санитарлық кәсіпорындарға тегін пайдалануға берілген объектілер бойынша
аударымдар қосылмайды. Сақтандыру төлемдері бүған жүмысшылардың міндетті
медициналық сақтандыру және егістікті, малдарды сақтандыру жарналары
кіреді. Басқа да шығындар мыналарды біріктіреді. Жер көлемі, жұмысшылардың
іс-сапарлары шығындар, алымдар мен салықтар, байланыс және есептеу
орталықтарының қызмет ақылары және басқа да шығындар.
Экономикалық біртекті элементер бойынша шығындарды топтауда болжамдар
жасауда және еңбек ақы қорын амортизациялық аударылымдарды, жаңа материалды
ресурстарды жасау және сатып алу шығындарын анықтауда, есепке алуда
қолданылады.
Экономикалық біртекті элементтер бойынша шығындар есебінің
маңыздылығы айта есепті және ішкі шаруашылық айналымды қоспайды.
Бірақ бұл шығын элементтері бойынша жеке дақылдардың өнім бірлігі
өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік бермейді, өйткені бұл шығын
элементтері тек қана бүкіл кәсіпорын немесе сала бойынша жүргізіледі.
Өндіріс процесі сонымен қатар құнның және өзіндік құнның құралу
процесі болып табылатын болғандықтан өндіріс процесінің тиісті салалық
айырмашылықтары өндіріс шығындарының құралу процесіндегі айырмашылықтарды
туғызады, әр бір салада өнімнің өзіндік құнын есептеу әдісі, сайып келгенде
осы айырмашылықтарға байланысты екені мәлім. Қазіргі заманда материалдық
өндірістің басты екі саласы өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық салалры бар,
бүлардың әркайсысының тек өздеріне ғана тән өзгеше ерекшеліктері болады.
Өнім алу үшін қажетті еңбек пен өндіріс құрал-жабдығының шығындары ауыл
шаруашылығында өндірістің сипатына байланысты белгілі бір уақыт аралап
жүмсалады. Кәсіпорындардың және олардың қүрылымдық бөлімшелерінің
оперативтік-шаруашылық қызметінде жұмыс түрлері бойынша калькуляциялық
көрсеткіштердің пәрменділігін көтеру үшін технологиялық карталарда
өндірістік аймақтың жағдайларын есепке ала отырып, жұмыс түрлеріне қарай
шығын қүрылымдарын көрсету керек. Іс жүзінде өзіндік қүнды есептеу бүкіл
шаруашылық бойынша да, оның жеке өндірістік бөлімшелері бойынша да
калькуляция жасаудың шаруашылык есепті еңгізуде оны нығайтуда маңызы бар.
Директорлардың көпшілігі ауыл шаруашылығы мамандары болып табылады.
Шаруашылық мамандарды, қызмет көрсетуші персоналды және 526 жұмысшыны
қосқанда 77-сі тікелей басшыға есеп береді. Келісім шарттардың орындалуына
бақылау жүргізу қызметін бақылаушы кеңесі атқарады, ал қаржы шаруашылық
қызметіне қадағалау бойынша қызметтер тексеру комиссиясына жүктелген.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік "Шаған" агрофирмасының басқарылуы, оның
әкімшілік моделі бойынша басшы жер өндеу жүйесін, жер аудару, сатып алуды
таңдау Бақылау кеңесі, Тексеру комиссиясының қадағалауымен келісім
шарттарға отыру және оны орындау сияқты мәселелерін қоса шаруашылық
қызметінің барлық басты сүрақтарына жауап береді. Ал, жалпы шаруашылықтың
ұйымдастырылу қүрылымын талдасақ, оның сызбасы келесі түрде келістірілген.
Сызбада көрсетілгендей ұйымдастырылу құрылымы негізгі 5 саладан түрады:
егін шаруашылығы, мал шаруашылығы, қызмет көрсету, құрылыс және қайта өндеу
мен сақтау. Егін шаруашылыгында 8 бригада жүмыс істейді. Ал мал
шаруашылығына орталық кешен сыртқы герттер көрсету саласында бірнеше жүмыс
түрлері ұйымдастырылған: жөндеу шеберханасы, автопарк, мүнай базасы, электр
жабдықтау, машина ауласы. Бұлардың барлығы әртүрлі цехтар, диірменде,
қырмандар негізгі орын алады. Олардың барлығы бір орталық аппаратпен
ұйымдастырылып отырады. Нарықтық экономикаға өту кезеңдерінде басқару
жүйесін дамыту маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Оны шешудің
жолдары өндірісті іскерлікпен басқару, нарықтық экономикалық қатынастарды
дамыту, оларды құқықтық тұрғыдан реттеу, ақша, несие, қаржы және валюта
қатынастарын жүзеге асыру. Менеджмент нақты мақсатты жүзеге асыру үшін
кәсіпорын жүмысын басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар
қызметінің түрі. Кейбір ағылшын экономистерінің анықтамасы бойынша
менеджмент бұл өнім, технология, өндірісті үйымдастыру, басқару әлеуметтік
қатынастар саласында жаңарту, жаңалық еңгізу мақсатында фирмаларды,
компанияларды тиімді басқару принциптері мен тәсілдерімен формаларының
жиынтығы. Менеджменттің ең басты ұғымы бұл басшылық. Менеджменттегі басты
мәселе өзіне, кәсіпорын мүддесіне жауап беретін мақсаттар қою, ал оның
жұмыс істеу міндетіне қолда бар адамдар мен материалдык ресурстар негізінде
тиімді кәсіпорын қүру болып табылады.
Өндіріс шығындарын жіктеудің қазір қолданып жүрген жүйесінде әлі
де мәнді-мәнді кемшіліктер бар, бұлар өнімнің өзіндік құнына шығын
элементтері бойынша неғұрлым талдап анализ жасауға кедергі келтіреді.
Қазіргі қолданып жүрген есеп және есеп шығындардың көбі не комплексті не
шаруашылықтың әр түрлі салаларының арасында бөлінетін жалпы өндірістік және
жалпы шаруашылық шығындарының көбі не комплекстік не шаруашылыктық әр түрлі
салаларының арасында бөлінетін жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық
шығындардың құрамына кіріп кетеді.
Калькуляцияны жасауда әрбір салаға жалпы сома бойынша жатқызған
тікелей шығындарды айырып түсінуге іәрқашан да мүмкін бола бермейді. Мұндай
шығындар басқа тікелей шығындар дейтіннің құрамына жатқызылады, ал бұл
шығындардың калькуляция жасар кезде есепке алынған өндіріс шығындарының
жалпы сомасында үлес салмағының артуы өнімнің өзіндік қүнын шығын
элементтері бойынша терең талдауға мүмкіндік бермейді, өндірістің неғүрлым
тез өсуін көздеген шараларды жасап ұсынуды калькуляция мәліметтерін
пайдалану мүмкіндігін кемітеді.
Есеп жүргізу бойынша шағын элементтерінің көлемі бойынша өнімнің іс
жүзіндегі өзіндік қүнын екі түрге өндірістік және коммерциялық болып екіге
бөлінеді. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында өндірістік өзіндік құнға мазмұны
жағынан өнеркәсіптегі өзіндік құн дегендегі сай келеді.
Өндірістік өзіндік күннің құрамына өнім өндіруге жұмсалатын шығындар,
атап айтқанда: пайдаланылған өндіріс қүрал жабдығы мен еңбек ақы шығындары
кіреді. Демек, өндірістік өзіндік құнның құрылуы сатып өткізуге жарамды
дайын өнімді өндірістен шығып, қоймаға немесе түскен кезде аякталады.
Өнімнің өзіндік құнын есептегенде өндіріс шығындарына
шаруашылықтың ішкі әлеуметтік мәдени шараларына таза табыстан жұмсалатын
қаржы, күрделі жұмыс жөніндегі шығындар, сондай-ақ шығындар, салықтар,
қауіпсіздендіру төлемдері, кредитке берілетін проценттер кірмейді. Мұндай
шығындарды әдетте өндірістік емес шығындар, немесе коммерциялық өзіндік
қүнға кіретін шығындар деп атайды.
Өнімнің өзіндік құнын есептегенде әдіс шығындарына шаруашылықтың
ішкі әлеуметтік мәдени шараларына таза табыстан жұмсалатын қаржы, күрделі
жұмыс жөнінегі шығындар, сондай-ақ шығыдар,
салықтар, қауіпсіздендіру көлемдері, кредитке берілетін
проценттер
кірмейді. Әр бір жылғы өнімнің өзіндік құнына сол жылғы өнімнің
алынуына байланысты еңбек пен өндіріс құрал-жабдығының шығындары
ғана кіреді.
Кесте -2 . "Шаған" агрофирмасының шаруашылық операциясына
бухгалтерлік жазулар шығындар
Дт Кт
Ай басында аякталмаған өндіріс қалдығы "Негізгі 900 211 43000
өндіріс" шотына жазылды
Негізгі құралдар объектісі бойынша есептелген тозу
сомасы:
- негізгі өндіріс орындары, үйлері бойынша 935 131 1500
- әкімшілік басқару ғимаратына 821 131 800
- көмекші цех орындарына 935 131 500
- әкімшілікке кызмет көрсететін көліктер бойынша 821 134 1650
әкімшілік басқару орындарының басқадай негізгі 821 134 1650
құралдары бойынша
Накладной бойынша есеп беру айында босатылған
материалдар
өрім шығаруға кеткен материалдар 901 201 520000
Жабдықтарға ағымдағы жөндеу жүргізу үшін қосалқы 921 205 13000
бөлшектер босатылады
Жалпы және әкімшілік шығындар бойынша кеткен 821 206 4500
басқадай материалдар
Негізгі өндіріске кеткен жанар жағар май шығыны 901 203 480800
Негізгі өндіріс жүмысшыларының еңбек ақы қорынан 903 652 8546
еңбекпен қамту қорына аударым аударылды.
Негізгі өндіріс қызметкерлерінің еңбек ақы қорынан903 653 111098
26% әлеуметтік салық аударылып есептелді
Еңбек ақы есептелінді
- негізгі өндіріс жүмыскерлеріне 902 681 320000
- әкімшілік басқару қүрамына 821 681 55000
- қосымша өндіріс жүмысшыларына 922 681 40000
- сату бөлімінің жүмысшыларына 811 681 25000
Есептелген пайыздар бойынша шығындар 831 684 12300
Аванстық есеп бойынша шығындар 821 687 4600
Негізгі өндірістің негізгі қүралдарын жөндегені 934 920 120600
үшін қосымша өндіріс қызметінің өзіндік құнының
есептен шығарылды
Қосымша өндірістің үстеме шығындары есептен 924 930 32000
шығарылды
2.2. Күріш өнімінің өзіндік құнын есептеудің ерекшеліктері
Дақылдардың қай түрін өндірсек те оған белгілі мөлшерде еңбек
және материалдық шығындар жүмсалады. Өнімді өндіруге жұмсалған барлық қаржы
оның өзіндік күны деп аталады. Өнімнің өзіндік қүнын анықтаудың маңызы өте
зор. Бұл - өнімнің қандай мөлшерлі шығынмен өндірілгенін көрсетеді. Егер
өнімнің сату бағасы мен өзіндік қүнын салыстырсақ, онда осы өнімді
өндірудің қаншалықты пайдалы екендігін, түсетін табыстың мөлшерін аньщтау
қиын емес. Өзіндік күн - өнімнің көрсеткіші, өйткені онда ауыл шаруашылық
дақылдарының өнімділігі, өндірісті механикаландыру дәрежесі, шаруашылык
салаларының мамандандырылуы әрбір саланы үлестіре салыстыру, дамыту және
шоғырландырудың тиімділігін көрсетеді. Өндірілген өнімнің әзіндік құнын
аймақтар бойынша салыстыру біркелкі жағдайдағы шаруашылықтарда өнімді
өндіруге жүмсалған шығынның қаншалыкты дәрежеде екенін анықтауға мүмкіндік
береді. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің өзіндік қүнын дүрыс есептеу
—шаруашылық салаларын тиімді, жүйелі түрде дамытуға оның материалдық
техникалық ресурстарын толығымен пайдаланып, өндірісті онан әрі ойдағыдай
ұйымдастыруға көмегін тигізеді. Өзіндік құн негізінен жалпы өнімнің
өндіруге жүмсалған шығын мөлшеріне байланысты. Егіннің жалпы түсімі әрбір
дақылдың бір гектарына алынатын өнімнен анықталады. Ал өндіріске жүмсалған
шығындардың көлемі шаруашылықты дұрыс жүргізуге, еңбек өнімділігінің
артуына және материалдай-ақшалай қаражаттарды үнемдеп жүмсай білуге
байланысты. Бұл екеуі де аса маңызды.
Суармалы егістіктен кейде мол өнім жинай отырып, шамадан тыс
көп қаражат жүмсайтын кездер болады. Мұндай жағдайда өнімнің өзіндік қүнын
қымбаттап кетеді де, шаруашылықтар зиян шегеді.
Жоспарлы 1971 жылдан және одан кейінгі жылдарда егін даласының табиғи
өнімдерін салыстыра өлшеу және оларды салыстыра өлшейтін калькуляциялық
өнімге ауыстыру мақсатында төмендегі коэффициенттер белгіленген: дән 1,0,
сабақ - 0,08.
Барлық және 1 центнер мен сабанның өзіндің құнын анықтау үшін
ЖШС "Шаған" агрофирмасының 2006 жылғы күріш дақылын өндіруге жүмсалған
шығындар есебіне мысал келтіреміз. Шаруашылық күріштің жинаған және
бастырылғаннан алғашқы салмағы бойынша 127275 ц дән, 2300 ц сабан алынды.
Күрішті жинау мен өндеуге кеткен жалпы өндірістік шығындар 139222 мың теңге
қүрады.
1. Дәнді ең алдымен шартты өнімге айналдырамыз: 127275цх1,0=127275ц
2. Сабанды: 23000ц х 0,08=184ц
3. Жалпы калькуляциялық өнімдегі дән мен сабанның үлесін анықтаймыз.
3.1. Дәннен алынған жалпы калькуляциялық өнімнің үлесі:
(127275x100)712745999,9
3.2. Сабаннан алынған жалпы калькуляциялық өнімнің үлесі:
(184хЮО):127459=0,1
3.3. Барлығы: 100%=99,9+0,1
4. Жалпы өлшемдес калькуляциялық өнім үлесі бойынша дән мен сабанға
жалпы өндірістік шығындарды бөлеміз:
4.1. Дәнге жатқызылған өндірістік шығындар сомасы: (139212 мың теңге
х 99,9): 100=139083 мың теңге
4.2. Сабанға жатқызылған өндірістік шығындар сомасы: (139222 мың
теңге х 0,1) =139,222 мың теңге
4.3. Барлық өндірістік шығындар: 139308 мың теңге + 139,222 мың
теңге=139222 мың теңге
5. 1 центнер нақты салмағының өзіндік құнын анықтаймыз
5.1. дән 139083 мың теңге: 127275ц=1092,77 тц
5.2. сабан: 139222 мың теңге:2300ц=60,53 тц
Сонымен алғашқы мақсатқа жететін ёгіс даласының барлык өнімнің
технологиялық өзіндік қүны олардың бірліктері есептеліп шығарылады.
Бұдан кейін нақты мысалда дәннің және сабанның екінші сатыдағы
өзіндік құнын есептеуді қарастыру қажет, яғни олардың өндірістік өзіндік
қүнын анықтау керек. Өндірістік өзіндік құнды есептеу технологиясынан
өнімнің технологиялық өзіндік қүнының әр бір түріне оның пісіп жетілу
дәрежесіне ешқандай шығынсыз мүмкін болатын түрақты сақтау орнына - қоймаға
жеткізуге байланысты өндірістік шығындарды қосу қажеттігі шығады.
Енді сабанға тоқталайық. Сабанның жалпы технологиялық өзіндік
қүнына технологиясына байланысты өндірістік шығындарды қосу қажет. Егер
сабанды тауарлы өнімге айналдыру мүмкіндігі болса, онда оған өндірістің
шығындарға өткізу шығындары қосылады. Нәтижесінде сабанның толық өзіндік
қүнын аламыз.
1. Барлық сабанның технологиялық өзіндік қүны - 139,222 мың теңге
2. Оны сақтау орнына жеткізудің жалпы өндірістік шығындары 22600 т
3. Жиынтық өндірістік: 139222т+22600=161822т
4. 1ц сабанның өндірістік өзіндік құны 161822:2300т ц=70,36т ц.
Дәннің өндірістік өзіндік құнын қалыптасуын қарастырамыз, бірақ оның
технологиясына зер саламыз. Бастырылғаннан кейін алынған дәнді тоққа
ауыстырады, содан кейін өндейді. Дәнді өндеу нәтижесінде өнімнің жаңа үш
түрін алады: таза дән, дән қалдықтары және өлі қалдықтар. Соңғысы есепке
алынбайды. Дән қалдықтарына түсінік беретін болсақ, пайдалынатын дән
қалдықтарын алыстыра өлшенетін калькуляциялық өнімге өткізу және оларға
бірлік коэффициент беру қажет. Нақты бір қалдықтарды тәжірибелік талдау
бойынша олардың құрамындағы таза дәннің пайызы белгіленеді. Сонда қалдық
құрамындағы таза дәннің 1100-ге сәйкес пайызын бөлуден жеке коэффициент
алуға болады. Мысалы, тәжірибелік талдау дән қалдықтарында 30 пайыз таза
дәннің болатындығын көрсетті. Бұл жағдайда дән қалдықтарын дәнге өткізуге
коэффициенті: К-30:100=0,3
Басқару есебі - экономикалық субъектіні жоспарлау, бақылау жэне
басқару іс-эрекетін реттеу мен шешім қабылдау процесі арқылы басқару. Бұрын
көрсетілгендей, отандык бухгалтерлік теория мен практикада Басқару есебі
ұғымын, салыстырмалы түрде алғанда, жуықта ғана пайда болды.
Басқару есебінің негізінде қаржылық, материалдық жэне еңбек
ресурстарын тиімді басқару жүйесі жатыр. Нак басқару есебі кәсіпорындағы
міндетті іс-қызмет процес-теріне тығыз байланысты методологияға
негізделеді, оның үстіне, басты назар, мысалы, бөлімшелер қызметін бағалау
жэне өнім мен өндірістің пайдалылығын бағалау сияқты аспектілерге
байланысты шығындарды басқару есебіне аударылады. Осылайша, басқару
мақсатымен есептің ақпаратты өзгерту қажеттілігіне байланысты нормативті
есеп орнына, эрине бас-қару есебі келеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732
"Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан
бастап қаржылық есеп беруге мыналаржатады: 1) бухгалтерлік баланс; 2)
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп; қазақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беру-
ге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықты-рылуы
мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта,
берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап отырған-
дығы және каржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да ақ-
параттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған: субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгі-сіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік
көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп
негізі шамалары бо-йынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай
келеді, себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық
тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүргізілді, ол
біріншіден, негізін құраушы нарық-тық қатынастар болып табылатын жаңа
экономикалық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік
экономикалық кеңістікке кіруімен байла-нысты.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау процесі
барысында есеп беруді құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және
оның бағыты өзгерді. Қар-жылық есептің мақсаты - бухгалтерлік есепті №2
Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген
стандартында көрсетілгендей, бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық
жағдайы және оның қызметінің нәти-желері мен есепті кезеңдегі қаржылық
жағдайында болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен
қамтамасыз ету болып табылады. Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың
қаржылық нәтижелерін және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен
несие беру бойынша шешім-дерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы
ақша ағьгмдарын және осы субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен
басқарушы органдардың жұ-мыстарымен байланысты ресурстар мен
міндеттемелерді бағалау үшін қажетті пайдалы ақпараттарды сипаттайды.
Алайда қаржылық есеп қолданушыларға экономикалық шешімдерді қабылдау үшін
қажетті барлық ақпараттарды қамты-майды. Қаржы есебін пайдаланушылар
қабылдайтын экономикалық шешімдер субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру
мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру уақытын есептеу және
нәтижеге сенімді болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде, субъектінің өз
жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайызды төлеу, несиені
қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Егер де қолданушылар тек
қана субъектінің қаржылық жағдайын, қызметін және оның өткен есепті
мерзімдегі қаржылық есебінің өзгерісін сипат-тайтын ақпараттармен емес,
сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен жаб-дықталған болса, онда олар,
яғни қолданушылар ақша қаражаттарының айнал-дыру мүмкіндігін одан да жақсы
бағалайды. Бірақ коммерциялық құпияны қор-ғау туралы заң қолданушылар
алатын қаржылық ақпаратқа шек қояды, деген-мен олардың ішінде кейбіреулері
(тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілдігі болған жағдайда
қаржылық есепте көрсетілген ақпараттарға косымша ақпараттарды талап ете
алады. Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басты
көзі ретінде сенуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектіле-
рінің қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір
көзіне, әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің
өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті анали-
тикалық есептердің ақпараттық базасына айналды. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік баланс
атқарады. Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның
қаржы-лық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден,
ба-ланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныс-
тырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдар-
дың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ
алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшы-
лар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алын-
ған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиім-
ділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың
мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайда-
лануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім
қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы
есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі
жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады,
ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды. Баланс ақпараттары
негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі
ретінде жұмыс жүргізудін мақсатқа сәйкестігі және оның шарт-тары туралы
шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін
және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылы-ғын және басқа
шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда қаржылық
жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол
есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен кұрылымын, ағымдағы
активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен
міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы
мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін
анықтауға мүм-кіндік береді. Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын
орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруащылық
қызметке же-туі, қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды
ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік
балансты тал-дау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда
ақпараттың ең қа-жетті түрі болып табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер, баланс
кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық күқық құны ре-тінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар
мен кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі
белгілері бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен
пассиві мүлік және онын қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық
топтарының аз ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-
жеке элемент-тер тұрады Актив пен пассивтегі бұндай жеке элементтер мен
қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады. Баланстың актив
бөлімінің құрылымына сай ерекшелік - бұл яғни баланс бөлімдері мен
баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір дәйекті-лікпен
орналасуы - яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына прин-цип
бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп активтерге дейін,
демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен бөлімдері мен бапта-ры
жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтім-ді
активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің қорытынды баптары ең өтімді
айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа мерзімді
қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық шот-тардағы ақша
қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары. Баланс пассивінің
бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік дәреже-сіне байланысты мына
принципке сай құрылды: төлем мерзімінің жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі
көп бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады.
Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтер-
лік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сү-
йейді.
Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулықтардың және
тәжірибе құралдарының авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып та-
былады. Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық алатын студенттерге,
бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының
"Бухгалтерлік талдау" деген оқулығында келесідей анықтама берілген: Баланс
- бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық жағдайының кестесі болып та-
былады. Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға
тиіс, со-ны көрсетеді (немесе активтер - бұл кәсіпорынның иелігіндегі және
алуға тиісті мүлкі); пассивтер - бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек
қарызы немесе борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең
болуы тиіс.
Ағылшын ғалымдары шығарған "Бухгалтерлік іске кіріспе" деген оқу
құралында былай жазылған: Баланс - бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті
бар-лық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл
берілген уақыт мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының
бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие бо-
лады және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиі.
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер-бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе. Пассивтер -
басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза бухгалтерлік ұғым болып
табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді.
Капитал - пассивтердің арнайы түрі. Капитал алғашқы капитал мен
қызметте қалдырылған табысты қоса алғанда-ғы меншік иесінің бизнестегі
үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар" оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: "Баланстық есеп -
бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржы-лық
жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен
тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл ак-тивтер,
пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұ-мысын
камтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпа-ратты
қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы ақ-
параттан тұрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде меншікті
ме".
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары) мен эле-
менттері келесідей анықталады:
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы
бұл анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымыз-да
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының
еңбегін алып отыр. "Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын
бағалаумен байланысқан негізгі элементтері – активтер, меншікті капитал
және субъектінің міндеттеме-сі" болып табылатынын айта келе, олар қаржылық
есептің бұл элементтеріне келесідей сипаттама береді.
Міндеттеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті
басқа бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті
беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-
әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін
орындауын талап етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал - бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастаған-нан кейінгі активтері. Сонымен, қаржылық есептің негізгі
элементтерінің анықтамасын түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық
жоқ деп ай-туға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық
есеп беру-дегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол
активтердің, меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-
ақ қаржылық есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан
тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорын-ның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қа-былдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС–2-нің
7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: "барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті болатын-
дай дәрежеде ашылуы тиіс". БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік
нұсқаулары негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1-
кестеде көрсетілген көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып табы-
лады. Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай. Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс
мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау,
себебі бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан емес, олардың ең
маңыздылары келесілер болып табылады:
1.Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық
талдау мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелеріңде статус-квоны си-
паттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде кәсіпо-
рын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл жағдай-
ға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру үшін,
тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде көрсе-
тілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми- техника-лық
прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар және басқалар). Баланста
салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті база жоқ. Ол
кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз етпейді. Сондықтан
оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және мүмкіндігінше көр-сеткіштерге,
олардың орташа салық және орташа прогрессивтік маңыздылығы-на шолу жасаумен
толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша
негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау қажет. Бұл қажет-ті орташа
көрсеткіштерді есептеп шығаруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz