Гоминьдан партиясы, саяси бағыттары
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Гоминьдан партиясы, саяси бағыттары 11
1.1. Гоминьдан партиясының құрылуы және оның Кеңес Одағы туралы саясаты 11
2. 30 ж. Гоминьдан партиясының Кеңес Одағымен байланысы және Чан Кайшидің
саясаты 25
2.1. Партия ішіндегі билік үшін күрес және Чан Кайши дәуірі 25
2.2. Сталиннің Қытайға қатысты алғашқы стратегиясы 31
3. Жапон агрессиясы кезіндегі Чан Кайши және Сталин 43
3.1. Жапон басқыншылығы және Чан Кайшидің саяси қадамдары 43
3.2. Чан Кайши мен Сталин арақатынасының соңғы кезеңі 52
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Тәуелсіз Қазақстан мемлекеттілігінің шаңырағын көтеруде және оны
нығайтуда сыртқы саясат төтенше маңызды рөл ойнайды.
Аумағы бойынша әлемде тоғызыншы орынды иеленген Қазақстан сияқты ірі
еуразиялық мемлекет өзінің сыртқы саясатын қалай жолға қояды және қандай
жетекші бағыттарға басымдық береді, сондай-ақ оның көршілес елдермен ғана
емес, жалпы әлемдік қоғамдастықпен қарым-қатынастары қалайша қалыптасады -
мұның бәрі де іргелі әрі жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Қазақстан басшысы Н. Назарбаев сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын
тұжырымдап берді, олар: еліміздің әлемдік қоғамдастыққа кірігуі, елдің
ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, Қазақстанның экономикалық дамуына
жәрдемдесу, шетелде жүрген ел азаматтарының құқықтары мен мүдделерін
қорғау, мүдделілік білдірген барлық елдермен өзара тиімді қарым-қатынасты
дамыту.
Осындай жолмен Қазақстан халықаралық қауіпсіздік режимін нығайтуда,
қазіргі бар әлемдік тәртіпті сақтауда жауапкершіліктің жоғары деңгейін
көрсете білді. Қазақстан басшысының осындай ұстанымын әлемдік қоғамдастық
біздің мемлекетімізбен жан-жақты ынтымақтастықты жолға қоюдың белгісі
ретінде қабылдады.
1700 километрге созылатын шекараны делимитациялау туралы Қазақстан-
Қытай шарты екі жақты қарым-қатынасқа 6epiк ipгeтac қалады. Көптеген
саясаткерлердің пiкipi бойынша бұл құжатты мемлекетаралық шекараны белгілеу
сияқты осындай күрделі проблеманы реттеудің үлгі мысалының қатарына
жатқызуға болады.
Қазақстан сан ғасырлық тарихында тұңғыш рет Қытай сияқты ipi
көршілесімен құқықтық тұрғыдан ресімделген шекараға қол жеткіздік. Шекараны
делимитациялау және соның iзiнше жүргізілген демаркация қандай да бip
аумақтық талап қоюды жоққа шығарады.
Осы ретте Қазақстанның басқа шет мемлекеттермен түрлі қарым-қатынастар
орнатып жатқан қазіргі кезеңінде басқа елдердің осы саладағы оң
тәжірибелерінен үйренудің, оларды зерттеп-зерделеудің маңыздылығы айрықша.
Осы бағытта Қазақстанның мәңгілік көршілері – Қытай мен Ресейдің алатын
орны ерекше екендігін түсіндіріп жатудың қажеттігі жоқ. Сондықтан да осы
жазылып отырған дипломдық жұмыс өзінің алдына ХХ ғасырдың алғашқы
жартысындағы КСРО мен Қытай арасындағы қарым-қатынастарды қарастыру
мәселесін қойып отыр. Мұның өзі де кездейсоқ алынып отырған жоқ.
Қытайдың бүкіл жаңа тарихы – қытай халқының біртұтас, тәуелсіз,
демократиялық мемлекет құру, ішкі және сыртқы жауларға қарсы күресу
жолындағы тарихы.
Қытай өркениетіне бес мың жыл болса, қазіргі Қытай Халық
Республикасының тарихы 50 жылдан сәл ғана астам уақытты алып жатыр. Бұл
қайта түлеудің алдындағы кезеңді тарихшылар республикалық кезең деп атайды.
Бұл кезең осы айдаһарлар еліне қандай өзгерістер әкелді?
Бұл кезең КСРО мен Қытай арасындағы қарым-қатынастардың сан алуан
болғандығымен және күрделілігімен ерекшеленеді. Бұл түсінікті де. Себебі ХХ
ғасыр басында Ресейде болған революциялық дүмпулердің ізінше Қытай елінде
осыған ұқсас жағдайлар орын алды. Міне, осындай алмағайып жағдайда екі ірі
елдің басшылары Сталин мен Чан Кайшидің ұстанған саясаты мен стратегиялары
да зерттеуді қажет етеді. Сол кезеңде Қытай еліне КСРО-ның ықпалы болмаған
және Қытай коммунистік партиясы басшылары саясатқа белсенді түрде
араласпаған жағдайда, Қытай елі социалистік жүйеге өтпес пе еді деген ой да
туындайды.
Әлемнің ең ірі мемлекеттері болып табылған Кеңес Одағы мен Қытайдың
өткен ғасырдағы өзара қарым-қатынасы көпшіліктің назарында болды. 1920
жылдардың басында КСРО мен Қытай арасындағы қарым-қатынастарды ғылыми
зерттеу басталды. Өткен онжылдықтар ішінде іргелі зерттеулер, талдама
мақалалар жарияланды. Қазіргі таңда өткенді қайта зерделеудің жаңа кезеңі
келді. Бұл осы уақыттағы Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасының ғалымдары арасындағы ғылыми қарым-қатынастың қалпына
келтірілуімен, еліміздегі мұрағаттық материалдардың рұқсат етілуімен
байланысты. Осы орайда Қытайдың 1949 жылға дейінгі тарихын зерттеу қосымша
күш-жігерді талап ететінін айтқан орынды. Өйткені Гоминьдан үкіметінің
сыртқы саяси стратегиясы мен тактикасына деген ғылыми және саяси
қызығушылық Қытай Халық Республикасы мен КСРО-ның қарым-қатынасының дамуына
әсер еткенінен туындайды. Сонымен қатар 20-30 жылдардағы кеңес-қытай
қатынастары КСРО-ның ұлттық қозғалыстар көшбасшыларымен байланыс орнатудың
алғашқы тәжірибелерінің бірі болып табылады.
Өткен тарих қазіргі кезеңмен тығыз байланысты. Гоминьдан тарихы – бұл
Қытайдың саяси және идеологиялық мәдениетінің даму тарихы. Гоминьдан режимі
1945-1949 жж. арасындағы азаматтық соғыс отында жанып кетсе, ол Тайваньда
күлден қайта бас көтерді. Сунь Ятсеннің, сондай-ақ Чан Кайшидің идеялық
мұрасы миллиондаған қытайлықтардың санасына ұялаған. Содан бері бірталай
уақыт өтсе де, Қытайды біріктіру мәселесі ҚХР-да да, Тайванда да талқыланып
келеді. 1981 жылғы Гоминьдан партиясының ХІІ сьезінде әйгілі қытай халқын
біріктіру идеясы Сунь Ятсен ұсынған қытайды үш халықтық принцип негізінде
біріктіруге бағыт алды.
Гоминьдан партиясы мен Гоминьдан мемлекеті басшыларының негізгі
мақсаты әлемдік қауымдастықтың тең құқықтық мүшесі ретінде біріккен,
тәуелсіз, даму үстіндегі және қуатты Қытай мемлекетін құру болды. Осы
жұмысты жазу барысында біз Гоминьданның 20-40 жылдары аталған стратегиялық
концепциясын жүзеге асырудағы іс-әрекетін көрсетуге талпыныс жасадық.
Біз зерттегелі отырған мәселе жөнінде кеңестік тарихнамада тақырыпқа
қатысы бар шығармалардың біршама мол екендігін айтқан жөн.
Сол сияқты кеңес-қытай мәселесі, Гоминьдан партиясының іс-әрекеті
Ресей ғалымдары Мировицкая Р.В., Черепанов А.И., Вишнякова-Акимова В.В.,
Дубинский А.М., Благодатов А.В., Ледовский А.М., Галенович Ю.Н., Иванов И.,
Махмутходжаев М.Х., Мамаева Н.Л., Яковлев т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде ХХ ғасыр басындағы кеңес-қытай қарым-
қатынасының тарихы, оның эволюциясы түрлі қырынан қарастырылған. Әсіресе,
Р.В.Мировицкаяның Советский Союз в стратегии Гоминьдана еңбегі бөліп
көрсетуді қажет етеді. Бұл – Гоминьдан партиясы және оның Кеңес Одағымен
байланысын толық қамтып зерттеген алғашқы еңбек. Әйтсе де ол КСРО-ның
күйреу қарсаңында жазылғанымен, кеңестік көзқарастан толықтай арылмаған
еді. Зерттеу барысында біз аталған еңбектің құнды тұстарын басшылыққа
алғанымызбен, көрсетілген көзқарасқа қатысты жақтарын да ескеріп отырдық.
Бұл орайда мынадай мәселеге назар аударған орынды. 1990 жылдарға
дейінгі жарық көрген еңбектерде аталған тақырып коммунистік саясат
тұрғысынан біржақты қарастырылған. Мысалы; В.Воронцовтың Судьба китайского
Бонапарта атты еңбегінде Чан Кайшиді Қытай халқының жауы етіп көрсетіп,
көбінесе, Наполеон Бонапартпен теңестірген. Бұл пікір, менің ойымша,
орынсыз. Себебі Сунь Ятсен жолын қуған Чан Кайши шын мәнінде Қытайдың ешбір
ірі державаға тәуелді болуын қаламаған және Наполеон сияқты әлемді
бағындыруды мақсат етіп қоймаған.
КСРО ыдырағаннан кейінгі қытайтану саласындағы еңбектерде Гоминьдан
партиясының көшбасшысы Чан Кайшидің тарихи ролі қайта зерделеніп, өзінің
дұрыс бағасын алуда. Осы ретте Ю. Галеновичтің Цзян Чжунчжэн немесе
белгісіз Чан Кайши еңбегін атауға болады. Мұнда Чан Кайшидің тарихи
аренаға шығуы, оның ұстанған мұраты мен жүргізген саясаты қазіргі көзқарас
тұрғысынан түрлі қырынан зерделенген.
Сталиннің Қытайға қатысты саясатына арналған еңбектің бірі – А.М.
Ледовскийдің СССР и Сталин в судьбах Китая деген еңбегі. Кітап 1999 жылы
жарық көрген. Оның бір ерекшелігі кітапта сол тұстағы архив деректері,
Сталин мен Чан Кайши, т.б. қайраткерлер арасында болған келіссөздердің
стенограммалары, т.б. құнды құжаттар көптеп келтірілген. Сол кезеңдегі
Кеңес-Қытай қарым-қатынасының толық бейнесін көрсетуде аталған құжаттардың
маңызы ерекше болғандығын ерекше атап өткен жөн.
"Тарих – шындықтың айнасы". Сол шындықты берудің әдіс-тәсілдері әр
түрлі десек, өткен тарихты зерделеп, одан сабақ алуда ұлы тұлғалардың өмір
тарихын саралаудың маңызы зор.
Бүгінгі таңда саясаттанушы және тарихшы ғалымдардың арасында Чан
Кайшидің жеке басына қатысты қайшылықты пікірлердің бар екендігін де жоққа
шығармаймыз. Бұл тарихи тұлғаның жеке басына қатысты мәселелерге жауап беру
біздің негізгі мақсатымыз емес. Алайда, жұмысымызға арқау болып отырған
тақырып Чан Кайши мен Сталиннің саяси қызметтеріне негізделгендіктен
обьективті, субьективті факторларды ескере отырып, басты мақсатымыз – ХХ
ғасырдың бірінші жартысындағы Кеңес-Қытай қарым-қатынастарындағы Чан Кайши
мен Сталиннің тарихи ролін ашып көрсету болып табылады.
Осыдан келіп мынадай міндеттер туындайды:
- Гоминьдан партиясын құрудағы Сунь Ятсеннің ұйымдастырушылық қабілеті
мен саяси қызметін саралауға назар аудару және оның Кеңес Одағына
деген көзқарасының қалыптасуына талдау жасау;
- 1923-27 жылдар аралығындағы Сталин мен Чан Кайшидің қарым-
қатынастарының 1937-1949 жылдар аралығындағы қарым-қатынастарынан
өзгешеліктерін ашып көрсету;
- Чан Кайшидің жеке басына қатысты пікірлерді саралай отырып, оның
Қытай халқының патриоты екендігін дәлелдеу;
- Гоминьдан партиясының осы күнге дейін тарих аренасында келе жатқандығын
және Сунь Ятсен ұсынған қағидалардың маңызын жоғалтпағандығын ғылыми
тұрғыдан дәйектеу;
- Кеңес-қытай қарым-қатынасындағы Сталин мен Чан Кайши саясатының
түрлі кезеңдегі өзгешеліктерін тарихи деректер арқылы пайымдау.
Дипломдық жұмыс бір-бірімен сабақтасып жататын үш тараудан тұрады.
Гоминьдан партиясы, саяси бағыттары деп аталатын алғашқы тарауда
Гоминьдан партиясының құрылуы, оның жетекшісі Сунь Ятсеннің саяси ұстанымы
мен атқарған іс-әрекеттері, бағыты, оның тұсындағы кеңес-қытай қарым-
қатынасы, бұған Сталиннің стратегиялық мақсат тұрғысынан араласуы, т.б.
мәселелер қарастырылды.
30 ж. Гоминьдан партиясының Кеңес Одағымен байланысы және Чан
Кайшидің саясаты деп аталатын екінші тарау Сунь Ятсен өлімінен кейінгі
кезеңді қамтиды. Мұны жеке тарау етіп алудың да мәні бар. Өйткені Гоминьдан
партиясы көсемінің қайтыс болуынан кейін билік басына келген Чан Кайшидің
ұстанған бағыты мен жүргізген саясаты Сунь Ятсен тұсындағы саясаттан бөлек
болды. Сондықтан да оны бөліп алып, онда партия ішіндегі билікке талас, Чан
Кайшидің билік басына келуі, оның КСРО-ға қатысты ұстанған саясаты,
Сталинмен және ҚКП-мен арақатынасы зерттеу нысанына айналып, оның Қытай
тәуелсіздігін сақтап қалу үшін бірде АҚШ-қа, енді бірде КСРО-ға іш тартып,
аса сақ саясат жүргізгені, Сталиннің Қытайға қатысты стратегиялық қадамдары
нақты талдаулар арқылы ашып көрсетілді.
Үшінші тарау Жапон агрессиясы кезіндегі Чан Кайши және Сталин деп
аталып, онда Қытай тарихындағы ауыр кезең – қытай-жапон соғысына, сол
кезеңдегі КСРО-мен қарым-қатынасқа, Чан Кайшидің жапон басқыншылығынан
құтылу үшін Сталинге қарым-қатынасқа шығып, КСРО-ның көмегіне арқа сүйегісі
келгені, Сталиннің Гоминьдан партиясымен қоса ҚКП-на да бірдей іштартып,
алдарқатқаны, Қытайды Жапониядан азат етуге ат салысып, қытай-кеңес
арасында бірнеше маңызды шарт жасалғаны жан-жақты баяндалды. Қытай
тарихындағы Гоминьдан партиясының билік жүргізу кезеңі 1949 жылы Қытай
Халық Республикасының құрылып, Чан Кайшидің елден Тайваньға бас
сауғалауымен аяқталады. Гоминьдан партиясының жеңіліс табу себептері
пайымдалып, өзіндік тұжырымдар жасалды.
Сөйтіп, Гоминьдан партиясының тарихы үш кезеңге бөлініп қарастырыла
отырып, осы кезеңдегі кеңес-қытай қарым-қатынастарындағы Сталин мен Чан
Кайшидің аталған кезеңдердегі әр түрлі саясаты нақты деректер негізінде
көрсетілді.
Ал енді, берілген дипломдық жұмыстың әр тақырыбына кеңінен тоқталайық.
1. Гоминьдан партиясы, саяси бағыттары
1.1. Гоминьдан партиясының құрылуы және оның
Кеңес Одағы туралы саясаты
Кеңес-қытай қарым-қатынасы тарихында Гоминьдан партиясының құрылып,
елде билік жүргізіп тұрған кезеңінің маңызы айрықша. Осы кезде тарих
сахнасына Сталин, Сунь Ятсен, Чан Кайши секілді әлемге әйгілі тұлғалар
шығады. Аталған адамдардың өзара қарым-қатынастары мен ұстанған саясаттары
кеңес-қытай қатынасында көрініс тауып, миллиондаған адамдардың тағдырына
ықпалын тигізді. Бұған бүкіл әлем назарын тікті.
Кеңес-қытай қарым-қатынасын мүдделердің тоғысуы мен қайшы келуі,
түрлі режимдердің сынақтан өтуі, саяси жүйелердің бірде теке-тіресіп, бірде
ымыраласуы, қоғамдық күштер мен партиялардың айқасуы, капиталистік,
социалистік қатынастардың алма-кезек ауысуы, т.б. ретінде сипаттауға
болады. Сунь Ятсен, Чан Кайши дәуірлеріндегі кеңес-қытай қарым-
қатынастарының жалпы бейнесін толығырақ білу үшін Қытай қоғамының ХХ
ғасырдың басындағы жай-күйіне тоқталып өтпеуге болмайды.
ХІХ ғасырда Қытай елі бірнеше экономикасы дамыған елдердің ықпалында
болды, ал ХХ ғасырдың басында Қытай жартылай отарға айналды.
ХХ ғасырдың басында шетелдегі жоғарғы оқу орындарындағы қытай
студенттерінің арасында қазіргі партияларының нысаны бар. Көптеген саяси
топтар құрылды, олар негізінен, еркін және тәуелсіз қытай туралы арман
еткен демократиялық интеллигенция өкілдерінен тұратын. Олардың арасынан,
әсіресе, өзінің республикалық революция туралы теория дайындаған және осы
революцияны батыл түрде күшпен жүргізуді қолдаған Сунь Ятсен есімді дәрігер
ерекше көзге түсетін. Көптеген жылдар бойы республикалықтар талай
ауыртпашылықтарға қарамастан манчжуриялық шенеуніктерге қарсы жеке
террорлық әрекеттер жүргізумен шұғылданды. Республикалық қозғалыс тек
интеллигенттердің ортасында ғана дамыды. Дегенмен, кәсіби
революционерлердің шамалы ғана тобы бомбалар дайындап, ал бомбаларының
әсерінен халық оқтын-оқтын өз мүддесін танытып отырды.
Елде Сунь Ятсен басқарған азаттық қозғалысы басталды. Бұл қозғалыс
бірнеше жылдарға созылды. Ол 1905 жылы Тунмэнхой революциялық ұйымын құрды.
Тунмэнхой революциялық ұйымының бағдарламасы Қытайдың ірі революционері
Сунь Ятсен әзірлеген үш қағидадан тұрды. Біріншісі, ұлтшылдық (Цинь
дниастиясын тақтан тайдыру және Қытайдың тәуелсіздігін қалпына келтіру),
екінші халық билігі (республиканы құру) және халықтың әл-ауқатын көтеру
(жерді пайдалануды біртекті ету).
1905 жылы елдің ірі қалаларында американ тауарларына қарсы байкот
жарияланды. Оны елдің ірі коммерсанттары мен фабриканттары және басқалар
қолдады. Бұл науқан қала халқының барлық таптарын қамтыды. Бір қызығы, ол
тіпті император байкотқа тыйым салу туралы жарлық шығарған кезде де
жалғасын тапты. 1908 жылы дәл осындай байкот жапон тауарларына байланысты
жасалынды[1].
1911 жылдың қазанында Ухань қаласында республикалықтар қалалық
горнизон бөлімдерінің арасында кезекті бүлікті әзірледі. Бұл астыртын
әрекетті бастаушылардың арасында революцияның жақтастары болып табылатын
офицерлер жүргізді, ал солдаттар арасында антиманчжурлық пиғылдар орын
алған болатын. Арандатушының құпия хабары бойынша астыртын әрекет жүргізуші
офицерлердің көпшілігі тұтқынға алынып, атылып тасталды. Бұл жағдай туралы
естіп білген республикалықтардың астыртын орталығы сол күні шұғыл түрде
Ухань қаласынан бас сауғалауға мәжбүр болды. Көпшілігі көтіріліс жоспарын
жүзеге аспады деп ойлады. Аталған көтеріліс Қытайдың оңтүстік және орталық
провинцияларына жылдам тарады. Өнеркәсіп жағынан нашар дамыған елдің
солтүстігі Цинь үкіметінің қол астында қалды. Цинь императоры бұрынғы
астана провинциясының губернаторы генерал Юань Шикайдан көмек сұрады. Юань
Шикай император әскерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды, ал қарашаның
басында император үкіметінің премьер-министрі болды.
Сол кезде елдің оңтүстігінде уақытша революциялық үкімет құрылды, ал
1911 жылдың желтоқсанында 17 революциялық провинция өкілдерінің
конференциясында АҚШ-тан елге қайтып келген Сунь Ятсен республиканың
уақытша президенті болып сайланды. Саяси айла-шарғыларының нәтижесінде
ымыраға қол жеткізіліп, Цинь императоры тақтан тайдырылды. Дегенмен Сунь
Ятсеннің өзі де Юань Шикайға президенттік тұғырды беруге мәжбүр болды.
Үкіметтің соңғы премьер-министрі императорды өз тағынан бас тартуға
көндіріп, 1911 жылдың соңында өзі уақытша үкіметті басқарды. Бір жыл
өткеннен кейін парламент сайлауы жүрді. Бұл сайлауда белгілі жас
аралығындағы ер азаматтар ғана қатыса алғандығымен Сунь Ятсен партиясы 70%-
тен астам дауыс жинады. Уақытша үкімет сайлау нәтижелерін жоққа шығарып, ал
үкімет басшысы өзін президент деп жария етті. Сунь Ятсен қайтадан шетелге
қашуға мәжбүр болды. Қытайдың бірінші президентінің билігі монархияның
билігіне қарағанда әлсіз болды. 1911 жылдан кейін әлемдегі күшті державалар
Қытайдың орталық үкіметінің әлсіздігін пайдаланып, оны ашықтан-ашық
бөлшектеуге әрекет жасай бастады. Елдің оңтүстік батыс бөлігін Франция, ал
шығыстағы Шаньдун провинциясын Германия әскерлері жаулап алды. Солтүстік
провинцияларды Ресей мен Жапония, ал оңтүстік шығыс жағындағы Шанхай
қаласын орталық ете отырып оны Ұлыбритания иемденді.
1911 жылы елді басқарып отырған Цинь династиясы тақтан тайдырылып,
Қытай республикасы құрылды. 1912 жылы Сунь Ятсен Гоминьдан партиясын
құрды[2].
1912 жылдың 10 наурызында провинциялар өкілдерінің жиналысы өздерін
Ұлттық жиналыс деп жариялап, Сунь Ятсен ұсынған республиканың уақытша
конституциясын қабылдады. Жартылай феодалдық Қытай үшін бұл конституция
прогрессивтік құжат еді. Мұнда халықтың барлығы тең құқылы деп және жеке
тұлғаның құқығына қол сұғуға болмайтындығы, жиналыс өткізу еркіндігі,
баспасөз бостандығы, діни наным бостандығы, хат алысулардың құпиялылығы,
шенеуніктердің заңсыз әрекеттеріне арыздану құқығы және т.б. белгіленген
болатын. Конституция бойынша жоғарғы заң шығару органы ретінде екі бөліктен
тұратын парламент көзделген еді. Сунь Ятсен бұл конституция Юань Шикайдың
диктаторлық билігіне шектеу қояды деп есептеген еді. Бірақ есебі ойдағыдай
болмады.
1912 жылы Гоминьдан партиясы астыртын ұйымнан парламенттік партияға
айналды. Сунь Ятсен Қытай республикасының көп партиялық элементтерінің бірі
етуге ұмтылды, бірақ Гоминьданның ашық саяси бәсекелестік жағдайында дамуға
мүмкіншілігі болмады. Юань Шикай ашық оппозициясының барлығын басып-
жаншығаннан кейін Қытай Республикасы тек қағаз жүзінде өмір сүре бастады.
Сунь Ятсеннің партизандары тағы да астыртын қимылға көшті, сөйтіп Сунь
Қытайдағы революциялық рейдтерді шетелдік базаға сүйене отырып дайындауға
мәжбүр болды. Жағдайға бейімделе отырып Гоминьдан тағы да алға бір қадам
жасады, алайда бүкіл Қытай ауқымында саяси билікті басып алуға мүмкіндігі
жетпеді.
1912 жылдың желтоқсанында 1913 жылдың ақпанында өткен парламенттік
сайлауларда Тунмэнхуэй қайта құру нәтижесінде құрылған Гоминьдан (ұлттық
партия) көпшілік дауысқа ие болды. Жаңа партияның көшбасшысы Сунь Цзяожэнь
премьер-министр болуға әзірленіп жатқан еді. Парламенттің ықпалын азайту
үшін Юань Шикай саяси террорға жүгінді, сөйтіп парламенттің ашылуына үш
апта қалғанда оның өкімі бойынша Сунь Цзяожэнь өлтірілді. Юань Шикай ішкі
және сыртқы саясаттың маңызды мәселелері бойынша парламенттің пікіріне
мойын сұнбады. Сол кезде ол шетелдік державалардың қолдауына қол жеткізуге
ұмтылды. Сондықтан 1913 жылдың мамырында Сунь Ятсен халықты және оңтүстік
провинциялар әскерін Юань Шикай диктатурасын құлатуға шақырды. Юань Шикайға
қарсы көтеріліс сол жылы басталып жеңіліс тапты. Осыған байланысты Сунь
Ятсен Жапонияға қашуға мәжбүр болды.
Юань Шикай көтерілісті басып, өзінің жеке билігін күшейтуге шаралар
қабылдады. Қорқыту және астыртын әрекеттер арқылы ол парламентте өз
кандидатурасын тұрақты президент ретінде өткізіп бекітіп алды. Парламент
артынша таратылып, 1914 жылдың 14 мамырында президентке диктаторлық
құқықтар берген жаңа Уақытша конституция жария етілді. Министрлер кабинеті
енді парламент алдында жауап бермей, тек президент алдында жауапты болып
табылды. Көптеген демоктартиялық институттар жойылды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан кейін Гоминьдан партиясын
басқаруды шетелде жүргізудің өзі де ауырлап кетті.
1915 жылдың соңында ресми түрде монархияны қалпына келтіру туралы
жария етілді. Осы акттың алдында диктатор Жапония ұсынған 21 талап деп
аталған ұсынысты қабылдауға мәжбүр болды. Мұның бәрі Юань Шикайдың
диктатурасына оппозициялық күрестің ұлғая түсуіне алып келіп соқты.
Оңтүстікте жаңадан антиюаньшикайлық көтеріліс басталды.
1916 жылы Юань Шикай қайтыс болғаннан кейін Сунь Ятсен Гуаньдунда
билікті басып алған Чэнь Цзюминмен коалиция құру туралы келіссөздер
жүргізуге тырысты.
1917 жылдың қыркүйегінде Гуанчжоуда (Кантон) Сунь Ятсен басқарған
республиканы қорғаудың әскери үкіметі құрылды. Ал Ресейдегі Октябрь
революциясы бұл қозғалысқа жаңа серпін берді.
1915-1927 жылдар арасында Қытайда әрбір жылы жүздеген мыңнан миллионға
дейін солдат қатысқан өзара соғыстар жиілеп кетті. Сонымен қатар әрбір
деңгейдегі жүздеген және мыңдаған адамдар қатысқан өзара ұсақ қақтығыстар
жүріп жатты. Революциялық республикалықтар мұндайды күтпеген болатын.
Сондықтан олар саяси басшылықты өз қолдарынан шығарып алды.
ХХ ғасырдың басында Қытай индустриализацияның бастапқы кезеңінде
болатын. Бірақ ұлттық буржуазия өте әлсіз еді. Қытай әлемдік капитализмнің
шалғайдағы бөлігі болып, өзінің тәуелділік жағдайынан шығуға ешқандай
мүмкіндігі болмады. Революциялық демократтардың көпшілігі бұрынғы
идеалдарын артқа тастап, қанқұйлы аласапыранға бейімделіп, кейбіреулері
тіпті саясаттан бас сауғалай бастады. Олардың арасынан бірен-сараңдары ғана
бірнеше жылдан кейін марксизм-ленинизмді қабылдаса, ал Сунь Ятсен өз-өзіне
нық сенімін жоғалта қоймаған еді. Ол біріккен және тәуелсіз Қытайды
армандай отырып өзінің Гоминьдан партиясын басқаруды жалғастырды. Он жыл
бойына оны кемсітіп, саяси өлі тұлға деп атады. Кеңес-Қытай достығы
қатынасы тарихында 2 маңызды тарихи оқиғаны негізге алу қажет - Октябрь
революциясы және ҚХР-ның құрылуы.
Октябрь революциясы ұлы державалардың бірінде пролетариат диктатурасын
орнатты. Октябрь революциясы Шығыс елдеріне, соның ішінде Қытайға үлкен
әсерін тигізіп, елдің саяси дамуына итерді. Революция әсерімен бұл ірі елде
ұлт-азаттық қозғалысы күшейді. Мұның бір кезеңі 1923 ж. ақпанда Сунь Ятсен
бастаған Қытай үкіметінің құрылуы болды.
Пролетарлық интернационализм принципіне сүйене отырып, Кеңес үкіметі
Қытай халқына, оның азаттық күресіне, феодалдық және жартылай феодалдық
қатынастарды жоюдағы күресіне барынша көмек көрсетуге дайын болды.
Ортақ стратегиялық мақсатына, яғни қытайды демократиялық негізде
біріктіріп ұлттық қытай мемлекетін құру жолында Сунь Ятсеннің социалистік
Кеңес Одағымен бірігуіне бірнеше себеп болды. Соның бірі Қытайдың
революцияға деген қоғамдық экономикалық саяси енжарлықтан шығару. Бұл -
Сунь Ятсеннің азаттық қозғалыс көсемі ретіндегі мүддесі болды.
Сунь Ятсен жалғыз Ресеймен ғана емес, сонымен қатар саяси және
экономикалық көмек үшін нәтижесіз болса да, көп уақыт АҚШ-пен келіссөз
жүргізді. Шетел көмегі Сунь Ятсеннің "өнеркәсіптік" жоспарының негізі
болды, яғни ол шетел капиталы арқылы елдің экономикасын көтеру және елде өз
атағын шығаруды көздеді.
Қытайды дамыту жолын іздеу, оны ұлы державаға айналдыру қытай көсемін
Қытайдың ендігі тарихи тағдыры, оның одақтастары туралы ойландырды. Алайда
буржуазиялық революционер Сунь Ятсен КСРО-мен саяси байланысқа шығуда көп
уақыт алды. Сунь Ятсен басқа Гоминьдан басшылары сияқты Кеңестік Ресеймен
жақындасу Қытайда "пролетариат диктатурасын" орнатады деп қауіптенді. Сунь
Ятсеннің КСРО-мен жақындасуы ұзақ жылдарға созылатын тарихи стратегия және
дәл сол саяси жағдайға байланысты саяси тактика екенін қазір айқындау қиын.
Себебі Сунь Ятсен мен оның жақын жақтастары үшін Гоминьдан партиясы
біркелкі болған емес. Бірақ шын мәнінде Чан Кайши КСРО-да социализм құру
жоспарынан, әлемдік революциялық қозғалыстың дамуынан қорқып, Сунь Ятсеннің
жаңа саяси бағытына кедергі жасауға тырысты. Сунь Ятсенге орыс коммунистік
партиясына сенбейтіні, ал әлемдік революция - патшалық дегені де бар.
Чан Кайшидің милитаристерге қарсы жоспары 1917 ж. Сунь Ятсеннің қолына
түсіп, сол жылы Чан Кайши Гуандун әскерінің жедел басқармасының басшысы
орнына шақырылады.
1921 ж. Гуанчжоу Ұлттық үкіметін құрады, Юань Шикай кезінде шақырылып,
таратылған парламент мүшелерін шақыруды көздеген Сунь Ятсен сол жылы
республика президенті атанып, әскери министрі және ішкі істер министрі етіп
Чэнь Цзюминь тағайындалады. Бұл жолы Гуандун профессоры бірінші
революциялық базаға айналып, Сунь Ятсен және оның партиясының позициясы
күшейе түседі. Сол жылы марксистік ұйымдар қытай коммунистік партиясы болып
бірігеді. Гоминьдан коммунистермен жақындасуға бірінші қадамын жасай
бастайды, сол кездері Сунь Ятсен КСРО-ның сыртқы істер министрімен
келісімдер іздей бастайды. Чан Кайши сырттай толығымен жаңа ағымға
беріледі.
Гуанчжоу үкіметі ұлттық болған емес. Оны тек жергілікті мемлекеттік
ұйым ретінде қарастыру керек. Гуанчжоу үкіметі Пекин үкіметіне қарағанда
халық мүддесін қорғағанына қарамастан, үкіметтің ресми халықаралық құқығы
болған жоқ. Сондықтан Сунь Ятсен үкіметін КСРО-мен байланысқа түсіп ұлттық
тәуелсіздікке қол жеткізу жолында КСРО-дан көмек алу туралы ресми құжатқа
қол қойдыра алмады. Үкіметтің өзара хат алмасуы ресми түрде емес
кездесулерге негізделді. Қос үкіметті ортақ жауы – империализм, ортақ
мақсаты – Қытайдың саяси және экономикалық тәуелсіздігіне қол жеткізу
идеялары біріктірді. КСРО және әлемдік революцияның процесс үшін Қытай
революцияның жеңіске жетуі Азияда революциялық қозғалыс мақсатының шешілуі
болды. Сунь Ятсен мен Қарахан арасында ұзаққа созылған хат арқылы
байланыстың соңы оның 1923 ж. Сунь Ятсеннің шақыруымен Қытайға саяси,
әскери, кейін экономика саласындағы кайраткерлер кеңесшісі ретінде келеді.
1923 ж. Орыс коммунистік партиясы және Кеңес үкіметі Сунь Ятсенге
елдегі саяси күресте қаржылай, әскери көмек көрсетуді шешеді. Осы мәселе
жөнінде Кеңес Одағының үкіметі 1923 жылы 1 мамырда Сунь Ятсенге КСРО-ның
көмектесуге дайын екендігін айтып жеделхат жолдайды[3]. Бұл үшін: 1)
Кантонға саяси және әскери кеңесшілерді жіберу; 2) Сунь Ятсен жоспарлаған
реформаларға байланысты шығындарға 2 млн. рубль бөлу көзделді.
Қытайға қолдау көрсету көрсету туралы шешімді нақтылайтын алғашқы
құжаттарда Кеңес өкіметі Гоминьданға қытай халқының басым көпшілігін
солтүстіктегі милитаристер мен империалистерге қарсы күреске тұрақты түрде
үндейтін саяси қозғалысын кеңейтуінің маңыздылығына баса мән берді. Қытай
жағының өтініші бойынша тәуелсіздік, бірігу, демократия негізінде
Гоминьданды қайта құру, біріккен ұлттық майданды жасақтау мәселесіне де
көңіл аударды.
Қытай туралы қазіргі зерттеулерде Сунь Ятсенді партияны, әскерді, жаңа
билік органдарын құру мәселелері 20 жылдардың басында-ақ қатты
толғандырғанын көрсетеді. Осы мақсатта оның 1923 жылы Ляо Чжункайға елдегі
саяси күресті басқаруға қабілетті партия ретінде Гоминьданды қайта
ұйымдастыруды тапсырғаны белгілі[4].
Гоминьдан партиясын қайта ұйымдастыру және Қытайда революциялық
армияны жасақтау үшін Кеңес өкіметі соған лайықты адамдарды іріктеуге
кірісті. Бірінші кеңесшіге Гоминьдандық басшылармен бірлесіп олардың қару-
жарақ пен оқ-дәріге деген қажеттілігін анықтау тапсырылды. Сонымен бірге
олар көмек көрсетуге тиімді жолды көрсетуге тиіс болды[5].
Гоминьданның І съезінің құжаттарын дайындау кезінде Сунь Ятсеннің
әскери делегациясы (Чан Кайшидің басшылығымен) 1923 жылдың күзінде Мәскеуде
болған кезде Коминтерннің атқару комитеті Президиуымының Қытайдағы және
Гоминьдандағы ұлт-азаттық қозғалысқа қатысты қабылдаған қарары (1923 жылғы
28 қараша) пайдаланылды. Қарар Қытайға қайтарда делегацияға табыс етілген
болатын[6].
Қарарда Гоминьданның қазіргі уақытта ұйымдастыру және күш жинау
кезеңін бастан кешіріп отырғаны, Қытайда революциялық қозғалыс базасын
кеңейте отырып, халыққа жақындауы айтылған еді.
Чан Кайши жоғарыда айтылғандай, делегация басшысы болып Москвада 3
айдай болғанда, ең алдымен кеңес үкіметінің әскери тәжірибесіне көп көңіл
бөледі. Ол Қызыл әскердің, комиссарлар институты ұйымының әскери кадрлар
дайындау секілді тәжірибелерімен танысты. Сонымен қатар, ол өзінің
отбасылық жағдайын да естен шығармады. Оның ұлы Цзян Цзинго Мәскеуге оқуға
келетіндігі жөнінде большевиктермен келісіп кетті.
1923 ж. Чан Кайши Москвада болған уақыт ішінде Сунь Ятсен
Гоминьдандағы бас саяси кеңесшісі ретінде орыс большевигі М. М. Бородинді
тағайындай отырып, бұл әрекетімен КСРО-ға өзінің РКП-мен ынтымақтастық
жасағысы келетінін көрсетті.
Бұл ретте Сунь Ятсеннің КСРО-ға бағыт ұстауы ұзақ стратегиялық мақсат
па, болмаса жақын арадағы ұтысты көздейтін қысқа тактикалық тәсіл ме деген
сауал туындайды. Осы мәселені ашуда 1980 жылы ҚХР-ның Жаңа тарих институты
шығарған Жаңа тарих бойынша материалдар еңбегіне енген Сунь Ятсеннің
партиядағы жақтастарына жазған хаттарының маңызы ерекше. Бұл хаттарға
қарағанда Сунь Ятсеннің КСРО-мен ынтымақтасуына оның партиядағы жақтастары
қарсылық көрсеткен. Бұған оның Ху Ханьминмен және басқаларымен жазысқан
хаттары дәлел болады.
Сунь Ятсен және оның жақтастары үшін КСРО-мен ынтымақтастық ең
алдымен, әскери-саяси ынтымақтастық, КСРО-мен одақтастық пен достық –
сыртқы саясатты жүргізу үшін негіз ретінде қажет болды. Гоминьдан
көшбасшыларының осы позициясы Гоминьданның І-съезінің материалдарында және
кейіннен Сунь Ятсеннің сөйлеген сөздері мен баяндамаларынан көрініс тапты.
Дегенмен Сунь Ятсеннің саяси қызметі жылдарында оның белсенді
қарсыластары бірыңғай майданнан шығуға не өз көзқарастарын білдірмеуге
мәжбүр болды. Олардың көпшілігі Гоминьданды аралық позиция ұстанды. Олардың
бірі Чан Кайши болды (күрестің бастапқы кезеңінде). Сунь Ятсен кезінде ол
оның сенімді ізбасары ретінде саналды.
Саяси шешім қабылдау формалары мен дәстүрлері әр елде әр түрлі. Ол сол
елдегі қоғамдық-саяси ахуалға, партия басындағы жеке тұлғаның беделіне,
биліктің саяси мәдениетіне байланысты. Қытай секілді елдерде саяси шешім
қабылдау туралы айту тым күрделі. Дегенмен елдегі барлық маңызды шешімді
Сунь Ятсен жеке қабылдап отырған. Әрине, ол өзінің жақын жақтастарының
пікірімен санасқан, әйтсе де ол сыртқы саяси бағытта өз көзқарастарын
өткізіп отырған. Ол өзінің саяси тәжірибесіне сүйене отырып, Гоминьдан
мүддесі тұрғысынан КСРО-мен байланысты нығайту бастамасын өз қолында ұстау
керек деп шешті. Қытайдан Мәскеуге жіберілген барлық құжатқа өзі қол
қойған, оның көпшілігін өзі жазған.
Кеңес өкіметі жағдайды сәтті пайдалану үшін Қытайға әскери кеңесші
жіберуге кірісті. Бұл ретте жіберілетін адамның азаматтық соғыста
тәжірибесі болуы ескерілді. Қытайға бірінші болып әскери академияның
тыңдаушылары А. Черепанов, Я. Герман, П. Смоленцев, Н. Терешатов, Я. Поляк
жіберілді. Бұл топты М. Фрунзенің тапсырмасы бойынша А. Геккер жасақтады.
Ол кейіннен Кеңес Одағының Қытайдағы бірінші әскери атташасі болды.
Жоғарыда атап өткеніміздей, кеңес-Гоминьдан қатынасы ең алдымен әскери-
саяси қатынас болды. Дегенмен Сунь Ятсен үкіметі мен Кеңес үкіметі
арасындағы байланыс халықаралық-құқықтық тәртіппен ресімделмеді. Мұның
негізгі себептерінің бірі Қытайда басқа (пекиндік) үкіметтің де өмір сүруі
еді. Ол орталық үкімет деп есептелді. Орталық үкіметпен Кеңес Одағы кеңес-
қытай қатынастарын қалыпқа келтіру үшін ресми келіссөздер жүргізіп отырды.
1923 жылдың күзіне КСРО Пекинге үшінші рет Л.М. Карахан бастаған делегация
жіберді, оның мақсаты кеңес-қытай шартын жасау болды. Сунь Ятсен өз
тарапынан Қытайға Караханның келуін қолдады.
Бұдан кейінгі кезеңде Сунь Ятсен Караханмен үзбей хат жазысып тұрды.
1924 жылы кеңес-қытай шартына қол қойылды. Шарттың жасалуын Сунь Ятсен
қолдап, баспасөзде мынадай пікірін жариялады. Онда көптеген жылдар бойы
Қытайдың шет елдермен жасасқан шарттарында Қытайдың мүддесі мен
егемендігіне нұқсан келтіріліп келіп еді. Мұның өзі қытай билеушілерінің
надандығы мен әлсіздігінен орын алатын. Қытай мен Ресей арасында жасалған
осы келісім тараптардың тең құқықтылық және өзара сыйластық принциптеріне
сәйкес келеді. Біздің партиямыз қытай-орыс келісімін жасағаны үшін Қытай
халқы Ресейге алғыс білдіруі тиіс деп санайды[7] - делінген. Мұнда Сунь
Ятсен КСРО демей орыс, Ресей деп атап көрсетеді. Осы жағынан-ақ оның КСРО
дегенді Ресей, орыс билігі деп ұққанын байқаймыз. Бұл рас та еді.
Сунь Ятсеннің сол тұстағы барлық сөздері оның Қытай алдында тұрған
проблемаларды шешуге қабілетті жаңа Гоминьдан партиясын құруға барынша
ұмтылғанын көрсетеді.
2. 30 ж. Гоминьдан партиясының Кеңес Одағымен байланысы және Чан
Кайшидің саясаты
2.1. Партия ішіндегі билік үшін күрес және Чан Кайши дәуірі
1925 жылғы Сунь Ятсеннің қайтыс болуы және қытайдың азаттық қозғалысы
көшбасшысының сенімді ізбасары Ляо Чжункайдың өлтірілуі кеңес-қытай қарым-
қатынастарында белгілі бір меже болып табылады.
Сунь Ятсен өлімінен кейін Гоминьдан ішінде билік үшін күрес күшейе
түсті. Қытай қоғамында революциялық қозғалыс жаңа кезеңге өтті. 1925 ж.
майда Чан Кайши мен Ван Цзинвей келісімге келіп, Чан Кайши әскери күштердің
бас қолбасшы мансабына ие болды. 1 шілдеде Қытай республикалық Ұлттық
үкіметі құрылып, басшы орнына Ван Цзинвэй мен Хуа Хуанминь ұсынылды. 2
кандидатты сайлауға қатысқан 11 адамның барлығы Ван Цзинвэй үшін дауыс
берді. Ван Цзинвэй үкімет басшысы қызметін және Гоминьданның насихат
бөлімінің жетекшісі қызметін үйлестіруге тырысты[8]. Шын мәнінде насихат
бөлімінде сол кезде жетекшінің орынбасары қызметін атқарған ҚКП-ның өкілі
Мао Цзэдун басшылық жүргізді. Мао 1926 ж. күзіне дейін Гоминьданның орталық
үкіметінде қызмет еткен болатын.
Елде саяси күрестің күшеюіне байланысты гоминьдан ішінде
антикоммунистік пиғыл күшейе түседі. Партия ішіндегі оңшылдар мен
солшылдардың Қытайды біріктіріп, ұлттық тәуелсіздікке қол жеткізу ұғымын
әрқалай түсінгендіктен арасында қайшылықтар туады. 1924 - 1926 ж. ҚКП мен
гоминьданның қатынасы туралы Чжоу Энлай Гоминьданның саяси өміріндегі
өзгерістерін көрсетеді. Оның айтуынша, Сунь Ятсен өз кезінде партия ішінде
ҚКП мен Кеңес Одағымен қызмет жасасуға арналған жаңа саяси бағыт орнатқан
кезде идеялық қайшылықтардың пайда болмауы үшін мұндай қызметке қарсылығын
жасырмаған гуандундық буржуазия өкілдері Фэн Цзы мен Се Чи-ді партия
қатарынан шығарып жібереді. Чан Кайши туралы Чжоу Эньлай "Кеңес Одағында
жүрген күндері де ішінен коммунистерді жақтырмаған" қызметкер дейді[9]. ҚКП-
ның құжаттарында Чан Кайши центристік топтарға жатып, әскери диктатураны
жақтаған.
Чжоу Эньлайдың айтуынша, басшыларынан топтық не өзіндік экономикалық
мүдделерімен байланысты болды. Солай, Гуандунда революциялық база құруға
қарсы Гуандун провинциясында экономикалық мүддесі шоғырланған адамдар қарсы
шықса, солтүстік жорықтың Орталық Қытайды басып алу бағытына қарсы Орталық
Қытайда саяси - экономикалық позициясы нығайған топтар шығады.
Қытайдағы саяси жағдайды бақылап отырған Сталин 1925 ж. көктемінен
бастап Қытай революциясы және Гоминьданға байланысты өз концепциясын
жетілдіре бастайды. Егер бұған дейін Сталин Вонтийский ұсынған саясатынан
бас тартса, жағдайдың өзгеруіне байланысты Вонтийскийдің көзқарасы дұрыс
екеніне көзі жетеді. Сталиннің ойынша, ҚКП өзі ірі көпшілік саяси партияға
айналмайынша Гоминьданмен достық, одақтастық қатынаста болу еді, ал
Вонтийский ҚКП гоминьдандықтармен бірігіп партиядан буржуазиялық топтар
құрылған оңшылдарды қуу және Гоминьдан партиясының таптық саяси табиғатын
өзгерту идеясын ұсынған болатын. Кейін Вонтийскийдің ұсынған саясатын
қолдану шешімі қабылданып, Гоминьдан партиясы (Кеңес Одағының) бірте-бірте
жүмысшы - шаруа немесе халық партиясына айналдырылатын болды.
Бұл мәселе жөнінде Сталин шығыс елдер жұмысшы таптарының коммунистік
университеттің студенттері мен мұғалімдерінің алдында, кейін
коммунистерінің VI пленумінде 1926 ж. наурызда сөйлейді. Бұл әрине Қытай
коммунистері мен Гоминьданның кейбір басшыларынан колдау тауып,
гоминьдандық прокоммунист Ху Хуанмин 1926 ж. коммунистердің VI пленумында
"Бір ғана әлемдік революция бар, ал Қытай революциясы оның бір бөлігі.
Біздің ұлы көсеміміз Сунь Ятсеннің ілімі марксизм мен ленинизмнің негізгі
мәселелерімен тура келеді. Гоминьданның ұраны: халық үшін! Ол дегеніміз
саяси билікті жұмысшылар мен шаруалар өз қолына алу керек деген сөз" деп
айтты. Осыдан кейін 1926 ж. ақпанда Гоминьданның Орталық атқару комитеті
Коммунистік интернационал президиумына партияны коммунистерге қабылдау
туралы ресми өтініш жібереді. Сол жылы Кеңес Одағының Коммунистік
интернационал атқарушы комитетінің басшылары Гоминьдан партиясының бұл
өтінішін қарастырып, коминтернге партияны қабылдау туралы шешім қабылдайды.
Гоминьданды коммунистендіруге бағытталған коминтерндік нұсқауларды іске
асыруда кеңестік кеңесшілер мен Қытай коммунистері Гоминьдан мен Ұлттық
үкіметті басып алу ниетін жасырған жоқ. Бұл 1926 ж. 20 наурызда, сол кезде
Гоминьдан партиясының бас қолбасшысы болған Чан Кайши бастаған
антикоммунистік төңкеріске алып келеді. Ху Ханминді партиядан шығарып, жер
аударып жібергеннен кейін Чан Кайшидің билік жолында Сюй Чунчжи пайда
болады. Ұлттық үкіметтің әскери министрі және Гуанчжоу әскерінің бас
қолбасшысы Сюй Чунчжи Чан Кайшиге деген антипатиялық көзқарасын жасырған
жоқ. Көп ұзамай Чан Кайши түрлі айла-амалмен Сюй Чунчжиді барлық қызметінен
босатып, Гуанчжаудан Шанхайға жібереді. Енді Чан Кайшидің абсолюттік билік
жолында Ван Цзинвей қалды.
Мұндай саяси талдау ҚКП-ның Гоминьдан мүшелеріне Сунь Ятсеннің кайтыс
болуының 1 жылдығына байланысты үндеуінде кездеседі.
Сунь Ятсеннен кейін ҚКП мен Гоминьданның біріккен майдан шеңберіндегі
қызметі екі жылға дейін созылды. Гоминьдан басшылығының халық революциясына
қарсы күресін бастау және сыртқы саяси бағытын қайта қарастыру процесін
көпке созған бірнеше фактор келтіруге болады. Біріншіден, "ұлттық
революция" идеясының әлі іске аспауы. Егер Солтүстік жорықты бастамай жатып
одақтастарына қарсы найзасын бұрса, солтүстіктегі милитаристерді жеңу жақын
арада іске асырылмайтын жоспар болатын еді. Екіншіден, империалистік
державалар саясаты. Империалистер оңтүстік үкімет пен Гоминьданның карсы
шыққан милитаристерді көп жылдар бойына қолдап отырғаны бәрімізге мәлім.
1926 ж. Цзолин солтүстікте 1924 ж. келісім бойынша КСРО мен Қытай
үкіметіне тең қарасты Қытай Шығыс Темір Жолын басып алады. Бүл актіні тек
арандату ретінде түсіне аламыз. Оның мақсаты - ҚСРО мен Қытайды әскери
шиеленіске итермелеу. Англия басшылығы жасаған бұл жоспар Қытай халқы мен
КСРО-ға қарсы бағытталды.
1926 ж. қазан - қараша айларында Қытайға экономикалық және саяси
позициясын сақтап қалу үшін бірігіп күресу жөнінде империалистік державалар
өкілдері келіссөз жүргізеді. Англия мен Жапония солтүстік милитаристерді
революцияға қарсы күресу үшін біріктіруді көздейді, және оларға әскери және
қаржылай көмек көрсетуге тырысады. АҚШ ұлттық революциялық қозғалыстың
оңшылдарга бағыт ұстанып, Чан Кайши мен оның жақын серіктестерімен байланыс
орнатты. Оларға ҚКП және КСРО-мен байланысын үзсе, әскери - техникалық
көмек, саяси қолдау көрсетуге уәде береді. Үшіншіден, КСРО саясаты Кеңес
Одағының сыртқы саясаты түрлі әлеуметтік құрылымды мемлекеттермен бейбіт
қатар өмір сүру принципі мен пролетарлық интернационализмге негізделген
болатын. Бұл Қытай революциясы саясатының басты шарты болды. Сондықтан КСРО
біріккен майданға саяси, экономикалық, әскери көмегін көрсетіп отырды.
Чан Кайши Қытайды біріктіріп, елде беделін көтеру үшін тек әскер қажет
екенін және оған кеңес мамандары мен Қытай коммунистері бөгет болатынын тез
түсінді. Сунь Ятсен кезінде солтүстік милитаристерге қарсы оңтүстік
милитаристерді біріктіріп Гоминьдан әскеріне шақырып, оларға арқа сүйеген.
Чан Кайши байлық қуып әскерге қызметке келген оңтүстік милитаристердің
арасына іріткі салуды көздейді. Чан Кайши әскерге бөлінген қаржының көп
бөлігін өз қалтасына салып, жауынгердің айлық жалақысын 10-12 юаньға дейін
қысқартады. Онын ұстап қалып отырды. Ақырында жауынгердің қолына тиген
айлық жалақысына өмір сүру мүмкін емес болды. Осылайша әскер арасында Чан
Кайши саясаты жасанды түрде сыбайлас жемқорлықтың пайда болуына алып
келеді.
1926 ж. Гоминьдан пленумында Чан Кайши "партия жұмысын ретке келтіру"
туралы қарар ұсынады. Партияны ретке келтіру үшін көптеген солшылдарды
қызметінен босатады және революцияға деген өзінің "адалдығын" көрсету үшін
кейбір өз адамдарын да қызметінен босатады. Осылайша Чан Кайши Гоминьдан
партиясынан өзіне жақпайтын адамдарын қууды көздеп, "тазалау" процесін
бастайды.
Чан Кайши саясатын көріп отырған Кеңес Одағы мен Сталин елде саяси
күштің Чан Кайшидің қолына шоғырланғанын және ҚКП әлі әлсіздігін көріп,
"Гоминьданды коммунизациялау" тактикасына уакытша қол беруді шешіп,
оңшылдар саясатына уақытша көнуге мәжбүр болады. Кейін Сталиннің пікірлесі
Мартынов А. бұл тактикаға "кейін жақсы секіру үшін артқа шегіну" деген
мінездеме береді.
Осы тұста Чан Кайшидің ұлы Цзян Цзинго (КСРО-да оны Николай
Владимирович Елизаров деп атады) Мәскеудегі Шығыс еңбекшілерінің
коммунистік университетінде, одан кейін әскери-саяси академияда білімін
шыңдады. 1927 жылы қытай-кеңес қатынастары ушығып кеткен жағдайда, оған
КСРО азаматтығын беріп, осы жылдан бастап 1937 жылға дейін ол КСРО-да
аманат ретінде ұсталды. Осы жылдар ішінде оның өмірі тікелей әкесінің
саяси қызметінің нәтижелеріне байланысты болып отырды. Оның аманатта
отырғанына көз жеткізе түсу үшін Мәскеудегі Қытай елшілігімен басқа да
жоғары оқу орындарында оқып жатқан Қытай студенттерінен алысқа Свердловск
қаласына оқшау өмір сүруге жіберді.
Чан Кайшидің сыртқы саясаты ішкі саясатының жалғасы деуге болады. Чан
Кайши үшін ҚКП мен КСРО жауына айналып елде антикеңестік қозғалысты
күшейтеді. Реакционерлердің антикеңестік қозғалысы бүкіл елге тарап,
әсіресе елдің оңтүстігінде жалпылық сипатқа ие болады. Гоминьданға
байланысты Сталин мен Коминтерннің тапсырма құжаттарын іздеп 1927 ж. 12
сәуірде Пекиндегі Кеңес Одағының елшілігінде тінту жүргізеді. Бұл
инцидентке Кеңес үкіметі Пекин үкіметіне наразылығын білдіріп, елшілігін
жауып тастайды. Бұл әрекетімен Чан Кайши Кеңес Одағы мен ҚКП-нің
Гоминьданның ішке істеріне араласуын шектегісі келді. Екінші жағынан Чан
Кайши Кеңес үкіметін өзінің ашық жауына айналдырғысы келген жоқ, себебі ҚКП-
ның қара халық арасында беделі күннен күнге күшеюде болды. Сонымен қатар
Чан Кайши өз мақсатына Кеңес Одағының көмегінсіз жете алмайтынын да
түсінді.
2.2. Сталиннің Қытайға қатысты алғашқы стратегиясы
Қытайдың 1924-1927 жылғы революциясына қатысты Сталиннің ұстанған
саясаты оның алғашқы сыртқы саяси қызметінің бастамасы болды. Бұл тәжірибе
оның халықаралық қатынастар мәселелері бойынша көзқарастарының дамуына
тікелей әсер етті. Сондықтан осы саясатты зерттеу сталиндік сыртқы саяси
доктринаның қалыптасуын түсінуге мүмкіндік береді. Қытайға қатысты
стратегияның өрбуі Сталиннің өзіне қатысты болды, өйткені ол Батысқа
қарағанда Шығысқа көп көңіл аударған еді. Себебі көрнекті большевиктердің
көбісі батыстық пиғылдағылар болса, Шығыс Сталиннің өзінің иелігінде
болатын.
Шығыстағы стратегиясында Сталин негізгі назарын Қытайға аударып, оның
ішінде Гоминьдан ұлттық партиясына арқа сүйеді. Сунь Ятсен Ресеймен одақтас
болуға тырысқан еді, себебі Қытайды біріктіруде және оның тәуелсіздігін
нығайтуда тек Ресей ғана көмекке келе алады деп түсінді. Өзінің қайтыс
боларының алдындағы кеңес үкіметіне жолдаған хабарында бұл ойын ол ашып
көрсеткен еді:
Менің соңымда қалған партия Қытайдың тарихи міндетін орындап оны азат
ететін және басқа халықтарды империализм басқыншылығынан құтқаратын партия
сіздерменен бірге одақтас болады деп ойлаймын... Сондықтан өз партияма
сіздермен ұдайы қарым-қатынаста болуды өсиет етемін. Сіздердің
қолдауларыңыз әрдайым тұрақты болады деп ойлаймын. Қымбатты жолдастар,
өмірден оза отырып, мен Кеңестер Одағы мен еркін және тәуелсіз Қытайдың
одақтас болып барлық адамзатты азат етуде бірлесе қимылдайтын күн туып келе
жатқанына сенімдімін[10].
Сталиннің стратегиялық ой-пікірі, негізінен, Сунь Ятсеннің идеяларымен
ұқсас еді. Әрине, Сунь Ятсенге бұл идеяларды Сталиннің нұсқауы бойынша 1923
жылдың қазанында Кантонға келген БКП(б) ОК-нің адамы М. Бородин айтқан да
болар. М. Бородин Сунь Ятсеннің ықпалды кеңесшісі болып, оның айтуынша
Гоминьдан құрылымы қайта құрылып партияның жаңа жарғысы мен бағдарламасы
әзірленді. Сунь Ятсен Гоминьдан партиясы қатарына қытай коммунистерін
қабылдауға келісім берді. Бұл оқиға Гоминьданның бірінші съезінде 1924
жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Гоминьдан партиясы, саяси бағыттары 11
1.1. Гоминьдан партиясының құрылуы және оның Кеңес Одағы туралы саясаты 11
2. 30 ж. Гоминьдан партиясының Кеңес Одағымен байланысы және Чан Кайшидің
саясаты 25
2.1. Партия ішіндегі билік үшін күрес және Чан Кайши дәуірі 25
2.2. Сталиннің Қытайға қатысты алғашқы стратегиясы 31
3. Жапон агрессиясы кезіндегі Чан Кайши және Сталин 43
3.1. Жапон басқыншылығы және Чан Кайшидің саяси қадамдары 43
3.2. Чан Кайши мен Сталин арақатынасының соңғы кезеңі 52
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Тәуелсіз Қазақстан мемлекеттілігінің шаңырағын көтеруде және оны
нығайтуда сыртқы саясат төтенше маңызды рөл ойнайды.
Аумағы бойынша әлемде тоғызыншы орынды иеленген Қазақстан сияқты ірі
еуразиялық мемлекет өзінің сыртқы саясатын қалай жолға қояды және қандай
жетекші бағыттарға басымдық береді, сондай-ақ оның көршілес елдермен ғана
емес, жалпы әлемдік қоғамдастықпен қарым-қатынастары қалайша қалыптасады -
мұның бәрі де іргелі әрі жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Қазақстан басшысы Н. Назарбаев сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын
тұжырымдап берді, олар: еліміздің әлемдік қоғамдастыққа кірігуі, елдің
ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, Қазақстанның экономикалық дамуына
жәрдемдесу, шетелде жүрген ел азаматтарының құқықтары мен мүдделерін
қорғау, мүдделілік білдірген барлық елдермен өзара тиімді қарым-қатынасты
дамыту.
Осындай жолмен Қазақстан халықаралық қауіпсіздік режимін нығайтуда,
қазіргі бар әлемдік тәртіпті сақтауда жауапкершіліктің жоғары деңгейін
көрсете білді. Қазақстан басшысының осындай ұстанымын әлемдік қоғамдастық
біздің мемлекетімізбен жан-жақты ынтымақтастықты жолға қоюдың белгісі
ретінде қабылдады.
1700 километрге созылатын шекараны делимитациялау туралы Қазақстан-
Қытай шарты екі жақты қарым-қатынасқа 6epiк ipгeтac қалады. Көптеген
саясаткерлердің пiкipi бойынша бұл құжатты мемлекетаралық шекараны белгілеу
сияқты осындай күрделі проблеманы реттеудің үлгі мысалының қатарына
жатқызуға болады.
Қазақстан сан ғасырлық тарихында тұңғыш рет Қытай сияқты ipi
көршілесімен құқықтық тұрғыдан ресімделген шекараға қол жеткіздік. Шекараны
делимитациялау және соның iзiнше жүргізілген демаркация қандай да бip
аумақтық талап қоюды жоққа шығарады.
Осы ретте Қазақстанның басқа шет мемлекеттермен түрлі қарым-қатынастар
орнатып жатқан қазіргі кезеңінде басқа елдердің осы саладағы оң
тәжірибелерінен үйренудің, оларды зерттеп-зерделеудің маңыздылығы айрықша.
Осы бағытта Қазақстанның мәңгілік көршілері – Қытай мен Ресейдің алатын
орны ерекше екендігін түсіндіріп жатудың қажеттігі жоқ. Сондықтан да осы
жазылып отырған дипломдық жұмыс өзінің алдына ХХ ғасырдың алғашқы
жартысындағы КСРО мен Қытай арасындағы қарым-қатынастарды қарастыру
мәселесін қойып отыр. Мұның өзі де кездейсоқ алынып отырған жоқ.
Қытайдың бүкіл жаңа тарихы – қытай халқының біртұтас, тәуелсіз,
демократиялық мемлекет құру, ішкі және сыртқы жауларға қарсы күресу
жолындағы тарихы.
Қытай өркениетіне бес мың жыл болса, қазіргі Қытай Халық
Республикасының тарихы 50 жылдан сәл ғана астам уақытты алып жатыр. Бұл
қайта түлеудің алдындағы кезеңді тарихшылар республикалық кезең деп атайды.
Бұл кезең осы айдаһарлар еліне қандай өзгерістер әкелді?
Бұл кезең КСРО мен Қытай арасындағы қарым-қатынастардың сан алуан
болғандығымен және күрделілігімен ерекшеленеді. Бұл түсінікті де. Себебі ХХ
ғасыр басында Ресейде болған революциялық дүмпулердің ізінше Қытай елінде
осыған ұқсас жағдайлар орын алды. Міне, осындай алмағайып жағдайда екі ірі
елдің басшылары Сталин мен Чан Кайшидің ұстанған саясаты мен стратегиялары
да зерттеуді қажет етеді. Сол кезеңде Қытай еліне КСРО-ның ықпалы болмаған
және Қытай коммунистік партиясы басшылары саясатқа белсенді түрде
араласпаған жағдайда, Қытай елі социалистік жүйеге өтпес пе еді деген ой да
туындайды.
Әлемнің ең ірі мемлекеттері болып табылған Кеңес Одағы мен Қытайдың
өткен ғасырдағы өзара қарым-қатынасы көпшіліктің назарында болды. 1920
жылдардың басында КСРО мен Қытай арасындағы қарым-қатынастарды ғылыми
зерттеу басталды. Өткен онжылдықтар ішінде іргелі зерттеулер, талдама
мақалалар жарияланды. Қазіргі таңда өткенді қайта зерделеудің жаңа кезеңі
келді. Бұл осы уақыттағы Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасының ғалымдары арасындағы ғылыми қарым-қатынастың қалпына
келтірілуімен, еліміздегі мұрағаттық материалдардың рұқсат етілуімен
байланысты. Осы орайда Қытайдың 1949 жылға дейінгі тарихын зерттеу қосымша
күш-жігерді талап ететінін айтқан орынды. Өйткені Гоминьдан үкіметінің
сыртқы саяси стратегиясы мен тактикасына деген ғылыми және саяси
қызығушылық Қытай Халық Республикасы мен КСРО-ның қарым-қатынасының дамуына
әсер еткенінен туындайды. Сонымен қатар 20-30 жылдардағы кеңес-қытай
қатынастары КСРО-ның ұлттық қозғалыстар көшбасшыларымен байланыс орнатудың
алғашқы тәжірибелерінің бірі болып табылады.
Өткен тарих қазіргі кезеңмен тығыз байланысты. Гоминьдан тарихы – бұл
Қытайдың саяси және идеологиялық мәдениетінің даму тарихы. Гоминьдан режимі
1945-1949 жж. арасындағы азаматтық соғыс отында жанып кетсе, ол Тайваньда
күлден қайта бас көтерді. Сунь Ятсеннің, сондай-ақ Чан Кайшидің идеялық
мұрасы миллиондаған қытайлықтардың санасына ұялаған. Содан бері бірталай
уақыт өтсе де, Қытайды біріктіру мәселесі ҚХР-да да, Тайванда да талқыланып
келеді. 1981 жылғы Гоминьдан партиясының ХІІ сьезінде әйгілі қытай халқын
біріктіру идеясы Сунь Ятсен ұсынған қытайды үш халықтық принцип негізінде
біріктіруге бағыт алды.
Гоминьдан партиясы мен Гоминьдан мемлекеті басшыларының негізгі
мақсаты әлемдік қауымдастықтың тең құқықтық мүшесі ретінде біріккен,
тәуелсіз, даму үстіндегі және қуатты Қытай мемлекетін құру болды. Осы
жұмысты жазу барысында біз Гоминьданның 20-40 жылдары аталған стратегиялық
концепциясын жүзеге асырудағы іс-әрекетін көрсетуге талпыныс жасадық.
Біз зерттегелі отырған мәселе жөнінде кеңестік тарихнамада тақырыпқа
қатысы бар шығармалардың біршама мол екендігін айтқан жөн.
Сол сияқты кеңес-қытай мәселесі, Гоминьдан партиясының іс-әрекеті
Ресей ғалымдары Мировицкая Р.В., Черепанов А.И., Вишнякова-Акимова В.В.,
Дубинский А.М., Благодатов А.В., Ледовский А.М., Галенович Ю.Н., Иванов И.,
Махмутходжаев М.Х., Мамаева Н.Л., Яковлев т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде ХХ ғасыр басындағы кеңес-қытай қарым-
қатынасының тарихы, оның эволюциясы түрлі қырынан қарастырылған. Әсіресе,
Р.В.Мировицкаяның Советский Союз в стратегии Гоминьдана еңбегі бөліп
көрсетуді қажет етеді. Бұл – Гоминьдан партиясы және оның Кеңес Одағымен
байланысын толық қамтып зерттеген алғашқы еңбек. Әйтсе де ол КСРО-ның
күйреу қарсаңында жазылғанымен, кеңестік көзқарастан толықтай арылмаған
еді. Зерттеу барысында біз аталған еңбектің құнды тұстарын басшылыққа
алғанымызбен, көрсетілген көзқарасқа қатысты жақтарын да ескеріп отырдық.
Бұл орайда мынадай мәселеге назар аударған орынды. 1990 жылдарға
дейінгі жарық көрген еңбектерде аталған тақырып коммунистік саясат
тұрғысынан біржақты қарастырылған. Мысалы; В.Воронцовтың Судьба китайского
Бонапарта атты еңбегінде Чан Кайшиді Қытай халқының жауы етіп көрсетіп,
көбінесе, Наполеон Бонапартпен теңестірген. Бұл пікір, менің ойымша,
орынсыз. Себебі Сунь Ятсен жолын қуған Чан Кайши шын мәнінде Қытайдың ешбір
ірі державаға тәуелді болуын қаламаған және Наполеон сияқты әлемді
бағындыруды мақсат етіп қоймаған.
КСРО ыдырағаннан кейінгі қытайтану саласындағы еңбектерде Гоминьдан
партиясының көшбасшысы Чан Кайшидің тарихи ролі қайта зерделеніп, өзінің
дұрыс бағасын алуда. Осы ретте Ю. Галеновичтің Цзян Чжунчжэн немесе
белгісіз Чан Кайши еңбегін атауға болады. Мұнда Чан Кайшидің тарихи
аренаға шығуы, оның ұстанған мұраты мен жүргізген саясаты қазіргі көзқарас
тұрғысынан түрлі қырынан зерделенген.
Сталиннің Қытайға қатысты саясатына арналған еңбектің бірі – А.М.
Ледовскийдің СССР и Сталин в судьбах Китая деген еңбегі. Кітап 1999 жылы
жарық көрген. Оның бір ерекшелігі кітапта сол тұстағы архив деректері,
Сталин мен Чан Кайши, т.б. қайраткерлер арасында болған келіссөздердің
стенограммалары, т.б. құнды құжаттар көптеп келтірілген. Сол кезеңдегі
Кеңес-Қытай қарым-қатынасының толық бейнесін көрсетуде аталған құжаттардың
маңызы ерекше болғандығын ерекше атап өткен жөн.
"Тарих – шындықтың айнасы". Сол шындықты берудің әдіс-тәсілдері әр
түрлі десек, өткен тарихты зерделеп, одан сабақ алуда ұлы тұлғалардың өмір
тарихын саралаудың маңызы зор.
Бүгінгі таңда саясаттанушы және тарихшы ғалымдардың арасында Чан
Кайшидің жеке басына қатысты қайшылықты пікірлердің бар екендігін де жоққа
шығармаймыз. Бұл тарихи тұлғаның жеке басына қатысты мәселелерге жауап беру
біздің негізгі мақсатымыз емес. Алайда, жұмысымызға арқау болып отырған
тақырып Чан Кайши мен Сталиннің саяси қызметтеріне негізделгендіктен
обьективті, субьективті факторларды ескере отырып, басты мақсатымыз – ХХ
ғасырдың бірінші жартысындағы Кеңес-Қытай қарым-қатынастарындағы Чан Кайши
мен Сталиннің тарихи ролін ашып көрсету болып табылады.
Осыдан келіп мынадай міндеттер туындайды:
- Гоминьдан партиясын құрудағы Сунь Ятсеннің ұйымдастырушылық қабілеті
мен саяси қызметін саралауға назар аудару және оның Кеңес Одағына
деген көзқарасының қалыптасуына талдау жасау;
- 1923-27 жылдар аралығындағы Сталин мен Чан Кайшидің қарым-
қатынастарының 1937-1949 жылдар аралығындағы қарым-қатынастарынан
өзгешеліктерін ашып көрсету;
- Чан Кайшидің жеке басына қатысты пікірлерді саралай отырып, оның
Қытай халқының патриоты екендігін дәлелдеу;
- Гоминьдан партиясының осы күнге дейін тарих аренасында келе жатқандығын
және Сунь Ятсен ұсынған қағидалардың маңызын жоғалтпағандығын ғылыми
тұрғыдан дәйектеу;
- Кеңес-қытай қарым-қатынасындағы Сталин мен Чан Кайши саясатының
түрлі кезеңдегі өзгешеліктерін тарихи деректер арқылы пайымдау.
Дипломдық жұмыс бір-бірімен сабақтасып жататын үш тараудан тұрады.
Гоминьдан партиясы, саяси бағыттары деп аталатын алғашқы тарауда
Гоминьдан партиясының құрылуы, оның жетекшісі Сунь Ятсеннің саяси ұстанымы
мен атқарған іс-әрекеттері, бағыты, оның тұсындағы кеңес-қытай қарым-
қатынасы, бұған Сталиннің стратегиялық мақсат тұрғысынан араласуы, т.б.
мәселелер қарастырылды.
30 ж. Гоминьдан партиясының Кеңес Одағымен байланысы және Чан
Кайшидің саясаты деп аталатын екінші тарау Сунь Ятсен өлімінен кейінгі
кезеңді қамтиды. Мұны жеке тарау етіп алудың да мәні бар. Өйткені Гоминьдан
партиясы көсемінің қайтыс болуынан кейін билік басына келген Чан Кайшидің
ұстанған бағыты мен жүргізген саясаты Сунь Ятсен тұсындағы саясаттан бөлек
болды. Сондықтан да оны бөліп алып, онда партия ішіндегі билікке талас, Чан
Кайшидің билік басына келуі, оның КСРО-ға қатысты ұстанған саясаты,
Сталинмен және ҚКП-мен арақатынасы зерттеу нысанына айналып, оның Қытай
тәуелсіздігін сақтап қалу үшін бірде АҚШ-қа, енді бірде КСРО-ға іш тартып,
аса сақ саясат жүргізгені, Сталиннің Қытайға қатысты стратегиялық қадамдары
нақты талдаулар арқылы ашып көрсетілді.
Үшінші тарау Жапон агрессиясы кезіндегі Чан Кайши және Сталин деп
аталып, онда Қытай тарихындағы ауыр кезең – қытай-жапон соғысына, сол
кезеңдегі КСРО-мен қарым-қатынасқа, Чан Кайшидің жапон басқыншылығынан
құтылу үшін Сталинге қарым-қатынасқа шығып, КСРО-ның көмегіне арқа сүйегісі
келгені, Сталиннің Гоминьдан партиясымен қоса ҚКП-на да бірдей іштартып,
алдарқатқаны, Қытайды Жапониядан азат етуге ат салысып, қытай-кеңес
арасында бірнеше маңызды шарт жасалғаны жан-жақты баяндалды. Қытай
тарихындағы Гоминьдан партиясының билік жүргізу кезеңі 1949 жылы Қытай
Халық Республикасының құрылып, Чан Кайшидің елден Тайваньға бас
сауғалауымен аяқталады. Гоминьдан партиясының жеңіліс табу себептері
пайымдалып, өзіндік тұжырымдар жасалды.
Сөйтіп, Гоминьдан партиясының тарихы үш кезеңге бөлініп қарастырыла
отырып, осы кезеңдегі кеңес-қытай қарым-қатынастарындағы Сталин мен Чан
Кайшидің аталған кезеңдердегі әр түрлі саясаты нақты деректер негізінде
көрсетілді.
Ал енді, берілген дипломдық жұмыстың әр тақырыбына кеңінен тоқталайық.
1. Гоминьдан партиясы, саяси бағыттары
1.1. Гоминьдан партиясының құрылуы және оның
Кеңес Одағы туралы саясаты
Кеңес-қытай қарым-қатынасы тарихында Гоминьдан партиясының құрылып,
елде билік жүргізіп тұрған кезеңінің маңызы айрықша. Осы кезде тарих
сахнасына Сталин, Сунь Ятсен, Чан Кайши секілді әлемге әйгілі тұлғалар
шығады. Аталған адамдардың өзара қарым-қатынастары мен ұстанған саясаттары
кеңес-қытай қатынасында көрініс тауып, миллиондаған адамдардың тағдырына
ықпалын тигізді. Бұған бүкіл әлем назарын тікті.
Кеңес-қытай қарым-қатынасын мүдделердің тоғысуы мен қайшы келуі,
түрлі режимдердің сынақтан өтуі, саяси жүйелердің бірде теке-тіресіп, бірде
ымыраласуы, қоғамдық күштер мен партиялардың айқасуы, капиталистік,
социалистік қатынастардың алма-кезек ауысуы, т.б. ретінде сипаттауға
болады. Сунь Ятсен, Чан Кайши дәуірлеріндегі кеңес-қытай қарым-
қатынастарының жалпы бейнесін толығырақ білу үшін Қытай қоғамының ХХ
ғасырдың басындағы жай-күйіне тоқталып өтпеуге болмайды.
ХІХ ғасырда Қытай елі бірнеше экономикасы дамыған елдердің ықпалында
болды, ал ХХ ғасырдың басында Қытай жартылай отарға айналды.
ХХ ғасырдың басында шетелдегі жоғарғы оқу орындарындағы қытай
студенттерінің арасында қазіргі партияларының нысаны бар. Көптеген саяси
топтар құрылды, олар негізінен, еркін және тәуелсіз қытай туралы арман
еткен демократиялық интеллигенция өкілдерінен тұратын. Олардың арасынан,
әсіресе, өзінің республикалық революция туралы теория дайындаған және осы
революцияны батыл түрде күшпен жүргізуді қолдаған Сунь Ятсен есімді дәрігер
ерекше көзге түсетін. Көптеген жылдар бойы республикалықтар талай
ауыртпашылықтарға қарамастан манчжуриялық шенеуніктерге қарсы жеке
террорлық әрекеттер жүргізумен шұғылданды. Республикалық қозғалыс тек
интеллигенттердің ортасында ғана дамыды. Дегенмен, кәсіби
революционерлердің шамалы ғана тобы бомбалар дайындап, ал бомбаларының
әсерінен халық оқтын-оқтын өз мүддесін танытып отырды.
Елде Сунь Ятсен басқарған азаттық қозғалысы басталды. Бұл қозғалыс
бірнеше жылдарға созылды. Ол 1905 жылы Тунмэнхой революциялық ұйымын құрды.
Тунмэнхой революциялық ұйымының бағдарламасы Қытайдың ірі революционері
Сунь Ятсен әзірлеген үш қағидадан тұрды. Біріншісі, ұлтшылдық (Цинь
дниастиясын тақтан тайдыру және Қытайдың тәуелсіздігін қалпына келтіру),
екінші халық билігі (республиканы құру) және халықтың әл-ауқатын көтеру
(жерді пайдалануды біртекті ету).
1905 жылы елдің ірі қалаларында американ тауарларына қарсы байкот
жарияланды. Оны елдің ірі коммерсанттары мен фабриканттары және басқалар
қолдады. Бұл науқан қала халқының барлық таптарын қамтыды. Бір қызығы, ол
тіпті император байкотқа тыйым салу туралы жарлық шығарған кезде де
жалғасын тапты. 1908 жылы дәл осындай байкот жапон тауарларына байланысты
жасалынды[1].
1911 жылдың қазанында Ухань қаласында республикалықтар қалалық
горнизон бөлімдерінің арасында кезекті бүлікті әзірледі. Бұл астыртын
әрекетті бастаушылардың арасында революцияның жақтастары болып табылатын
офицерлер жүргізді, ал солдаттар арасында антиманчжурлық пиғылдар орын
алған болатын. Арандатушының құпия хабары бойынша астыртын әрекет жүргізуші
офицерлердің көпшілігі тұтқынға алынып, атылып тасталды. Бұл жағдай туралы
естіп білген республикалықтардың астыртын орталығы сол күні шұғыл түрде
Ухань қаласынан бас сауғалауға мәжбүр болды. Көпшілігі көтіріліс жоспарын
жүзеге аспады деп ойлады. Аталған көтеріліс Қытайдың оңтүстік және орталық
провинцияларына жылдам тарады. Өнеркәсіп жағынан нашар дамыған елдің
солтүстігі Цинь үкіметінің қол астында қалды. Цинь императоры бұрынғы
астана провинциясының губернаторы генерал Юань Шикайдан көмек сұрады. Юань
Шикай император әскерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды, ал қарашаның
басында император үкіметінің премьер-министрі болды.
Сол кезде елдің оңтүстігінде уақытша революциялық үкімет құрылды, ал
1911 жылдың желтоқсанында 17 революциялық провинция өкілдерінің
конференциясында АҚШ-тан елге қайтып келген Сунь Ятсен республиканың
уақытша президенті болып сайланды. Саяси айла-шарғыларының нәтижесінде
ымыраға қол жеткізіліп, Цинь императоры тақтан тайдырылды. Дегенмен Сунь
Ятсеннің өзі де Юань Шикайға президенттік тұғырды беруге мәжбүр болды.
Үкіметтің соңғы премьер-министрі императорды өз тағынан бас тартуға
көндіріп, 1911 жылдың соңында өзі уақытша үкіметті басқарды. Бір жыл
өткеннен кейін парламент сайлауы жүрді. Бұл сайлауда белгілі жас
аралығындағы ер азаматтар ғана қатыса алғандығымен Сунь Ятсен партиясы 70%-
тен астам дауыс жинады. Уақытша үкімет сайлау нәтижелерін жоққа шығарып, ал
үкімет басшысы өзін президент деп жария етті. Сунь Ятсен қайтадан шетелге
қашуға мәжбүр болды. Қытайдың бірінші президентінің билігі монархияның
билігіне қарағанда әлсіз болды. 1911 жылдан кейін әлемдегі күшті державалар
Қытайдың орталық үкіметінің әлсіздігін пайдаланып, оны ашықтан-ашық
бөлшектеуге әрекет жасай бастады. Елдің оңтүстік батыс бөлігін Франция, ал
шығыстағы Шаньдун провинциясын Германия әскерлері жаулап алды. Солтүстік
провинцияларды Ресей мен Жапония, ал оңтүстік шығыс жағындағы Шанхай
қаласын орталық ете отырып оны Ұлыбритания иемденді.
1911 жылы елді басқарып отырған Цинь династиясы тақтан тайдырылып,
Қытай республикасы құрылды. 1912 жылы Сунь Ятсен Гоминьдан партиясын
құрды[2].
1912 жылдың 10 наурызында провинциялар өкілдерінің жиналысы өздерін
Ұлттық жиналыс деп жариялап, Сунь Ятсен ұсынған республиканың уақытша
конституциясын қабылдады. Жартылай феодалдық Қытай үшін бұл конституция
прогрессивтік құжат еді. Мұнда халықтың барлығы тең құқылы деп және жеке
тұлғаның құқығына қол сұғуға болмайтындығы, жиналыс өткізу еркіндігі,
баспасөз бостандығы, діни наным бостандығы, хат алысулардың құпиялылығы,
шенеуніктердің заңсыз әрекеттеріне арыздану құқығы және т.б. белгіленген
болатын. Конституция бойынша жоғарғы заң шығару органы ретінде екі бөліктен
тұратын парламент көзделген еді. Сунь Ятсен бұл конституция Юань Шикайдың
диктаторлық билігіне шектеу қояды деп есептеген еді. Бірақ есебі ойдағыдай
болмады.
1912 жылы Гоминьдан партиясы астыртын ұйымнан парламенттік партияға
айналды. Сунь Ятсен Қытай республикасының көп партиялық элементтерінің бірі
етуге ұмтылды, бірақ Гоминьданның ашық саяси бәсекелестік жағдайында дамуға
мүмкіншілігі болмады. Юань Шикай ашық оппозициясының барлығын басып-
жаншығаннан кейін Қытай Республикасы тек қағаз жүзінде өмір сүре бастады.
Сунь Ятсеннің партизандары тағы да астыртын қимылға көшті, сөйтіп Сунь
Қытайдағы революциялық рейдтерді шетелдік базаға сүйене отырып дайындауға
мәжбүр болды. Жағдайға бейімделе отырып Гоминьдан тағы да алға бір қадам
жасады, алайда бүкіл Қытай ауқымында саяси билікті басып алуға мүмкіндігі
жетпеді.
1912 жылдың желтоқсанында 1913 жылдың ақпанында өткен парламенттік
сайлауларда Тунмэнхуэй қайта құру нәтижесінде құрылған Гоминьдан (ұлттық
партия) көпшілік дауысқа ие болды. Жаңа партияның көшбасшысы Сунь Цзяожэнь
премьер-министр болуға әзірленіп жатқан еді. Парламенттің ықпалын азайту
үшін Юань Шикай саяси террорға жүгінді, сөйтіп парламенттің ашылуына үш
апта қалғанда оның өкімі бойынша Сунь Цзяожэнь өлтірілді. Юань Шикай ішкі
және сыртқы саясаттың маңызды мәселелері бойынша парламенттің пікіріне
мойын сұнбады. Сол кезде ол шетелдік державалардың қолдауына қол жеткізуге
ұмтылды. Сондықтан 1913 жылдың мамырында Сунь Ятсен халықты және оңтүстік
провинциялар әскерін Юань Шикай диктатурасын құлатуға шақырды. Юань Шикайға
қарсы көтеріліс сол жылы басталып жеңіліс тапты. Осыған байланысты Сунь
Ятсен Жапонияға қашуға мәжбүр болды.
Юань Шикай көтерілісті басып, өзінің жеке билігін күшейтуге шаралар
қабылдады. Қорқыту және астыртын әрекеттер арқылы ол парламентте өз
кандидатурасын тұрақты президент ретінде өткізіп бекітіп алды. Парламент
артынша таратылып, 1914 жылдың 14 мамырында президентке диктаторлық
құқықтар берген жаңа Уақытша конституция жария етілді. Министрлер кабинеті
енді парламент алдында жауап бермей, тек президент алдында жауапты болып
табылды. Көптеген демоктартиялық институттар жойылды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан кейін Гоминьдан партиясын
басқаруды шетелде жүргізудің өзі де ауырлап кетті.
1915 жылдың соңында ресми түрде монархияны қалпына келтіру туралы
жария етілді. Осы акттың алдында диктатор Жапония ұсынған 21 талап деп
аталған ұсынысты қабылдауға мәжбүр болды. Мұның бәрі Юань Шикайдың
диктатурасына оппозициялық күрестің ұлғая түсуіне алып келіп соқты.
Оңтүстікте жаңадан антиюаньшикайлық көтеріліс басталды.
1916 жылы Юань Шикай қайтыс болғаннан кейін Сунь Ятсен Гуаньдунда
билікті басып алған Чэнь Цзюминмен коалиция құру туралы келіссөздер
жүргізуге тырысты.
1917 жылдың қыркүйегінде Гуанчжоуда (Кантон) Сунь Ятсен басқарған
республиканы қорғаудың әскери үкіметі құрылды. Ал Ресейдегі Октябрь
революциясы бұл қозғалысқа жаңа серпін берді.
1915-1927 жылдар арасында Қытайда әрбір жылы жүздеген мыңнан миллионға
дейін солдат қатысқан өзара соғыстар жиілеп кетті. Сонымен қатар әрбір
деңгейдегі жүздеген және мыңдаған адамдар қатысқан өзара ұсақ қақтығыстар
жүріп жатты. Революциялық республикалықтар мұндайды күтпеген болатын.
Сондықтан олар саяси басшылықты өз қолдарынан шығарып алды.
ХХ ғасырдың басында Қытай индустриализацияның бастапқы кезеңінде
болатын. Бірақ ұлттық буржуазия өте әлсіз еді. Қытай әлемдік капитализмнің
шалғайдағы бөлігі болып, өзінің тәуелділік жағдайынан шығуға ешқандай
мүмкіндігі болмады. Революциялық демократтардың көпшілігі бұрынғы
идеалдарын артқа тастап, қанқұйлы аласапыранға бейімделіп, кейбіреулері
тіпті саясаттан бас сауғалай бастады. Олардың арасынан бірен-сараңдары ғана
бірнеше жылдан кейін марксизм-ленинизмді қабылдаса, ал Сунь Ятсен өз-өзіне
нық сенімін жоғалта қоймаған еді. Ол біріккен және тәуелсіз Қытайды
армандай отырып өзінің Гоминьдан партиясын басқаруды жалғастырды. Он жыл
бойына оны кемсітіп, саяси өлі тұлға деп атады. Кеңес-Қытай достығы
қатынасы тарихында 2 маңызды тарихи оқиғаны негізге алу қажет - Октябрь
революциясы және ҚХР-ның құрылуы.
Октябрь революциясы ұлы державалардың бірінде пролетариат диктатурасын
орнатты. Октябрь революциясы Шығыс елдеріне, соның ішінде Қытайға үлкен
әсерін тигізіп, елдің саяси дамуына итерді. Революция әсерімен бұл ірі елде
ұлт-азаттық қозғалысы күшейді. Мұның бір кезеңі 1923 ж. ақпанда Сунь Ятсен
бастаған Қытай үкіметінің құрылуы болды.
Пролетарлық интернационализм принципіне сүйене отырып, Кеңес үкіметі
Қытай халқына, оның азаттық күресіне, феодалдық және жартылай феодалдық
қатынастарды жоюдағы күресіне барынша көмек көрсетуге дайын болды.
Ортақ стратегиялық мақсатына, яғни қытайды демократиялық негізде
біріктіріп ұлттық қытай мемлекетін құру жолында Сунь Ятсеннің социалистік
Кеңес Одағымен бірігуіне бірнеше себеп болды. Соның бірі Қытайдың
революцияға деген қоғамдық экономикалық саяси енжарлықтан шығару. Бұл -
Сунь Ятсеннің азаттық қозғалыс көсемі ретіндегі мүддесі болды.
Сунь Ятсен жалғыз Ресеймен ғана емес, сонымен қатар саяси және
экономикалық көмек үшін нәтижесіз болса да, көп уақыт АҚШ-пен келіссөз
жүргізді. Шетел көмегі Сунь Ятсеннің "өнеркәсіптік" жоспарының негізі
болды, яғни ол шетел капиталы арқылы елдің экономикасын көтеру және елде өз
атағын шығаруды көздеді.
Қытайды дамыту жолын іздеу, оны ұлы державаға айналдыру қытай көсемін
Қытайдың ендігі тарихи тағдыры, оның одақтастары туралы ойландырды. Алайда
буржуазиялық революционер Сунь Ятсен КСРО-мен саяси байланысқа шығуда көп
уақыт алды. Сунь Ятсен басқа Гоминьдан басшылары сияқты Кеңестік Ресеймен
жақындасу Қытайда "пролетариат диктатурасын" орнатады деп қауіптенді. Сунь
Ятсеннің КСРО-мен жақындасуы ұзақ жылдарға созылатын тарихи стратегия және
дәл сол саяси жағдайға байланысты саяси тактика екенін қазір айқындау қиын.
Себебі Сунь Ятсен мен оның жақын жақтастары үшін Гоминьдан партиясы
біркелкі болған емес. Бірақ шын мәнінде Чан Кайши КСРО-да социализм құру
жоспарынан, әлемдік революциялық қозғалыстың дамуынан қорқып, Сунь Ятсеннің
жаңа саяси бағытына кедергі жасауға тырысты. Сунь Ятсенге орыс коммунистік
партиясына сенбейтіні, ал әлемдік революция - патшалық дегені де бар.
Чан Кайшидің милитаристерге қарсы жоспары 1917 ж. Сунь Ятсеннің қолына
түсіп, сол жылы Чан Кайши Гуандун әскерінің жедел басқармасының басшысы
орнына шақырылады.
1921 ж. Гуанчжоу Ұлттық үкіметін құрады, Юань Шикай кезінде шақырылып,
таратылған парламент мүшелерін шақыруды көздеген Сунь Ятсен сол жылы
республика президенті атанып, әскери министрі және ішкі істер министрі етіп
Чэнь Цзюминь тағайындалады. Бұл жолы Гуандун профессоры бірінші
революциялық базаға айналып, Сунь Ятсен және оның партиясының позициясы
күшейе түседі. Сол жылы марксистік ұйымдар қытай коммунистік партиясы болып
бірігеді. Гоминьдан коммунистермен жақындасуға бірінші қадамын жасай
бастайды, сол кездері Сунь Ятсен КСРО-ның сыртқы істер министрімен
келісімдер іздей бастайды. Чан Кайши сырттай толығымен жаңа ағымға
беріледі.
Гуанчжоу үкіметі ұлттық болған емес. Оны тек жергілікті мемлекеттік
ұйым ретінде қарастыру керек. Гуанчжоу үкіметі Пекин үкіметіне қарағанда
халық мүддесін қорғағанына қарамастан, үкіметтің ресми халықаралық құқығы
болған жоқ. Сондықтан Сунь Ятсен үкіметін КСРО-мен байланысқа түсіп ұлттық
тәуелсіздікке қол жеткізу жолында КСРО-дан көмек алу туралы ресми құжатқа
қол қойдыра алмады. Үкіметтің өзара хат алмасуы ресми түрде емес
кездесулерге негізделді. Қос үкіметті ортақ жауы – империализм, ортақ
мақсаты – Қытайдың саяси және экономикалық тәуелсіздігіне қол жеткізу
идеялары біріктірді. КСРО және әлемдік революцияның процесс үшін Қытай
революцияның жеңіске жетуі Азияда революциялық қозғалыс мақсатының шешілуі
болды. Сунь Ятсен мен Қарахан арасында ұзаққа созылған хат арқылы
байланыстың соңы оның 1923 ж. Сунь Ятсеннің шақыруымен Қытайға саяси,
әскери, кейін экономика саласындағы кайраткерлер кеңесшісі ретінде келеді.
1923 ж. Орыс коммунистік партиясы және Кеңес үкіметі Сунь Ятсенге
елдегі саяси күресте қаржылай, әскери көмек көрсетуді шешеді. Осы мәселе
жөнінде Кеңес Одағының үкіметі 1923 жылы 1 мамырда Сунь Ятсенге КСРО-ның
көмектесуге дайын екендігін айтып жеделхат жолдайды[3]. Бұл үшін: 1)
Кантонға саяси және әскери кеңесшілерді жіберу; 2) Сунь Ятсен жоспарлаған
реформаларға байланысты шығындарға 2 млн. рубль бөлу көзделді.
Қытайға қолдау көрсету көрсету туралы шешімді нақтылайтын алғашқы
құжаттарда Кеңес өкіметі Гоминьданға қытай халқының басым көпшілігін
солтүстіктегі милитаристер мен империалистерге қарсы күреске тұрақты түрде
үндейтін саяси қозғалысын кеңейтуінің маңыздылығына баса мән берді. Қытай
жағының өтініші бойынша тәуелсіздік, бірігу, демократия негізінде
Гоминьданды қайта құру, біріккен ұлттық майданды жасақтау мәселесіне де
көңіл аударды.
Қытай туралы қазіргі зерттеулерде Сунь Ятсенді партияны, әскерді, жаңа
билік органдарын құру мәселелері 20 жылдардың басында-ақ қатты
толғандырғанын көрсетеді. Осы мақсатта оның 1923 жылы Ляо Чжункайға елдегі
саяси күресті басқаруға қабілетті партия ретінде Гоминьданды қайта
ұйымдастыруды тапсырғаны белгілі[4].
Гоминьдан партиясын қайта ұйымдастыру және Қытайда революциялық
армияны жасақтау үшін Кеңес өкіметі соған лайықты адамдарды іріктеуге
кірісті. Бірінші кеңесшіге Гоминьдандық басшылармен бірлесіп олардың қару-
жарақ пен оқ-дәріге деген қажеттілігін анықтау тапсырылды. Сонымен бірге
олар көмек көрсетуге тиімді жолды көрсетуге тиіс болды[5].
Гоминьданның І съезінің құжаттарын дайындау кезінде Сунь Ятсеннің
әскери делегациясы (Чан Кайшидің басшылығымен) 1923 жылдың күзінде Мәскеуде
болған кезде Коминтерннің атқару комитеті Президиуымының Қытайдағы және
Гоминьдандағы ұлт-азаттық қозғалысқа қатысты қабылдаған қарары (1923 жылғы
28 қараша) пайдаланылды. Қарар Қытайға қайтарда делегацияға табыс етілген
болатын[6].
Қарарда Гоминьданның қазіргі уақытта ұйымдастыру және күш жинау
кезеңін бастан кешіріп отырғаны, Қытайда революциялық қозғалыс базасын
кеңейте отырып, халыққа жақындауы айтылған еді.
Чан Кайши жоғарыда айтылғандай, делегация басшысы болып Москвада 3
айдай болғанда, ең алдымен кеңес үкіметінің әскери тәжірибесіне көп көңіл
бөледі. Ол Қызыл әскердің, комиссарлар институты ұйымының әскери кадрлар
дайындау секілді тәжірибелерімен танысты. Сонымен қатар, ол өзінің
отбасылық жағдайын да естен шығармады. Оның ұлы Цзян Цзинго Мәскеуге оқуға
келетіндігі жөнінде большевиктермен келісіп кетті.
1923 ж. Чан Кайши Москвада болған уақыт ішінде Сунь Ятсен
Гоминьдандағы бас саяси кеңесшісі ретінде орыс большевигі М. М. Бородинді
тағайындай отырып, бұл әрекетімен КСРО-ға өзінің РКП-мен ынтымақтастық
жасағысы келетінін көрсетті.
Бұл ретте Сунь Ятсеннің КСРО-ға бағыт ұстауы ұзақ стратегиялық мақсат
па, болмаса жақын арадағы ұтысты көздейтін қысқа тактикалық тәсіл ме деген
сауал туындайды. Осы мәселені ашуда 1980 жылы ҚХР-ның Жаңа тарих институты
шығарған Жаңа тарих бойынша материалдар еңбегіне енген Сунь Ятсеннің
партиядағы жақтастарына жазған хаттарының маңызы ерекше. Бұл хаттарға
қарағанда Сунь Ятсеннің КСРО-мен ынтымақтасуына оның партиядағы жақтастары
қарсылық көрсеткен. Бұған оның Ху Ханьминмен және басқаларымен жазысқан
хаттары дәлел болады.
Сунь Ятсен және оның жақтастары үшін КСРО-мен ынтымақтастық ең
алдымен, әскери-саяси ынтымақтастық, КСРО-мен одақтастық пен достық –
сыртқы саясатты жүргізу үшін негіз ретінде қажет болды. Гоминьдан
көшбасшыларының осы позициясы Гоминьданның І-съезінің материалдарында және
кейіннен Сунь Ятсеннің сөйлеген сөздері мен баяндамаларынан көрініс тапты.
Дегенмен Сунь Ятсеннің саяси қызметі жылдарында оның белсенді
қарсыластары бірыңғай майданнан шығуға не өз көзқарастарын білдірмеуге
мәжбүр болды. Олардың көпшілігі Гоминьданды аралық позиция ұстанды. Олардың
бірі Чан Кайши болды (күрестің бастапқы кезеңінде). Сунь Ятсен кезінде ол
оның сенімді ізбасары ретінде саналды.
Саяси шешім қабылдау формалары мен дәстүрлері әр елде әр түрлі. Ол сол
елдегі қоғамдық-саяси ахуалға, партия басындағы жеке тұлғаның беделіне,
биліктің саяси мәдениетіне байланысты. Қытай секілді елдерде саяси шешім
қабылдау туралы айту тым күрделі. Дегенмен елдегі барлық маңызды шешімді
Сунь Ятсен жеке қабылдап отырған. Әрине, ол өзінің жақын жақтастарының
пікірімен санасқан, әйтсе де ол сыртқы саяси бағытта өз көзқарастарын
өткізіп отырған. Ол өзінің саяси тәжірибесіне сүйене отырып, Гоминьдан
мүддесі тұрғысынан КСРО-мен байланысты нығайту бастамасын өз қолында ұстау
керек деп шешті. Қытайдан Мәскеуге жіберілген барлық құжатқа өзі қол
қойған, оның көпшілігін өзі жазған.
Кеңес өкіметі жағдайды сәтті пайдалану үшін Қытайға әскери кеңесші
жіберуге кірісті. Бұл ретте жіберілетін адамның азаматтық соғыста
тәжірибесі болуы ескерілді. Қытайға бірінші болып әскери академияның
тыңдаушылары А. Черепанов, Я. Герман, П. Смоленцев, Н. Терешатов, Я. Поляк
жіберілді. Бұл топты М. Фрунзенің тапсырмасы бойынша А. Геккер жасақтады.
Ол кейіннен Кеңес Одағының Қытайдағы бірінші әскери атташасі болды.
Жоғарыда атап өткеніміздей, кеңес-Гоминьдан қатынасы ең алдымен әскери-
саяси қатынас болды. Дегенмен Сунь Ятсен үкіметі мен Кеңес үкіметі
арасындағы байланыс халықаралық-құқықтық тәртіппен ресімделмеді. Мұның
негізгі себептерінің бірі Қытайда басқа (пекиндік) үкіметтің де өмір сүруі
еді. Ол орталық үкімет деп есептелді. Орталық үкіметпен Кеңес Одағы кеңес-
қытай қатынастарын қалыпқа келтіру үшін ресми келіссөздер жүргізіп отырды.
1923 жылдың күзіне КСРО Пекинге үшінші рет Л.М. Карахан бастаған делегация
жіберді, оның мақсаты кеңес-қытай шартын жасау болды. Сунь Ятсен өз
тарапынан Қытайға Караханның келуін қолдады.
Бұдан кейінгі кезеңде Сунь Ятсен Караханмен үзбей хат жазысып тұрды.
1924 жылы кеңес-қытай шартына қол қойылды. Шарттың жасалуын Сунь Ятсен
қолдап, баспасөзде мынадай пікірін жариялады. Онда көптеген жылдар бойы
Қытайдың шет елдермен жасасқан шарттарында Қытайдың мүддесі мен
егемендігіне нұқсан келтіріліп келіп еді. Мұның өзі қытай билеушілерінің
надандығы мен әлсіздігінен орын алатын. Қытай мен Ресей арасында жасалған
осы келісім тараптардың тең құқықтылық және өзара сыйластық принциптеріне
сәйкес келеді. Біздің партиямыз қытай-орыс келісімін жасағаны үшін Қытай
халқы Ресейге алғыс білдіруі тиіс деп санайды[7] - делінген. Мұнда Сунь
Ятсен КСРО демей орыс, Ресей деп атап көрсетеді. Осы жағынан-ақ оның КСРО
дегенді Ресей, орыс билігі деп ұққанын байқаймыз. Бұл рас та еді.
Сунь Ятсеннің сол тұстағы барлық сөздері оның Қытай алдында тұрған
проблемаларды шешуге қабілетті жаңа Гоминьдан партиясын құруға барынша
ұмтылғанын көрсетеді.
2. 30 ж. Гоминьдан партиясының Кеңес Одағымен байланысы және Чан
Кайшидің саясаты
2.1. Партия ішіндегі билік үшін күрес және Чан Кайши дәуірі
1925 жылғы Сунь Ятсеннің қайтыс болуы және қытайдың азаттық қозғалысы
көшбасшысының сенімді ізбасары Ляо Чжункайдың өлтірілуі кеңес-қытай қарым-
қатынастарында белгілі бір меже болып табылады.
Сунь Ятсен өлімінен кейін Гоминьдан ішінде билік үшін күрес күшейе
түсті. Қытай қоғамында революциялық қозғалыс жаңа кезеңге өтті. 1925 ж.
майда Чан Кайши мен Ван Цзинвей келісімге келіп, Чан Кайши әскери күштердің
бас қолбасшы мансабына ие болды. 1 шілдеде Қытай республикалық Ұлттық
үкіметі құрылып, басшы орнына Ван Цзинвэй мен Хуа Хуанминь ұсынылды. 2
кандидатты сайлауға қатысқан 11 адамның барлығы Ван Цзинвэй үшін дауыс
берді. Ван Цзинвэй үкімет басшысы қызметін және Гоминьданның насихат
бөлімінің жетекшісі қызметін үйлестіруге тырысты[8]. Шын мәнінде насихат
бөлімінде сол кезде жетекшінің орынбасары қызметін атқарған ҚКП-ның өкілі
Мао Цзэдун басшылық жүргізді. Мао 1926 ж. күзіне дейін Гоминьданның орталық
үкіметінде қызмет еткен болатын.
Елде саяси күрестің күшеюіне байланысты гоминьдан ішінде
антикоммунистік пиғыл күшейе түседі. Партия ішіндегі оңшылдар мен
солшылдардың Қытайды біріктіріп, ұлттық тәуелсіздікке қол жеткізу ұғымын
әрқалай түсінгендіктен арасында қайшылықтар туады. 1924 - 1926 ж. ҚКП мен
гоминьданның қатынасы туралы Чжоу Энлай Гоминьданның саяси өміріндегі
өзгерістерін көрсетеді. Оның айтуынша, Сунь Ятсен өз кезінде партия ішінде
ҚКП мен Кеңес Одағымен қызмет жасасуға арналған жаңа саяси бағыт орнатқан
кезде идеялық қайшылықтардың пайда болмауы үшін мұндай қызметке қарсылығын
жасырмаған гуандундық буржуазия өкілдері Фэн Цзы мен Се Чи-ді партия
қатарынан шығарып жібереді. Чан Кайши туралы Чжоу Эньлай "Кеңес Одағында
жүрген күндері де ішінен коммунистерді жақтырмаған" қызметкер дейді[9]. ҚКП-
ның құжаттарында Чан Кайши центристік топтарға жатып, әскери диктатураны
жақтаған.
Чжоу Эньлайдың айтуынша, басшыларынан топтық не өзіндік экономикалық
мүдделерімен байланысты болды. Солай, Гуандунда революциялық база құруға
қарсы Гуандун провинциясында экономикалық мүддесі шоғырланған адамдар қарсы
шықса, солтүстік жорықтың Орталық Қытайды басып алу бағытына қарсы Орталық
Қытайда саяси - экономикалық позициясы нығайған топтар шығады.
Қытайдағы саяси жағдайды бақылап отырған Сталин 1925 ж. көктемінен
бастап Қытай революциясы және Гоминьданға байланысты өз концепциясын
жетілдіре бастайды. Егер бұған дейін Сталин Вонтийский ұсынған саясатынан
бас тартса, жағдайдың өзгеруіне байланысты Вонтийскийдің көзқарасы дұрыс
екеніне көзі жетеді. Сталиннің ойынша, ҚКП өзі ірі көпшілік саяси партияға
айналмайынша Гоминьданмен достық, одақтастық қатынаста болу еді, ал
Вонтийский ҚКП гоминьдандықтармен бірігіп партиядан буржуазиялық топтар
құрылған оңшылдарды қуу және Гоминьдан партиясының таптық саяси табиғатын
өзгерту идеясын ұсынған болатын. Кейін Вонтийскийдің ұсынған саясатын
қолдану шешімі қабылданып, Гоминьдан партиясы (Кеңес Одағының) бірте-бірте
жүмысшы - шаруа немесе халық партиясына айналдырылатын болды.
Бұл мәселе жөнінде Сталин шығыс елдер жұмысшы таптарының коммунистік
университеттің студенттері мен мұғалімдерінің алдында, кейін
коммунистерінің VI пленумінде 1926 ж. наурызда сөйлейді. Бұл әрине Қытай
коммунистері мен Гоминьданның кейбір басшыларынан колдау тауып,
гоминьдандық прокоммунист Ху Хуанмин 1926 ж. коммунистердің VI пленумында
"Бір ғана әлемдік революция бар, ал Қытай революциясы оның бір бөлігі.
Біздің ұлы көсеміміз Сунь Ятсеннің ілімі марксизм мен ленинизмнің негізгі
мәселелерімен тура келеді. Гоминьданның ұраны: халық үшін! Ол дегеніміз
саяси билікті жұмысшылар мен шаруалар өз қолына алу керек деген сөз" деп
айтты. Осыдан кейін 1926 ж. ақпанда Гоминьданның Орталық атқару комитеті
Коммунистік интернационал президиумына партияны коммунистерге қабылдау
туралы ресми өтініш жібереді. Сол жылы Кеңес Одағының Коммунистік
интернационал атқарушы комитетінің басшылары Гоминьдан партиясының бұл
өтінішін қарастырып, коминтернге партияны қабылдау туралы шешім қабылдайды.
Гоминьданды коммунистендіруге бағытталған коминтерндік нұсқауларды іске
асыруда кеңестік кеңесшілер мен Қытай коммунистері Гоминьдан мен Ұлттық
үкіметті басып алу ниетін жасырған жоқ. Бұл 1926 ж. 20 наурызда, сол кезде
Гоминьдан партиясының бас қолбасшысы болған Чан Кайши бастаған
антикоммунистік төңкеріске алып келеді. Ху Ханминді партиядан шығарып, жер
аударып жібергеннен кейін Чан Кайшидің билік жолында Сюй Чунчжи пайда
болады. Ұлттық үкіметтің әскери министрі және Гуанчжоу әскерінің бас
қолбасшысы Сюй Чунчжи Чан Кайшиге деген антипатиялық көзқарасын жасырған
жоқ. Көп ұзамай Чан Кайши түрлі айла-амалмен Сюй Чунчжиді барлық қызметінен
босатып, Гуанчжаудан Шанхайға жібереді. Енді Чан Кайшидің абсолюттік билік
жолында Ван Цзинвей қалды.
Мұндай саяси талдау ҚКП-ның Гоминьдан мүшелеріне Сунь Ятсеннің кайтыс
болуының 1 жылдығына байланысты үндеуінде кездеседі.
Сунь Ятсеннен кейін ҚКП мен Гоминьданның біріккен майдан шеңберіндегі
қызметі екі жылға дейін созылды. Гоминьдан басшылығының халық революциясына
қарсы күресін бастау және сыртқы саяси бағытын қайта қарастыру процесін
көпке созған бірнеше фактор келтіруге болады. Біріншіден, "ұлттық
революция" идеясының әлі іске аспауы. Егер Солтүстік жорықты бастамай жатып
одақтастарына қарсы найзасын бұрса, солтүстіктегі милитаристерді жеңу жақын
арада іске асырылмайтын жоспар болатын еді. Екіншіден, империалистік
державалар саясаты. Империалистер оңтүстік үкімет пен Гоминьданның карсы
шыққан милитаристерді көп жылдар бойына қолдап отырғаны бәрімізге мәлім.
1926 ж. Цзолин солтүстікте 1924 ж. келісім бойынша КСРО мен Қытай
үкіметіне тең қарасты Қытай Шығыс Темір Жолын басып алады. Бүл актіні тек
арандату ретінде түсіне аламыз. Оның мақсаты - ҚСРО мен Қытайды әскери
шиеленіске итермелеу. Англия басшылығы жасаған бұл жоспар Қытай халқы мен
КСРО-ға қарсы бағытталды.
1926 ж. қазан - қараша айларында Қытайға экономикалық және саяси
позициясын сақтап қалу үшін бірігіп күресу жөнінде империалистік державалар
өкілдері келіссөз жүргізеді. Англия мен Жапония солтүстік милитаристерді
революцияға қарсы күресу үшін біріктіруді көздейді, және оларға әскери және
қаржылай көмек көрсетуге тырысады. АҚШ ұлттық революциялық қозғалыстың
оңшылдарга бағыт ұстанып, Чан Кайши мен оның жақын серіктестерімен байланыс
орнатты. Оларға ҚКП және КСРО-мен байланысын үзсе, әскери - техникалық
көмек, саяси қолдау көрсетуге уәде береді. Үшіншіден, КСРО саясаты Кеңес
Одағының сыртқы саясаты түрлі әлеуметтік құрылымды мемлекеттермен бейбіт
қатар өмір сүру принципі мен пролетарлық интернационализмге негізделген
болатын. Бұл Қытай революциясы саясатының басты шарты болды. Сондықтан КСРО
біріккен майданға саяси, экономикалық, әскери көмегін көрсетіп отырды.
Чан Кайши Қытайды біріктіріп, елде беделін көтеру үшін тек әскер қажет
екенін және оған кеңес мамандары мен Қытай коммунистері бөгет болатынын тез
түсінді. Сунь Ятсен кезінде солтүстік милитаристерге қарсы оңтүстік
милитаристерді біріктіріп Гоминьдан әскеріне шақырып, оларға арқа сүйеген.
Чан Кайши байлық қуып әскерге қызметке келген оңтүстік милитаристердің
арасына іріткі салуды көздейді. Чан Кайши әскерге бөлінген қаржының көп
бөлігін өз қалтасына салып, жауынгердің айлық жалақысын 10-12 юаньға дейін
қысқартады. Онын ұстап қалып отырды. Ақырында жауынгердің қолына тиген
айлық жалақысына өмір сүру мүмкін емес болды. Осылайша әскер арасында Чан
Кайши саясаты жасанды түрде сыбайлас жемқорлықтың пайда болуына алып
келеді.
1926 ж. Гоминьдан пленумында Чан Кайши "партия жұмысын ретке келтіру"
туралы қарар ұсынады. Партияны ретке келтіру үшін көптеген солшылдарды
қызметінен босатады және революцияға деген өзінің "адалдығын" көрсету үшін
кейбір өз адамдарын да қызметінен босатады. Осылайша Чан Кайши Гоминьдан
партиясынан өзіне жақпайтын адамдарын қууды көздеп, "тазалау" процесін
бастайды.
Чан Кайши саясатын көріп отырған Кеңес Одағы мен Сталин елде саяси
күштің Чан Кайшидің қолына шоғырланғанын және ҚКП әлі әлсіздігін көріп,
"Гоминьданды коммунизациялау" тактикасына уакытша қол беруді шешіп,
оңшылдар саясатына уақытша көнуге мәжбүр болады. Кейін Сталиннің пікірлесі
Мартынов А. бұл тактикаға "кейін жақсы секіру үшін артқа шегіну" деген
мінездеме береді.
Осы тұста Чан Кайшидің ұлы Цзян Цзинго (КСРО-да оны Николай
Владимирович Елизаров деп атады) Мәскеудегі Шығыс еңбекшілерінің
коммунистік университетінде, одан кейін әскери-саяси академияда білімін
шыңдады. 1927 жылы қытай-кеңес қатынастары ушығып кеткен жағдайда, оған
КСРО азаматтығын беріп, осы жылдан бастап 1937 жылға дейін ол КСРО-да
аманат ретінде ұсталды. Осы жылдар ішінде оның өмірі тікелей әкесінің
саяси қызметінің нәтижелеріне байланысты болып отырды. Оның аманатта
отырғанына көз жеткізе түсу үшін Мәскеудегі Қытай елшілігімен басқа да
жоғары оқу орындарында оқып жатқан Қытай студенттерінен алысқа Свердловск
қаласына оқшау өмір сүруге жіберді.
Чан Кайшидің сыртқы саясаты ішкі саясатының жалғасы деуге болады. Чан
Кайши үшін ҚКП мен КСРО жауына айналып елде антикеңестік қозғалысты
күшейтеді. Реакционерлердің антикеңестік қозғалысы бүкіл елге тарап,
әсіресе елдің оңтүстігінде жалпылық сипатқа ие болады. Гоминьданға
байланысты Сталин мен Коминтерннің тапсырма құжаттарын іздеп 1927 ж. 12
сәуірде Пекиндегі Кеңес Одағының елшілігінде тінту жүргізеді. Бұл
инцидентке Кеңес үкіметі Пекин үкіметіне наразылығын білдіріп, елшілігін
жауып тастайды. Бұл әрекетімен Чан Кайши Кеңес Одағы мен ҚКП-нің
Гоминьданның ішке істеріне араласуын шектегісі келді. Екінші жағынан Чан
Кайши Кеңес үкіметін өзінің ашық жауына айналдырғысы келген жоқ, себебі ҚКП-
ның қара халық арасында беделі күннен күнге күшеюде болды. Сонымен қатар
Чан Кайши өз мақсатына Кеңес Одағының көмегінсіз жете алмайтынын да
түсінді.
2.2. Сталиннің Қытайға қатысты алғашқы стратегиясы
Қытайдың 1924-1927 жылғы революциясына қатысты Сталиннің ұстанған
саясаты оның алғашқы сыртқы саяси қызметінің бастамасы болды. Бұл тәжірибе
оның халықаралық қатынастар мәселелері бойынша көзқарастарының дамуына
тікелей әсер етті. Сондықтан осы саясатты зерттеу сталиндік сыртқы саяси
доктринаның қалыптасуын түсінуге мүмкіндік береді. Қытайға қатысты
стратегияның өрбуі Сталиннің өзіне қатысты болды, өйткені ол Батысқа
қарағанда Шығысқа көп көңіл аударған еді. Себебі көрнекті большевиктердің
көбісі батыстық пиғылдағылар болса, Шығыс Сталиннің өзінің иелігінде
болатын.
Шығыстағы стратегиясында Сталин негізгі назарын Қытайға аударып, оның
ішінде Гоминьдан ұлттық партиясына арқа сүйеді. Сунь Ятсен Ресеймен одақтас
болуға тырысқан еді, себебі Қытайды біріктіруде және оның тәуелсіздігін
нығайтуда тек Ресей ғана көмекке келе алады деп түсінді. Өзінің қайтыс
боларының алдындағы кеңес үкіметіне жолдаған хабарында бұл ойын ол ашып
көрсеткен еді:
Менің соңымда қалған партия Қытайдың тарихи міндетін орындап оны азат
ететін және басқа халықтарды империализм басқыншылығынан құтқаратын партия
сіздерменен бірге одақтас болады деп ойлаймын... Сондықтан өз партияма
сіздермен ұдайы қарым-қатынаста болуды өсиет етемін. Сіздердің
қолдауларыңыз әрдайым тұрақты болады деп ойлаймын. Қымбатты жолдастар,
өмірден оза отырып, мен Кеңестер Одағы мен еркін және тәуелсіз Қытайдың
одақтас болып барлық адамзатты азат етуде бірлесе қимылдайтын күн туып келе
жатқанына сенімдімін[10].
Сталиннің стратегиялық ой-пікірі, негізінен, Сунь Ятсеннің идеяларымен
ұқсас еді. Әрине, Сунь Ятсенге бұл идеяларды Сталиннің нұсқауы бойынша 1923
жылдың қазанында Кантонға келген БКП(б) ОК-нің адамы М. Бородин айтқан да
болар. М. Бородин Сунь Ятсеннің ықпалды кеңесшісі болып, оның айтуынша
Гоминьдан құрылымы қайта құрылып партияның жаңа жарғысы мен бағдарламасы
әзірленді. Сунь Ятсен Гоминьдан партиясы қатарына қытай коммунистерін
қабылдауға келісім берді. Бұл оқиға Гоминьданның бірінші съезінде 1924
жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz