НАТО мемлекеттерінің үкіметтері
Тұрақтылық пен татулықты қамтамасыз етудегі НАТО-ның саясаты.
Мазмұны:
Кіріспе
1 Бөлім. НАТО-ның жаңа стратегиялық тұжырымдамасы.
1.1. НАТО трансформациялау және жаңа стратегияны қалыптастыру жолында
1.2. Жерорта теңізі диалогы, Бейбітшілік жолындағы серіктестік -
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі тұрақтылық кепілі.
1.3. НАТО-ның бітімгершілік әрекетін тәжірибеде қолдану: операциялар мен
миссиялар.
2. Бөлім. НАТО халықаралық қауіпсіздіктің жаңа архитектурасында
2.1. НАТО АҚШ-тың геосаяси құралы ретінде қазіргі заманғы тәсілдері.
2.2. Лаңкестікпен күресте НАТО-ның қазіргі заманғы тәсілдері.
2.3. Альянсты кеңейтудің салдары және НАТО-ның қазіргі кездегі
проблемалары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қазіргі кезде дүниежүзінің барлық дерлік мемлекеттері өздерінің ұлттық
қауіпсіздіктерін тек қана өз күштеріне сүйеніп қорғау мүмкін еместігін
түсініп отыр. Бұл тек даму деңгейі орташа немесе төмен елдерге ғана емес,
сондай-ақ көшбасшы мемлекеттерге де қатысты. Осылайша қауіпсіздіктің
ұжымдық жүйесін құру қажеттігі келіп шықты, ол осы жүйедегі әрбір мүше
мемлекеттің қауіпсіздігіне ортақ жауапкершілікті өз мойнына алуы тиіс
болды. Қазірдің өзінде Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде әзірше жақсы
жетілмеген болса да, ғаламдық сипаттағы дағдарыстарды шешудің механизмі
қалыптасты.
Бірақ бүгінгі күні әлемдік тұрақтылықты, татулықты қалыптастыру жөнінде
айтуға бола ма? Оның жауабы да теріс болар еді. Оның әртүрлі, даулы
түсініктері бар. Көптеген батыс зерттеушілері тұрақтылықтың негізгі
алғышарты жалпы құндылықтар жүйесін, ең алдымен демократияның қалыптастыру
қажеттігіне сілтеме жасайды. Бірақ, демократиялық құндылықтар мәдени
факторлармен және тарихи тәжірибемен анықтала бермейтінін ескере бермейді.
Сонымен қатар тұрақтылықты қалыптастыруға қатысты белгілі бір теория
болмағандықтан тек демократиялық құндылықтар арқылы тұрақтылыққа қол
жеткізуі мүмкін емес.
Тұрақтылықтың алғы шарттарына өзін идентификациялау, транспаренттілік ,
әскерилер арасындағы ынтымақтастық, жеткілікті дамыған экономика сауда
байланыстарын әрі қарай дамытумен жаңа қауіпке қарсы күш біріктіру
қажеттігі жатады.
Қауіпсіздіктің ғаламдық қауымдастығын қалыптастыру халықаралық аренадағы
тәртіптің жалпы ережелерін түсінуді талап етеді. Қазіргі кезде тұрақты
татулық географиялық тұрғыдан алғанда Еуропаның батыс бөлігі мен Солтүстік
Америка қауымдастығында орын алған. Қауымдастыққа кірген мемлекеттер өз
арасында рационалды саси акт ретінде соғыс жүргізуге жол бермейді, оның
үстіне соғысу субрационалды түрде ақылға сыйсайды. Американдық Дж.Мюллер
былай деп атап көрсетті: Адамның санасында соғыс идеясының пайда болуы
үшін мынадай екі кезеңдік процестен өтуі тиіс: біріншіден, соғыс шынайы
мүмкіндік ретінде қарастырылуы тиіс, екіншіден, мұндай мүмкіндіктерді
талдау кезінде соғыс жүзеге асыруға лайықты деп танылуы мүмкін. Соғыс
идеясы жағдайдан шығудың мүмкіндігі ретінде адамның басына келмеу керек,
сонда ғана ол іске аспайды.
Орталық және Шығыс Еуропаға тұрақты татулықтың аумағын тарату НАТО-ның
Еуропадағы соғыс болу мүмкін емес аумақтарды кеңейту мақсатына жатады.
Бұл диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі сонда, дүниежүзінде
тұрақтылыққа кепілдік беретін және қауіп қатерлерге ықпал ете алатын
қауіпсіздік жүйесін құрудағы НАТО-ның қазіргі кезде жүргізіп отырған
саясатын ғылыми-теориялық тұрғыда түсінудің қажеттілігін көрсетеді.
НАТО соңғы он жылдықтың едәуір бөлігін еуропа мен Орталық Азияның
көптеген серіктес елдерімен қауіпсіздік саласында ынтымақтастықты дамытуға
жұмсады. Альянстың басты мақсаты бұрынғысынша қатысушы елдердің ұжымдық
қорғанысын қамтамасыз ету болса да, ол өзінің бірқатар басымдықтарын қайта
қарастыра отырып, белгілі бір деңгейде Еуропалық-Атлантикалық аймақта
қауіпсіздікті арттыруға ықпал етуде. Бүгінгі күні Альянс осы аймақта
қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған халықаралық байланыстардың жаңа
жүйесінің негізгі ұйымдастырушы күші болып саналады. Қазіргі кезде 46 ел,
оның ішінде НАТО-ға, бұрынғы Варшава шартына мүше елдер, жаңа тәуесіз
мемлекеттер және дәстүрлі бейтарап елдер бірлесіп арнайы оқулар
ұйымдастыруда, қауіпсіздік мәселелерін бірігіп талқылауда және
бітімгершілік операцияларын да бірлесіп жүргізуде.
Әрине, мұндай жан-жақты құрылымнан тұратын ынтымақтастықтың құнды болары
сөзсіз. Барлық елдердің құрылымы болады, олар сол құрылымның көмегімен
қауіпсіздік аясында өз мүдделерін жүзеге асыра алады. Ұсақ, икемге
келмейтін аймақтық альянстарды құрудың, біржақты шешім қабылдаудың қажеті
болмай қалады. Бейбітшілік жолындағы серіктестік (ПИМ) бағдарламасының
және еуро-атлантикалық серіктестік Кеңесінің (СЕАП) қызметінің шеңберінде
қауіпсіздік аясында жаңа байланыстар жасалады, оның құрылымы жаңа мүшелері
үшін түсінікті және ынтымақтастық үшін ашық болады. Мұның өзі ғана
айтарлықтай өзгерістерді және болашақ ұрпақтың қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін маңызды үлесін көрсетеді. НАТО-ның қазіргі кездегі стратегиялық
тұжырымдамасында Солтүстік Атлантикалық одаққа кездесетін қауіпсіздікке
төнген қауіп-қатерлер көп бағытты және болжауы қиын-деп сипатталады.
НАТО-ның қауіпсіздік саласындағы бірінші деңгейдегі мақсаттары мынадай:
- Еуро-атлантикалық аймақта тұрақтылықтың негізі болу;
- Қауіпсіздік мәселелері бойынша консультация өткізу үшін форум қызметін
атқару;
- НАТО-ға мүше кез келген мемлекетке қарсы агрессияның қаупінен ұстап тұру
және қорғау;
- Дау-жанжалдарды болдырмауға және дағдарыстарды реттесуге белсенді түрде
қатысуға ықпал ету,
- Еуро-Атлантикалық аймақтың басқа елдерімен кең көлемді серіктестікті ,
ынтымақтастықты, диалогты дамытуға ықпал ету.
Қауіпсіздік саласында шақырулар мен қауіп қатерді бағалау кезінде 1999
жылғы стратегиялық тұжырымдамасында мынадай қорытынды жасалды: стратегиялық
жағдай негізінен оңды бағытта өзгеруде және қырғи қабақ соғыс аяқталған
соң , Солтүстікатлантикалық одақ басқа ұйымдармен қатар, еуро-атлантикалық
қауіпсіздікті нығайтуда айтарлықтай рол атқаруда.
Жаңа мақсаттарға байланысты НАТО соңғы онжылдықта ұжымдық қорғанысқа
жауап беретін одақтан қауіпсіздіктің кең көлемді аспектілері бойынша
мемлекеттерді ынтымақтастырушы серіктестік орталыққа айналды. 1990 жылдан
бастап бұрын Варшава шартына қатысқан елдермен және бұрынғы Кеңес Одағының
тәуелсіздік алған республикаларымен тұрақты қатынастар орнатылды. Бұл
алғашында Солтүстік-Атлантикалық ынтымақтастық Кеңесінің шеңберінде,
кейіннен Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасы шеңберінде
жасалды.
Сонымен қатар, НАТО жаңа сынақтарды жеңіп шығу үшін бірқатар жаңа
бастамалар көтерді. Сол бастамалардың ішіндегі ең негізгілері мыналар:
қорғаныс потенциалын дамыту жөніндегі бастама, еуропалық қауіпсіздік пен
қорғанысты жетілдіру, жаппай қырып-жоятын қаруға қарсы күрес бойынша
Орталық құру, мұнда НАТО-ның негізгі мақсаты- сондай қарулардан келетін
қауіпке ықпал ету қабілетін арттыру және оның таралуына жол бермеу.
НАТО трансформацияларының маңызды мақсаттарының бірі – бұрынғы
қарсыластарымен диалог және ынтымақтастық арқылы өзара түсіністік пен
сенімділікті орната отырып, қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайту болды.
1994 жылы НАТО Бейбітшілік жолындағы серіктестік бастамасын көтерді. Бұл
бағдарлама оған қатысушы елдерге қарулы күштерін және қоғамды
демократияландыруға көмек беру үшін бағытталған. Әрбір мемлекеттің
қажеттілігіне бейімделген бағдарлама қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қажетті
бағдарламаны жүзеге асырудың аспектілерін таңдауға серіктестеріне рұқсат
ете отырып, әртүрлі салада ынтымақтасуға мүмкіндік береді.
Өткізілетін шаралар әскери оқу және семинарлардан бастап дайындық
курстарына дейінгі әртүрлі әрекеттерді қамтиды. Қарулы күштерді барынша
траспаренттілікке айналдыруға ерекше көңіл бөлінуде. Бейбітшілік жолындағы
серіктестік бағдарламасының шеңберінде жинақталған тәжірибе бітімгершілік
контингеттеріне қатысушы елдердің арасында ынтымақтастықты дамытуға
айтарлықтай ықпал етті.
2001 жылы 11 қыркүйекте жасалған террористік актілер Солтүстік-
Атлантикалық одақтың стратегиялық көзқарасына қатты ықпал етті.
Лаңкестердің самолеттерді Нью-Иорктегі Бүкілдүниежүзілік сауда орталығына
және Вашингтондағы Пентагонға бағытталған күннің ертесіне НАТО-ның
одақтастары Солтүстік-Атлантикалық одақтың тарихында алғаш рет Солтүстік-
Атлантикалық шарттың 5 бабын қолдану жөнінде шешім қабылдады. Онда былай
делінген: Шарт жасаушы тараптар мынадай жағдайлармен келіседі – Еуропаға
немесе Солтүстік Америкаға жасалған бір немесе бірнеше қарулы шабуылдар
жалпы оларға қарсы жасалған шабуылдар деп қарастырылады, мұндай қарулы
шабуыл жасалған жағдайда БҰҰ-ның 51-бабында айтылған жеке немесе ұжымдық
қорғану құқығын жүзеге асыру тәртібіне орай шарт жасаушылар бір-біріне
көмектеседі. Олар жеке немесе бірлесіп әрекет етеді, егер қажет деп тапса
Солтүстік -Атлантикалық аймақта қауіпсіздікті орнату және оны сақтау
мақсатында қару қолдана алады[4].
Бүгінгі күні дүниежүзінде болып жатқан оқиғалардың логикасы
қауіпсіздіктің ұжымдық қауымдастығын қалыптастырудың қажеттігін көрсетті.
Мұндай қауымдастықтың негізін құрудың шынайы алғышарты да бар.
Мемлекеттердің және ұжымдық қауіпсіздіктің аймақтық ұйымдарының өзара
әрекет ету мүмкіндігін әрі қарай дамыту керек. Мақсатқа жету үшін мыналар
қажет:
- бірлескен әскери операцияларды жүргізудің тәжірибесін кеңейту;
- лаңкестік және жаппай қырып-жоятын қаруларды тарату сияқты
әрекеттерге бірлесіп жауап беру және бұл қауіптерден қорғану
жолдарын іздестіру;
- ұзақ мерзімді жоспарда дүниежүзінде тұрақтылықты нығайту жолдарын
бірігіп ойластыру;
- аймақтық және аймақтық емес жанжалдарға қатысып өзінің саяси
сызбасын келісіп шешу.
Жоғарыда келтірілген жағдайларды ескере отырып , НАТО сол аталған
мақсаттарға жету үшін ұйымдастыру формасы бола алады. Бұл мақсаттарға
жетуге басқа ұйымдарға қарағанда, НАТО әбден лайық. Әрине, мүлдем басқаша
жаңа құрылым жасауға болады, бірақ ол көп күш жұмсауды қажет етеді.
Сонымен, бұл жұмыстың мақсаты НАТО-ның өзі ықпал ететін зонада ғана
емес, оның сыртында да тұрақтылықты қамтамасыз ету мен бейбітшілікті
сақтауға қатысты жүргізіп отырған саясатының ерекшеліктерін кешенді талдау
болып табылады.
Осылайша, бұл зерттеуде төмендегі мәселелер көзделеді:
- НАТО-ның алдағы белгіленген процестерін және олардың бұл жүйедегі
ең тиімді, әрі әрекетті құрамдасы ретінде жақын болашақта
транформациялануын қарастыру және оларды талдау;
- НАТО-ның Бейбітшілік жолындағы серіктестік, Жерорта теңізіндегі
диалог бағдарламалары арқылы тұрақтылық пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету саясатын талдау және зерттеу;
- Бітімгершілік операциялар мен миссияларды жүргізуде негізгі
мақсаттар мен міндеттерді анықтау, халықаралық лаңкестікпен
күресте НАТО-ның қазіргі заманғы тәсілдерін талдау.
Әдіснама. Аталмыш жұмыстың авторы зерттеу барысында ғылыми жинақтың
әдістеріне және нақты негізделген зерттеулердің талдауына, сондай-ақ НАТО-
ның тұрақтылық пен бейбітшілік қамтамасыз етуде жүргізіп отырған саясатының
ерекшеліктерін зерттеумен айналысқан саясаткерлердің, ғылыми
қызметкерлердің мақалалары мен еңбектеріне сүйенді.
Зерттелу деңгейі: 1990 жылдың аяғындағы отандық зерттеушілердің ғылыми
жұмыстары негізінен реалистік және көп аспектілі сипатта болды. Әсіресе,
В.И.Алесиннің, Т.Т.Шаймергеновтың, М.Лаумуминнің еңбектері ерекше көңіл
аударуға тұрарлық. Сондай-ақ ресейлік Т.Арзаманованың, А.А.Языкованың,
О.Кулаковтың, С.А.Романенконың, Е.К.Силиннің, Т.Г.Пархалинаның,
А.Г.Арбатовтың, А..Богатуровтың, В.Г.Барновскийдің, Д.А.Даниловтың,
Ю.П.Давыдовтың, А.В.Загорскийдің, А.Г.Ивановтың, А.В.Кортуновтың,
В.С.котлярдың, В.А.Кременюктің, В.И.Кривохожидің, А.А.Конаваловтың,
Д.А.Грениннің, М.А.Троицкийдің, В.В.Штольдің, Т.В.Юрьеваның зерттеулері
жоғары ақпараттық мазмұндылығымен, Еуроатлантикалық аймақта қауіпсіздік
саласындағы саяси шынайылықты көрсететін кәсібилігімен ерекшеленеді.
Бұл жұмыстың хронологиялық шеңбері 1991 жылдан осы кезеңге дейінгі
уақытты қамтиды. 1991 жылы НАТО Орталық және Шығыс Еуропа елдерімен ресми
сапарлар және дипломатиялық қатынастар жасады. Рим декларациясының 1991
жылы қарашада жариялануы осы эволюциялық қатынастардың барынша мықты
институционалдық негізде қайта құрылуына негіз болды. Оның шешімі ретінде
1991 ж желтоқсанда Солтүстік-атлантикалық ынтымақтастықтың Кеңесі құрылды
(ССАС), оған НАТО елдері мен жаңа консультативтік формуладағы Орталық және
Шығыс Еуропаның бастапқыда тоғыз елі қосылды. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
мақсаты мен міндетіне сәйкес құрылған. Ол кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Бөлім. НАТО-ның жаңа стратегиялық тұжырымдамасы.
1.1. НАТО трансформациялау және жаңа стратегияны қалыптастыру жолында.
Еуропада күрделі динамикалық процестер дами бастады, оның барысында
еуропалық қауіпсіздіктің жаңа құрылымы қалыптасады, ол жөнінде ондаған
жылдар бойы дискуссиялар жалғасуда. Оның маңызды бөлігінің бірі Солтүстік-
Атлантикалық шарт Ұйымы (НАТО).
Осыған байланысты НАТО-ның бүгінгі жағдайы қандай, жаңа іс жүзіне
бейімделуі қалай өтуде, еуроатлантикалық кеңістіктің қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде Альянс қандай рөл атқаруда деген мәселелер бойынша
қызығушылық туындап отыр.
Кезінде Кеңес Одағына қарсы тұру үшін құрылған Альянс КСРО құлап,
Варшава шарты Ұйымы тарағаннан кейін де өмір сүруін тоқтатқан жоқ.
1990 жылы шілдеде Лондонда өткен НАТО Кеңесінің сессиясында НАТО-ға мүше
елдер альянсты Еуропа тарихында ең сәтті құрылған одақ деп мойындадаы.
Осы жағдайға қарамастан, қауіпсіздік мәселелерін шешудің тәсілдерін өзгерту
қажет болып отыр.
1991 жылы НАТО Орталық және Шығыс Еуропа елдерімен өзара сапарлар
жасасып, дипломатиялық қатынастар орнатты. Рим декларациясының 1991 жылы
қараша айында жариялануы осы эволюциялық қатынастардың барынша мықты
институционалдық негізде қайта құрылуына негіз болды.
Оның тікелей шешімі ретінде 1991 жылдың желтоқсан айында Солтүстік-
Атлантикалық ынтымақтастықтың Кеңесі құрыды.(ССАС).Оған НАТО елдері мен
жаңа консультативтік форумдағы Орталық және Шығыс Еуропаның бастапқыда
тоғыз елі қосылды. 1992 жылы наурыз айында Солтүстік-Атлантикалық
ынтымақтастықтың Кеңесіне ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің барлығы қосылды,
ал, 1992 жылдың маусым айында – Грузия мен Албания кірді. Солтүстік-
Атлантикалық ынтымақтастық Кеңесінің алғашқы мәжілісі 1991 жылдың 20
желтоқсанда өтті, дәл осы уақытта Кеңес Одағы өзінің өмір сүруін тоқтатты.
Рим декларациясы НАТО сессиясында 1991 жылы НАТО-ның жаңа стратегиялық
тұжырымдамасын қисынды мазмұндады, онда континенттің қауіпсіздігіне қауіп
төнген жағдайда тек Еуропадағы емес, оның сыртында да туындаған жанжалдарды
реттеуде НАТО-ның рөлін арттыру қарастырылды. Сонымен қатар, Альянс
шекарасында қауіпсіздік пен қорғаныстың жеке Еуропалық жүйесін құру
көзделді. (ЕСБО).
Тұжырымдамада қауіпсіздік саясаты бірін-бірі толықтыратын үш элементке
негізделетіні атап көрсетілді:
- континенттің барлық елдері арасында , сондай-ақ, трансатлантикалық
шекаралар мен батысеуропалық институциялар арасындағы диалог пен
ынтымақтастық;
- ұжымдық қорғаныс мүмкіндіктерін қолдау;
- әскери өлшем, ол мақсатқа жетудің ажырамас бөлшегі.
1994 жылы қаңтар айында НАТО-ның Брюссель саммиті болып өтті, ол
Альянстық постконфронтациялық дамуындағы кезең болды. Мұнда Вашингтон
шартының ұстанымдарын өмірге енгізе алатын және Солтүстік-Атлантикалық
аймақта қауіпсіздікті қамтамасыз етуге өз үлесін қоса алатын басқа еуропа
елдері мүше болуға альянстың есігі ашық деп тұжырымдалды.
Көлемді сырттай қауіп-қатер мен АҚШ-тан тәуелсіз еуропа елдерінің
қорғаныс интеграциясы болмаған жағдайда Альянстың құлдилауын болдырмас үшін
бірнеше механизмдер іске қосылды: Көпұлттық бірлескен оперативтік-
тактикалық күштер (МООТС), Бейбітшілік жолындағы серіктестік (ПРМ) және
НАТО-ны кеңейту. Сонымен қатар, альянс шекарасында ядролық қаруларды
таратпау жөніндегі мәселе мен Жерорта теңізі елдерімен ынтымақтастық
бағдарламасын дамыту жөнінде талқылау басталды.
Халықаралық қауымдастықтың соңғы онжылдықта қауіпсіздік саласындағы
ғажайып жетістіктерінің бірі Бейбітшілік жолындағы серіктестік
бағдарламасы болды. Оны қабылдаған соң, 1994 жылы осы бағдарламаға қосылуға
шақыруды отыз ел қабыл алды. Оның ішінде он ел НАТО бойынша Одақтас болды:
Венгрия, Польша, Чехия 1999 жылдан бастап, 2004 жбастап Эстония, Болгария,
Латвия, Литва, Румыния, Словакия, Словения.
НАТО-ның қазіргі шынайылыққа бейімделуі жөнінде әртүрлі бастамалар
қабылдануда. Бұл күш салулардың мәні мен бағыты толығымен 1999 жылғы
Стратегиялық тұжырымдамада және 2002 жылы қарашада өткен НАТО-ның Прага
саммитінің шешімінде көрініс тапқан.
Жаңа концепциялық тұжырымдамаға сәйкес, НАТО-ға еуро-атлантикалық
қауіпісіздіктің қалыптасқан жүйесінде орталық рөлді атқару жүктелді. БҰҰ-
ның Жарғысына сәйкес демократиялық институттарды дамыту мен дауларды бейбіт
түрде шешу жолдарын қарастырылды. НАТО-ға қатысушы елдерге қарсы ірі
көлемдегі агрессияның болу мүмкіндігі аз екендігін мойындай отырып,
тұжырымды жасаушылар альянс әртүрлі бағыттағы қауіптерге және болжап
болмайтын қауіптерге қарсы тұруы тиіс деп атап көрсетті.
Мұндай қауіптердің қатарына мыналар жатады: ядролық, биологиялық және
химиялық қаруларды тарату, лаңкестік, диверсия мен ұйымдасқан қылмыс,
өмірлік маңызды ресурстардың көздерін бұзу, қарулы қақтығыстарға алып
келетін адам топтарын бақылаусыз орналастыру.
Дау-жанжалдарды болдырмауға және дағдарыстарды реттеуге үлкен мән
беріледі. Сонымен қатар, Вашингтон шартының 5-бабы альянстың кез-келген
қатысушысына қарсы агрессия болған жағдайда ұжымдық қорғаныстың
ұстанымдарын анықтайды, операцияларды жүргізуге мүмкіндік береді. Альянсқа
қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуде дәстүрлі зонаның
сыртына да шығу идеясы ойластырылуда.
НАТО-ның Прага саммиті шешімінде оның жаңа қауіптер мен шақыруларға
бейімделуі туралы стратегиялық тұжырымдаманың ережелерінде тәптіштеп
айтылады. Бірінші кезекте мына мәселелер қарастырылды: 1) қазіргі заманғы
талаптарға сәйкес Альянстың әскери потенциалының сапасын арттыру;
2)лаңкестікке қарсы операцияларды тек альянс аймағында ғана емес, одан тыс
зоналарда да жүргізу үшін ықпал ету күштерін құруды жоспарлау; 3) әртүрлі
деңгейдегі штабтардың көпшілігін қысқарту. НАТО-ның жаңа құрылымы үйлесімді
және тиімді, жаппай қырып-жоятын қаруларды тарату қаупіне байланысты
жағдайларда тез арада күш пен әрекеттерді өрістетуге қабілетті болады деп
күтілуде. НАТО-ның барынша икемді әскери құрылымын қалыптастыру қажеттігі
бітімгершілік операцияларын жүргізу кезінде, лаңкестік пен жаппай қырып-
жоятын қаруларды таратуға қарсы әрекет ету жағдайды динамикалық өзгертуге
қиындық келтіретін қолайсыдықтарды жеңуге деген ұмтылыстан туындады.
НАТО өзінің бейімделу мен транцформациялау процесінде әскери құрылымның
ішкі мазмұны мен айнала қоршаған ортамен қатынасына тән консерватизмді
жеңуді ойластыруда. Жаңа проблемалардың пайда болуы ойлар мен жоспарларды
іске асыруды қиындата түсуде. Оның себептеріне альянсты кеңейту процесіне
ықпал етудің бірыңғай болмауы, әскери потенциалдардың саяси мәдениеті мен
деңгейінің әртүрлі болуы, НАТО мен ЕС арасында оңтайлы қатынастарды
іздестіру жатады.
НАТО-ның өзінің жауапты дәстүрлі зонасынан тыс сыртқа шығу мүмкіндігін
қарастыратын болсақ, ол көбінесе, қауіпсіздікке төніп отырған қатер
еуропадан тыс сипатта деген уәжді алға тартып отыр. Осыған байланысты НАТО-
ның алдында қауіпсіздік аясында әрекет ететін басқа халықаралық
институттармен бірлесіп қызмет атқару проблемасы тұр. Сондай-ақ, альянсты
құқықтық нормаларды сақтап, БҰҰ қауіпсіздік Кеңесінің ерекше рөлін мойындай
отырып, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі қалыптасқан
қауымдастыққа икемделуі қажет.
НАТО-ның кеңеюіне байланысты бірқатар проблемалар пайда болды, олар
экономикалық және саяси дамудың, әскери потенциалдардың деңгейі мен
сапасының, БҰҰ-на қатынастардың әртүрлі болуына байланысты туындайды.
Альянс кеңейген сайын оның шешім қабылдауда шапшаңдығы жойылып, жалпы
құрылымды басқаруы төмендейді деген пікірлер айтылуда.
Ирак дағдарысы кезінде одақтастардың мақсатқа сәйкес әскери күштерді
қолдануында үлкен айырмашылықтар көрінді. Кейбір мемлекеттердің басшылары
БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің басымдық рөлін мойындап, халықаралық құқық
нормаларын сақтау қажеттігін алға тартты. Иракка қарсы операцияларды өткізу
үшін Түркияның территориясын пайдалануға келісім алу АҚШ-қа оңайға соққан
жоқ. Оның үстіне Вашингтонның және коалиция бойынша оның одақтастарының БҰҰ
Қауіпсіздігі Кеңесін айналып өтіп, әскери күштерді қолдану саясатын
көптеген еуропа елдерінің халқы, оның ішінде кезінде Иракқа қарсы әскери
әрекеттерді құптаған басшыларда қолдаған жоқ.
НАТО мен ЕО-тың өзара қатынасында әлі де белгілі бір қайшылықтар
сақталып отыр. Прага саммитінен кейін қабылданған екеуінің қатынасы туралы
Декларация олардың бірлесіп әрекет етуіне негіз қалады. НАТО ресурстарын
қолдану Еуроодаққа шығыстарын қысқартуға, әскери потенциалының құрылымын
оңтайландыруға және әртүрлі операцияларды жоспарлауда Альянстың жинақтаған
тәжіриесін пайдалануға мүмкіндік береді. Бірақ, әлі де екі ұйымның алдында
тұжырымдамалық және тәжірибелік проблемалар кешенін шешу мәселесі тұр, оның
үстіне Еуропалық Одақтың ішінде НАТО-ға тәуелсіз күштерді құру идеясын
талқылау жалғасуда.
НАТО-ның тағы бір проблемасы – оған қатысушы елдердің қарулы күштерінің
арасында қарумен және техникамен жабдықталуында айтарлықтай технологиялық
айырмашылықтардың болуы. Батыстық сарапшылардың берген бағасына қарағанда,
қазіргі кезде соғыс жүргізуге қажетті күштер мен құралдарға АҚШ-тан басқа,
Ұлыбритания мен Франция елдері ғана ие. Көптеген НАТО-ға мүше елдер, атап
айтқанда жаңадан қосылған елдер өздерінің әлеуметтік-экономикалық
проблемаларын ығыстырып қойып, әскери бюджеттерін ұлғайта алмайды. Осыған
байланысты бұл елдердің армиясын қаруландыруға жаңа заманғы әскери техника
әкелінбейді. Бұл жағдайдан шығудың жолдары біріншіден, қолда бар техника
мен қаруды модернизациялап, стандарт көрсеткіштеріне жеткізу, екіншіден,
ұлттық армияны мамандандыру жолымен жүру. Мұнда кейбір елдер өз күштерін
жаппай қырып-жоятын қарудан қорғау үшін шоғырландыруды жоспарлайды, келесі
елдер-арнайы операциялардың жекелеген түрлерін өткізу үшін күш жинайды, ал
басқа елдер- әскери-медициналық бөлімшелерді және т.бү нығайтады.
Прага саммитінің шешімі жоғарыда аталған технологиялық айырмашылықтарды
жоюға бағытталған, бірақ қабылданған әскери-техникалық бағдарламаны
тәжірибе жүзінде іске асыру тығыз үйлесімділікті, бірқатар әскери-
стратегиялық проблемалар бойынша консенсусқа қол жеткізуді , едәуір қаржы
бөлуді талап етеді.
Альянсқа Босниядағы, Герцоговиниядағы және Косовадағы бітімгершілік
операциялардың нәтижелеріне сыни тұрғыдан қаруына тура келеді. Ондағы
жағдай мүлдем өзгермеді деп айтуға болмайды, бірақ дау-жанжалдардың терең
себептері жойылмай қалыпқойды. Косовада серб халқы өлкенің сыртына
ығыстырылып шығарды, Босния, мен Герцоговинада әлі де басқарудың
жалпымемлекеттік жүйесі құрылмады. НАТО Ауғанстандағы операцияларды жүргізу
кезінде де үлкен қиыншылықтарға ұшырайды, әсіресе соғыс әрекеттерін осы
елдің провинцияларына ауытырған кезде қарсылықтарға тап болуы мүмкін.
Бұл шешілмеген проблемалар дағдарысты реттеуде әскери, сондай-ақ
гуманитарлық тәсілдер мен әдістерді қолдану қажеттігін көрсетеді. Сондай-ақ
барлық ойды түйіндей келе, бүгінгі күні дағдарыстық жағдайларды шешу үшін
саяси, экономикалық және гуманитарлық мүмкіндіктері бар және оларды кешенді
түрде қолдануға қабілетті БҰҰ-нан артық қолайлы ұйымды табу мүмкін емес.
Қырғи қабақ соғыс кезеңінен кейін Солтүстік-атлантикалық одақтың жаңа
стратегиялық контекстке бейімделуі кезінде қауіпсіздіктің кең анықтамасы
қабылданды және Еуроатлантикалық аймақта сеткітестік пен ынтымақтастықты
дамытудың зор кең көлемді стратегиясы ұсынылды. Серіктестік пен
ынтымақтастықты дамыту енді қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында НАТО-ның
басты мақсаттарының бірі ретінде қарастырылады. Бұл процесс 1990 ж
басталған болатын, сол кезде Солтүстік-атлантикалық одақтың басшылары Батыс
және Шығыс деп бөліп жатпай, рталық және Шығыс Еуропа елдеріне, бұрынғы
кеңестік республикаларға достық қолын созып, ынтымақтастықтың жаңа
қатынастарын орнатуды ұсынды.
Бейбітшілік жолындағы серіктестікке және Еуроатлантикалық серіктестік
кеңесіне қосылуға сондай-ақ, Босния мен Герцоговина және Сербиямен
Черногория ниет білдірді. НАТО бұл елдердің серіктестікке кіруін құптайды
және оларды Солтүстік атлантикалық одақта белгіленген шарттарды орындаған
соң, бұрынғы Югаславия бойынша халықаралық қылмыстық трибуналмен
ынтымақтасқан жағдайда, атап айтқанда, әскери қылмыс жасағандарды
тұтқындап, трибуналға тапсырған жағдайда серіктестікке қабылдайды.
Бейбітшілік жолындағы серіктестік (ПРМ) Солтүстік атлантикалық одақтың
өзі сүйеніп отырған тәжірибе жүзіндегі ынтымақтастық пен демократиялық
ұстанымдарға негізделген. Оның мақсаты – тұрақтылықты арттырып,
бейбітшілікке төнетін қауіпті болдырмау және қауіпсіздік аясында НАТО мен
жекелеген серіктес мемлекеттері арасында, және басқа да серіктес –
мемлекеттер арасында мызғымас қатынастарды орнату. Бейбітшілік жолындағы
серіктестік бағдарламасының мәні- НАТО мен әрбір серіктес мемлекеттің жеке
қажеттілігі ескеріліп құрылған және бірлесіп іске асырудың деңгейі мен
қарқынын қатысушы елдердің үкіметтерді анықтайтын серіктестік болып
табылады.
Саммиттен кейін альянсты реформалау процесі айтарлықтай жеделдеді. Енді
НАТО-ның алдында шешімін күткен жаңа қауіпсіздік проблемалары тұрды.
Кеңейту жөніндегі мәселе альянстың әскери-саяси ортаға бейімделуінің ең
негізгісі болды. Бір жағынан, Орталық және Шығыс Еуропа елдері НАТО-ға
қабылданбаса, он континент үшін тұрақсыздық жағдайы жалғаса береді, екінші
жағынан, НАТО-ның кеңеюі Ресей мен арада конфронтация туғызады және
кеңейген жағдайда НАТО мен Ресей арасындағы кейбір елдердің (мысалы
Украина) қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін.
НАТО-ны кеңейту мәселесіне қатысты консенсусқа батыста қол жеткізу оңай
болған жоқ. Негізгі ойлар эволюциялық нұсқадан (НАТО-ны да, Еуроодақты да)
біртіндеп кеңейту. Тұрақтылықты нығайту жолы мен (Орталық және Шығыс
Еуропа аумағынан НАТО-ға қосу арқылы тұрақсыздықты жою) Стратегиялық әсер
етуге (Ресей тарапынан бұл елдерге ашық қауіп төнген жағдайда ғана
кеңейту) келіп тоғысады.
1995 жылы кеңейту жолдары туралы мәселені зерттеу кезеңі болды.
Батыс дипломатиясы үшін НАТО-ның кеңеюі бір сәтте шешілетін мәселе емес,
әртүрлі мүдделерді келісудің ұзақ процесі болды. Шығыстағы еуропалықтар
альянсқа мүше болуға алғаш рет қызығушылық білдіргенде НАТО мен АҚШ
альянстың кеңеюі үшін аш екендігін бірнеше мәрте атап өтті. Бұл саясатшылар
мен ведомстволардың сондай-ақ НАТО елдері үкіметтерінің арасында кеңейтудің
әдістері мен қарқыны туралы және кандидаттардың құрамы туралы мәселе
бойынша пікір қайшылығын тудырды.
Төменнен және сырттан кеңейтуді жақтайтындардың қатты қысымына
қарамастан Клинтон әкімшілігі ұзақ уақыт бойы жалтақтаумен болды. Тек 1994
жылдың қаңтарында АҚШ президенті Брюссельде былай деп мәлімдеді. Кеңейту
болма деген мәселе шешілді, ендігі мәселе қашан және қалай іске асатындығы
жөнінде болмақ.
1994 жылы жазда және күзде болып өткен СНБ , Пентагон және мемелекеттік
департамент арасындағы қызу дискуссия барысында кеңейту БЖС-ға (Бейбітшілік
жолындағы серіктестік)-ға қатысушылар арасында дифференциялау әдісімен
өтетін болды.
(Бұл мәселені шешуде АҚШ-тың Германиядағы бұрынғы елшісі Р.Холбрук басты
роль атқарды).
Кандидатураларды қарастырудың критериін жасау үшін арнайы НАТО-ны
кеңейту мәселесі бойынша зерттеу жасалды. Ол 1995 жылы қыркүйекте
жарияланып әртүрлі ведомстволарды ымыраға келтірді. Бұл зерттеуде НАТО-ға
мүше болудың критериі жұмсақ және бұлыңғыр формада болды, ол альянс ресми
түрде кез келген еуропа елі үшін ашық болып қалатынын көрсетті. Құжатта
негізінен НАТО-ның шығысқа ақарай кеңеюінің саяси және әскери аспектілері
анықталады. НАТО-ға мүше болу тек жетістікті ғана емес, сонымен қатар,
белгілі бір міндеттер жиынтығын орындау керектігін білдіреді. Бұл жағдай
сол кезде Орталық және Шығыс еуропа елдерін тоқтатып тұрды.
НАТО кеңесінің желтоқсандағы (1996ж) сессиясының шешімі бойынша жаңа
мүшелерді альянсқа қабылдаудың графигі НАТО-ның 1997 жылдың 8-9 шілде
Мадридте өтетін саммитінде ресми жариялануы тиіс болды.
1996жылдың 10 желтоқсанда НАТО мүшелерінің жалпы міндеттемесі
жарияланды. Олар альянстың жаңа мүшелерінің территориясында ядролық
қаруларды орнату ниеті, жоспары және ешқандай себептері жоқ екендігін
сондай-ақ, қандай да бір ядролық статус аспектілері мен ядролық саясатты
өзгерту ниеттері жоқ екендігін мәлімдеді.Осылайшы, келешекте қеңейтудің
негізгі мақсаты анықталды-қауіпсіздікті жетілдіру және еуропа
континентіндегі тұрақтылықты тарату. Зерттеуде былай қортынды жасалынады:
Альянсты кеңейту еуроантлантикалық аймақта тұрақтылық пен қауіпсіздікті
нығайтып қана қоймай, сонымен бірге, демократикалық реформаларға, қаулы
күштердің үсітнен азаматтық және десократиялық бақылау орнатуға,
ынтымақтастықтың стилі мен дағдысын тарату үшін дем беруге, альянс
мүшелерінің бір-бірімен ымыраға келуіне ықпал етеді. Жаңа мүшелерді
қабылдау сондай-ақ, елдердің арасында тату көршілік қатынастарды дамытуға
көмектеседі, қорғаныс жоспары мен әскери бюджеттің айқындылығын арттырады,
елдердің арасындағы сенімділікті нығайтады, Еуропадағы интеграция мен
ынтымақсаттыққа деген тенденцияны күшейтеді. Бұған қоса, кеңейту еуропалық
және Альянстың мүмкіндіктерін ұлғайтуда, БҰҰ мен ОБСЕ-нің бітімгершілік
әрекеттерін қолдайды, сондай-ақ, трансатлантикалық серіктестікті нығайтып,
кеңейте түседі. 1997 жылы көктемде БЖС (ПРМ) бағдарламасының қайта қаралған
нұсқасы қабылданды. Ол НАТО-ның кеңеюінің сыртында қалған серіктес
елдермен саяси консультацияларды күшейтуге, БЖС-нің оперативті рөлін
дамытуға, аймақтық деңгейдегі БЖС-нің штаб элементтерінің құруға
бағытталған.
1997 жылы шілде айында өткен жоғары деңгейдегі Мадрид кездесуінде
талқылаудың күрделі процесі мен қызығушылық білдірген серіктес-елдермен
жеке диалогтан соң, үкімет басшылары жаңа мүшелерді қосу жөнінде шешім
қабылдады. (Полша, Венгрия, Чехия Республикасы) НАТО-ның болашақтағы
міндеттерін орындауға қажетті, құрылымды нығайту жолында қадамдар жасалды.
Біріншіден, альянс мүшелері бір-бірінің алдында міндеттері бар екендігін
–Польша, Венгрия, Чехия республикасын –НАТО-ға мүше болу мәселесі бойынша
келіссөздерді бастау үшін ресми түрде шақырды. Бұл шешім қырғи қабақ
соғыс аяқталғаннан кейінгі НАТО-ны кеңейтудің бірінші толқыны болды.
Кеңейтудің анық екі сарыны болды - бұл Германияның жаңа,
трансатлантикаға балама, өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
механизмдерді іздеуін тоқтату және Еуропада НАТО-дан басқа ұлтаралық
интеграциялық әскери құрылымға жол бермеу. Мұның барлығы альянсқа мүшелікті
ашық түрде кеңейтуді талап етті.
Екі жылдың ішінде барлық қажетті заңнамалық процедуралар аяқталды. 1999
жылы НАТО өзінің 50 жылдығын кеңейген құрамда атап өтті.
Альянс мүшелері НАТО-ның болашақта да басқа мемлекеттердің қосылуына
ашық екенін тағы да көрсетті. Мадрид саммиті кезеңінде бірқатар шараларды
жетілдіру жолдары қарастырылды, оған еуропалық қауіпсіздіктің негізін
қалаушы Еуроатлантикалық серіктестік Кеңесіне мүше 44 елдің қатысуына
мүмкіндік берілді. Бұл жоғары деңгейдегі кездесу болды.
Альянстың сыртқы бейімделу жолымен қозғалуына қатысты бастамалардан
басқа оның әріғарай ішкі бейімделуіне бағытталған шаралар қабылданды. Бұл
атап айтқанда, трансатлантиткалық серіктестіктің еуропалық өлшемін
нығайтуды, НАТО-ның қарулы күштерінің құрылымын түрлендіруді және басқару
жүйесін білдіреді.
НАТО-ның Бас хатшысы былай деп атап көрсетті: Мадридтегі саммит – бұл
тек процестің басы ғана. Альянстың алдында жаңа перспективалар ашылуда,
НАТО-ны реформалауды аяғы Мадридте басталған оның жарқын бастамасынан да
жақсы екендігін тағы айтып өтті. Бірақ ол альянсқа кіру мүмкіндігінің
кепілі кіру фактісінің кепілі бола алмайтынын ескертті. Сондықтан, Бас
хатшы қол шатырды мысалға келтіре отырып, жаңбыр кезінде қол шатырдың
астына тығылып қана қоймай, оны қалай ұстау керек екндігін де үйрену
қажеттігін айтты.
Мадрид саммитімен қатар, жоғары деңгейдегі кездесулерден алдын және оның
өту барысында басқа да маңызды оқиғалар болып жатты. Ресеймен болған
келіссөздерден кейін жаңа Рессей –НАТО Тұрақты бірлескен кеңесі құрылды, ол
альянс пен Рессей арасында тұрақты ұзақ мерзімді серіктестікті дамытумен
айналысатын болды. Екеленген консультациялар Украина –НАТО арнайы
комиссиясының құрылуымен аяқталады. НАТО мемлекеттерінің үкіметтері
Жерортатеңізі елдерімен болған диалогта қол жеткізген табыстарды нығайтуға
бағытталған шаралар жөнінде мәлімдеді және Жерортатеңізіндегі
ынтымақтастықтың негізін салды. Кеңесі (СЕАП) құрылды. СЕАП жоғары
деңгейдегі ынтымақтастықтың негізін салды. Ол барлығына бірдей ашық есік
ұстанымына, сондай-ақ өзін-өзі теңестіру механизміне негізделуі тиіс болды.
Өзін-өзі теңестіру механизімінде әрбір серіктес –ел қатысты. Кеңес тұрақты
Мәжілістер үнемі елшілер, сыртқы істер министірлері мен қорғаныс
министірлері деңгейінде өткізіліп тұрады.
Кеңеске мүше 46 елдің мемлекет және үкімет басшылары қажет болған
жағдайда кездесулер өткізеді, соның бірі -1999 жылы сәуір айында
Вашингтонда өткен кездесу. Вашингтондағы СЕАП саммиті ХХІ ғасырдың
қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық мәселесін СЕАП шеңберінде ашық
талқылауға мүмкіндік берді. Мемлекет басшылары СЕАП территориясынан тыс
жерлерде, атап айтқанда, Косоводағы қауіпсіздікке төнген қатер туралы сөз
қозғады.
Мемлекет және үкімет басшылары Бейбітшілік жолындағы серіктестік
бағдарламасын әріғарай дамытумен байланысты екі құжат қабылдады. Оның
біріншісі НАТО-ның қамқорлығымен Бейбітшілік жолындағы серіктестік
операцияларын жүргізудің саяси-әскери құрылымы деп аталады. Онда серіктес-
мемлекеттердің саяси консультациялар мен шешім қабылдау процестеріне,
шапшаң жоспарлау мен НАТО-ның қамқорлығымен болатын операцияларды басқару
үшін ұйымдастыру процестеріне қатысу мәселесі қарастырылды. Екінші құжат
ХХІ ғасыр серіктестігі – жетілдірген және барынша әрекетті серіктестік
деп аталады, онда Бейбітшілік жолындағы серіктестік (ПРМ) бағдарламасын
барынша әрекетке келтіретін негізгі элементтер қарастырылады.
СЕАП-тың маңызды жетістігінің бірі – апатты жағдайларға ықпал ету
жөніндегі шаралар үйлестірудің Еуроатлантикалық орталығының (ЕАDRCC)
құрылуы болды. ОЛ Ресей Федерациясының ұсынысмен әрекет ету жоспарын
енгізді. Орталық 1998 жылы маусым айында ашылды және ашыла салысымен оған
БҰҰ-ның Бас комиссары босқындар мәселесі бойынша жүгінді, яғни, Косоводан
қашқан босқындарды орналастыруда Албанияға көмек көрсету өтінді. Бұл
аймақтағы 1996 жылы наурыз айының аяғында басталған босқындар дағдарысының
біртіндеп күшеюіне көмек көрсете бастады. ЕАDRCC сондай-ақ, Батыс
Украинадағы су тасқыны кезінде көрсетілген гуманитарлық көмекті үйлестіруде
маңызды рөл атқарды.
Осылайша, халықаралық қауіпсіздікті нығайту – бұл ұзаққа созылатын
процесс екендігі мәлім болды. НАТО-ға мүше елдердің қауіпсіздік саласында
қол жеткізген ынтымақтастық деңгейі тарихи маңызы бар жетістік болып
саналады. Сол себепті олар саяси еркіндік пен батылдыққа, сондай-ақ ерікті
ұлттық егемендігіне қауіпті сезінбестен бірлесіп жеткен ынтымақтастық
тәжірибесіне ризашылық білдіру тиіс. Мадридте жан-жақты ойластырылған шешім
қабылданды, ол қауіпсіздік аясында жалпы континенттің игілігі үшін
ынтымақтастықты тереңдетуге бағытталады. Бұл мұндай кепілдіктің уақыт өте
келе қауіпсіздік деңгейі бірдей барлық Еуропа мемлекеттеріне тарайтынынан
хабар береді.
НАТО-ға мүше елдер жоғарыда айтылған процестерді толық құнды рөлді
атқаруға тырысса да, кейде басқа елдер қауіп-қатердің астында қалатын
ескере бермейді. Кейбір елдер басқа бір елдердің есебінен қауіпсіздікке қол
жеткізгенде, тұрақтылық қауіп төнеді. Мұндай іргелі ұстаным Мадридте
қабылданған әрбір маңызды шешімнің негізінде жатыр. Мадридтегі жоғары
деңгейлі кездесуде дәл осыған ерекше мән беріледі. Осы жолда Еуропаға
көмек көрсететін институттардың қажеттігі туындады. Олар да өзгеруі тиіс.
Мадридте НАТО-ға мүше елдердің үкіметтері Альянсты осы күрделі мәселені
орындауға бейімдеу үшін бар күшті салғанын түсіндіреді. Олар өздеріне осы
жұмысты жалғастыру міндетін алғанын мәлімдей отырып, өздерінің
серіктестеріне оны орындауға жауапкершілікпен қарауды ұсынды. Бұл
ұсынысты НАТО-ға жаңадан мүше болған үш елмен қатар, Альянспен серіктестік
қатынастарды нығайтып отырған көптеген мемлекеттер де қолдады.
Осылайша, бүгінгі күні Еуропа елдері кездесіп отырған халықаралық
қауіпсіздікке төнген жаңа қатер өзінің интенсивтілігі мен мақсаттарына
қарай көпқырлы және әртүрлі болып келеді, олар: жаппай қырып-жоятын
қаруларды тарату, лаңкестік, халықаралық қылмыс, киберлаңкестік және тағы
басқа іс жүзінде қазіргі қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтитын көптеген
қауіп-қатерлер.
Қазіргі қауіпсіздікке төнген қатердің бірыңғай анықтамасы
болмағандықтан, оны мемлекеттер әртүрлі қабылдайды. НАТО қандай да бір
қауіп-қатерге қарсы тұру мақсатын көздей отырып, оны өршітпеудің көптеген
тәсілдерін игерді және қарсы тұруға ұжымды жұмылдырады.
Сонымен қатар, еуроатлантикалық кеңестікте аймақтың ұқсастық нығаюда
мұндай ұқсастық әрекеттерге байланысты. Қауіп-қатердің көп түрлі болуы
қауіпсіздік шеңберінде мемлекетаралық байланыстарды қиындатады. Сондай-ақ
еуроатлантикалық ұқсастықтың халықаралық маңызының күшеюіне ПДЧ-ға кандидат
– мемлекеттірдің демократялық дамуы бойынша міндеттерді бекіту мен оларды
көрші елдермен реттелген мәселелерді шешуі ықпал етеді. Кандидаттар үшін
бұл нормалар НАТО-ға кірудің перспективасы болып саналады, ал ұйым мүшелері
үшін мұндай міндеттерді орындаудың формальды механизмі болмайды.
Альянстың мақсаты – ұжымның қауіпті қабылдау және түсіну механизімін
құру НАТО-ға мүше әрбір мемлекеттің жеке қауіпсіздік диелеммасын барлық
одақтың қауіпсіздік дилеммасымен келістіру.
2. Жерорта теңізі диалогы Бейбітшілік жолындағы серіктестік
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі тұрақтылық кепілі.
НАТО –ны модернизациялаудан кейін, альянстың бұрынғы Варшава шартының
мүшелерімен және бұрынғы Қосылмайтын қозғалысқа қатысушылармен
ынтымақтаусуының элементтері НАТО-ның 90жж. қабылдаған. Бейбітшілік
жолындағы серіктестік және Жерорта теңізі диалогы атты екі
бағдарламасында көрініс тапты.
1994 жылы 10-11 қаңтарды НАТО-ға мүше елдердің мемлекет және
үкімет басшылары Брюссельдегі өткен Солтүстік-Атлантикалық кеңестің
сессиясында Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасын түзеуді
ұсынды. Шақырулар 1992 жылы құрылған Солтүстік-Атлантикалық ынтымақтастық
кеңесіне кірген мемлекеттерге, СБСЕ-нің басқа елдеріне жіберілді. 1994
жылы қабылданған қорытынды құжатта Вашингтон шартының 10 бабы келтірілді.
Солтүстік атлантикалық одақтың есігі осы дамытуға ұстанымдарын қорғауға
және дамытуға қабілетті Солтүстік-Атлантикалық аумақта қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге өз үлестерін қоса алатын басқа да Еуорпа елдері үшін
әрдайым ашық. Басқаша айтқанда, бұл бағдарлама НАТО блогымен интеграция
жолында кандидат – елдер үшін дайындық кезеңі ретінде қарастырылады.
Альянс басшылығы Вашингтон шарттарынан басқа халықаралық құқықтың негізгі
ұстанымдарын, оның ішінде БҰҰ-ның Уставын, Адам құқытарының жылпыға ортақ
декларациясы мен СБСЕ қорытынды актісін ұстанатынын көрсетті.
Серіктестік бағдарламасын іске асыру жөніндегі міндет Солтүстік
Атлантикалық кеңеске жүктелді. Ұйымдастырушылардың ниет білдіруімен,
серіктес-елдер НАТО-ның штаб пәтеріндегі саяси және әскери органдардың
жұмысына енуге рұқсат алды.
1996 жылдың басында серіктестік бағдарламасына 27 мемлекет қатысты
(Австрия, Әзірбайжан, Албания, Армения, Беларусь, Болгаия, Венгрия,
Грузия, Қазақстан, Қарғызстан, Латвия, Литва, Молдава, Польша, Румыния,
Ресей Федерациясы, Словакия, Словения, Түркменстан, Өзбекстан, Украйна,
Финляндия, Чехия, Швецария, Швеция, Эстония және бұрынғы Югаславия
республикасы, Македония, Ресей.)
НАТО шеңберіндегі серіктестік қатынастардың даму динамизімін
бағалайтын болсақ, қазір бағдарламаға қатысушы мемлекеттердің саны 40 тан
асады, яғни, қатысушылар саны 2 есе жуық артқан.
Бағдарламаны үйлестіруші топ Бельгияда Монс қаласында
орналасқан. Ол Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасының
негізінде Солтүстік-Атлантикалық одақтың сүйетін демократиялық
құндылықтары жатыр, ал бағдарламаның мақсаты- тұрақтылықты арттыру,
дүниежүзіне төнген қауіпті төмендету және қауіпсіздік саласында жекелеген
серіктес елдердің НАТО-мен қатынасын жәнне өз арасындағы қатынастарын
нығайтуы болып табылады.
Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасының мәні –
жекеленген елдер мен НАТО-ның арасындағы серіктестік, ол әрбір елдің жеке
қажеттілігін сәйкес құрылдаы, оған қатысушы үкіметтер НАТО мен арадағы
серіктестік қандай деңгейде және қандай қарқында дамитындығын өздері
таңдайды.
НАТО және серіктестік –елдер мәселелердің кең шоғыры бойынша
үнемі консультациялар алып отырады. НАТО елдері мен серіктес – елдердің
әскерилері (күштері) бірлесіп оқу жаттығулар өткізеді, НАТО-ның
жетекшілігімен өтетін операциялар шеңберінде иық тиістіріп қызмет
атқарады. Олар сондай-ақ лаңкестікке қарсы бірлесіп күреседі.
Ынтамақтастық әскери реформаларды жүргізуге қару-жарақтартарды
таратуға қарсы күреске, жаяу әскерлерге қарсы миналар мен қару-жарақ
арсеналына байланысты пайда болған қауіптерді азайтуға, апаттарға ықпал
ету дайындығына, ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағытталады.
Серіктес-елдер Солтүстік-Атлантикалық одақтың Балкан аймағынан
Ауғанстан, Ирак, Дарфурға дейінгі жүргізіп отырған операциялары мен
миссияларына айтарлықтай үлес қосып отыр.
Серіктес- елдердің әскерлері (күші)НАТО-ның басшылығымен өтетін
операцияларда белсенді қимылдауға қабілетті болуы үшін олар үнемі НАТО-
ның оқу-жаттығу, және соғыс дайындық бағдарламасына қатысып отырады.
Әскери реформа. Тәжірибе алмасуға, әскери реформалардың кең көлемді
проблемаларын шешуге және оның экономикалық әлеуметтік салдарын басқаруға
бағытталған бағдарламалар НАТО-ның серкітес елдермен ынтымақтастығының
маңызды формасы болып табылады.
Бұл саладаға басымдық міндет азаматтық демократияның бақылауныдағы
қорғаныс органдарын құруға ықпал ету.
Лаңкестікке қарсы күрес. 2001 жылы 11 қыркүйекте АҚШ-ты болған
оқиғадан кейін іле-шала жиналған НАТО- елдерінің және серіктес-елдердің
елшілері бұл шабуылды қатаң айыптап, лаңкестікпен күресу үшін барлық
күштерін салуға міндеттенді.
2002 жылы Прагадағы жоғарғы кездесуде НАТО және серіктес мемлекетер
лаңкестікпен күрес бойынша серіктестіктің әрекет ету жоспарын жасады. Ол
тәжірибе алмасу мен ынтымақтасуда мынандай салалар бойынша жақсартуды
көздеді: шекараның қауіпсіздігі, лаңкестікке қарсы күресте дайындық пен
оқу жаттығуларды ұйымдастыру, сондай-ақ терактіден қорғану үшін немесе
терактілердің салдарын жою үшін қажетті күштер мен құралдардың негізін
жасау.
Қару-жарақтарды таратуға қарсы әрекеттер. Солтүстік-Атлантикалық одақ
қару-жарақтарды таратуға байланысты мәселелер бойынша серіктес-елдермен
консультациялар арқылы өзара түсіністікке қол жеткізуге және ақпарат
алмасуды ұлғайтуға тырысуда. Нақты проблемаларға арналаған бірқатар
семинарлар практикалар өткізілді.
Сібір түйнемесі: тәжірибені жинақтау атты тақырып жан жақты
талқыланды, оны талқылау барысында 2001 жылы күзде АҚШ- да және басқа
елдерде болып өткен оқиғаларға талдау жасалынды және ерекше жағдайларда
әрекет ету жоспарының бірқатар негізгі кезеңдері белгіленді. Талқыланған
жекеленген тақырырыптар өнеркәсіптің айнала қоршаған ортаға тиігізетін
зияны мен басқа да оперативті медициналық проблемаларға байланысты.
Машиналар мен атылатын қаруларға қарсы күрес. Еуроатлантикалық
серіктестік Кеңесі атылатын қару мен жеңіл қарулану және машианмен күрес
акциялары бойынша арнайы жұмыс тобын құрды. Ол аталған қару-жарақтардың
айналымын тиімді бақылауды қалай ұйымдастыру жөнінді (мысалы, экспортты
мемлекеттік бақылау жүйесімен және мәжбүрлеу механизімдерімен) ақпарат
алмасу үшін форум ұйымдастыру тиіс болды.
Осыған орай НАТО-ның Бейбітшілік жолындағы серіктестік
бағдарламасы мынандай әрекеттерді үйренуге ықпал етеді: қорларды қалай
басқару керектігін, оларды сақтаудың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі,
мол қорларды пайдаға асыруды және жоюды, сондай-ақ бітімгершілік
операциялары кезінде қару-жарақтарға жинап алып, оның көзін жоюды
үйретеді. 2000 жылы жаяу әскерге қарсы миналарды, оқ-дәрілердің, атылатын
және жеңіл қарудлардың керексіз артығын жоюға ықпал ететінарнайы мақсатты
қор (фонд) құрылды.
Осылайшы, альянстың Орталық және Шағыс Еуропа елдерімен
ынтымақтастығының басталуы НАТО-ның жерорта теңізіндегі бастамасының
пайда болуын белгілі бір деңгейде анықтап берді. Бұл бастама
Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасымен қатар интеграциялық
процестерді Солтүстік-Атлантикалық одақ пен үшінші мемлекеттер арасындағы
дамытуды мақсат етеді. Бағдарламаның негізінде НАТО-ның ресми
тұлғаларының мынадай позициясы жатыр: Еуорпаның қауіпсіздігі жалпы
алғанда жерорта теңізі аймағының қауіпсіздігіне және тұрақтылығына тығыз
байланысты, ал Жерорта теңізіндегі өлшем Еуорпалық қауіпсіздік
архитектурасының бір бөлігі болып табылады.
Жерорта теңізіне 22 мемлекет шыға алады, және әр қайсысының
қауіпсіздік проблемасына өзінің жеке көз қарасы қалыптасады. Жерорта
теңізі өзінің ерекшеліктері бойынша, ондағы қоршаған ортаға теріс әсер
ететін проблемалары бойынша әр текті аймаққа жатады. Сондықтан мұнда НАТО-
ның жан жақты ойластырылған Жерорта теңізі стратегиясы болуы қажет пе
деген мәселе емес, Жерорта теңізі диалогы шеңберінде қандай нақты
қадамдар жасалуы мүмкін деген мәселе қарастырылады.
Солтүстік-Атлантикалық одақтың Солтүстік Африка елдерімен
қатынастарын дамытуға ниеті қырғи қабақ соғыс кезінде басталған
болатын. Бірақ ол кезде саяси блокта Оңтүстік бағыт емес, Шығыстық бағыт
үстем болды. Жерорта теңізі контексте екі полярлы аймақ деп
есептелінетін. Соған сәйкес, Жерорта теңізі НАТО-ның Оңтүстік қанаты
(флангы) болып саналды және екінші деңгейлі маңызға ие болды. Блоктық
қарсыласын аяқталғаннан кейін ғаламдық ядролық қақтығыстың пайда болуы
мүмкіндігі келмеске кетті, бірақ аймақтық қақтығыстардың қауіптілігі
айтарлықтай өсті, мысалы, Ирактың Кувейтке шабуылы, Балкандағы дағдарыс
халықаралық лаңкестіктің өсуі және Солтүстік атлантикалық одақ бұл
проблемаларға қатыспай тұра алмады. Қазіргі жағдайда НАТО-ның Жерорта
теңізі қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қосқан үлесі ұжымдық қорғаныс
ұстанымдарын жүзеге асырудан, дағдарыстарды шешуден, бітімгершілікпен
ядролық қаруларды таратпау режимін қолдаудан көрінуде.
Іс жүзінде, Жерорта теңізі диалогы 1994 жылы қаңтар айында НАТО
елдерінің мемлекет және үкімет басшылары Брюссель саммитінде Таяу Шығыс
елдерімен арада сенісмділік пен өзара түсіністікті нығайту ниеті жөнінде
жарилаған кезден басталады. 1994 жылдың аяғында НАТО Солтүстік-
Атлантикалық одақ пен оған крімейтін Жерорта теңізі елдерімен аймақтық
тұрақтылықты дамыту мақсатында қатынастар орнатуға дайын екендігін
мәлімдеді. Соның артынша 1995 жылы ақпан айында Жерорта теңізі диалогына
қосылуға Египетке, Израйлге, Мавританияға, Марокко мен Туниске шақырулар
жіберілді. Кейінірек мұндай шақыруды Иордания да алды.
Жерорта теңізінде НАТО мен өзара әрекет пен диалогты бастаған жетінші
мемлекет Алжир болды: 2000 жылы альянстың бас хатшысы Джордж Робертсон
Алжир үкіметіне тез арада келісім жауабын беруді сұраған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
Кіріспе
1 Бөлім. НАТО-ның жаңа стратегиялық тұжырымдамасы.
1.1. НАТО трансформациялау және жаңа стратегияны қалыптастыру жолында
1.2. Жерорта теңізі диалогы, Бейбітшілік жолындағы серіктестік -
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі тұрақтылық кепілі.
1.3. НАТО-ның бітімгершілік әрекетін тәжірибеде қолдану: операциялар мен
миссиялар.
2. Бөлім. НАТО халықаралық қауіпсіздіктің жаңа архитектурасында
2.1. НАТО АҚШ-тың геосаяси құралы ретінде қазіргі заманғы тәсілдері.
2.2. Лаңкестікпен күресте НАТО-ның қазіргі заманғы тәсілдері.
2.3. Альянсты кеңейтудің салдары және НАТО-ның қазіргі кездегі
проблемалары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қазіргі кезде дүниежүзінің барлық дерлік мемлекеттері өздерінің ұлттық
қауіпсіздіктерін тек қана өз күштеріне сүйеніп қорғау мүмкін еместігін
түсініп отыр. Бұл тек даму деңгейі орташа немесе төмен елдерге ғана емес,
сондай-ақ көшбасшы мемлекеттерге де қатысты. Осылайша қауіпсіздіктің
ұжымдық жүйесін құру қажеттігі келіп шықты, ол осы жүйедегі әрбір мүше
мемлекеттің қауіпсіздігіне ортақ жауапкершілікті өз мойнына алуы тиіс
болды. Қазірдің өзінде Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде әзірше жақсы
жетілмеген болса да, ғаламдық сипаттағы дағдарыстарды шешудің механизмі
қалыптасты.
Бірақ бүгінгі күні әлемдік тұрақтылықты, татулықты қалыптастыру жөнінде
айтуға бола ма? Оның жауабы да теріс болар еді. Оның әртүрлі, даулы
түсініктері бар. Көптеген батыс зерттеушілері тұрақтылықтың негізгі
алғышарты жалпы құндылықтар жүйесін, ең алдымен демократияның қалыптастыру
қажеттігіне сілтеме жасайды. Бірақ, демократиялық құндылықтар мәдени
факторлармен және тарихи тәжірибемен анықтала бермейтінін ескере бермейді.
Сонымен қатар тұрақтылықты қалыптастыруға қатысты белгілі бір теория
болмағандықтан тек демократиялық құндылықтар арқылы тұрақтылыққа қол
жеткізуі мүмкін емес.
Тұрақтылықтың алғы шарттарына өзін идентификациялау, транспаренттілік ,
әскерилер арасындағы ынтымақтастық, жеткілікті дамыған экономика сауда
байланыстарын әрі қарай дамытумен жаңа қауіпке қарсы күш біріктіру
қажеттігі жатады.
Қауіпсіздіктің ғаламдық қауымдастығын қалыптастыру халықаралық аренадағы
тәртіптің жалпы ережелерін түсінуді талап етеді. Қазіргі кезде тұрақты
татулық географиялық тұрғыдан алғанда Еуропаның батыс бөлігі мен Солтүстік
Америка қауымдастығында орын алған. Қауымдастыққа кірген мемлекеттер өз
арасында рационалды саси акт ретінде соғыс жүргізуге жол бермейді, оның
үстіне соғысу субрационалды түрде ақылға сыйсайды. Американдық Дж.Мюллер
былай деп атап көрсетті: Адамның санасында соғыс идеясының пайда болуы
үшін мынадай екі кезеңдік процестен өтуі тиіс: біріншіден, соғыс шынайы
мүмкіндік ретінде қарастырылуы тиіс, екіншіден, мұндай мүмкіндіктерді
талдау кезінде соғыс жүзеге асыруға лайықты деп танылуы мүмкін. Соғыс
идеясы жағдайдан шығудың мүмкіндігі ретінде адамның басына келмеу керек,
сонда ғана ол іске аспайды.
Орталық және Шығыс Еуропаға тұрақты татулықтың аумағын тарату НАТО-ның
Еуропадағы соғыс болу мүмкін емес аумақтарды кеңейту мақсатына жатады.
Бұл диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі сонда, дүниежүзінде
тұрақтылыққа кепілдік беретін және қауіп қатерлерге ықпал ете алатын
қауіпсіздік жүйесін құрудағы НАТО-ның қазіргі кезде жүргізіп отырған
саясатын ғылыми-теориялық тұрғыда түсінудің қажеттілігін көрсетеді.
НАТО соңғы он жылдықтың едәуір бөлігін еуропа мен Орталық Азияның
көптеген серіктес елдерімен қауіпсіздік саласында ынтымақтастықты дамытуға
жұмсады. Альянстың басты мақсаты бұрынғысынша қатысушы елдердің ұжымдық
қорғанысын қамтамасыз ету болса да, ол өзінің бірқатар басымдықтарын қайта
қарастыра отырып, белгілі бір деңгейде Еуропалық-Атлантикалық аймақта
қауіпсіздікті арттыруға ықпал етуде. Бүгінгі күні Альянс осы аймақта
қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған халықаралық байланыстардың жаңа
жүйесінің негізгі ұйымдастырушы күші болып саналады. Қазіргі кезде 46 ел,
оның ішінде НАТО-ға, бұрынғы Варшава шартына мүше елдер, жаңа тәуесіз
мемлекеттер және дәстүрлі бейтарап елдер бірлесіп арнайы оқулар
ұйымдастыруда, қауіпсіздік мәселелерін бірігіп талқылауда және
бітімгершілік операцияларын да бірлесіп жүргізуде.
Әрине, мұндай жан-жақты құрылымнан тұратын ынтымақтастықтың құнды болары
сөзсіз. Барлық елдердің құрылымы болады, олар сол құрылымның көмегімен
қауіпсіздік аясында өз мүдделерін жүзеге асыра алады. Ұсақ, икемге
келмейтін аймақтық альянстарды құрудың, біржақты шешім қабылдаудың қажеті
болмай қалады. Бейбітшілік жолындағы серіктестік (ПИМ) бағдарламасының
және еуро-атлантикалық серіктестік Кеңесінің (СЕАП) қызметінің шеңберінде
қауіпсіздік аясында жаңа байланыстар жасалады, оның құрылымы жаңа мүшелері
үшін түсінікті және ынтымақтастық үшін ашық болады. Мұның өзі ғана
айтарлықтай өзгерістерді және болашақ ұрпақтың қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін маңызды үлесін көрсетеді. НАТО-ның қазіргі кездегі стратегиялық
тұжырымдамасында Солтүстік Атлантикалық одаққа кездесетін қауіпсіздікке
төнген қауіп-қатерлер көп бағытты және болжауы қиын-деп сипатталады.
НАТО-ның қауіпсіздік саласындағы бірінші деңгейдегі мақсаттары мынадай:
- Еуро-атлантикалық аймақта тұрақтылықтың негізі болу;
- Қауіпсіздік мәселелері бойынша консультация өткізу үшін форум қызметін
атқару;
- НАТО-ға мүше кез келген мемлекетке қарсы агрессияның қаупінен ұстап тұру
және қорғау;
- Дау-жанжалдарды болдырмауға және дағдарыстарды реттесуге белсенді түрде
қатысуға ықпал ету,
- Еуро-Атлантикалық аймақтың басқа елдерімен кең көлемді серіктестікті ,
ынтымақтастықты, диалогты дамытуға ықпал ету.
Қауіпсіздік саласында шақырулар мен қауіп қатерді бағалау кезінде 1999
жылғы стратегиялық тұжырымдамасында мынадай қорытынды жасалды: стратегиялық
жағдай негізінен оңды бағытта өзгеруде және қырғи қабақ соғыс аяқталған
соң , Солтүстікатлантикалық одақ басқа ұйымдармен қатар, еуро-атлантикалық
қауіпсіздікті нығайтуда айтарлықтай рол атқаруда.
Жаңа мақсаттарға байланысты НАТО соңғы онжылдықта ұжымдық қорғанысқа
жауап беретін одақтан қауіпсіздіктің кең көлемді аспектілері бойынша
мемлекеттерді ынтымақтастырушы серіктестік орталыққа айналды. 1990 жылдан
бастап бұрын Варшава шартына қатысқан елдермен және бұрынғы Кеңес Одағының
тәуелсіздік алған республикаларымен тұрақты қатынастар орнатылды. Бұл
алғашында Солтүстік-Атлантикалық ынтымақтастық Кеңесінің шеңберінде,
кейіннен Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасы шеңберінде
жасалды.
Сонымен қатар, НАТО жаңа сынақтарды жеңіп шығу үшін бірқатар жаңа
бастамалар көтерді. Сол бастамалардың ішіндегі ең негізгілері мыналар:
қорғаныс потенциалын дамыту жөніндегі бастама, еуропалық қауіпсіздік пен
қорғанысты жетілдіру, жаппай қырып-жоятын қаруға қарсы күрес бойынша
Орталық құру, мұнда НАТО-ның негізгі мақсаты- сондай қарулардан келетін
қауіпке ықпал ету қабілетін арттыру және оның таралуына жол бермеу.
НАТО трансформацияларының маңызды мақсаттарының бірі – бұрынғы
қарсыластарымен диалог және ынтымақтастық арқылы өзара түсіністік пен
сенімділікті орната отырып, қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайту болды.
1994 жылы НАТО Бейбітшілік жолындағы серіктестік бастамасын көтерді. Бұл
бағдарлама оған қатысушы елдерге қарулы күштерін және қоғамды
демократияландыруға көмек беру үшін бағытталған. Әрбір мемлекеттің
қажеттілігіне бейімделген бағдарлама қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қажетті
бағдарламаны жүзеге асырудың аспектілерін таңдауға серіктестеріне рұқсат
ете отырып, әртүрлі салада ынтымақтасуға мүмкіндік береді.
Өткізілетін шаралар әскери оқу және семинарлардан бастап дайындық
курстарына дейінгі әртүрлі әрекеттерді қамтиды. Қарулы күштерді барынша
траспаренттілікке айналдыруға ерекше көңіл бөлінуде. Бейбітшілік жолындағы
серіктестік бағдарламасының шеңберінде жинақталған тәжірибе бітімгершілік
контингеттеріне қатысушы елдердің арасында ынтымақтастықты дамытуға
айтарлықтай ықпал етті.
2001 жылы 11 қыркүйекте жасалған террористік актілер Солтүстік-
Атлантикалық одақтың стратегиялық көзқарасына қатты ықпал етті.
Лаңкестердің самолеттерді Нью-Иорктегі Бүкілдүниежүзілік сауда орталығына
және Вашингтондағы Пентагонға бағытталған күннің ертесіне НАТО-ның
одақтастары Солтүстік-Атлантикалық одақтың тарихында алғаш рет Солтүстік-
Атлантикалық шарттың 5 бабын қолдану жөнінде шешім қабылдады. Онда былай
делінген: Шарт жасаушы тараптар мынадай жағдайлармен келіседі – Еуропаға
немесе Солтүстік Америкаға жасалған бір немесе бірнеше қарулы шабуылдар
жалпы оларға қарсы жасалған шабуылдар деп қарастырылады, мұндай қарулы
шабуыл жасалған жағдайда БҰҰ-ның 51-бабында айтылған жеке немесе ұжымдық
қорғану құқығын жүзеге асыру тәртібіне орай шарт жасаушылар бір-біріне
көмектеседі. Олар жеке немесе бірлесіп әрекет етеді, егер қажет деп тапса
Солтүстік -Атлантикалық аймақта қауіпсіздікті орнату және оны сақтау
мақсатында қару қолдана алады[4].
Бүгінгі күні дүниежүзінде болып жатқан оқиғалардың логикасы
қауіпсіздіктің ұжымдық қауымдастығын қалыптастырудың қажеттігін көрсетті.
Мұндай қауымдастықтың негізін құрудың шынайы алғышарты да бар.
Мемлекеттердің және ұжымдық қауіпсіздіктің аймақтық ұйымдарының өзара
әрекет ету мүмкіндігін әрі қарай дамыту керек. Мақсатқа жету үшін мыналар
қажет:
- бірлескен әскери операцияларды жүргізудің тәжірибесін кеңейту;
- лаңкестік және жаппай қырып-жоятын қаруларды тарату сияқты
әрекеттерге бірлесіп жауап беру және бұл қауіптерден қорғану
жолдарын іздестіру;
- ұзақ мерзімді жоспарда дүниежүзінде тұрақтылықты нығайту жолдарын
бірігіп ойластыру;
- аймақтық және аймақтық емес жанжалдарға қатысып өзінің саяси
сызбасын келісіп шешу.
Жоғарыда келтірілген жағдайларды ескере отырып , НАТО сол аталған
мақсаттарға жету үшін ұйымдастыру формасы бола алады. Бұл мақсаттарға
жетуге басқа ұйымдарға қарағанда, НАТО әбден лайық. Әрине, мүлдем басқаша
жаңа құрылым жасауға болады, бірақ ол көп күш жұмсауды қажет етеді.
Сонымен, бұл жұмыстың мақсаты НАТО-ның өзі ықпал ететін зонада ғана
емес, оның сыртында да тұрақтылықты қамтамасыз ету мен бейбітшілікті
сақтауға қатысты жүргізіп отырған саясатының ерекшеліктерін кешенді талдау
болып табылады.
Осылайша, бұл зерттеуде төмендегі мәселелер көзделеді:
- НАТО-ның алдағы белгіленген процестерін және олардың бұл жүйедегі
ең тиімді, әрі әрекетті құрамдасы ретінде жақын болашақта
транформациялануын қарастыру және оларды талдау;
- НАТО-ның Бейбітшілік жолындағы серіктестік, Жерорта теңізіндегі
диалог бағдарламалары арқылы тұрақтылық пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету саясатын талдау және зерттеу;
- Бітімгершілік операциялар мен миссияларды жүргізуде негізгі
мақсаттар мен міндеттерді анықтау, халықаралық лаңкестікпен
күресте НАТО-ның қазіргі заманғы тәсілдерін талдау.
Әдіснама. Аталмыш жұмыстың авторы зерттеу барысында ғылыми жинақтың
әдістеріне және нақты негізделген зерттеулердің талдауына, сондай-ақ НАТО-
ның тұрақтылық пен бейбітшілік қамтамасыз етуде жүргізіп отырған саясатының
ерекшеліктерін зерттеумен айналысқан саясаткерлердің, ғылыми
қызметкерлердің мақалалары мен еңбектеріне сүйенді.
Зерттелу деңгейі: 1990 жылдың аяғындағы отандық зерттеушілердің ғылыми
жұмыстары негізінен реалистік және көп аспектілі сипатта болды. Әсіресе,
В.И.Алесиннің, Т.Т.Шаймергеновтың, М.Лаумуминнің еңбектері ерекше көңіл
аударуға тұрарлық. Сондай-ақ ресейлік Т.Арзаманованың, А.А.Языкованың,
О.Кулаковтың, С.А.Романенконың, Е.К.Силиннің, Т.Г.Пархалинаның,
А.Г.Арбатовтың, А..Богатуровтың, В.Г.Барновскийдің, Д.А.Даниловтың,
Ю.П.Давыдовтың, А.В.Загорскийдің, А.Г.Ивановтың, А.В.Кортуновтың,
В.С.котлярдың, В.А.Кременюктің, В.И.Кривохожидің, А.А.Конаваловтың,
Д.А.Грениннің, М.А.Троицкийдің, В.В.Штольдің, Т.В.Юрьеваның зерттеулері
жоғары ақпараттық мазмұндылығымен, Еуроатлантикалық аймақта қауіпсіздік
саласындағы саяси шынайылықты көрсететін кәсібилігімен ерекшеленеді.
Бұл жұмыстың хронологиялық шеңбері 1991 жылдан осы кезеңге дейінгі
уақытты қамтиды. 1991 жылы НАТО Орталық және Шығыс Еуропа елдерімен ресми
сапарлар және дипломатиялық қатынастар жасады. Рим декларациясының 1991
жылы қарашада жариялануы осы эволюциялық қатынастардың барынша мықты
институционалдық негізде қайта құрылуына негіз болды. Оның шешімі ретінде
1991 ж желтоқсанда Солтүстік-атлантикалық ынтымақтастықтың Кеңесі құрылды
(ССАС), оған НАТО елдері мен жаңа консультативтік формуладағы Орталық және
Шығыс Еуропаның бастапқыда тоғыз елі қосылды. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
мақсаты мен міндетіне сәйкес құрылған. Ол кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Бөлім. НАТО-ның жаңа стратегиялық тұжырымдамасы.
1.1. НАТО трансформациялау және жаңа стратегияны қалыптастыру жолында.
Еуропада күрделі динамикалық процестер дами бастады, оның барысында
еуропалық қауіпсіздіктің жаңа құрылымы қалыптасады, ол жөнінде ондаған
жылдар бойы дискуссиялар жалғасуда. Оның маңызды бөлігінің бірі Солтүстік-
Атлантикалық шарт Ұйымы (НАТО).
Осыған байланысты НАТО-ның бүгінгі жағдайы қандай, жаңа іс жүзіне
бейімделуі қалай өтуде, еуроатлантикалық кеңістіктің қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде Альянс қандай рөл атқаруда деген мәселелер бойынша
қызығушылық туындап отыр.
Кезінде Кеңес Одағына қарсы тұру үшін құрылған Альянс КСРО құлап,
Варшава шарты Ұйымы тарағаннан кейін де өмір сүруін тоқтатқан жоқ.
1990 жылы шілдеде Лондонда өткен НАТО Кеңесінің сессиясында НАТО-ға мүше
елдер альянсты Еуропа тарихында ең сәтті құрылған одақ деп мойындадаы.
Осы жағдайға қарамастан, қауіпсіздік мәселелерін шешудің тәсілдерін өзгерту
қажет болып отыр.
1991 жылы НАТО Орталық және Шығыс Еуропа елдерімен өзара сапарлар
жасасып, дипломатиялық қатынастар орнатты. Рим декларациясының 1991 жылы
қараша айында жариялануы осы эволюциялық қатынастардың барынша мықты
институционалдық негізде қайта құрылуына негіз болды.
Оның тікелей шешімі ретінде 1991 жылдың желтоқсан айында Солтүстік-
Атлантикалық ынтымақтастықтың Кеңесі құрыды.(ССАС).Оған НАТО елдері мен
жаңа консультативтік форумдағы Орталық және Шығыс Еуропаның бастапқыда
тоғыз елі қосылды. 1992 жылы наурыз айында Солтүстік-Атлантикалық
ынтымақтастықтың Кеңесіне ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің барлығы қосылды,
ал, 1992 жылдың маусым айында – Грузия мен Албания кірді. Солтүстік-
Атлантикалық ынтымақтастық Кеңесінің алғашқы мәжілісі 1991 жылдың 20
желтоқсанда өтті, дәл осы уақытта Кеңес Одағы өзінің өмір сүруін тоқтатты.
Рим декларациясы НАТО сессиясында 1991 жылы НАТО-ның жаңа стратегиялық
тұжырымдамасын қисынды мазмұндады, онда континенттің қауіпсіздігіне қауіп
төнген жағдайда тек Еуропадағы емес, оның сыртында да туындаған жанжалдарды
реттеуде НАТО-ның рөлін арттыру қарастырылды. Сонымен қатар, Альянс
шекарасында қауіпсіздік пен қорғаныстың жеке Еуропалық жүйесін құру
көзделді. (ЕСБО).
Тұжырымдамада қауіпсіздік саясаты бірін-бірі толықтыратын үш элементке
негізделетіні атап көрсетілді:
- континенттің барлық елдері арасында , сондай-ақ, трансатлантикалық
шекаралар мен батысеуропалық институциялар арасындағы диалог пен
ынтымақтастық;
- ұжымдық қорғаныс мүмкіндіктерін қолдау;
- әскери өлшем, ол мақсатқа жетудің ажырамас бөлшегі.
1994 жылы қаңтар айында НАТО-ның Брюссель саммиті болып өтті, ол
Альянстық постконфронтациялық дамуындағы кезең болды. Мұнда Вашингтон
шартының ұстанымдарын өмірге енгізе алатын және Солтүстік-Атлантикалық
аймақта қауіпсіздікті қамтамасыз етуге өз үлесін қоса алатын басқа еуропа
елдері мүше болуға альянстың есігі ашық деп тұжырымдалды.
Көлемді сырттай қауіп-қатер мен АҚШ-тан тәуелсіз еуропа елдерінің
қорғаныс интеграциясы болмаған жағдайда Альянстың құлдилауын болдырмас үшін
бірнеше механизмдер іске қосылды: Көпұлттық бірлескен оперативтік-
тактикалық күштер (МООТС), Бейбітшілік жолындағы серіктестік (ПРМ) және
НАТО-ны кеңейту. Сонымен қатар, альянс шекарасында ядролық қаруларды
таратпау жөніндегі мәселе мен Жерорта теңізі елдерімен ынтымақтастық
бағдарламасын дамыту жөнінде талқылау басталды.
Халықаралық қауымдастықтың соңғы онжылдықта қауіпсіздік саласындағы
ғажайып жетістіктерінің бірі Бейбітшілік жолындағы серіктестік
бағдарламасы болды. Оны қабылдаған соң, 1994 жылы осы бағдарламаға қосылуға
шақыруды отыз ел қабыл алды. Оның ішінде он ел НАТО бойынша Одақтас болды:
Венгрия, Польша, Чехия 1999 жылдан бастап, 2004 жбастап Эстония, Болгария,
Латвия, Литва, Румыния, Словакия, Словения.
НАТО-ның қазіргі шынайылыққа бейімделуі жөнінде әртүрлі бастамалар
қабылдануда. Бұл күш салулардың мәні мен бағыты толығымен 1999 жылғы
Стратегиялық тұжырымдамада және 2002 жылы қарашада өткен НАТО-ның Прага
саммитінің шешімінде көрініс тапқан.
Жаңа концепциялық тұжырымдамаға сәйкес, НАТО-ға еуро-атлантикалық
қауіпісіздіктің қалыптасқан жүйесінде орталық рөлді атқару жүктелді. БҰҰ-
ның Жарғысына сәйкес демократиялық институттарды дамыту мен дауларды бейбіт
түрде шешу жолдарын қарастырылды. НАТО-ға қатысушы елдерге қарсы ірі
көлемдегі агрессияның болу мүмкіндігі аз екендігін мойындай отырып,
тұжырымды жасаушылар альянс әртүрлі бағыттағы қауіптерге және болжап
болмайтын қауіптерге қарсы тұруы тиіс деп атап көрсетті.
Мұндай қауіптердің қатарына мыналар жатады: ядролық, биологиялық және
химиялық қаруларды тарату, лаңкестік, диверсия мен ұйымдасқан қылмыс,
өмірлік маңызды ресурстардың көздерін бұзу, қарулы қақтығыстарға алып
келетін адам топтарын бақылаусыз орналастыру.
Дау-жанжалдарды болдырмауға және дағдарыстарды реттеуге үлкен мән
беріледі. Сонымен қатар, Вашингтон шартының 5-бабы альянстың кез-келген
қатысушысына қарсы агрессия болған жағдайда ұжымдық қорғаныстың
ұстанымдарын анықтайды, операцияларды жүргізуге мүмкіндік береді. Альянсқа
қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуде дәстүрлі зонаның
сыртына да шығу идеясы ойластырылуда.
НАТО-ның Прага саммиті шешімінде оның жаңа қауіптер мен шақыруларға
бейімделуі туралы стратегиялық тұжырымдаманың ережелерінде тәптіштеп
айтылады. Бірінші кезекте мына мәселелер қарастырылды: 1) қазіргі заманғы
талаптарға сәйкес Альянстың әскери потенциалының сапасын арттыру;
2)лаңкестікке қарсы операцияларды тек альянс аймағында ғана емес, одан тыс
зоналарда да жүргізу үшін ықпал ету күштерін құруды жоспарлау; 3) әртүрлі
деңгейдегі штабтардың көпшілігін қысқарту. НАТО-ның жаңа құрылымы үйлесімді
және тиімді, жаппай қырып-жоятын қаруларды тарату қаупіне байланысты
жағдайларда тез арада күш пен әрекеттерді өрістетуге қабілетті болады деп
күтілуде. НАТО-ның барынша икемді әскери құрылымын қалыптастыру қажеттігі
бітімгершілік операцияларын жүргізу кезінде, лаңкестік пен жаппай қырып-
жоятын қаруларды таратуға қарсы әрекет ету жағдайды динамикалық өзгертуге
қиындық келтіретін қолайсыдықтарды жеңуге деген ұмтылыстан туындады.
НАТО өзінің бейімделу мен транцформациялау процесінде әскери құрылымның
ішкі мазмұны мен айнала қоршаған ортамен қатынасына тән консерватизмді
жеңуді ойластыруда. Жаңа проблемалардың пайда болуы ойлар мен жоспарларды
іске асыруды қиындата түсуде. Оның себептеріне альянсты кеңейту процесіне
ықпал етудің бірыңғай болмауы, әскери потенциалдардың саяси мәдениеті мен
деңгейінің әртүрлі болуы, НАТО мен ЕС арасында оңтайлы қатынастарды
іздестіру жатады.
НАТО-ның өзінің жауапты дәстүрлі зонасынан тыс сыртқа шығу мүмкіндігін
қарастыратын болсақ, ол көбінесе, қауіпсіздікке төніп отырған қатер
еуропадан тыс сипатта деген уәжді алға тартып отыр. Осыған байланысты НАТО-
ның алдында қауіпсіздік аясында әрекет ететін басқа халықаралық
институттармен бірлесіп қызмет атқару проблемасы тұр. Сондай-ақ, альянсты
құқықтық нормаларды сақтап, БҰҰ қауіпсіздік Кеңесінің ерекше рөлін мойындай
отырып, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі қалыптасқан
қауымдастыққа икемделуі қажет.
НАТО-ның кеңеюіне байланысты бірқатар проблемалар пайда болды, олар
экономикалық және саяси дамудың, әскери потенциалдардың деңгейі мен
сапасының, БҰҰ-на қатынастардың әртүрлі болуына байланысты туындайды.
Альянс кеңейген сайын оның шешім қабылдауда шапшаңдығы жойылып, жалпы
құрылымды басқаруы төмендейді деген пікірлер айтылуда.
Ирак дағдарысы кезінде одақтастардың мақсатқа сәйкес әскери күштерді
қолдануында үлкен айырмашылықтар көрінді. Кейбір мемлекеттердің басшылары
БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің басымдық рөлін мойындап, халықаралық құқық
нормаларын сақтау қажеттігін алға тартты. Иракка қарсы операцияларды өткізу
үшін Түркияның территориясын пайдалануға келісім алу АҚШ-қа оңайға соққан
жоқ. Оның үстіне Вашингтонның және коалиция бойынша оның одақтастарының БҰҰ
Қауіпсіздігі Кеңесін айналып өтіп, әскери күштерді қолдану саясатын
көптеген еуропа елдерінің халқы, оның ішінде кезінде Иракқа қарсы әскери
әрекеттерді құптаған басшыларда қолдаған жоқ.
НАТО мен ЕО-тың өзара қатынасында әлі де белгілі бір қайшылықтар
сақталып отыр. Прага саммитінен кейін қабылданған екеуінің қатынасы туралы
Декларация олардың бірлесіп әрекет етуіне негіз қалады. НАТО ресурстарын
қолдану Еуроодаққа шығыстарын қысқартуға, әскери потенциалының құрылымын
оңтайландыруға және әртүрлі операцияларды жоспарлауда Альянстың жинақтаған
тәжіриесін пайдалануға мүмкіндік береді. Бірақ, әлі де екі ұйымның алдында
тұжырымдамалық және тәжірибелік проблемалар кешенін шешу мәселесі тұр, оның
үстіне Еуропалық Одақтың ішінде НАТО-ға тәуелсіз күштерді құру идеясын
талқылау жалғасуда.
НАТО-ның тағы бір проблемасы – оған қатысушы елдердің қарулы күштерінің
арасында қарумен және техникамен жабдықталуында айтарлықтай технологиялық
айырмашылықтардың болуы. Батыстық сарапшылардың берген бағасына қарағанда,
қазіргі кезде соғыс жүргізуге қажетті күштер мен құралдарға АҚШ-тан басқа,
Ұлыбритания мен Франция елдері ғана ие. Көптеген НАТО-ға мүше елдер, атап
айтқанда жаңадан қосылған елдер өздерінің әлеуметтік-экономикалық
проблемаларын ығыстырып қойып, әскери бюджеттерін ұлғайта алмайды. Осыған
байланысты бұл елдердің армиясын қаруландыруға жаңа заманғы әскери техника
әкелінбейді. Бұл жағдайдан шығудың жолдары біріншіден, қолда бар техника
мен қаруды модернизациялап, стандарт көрсеткіштеріне жеткізу, екіншіден,
ұлттық армияны мамандандыру жолымен жүру. Мұнда кейбір елдер өз күштерін
жаппай қырып-жоятын қарудан қорғау үшін шоғырландыруды жоспарлайды, келесі
елдер-арнайы операциялардың жекелеген түрлерін өткізу үшін күш жинайды, ал
басқа елдер- әскери-медициналық бөлімшелерді және т.бү нығайтады.
Прага саммитінің шешімі жоғарыда аталған технологиялық айырмашылықтарды
жоюға бағытталған, бірақ қабылданған әскери-техникалық бағдарламаны
тәжірибе жүзінде іске асыру тығыз үйлесімділікті, бірқатар әскери-
стратегиялық проблемалар бойынша консенсусқа қол жеткізуді , едәуір қаржы
бөлуді талап етеді.
Альянсқа Босниядағы, Герцоговиниядағы және Косовадағы бітімгершілік
операциялардың нәтижелеріне сыни тұрғыдан қаруына тура келеді. Ондағы
жағдай мүлдем өзгермеді деп айтуға болмайды, бірақ дау-жанжалдардың терең
себептері жойылмай қалыпқойды. Косовада серб халқы өлкенің сыртына
ығыстырылып шығарды, Босния, мен Герцоговинада әлі де басқарудың
жалпымемлекеттік жүйесі құрылмады. НАТО Ауғанстандағы операцияларды жүргізу
кезінде де үлкен қиыншылықтарға ұшырайды, әсіресе соғыс әрекеттерін осы
елдің провинцияларына ауытырған кезде қарсылықтарға тап болуы мүмкін.
Бұл шешілмеген проблемалар дағдарысты реттеуде әскери, сондай-ақ
гуманитарлық тәсілдер мен әдістерді қолдану қажеттігін көрсетеді. Сондай-ақ
барлық ойды түйіндей келе, бүгінгі күні дағдарыстық жағдайларды шешу үшін
саяси, экономикалық және гуманитарлық мүмкіндіктері бар және оларды кешенді
түрде қолдануға қабілетті БҰҰ-нан артық қолайлы ұйымды табу мүмкін емес.
Қырғи қабақ соғыс кезеңінен кейін Солтүстік-атлантикалық одақтың жаңа
стратегиялық контекстке бейімделуі кезінде қауіпсіздіктің кең анықтамасы
қабылданды және Еуроатлантикалық аймақта сеткітестік пен ынтымақтастықты
дамытудың зор кең көлемді стратегиясы ұсынылды. Серіктестік пен
ынтымақтастықты дамыту енді қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында НАТО-ның
басты мақсаттарының бірі ретінде қарастырылады. Бұл процесс 1990 ж
басталған болатын, сол кезде Солтүстік-атлантикалық одақтың басшылары Батыс
және Шығыс деп бөліп жатпай, рталық және Шығыс Еуропа елдеріне, бұрынғы
кеңестік республикаларға достық қолын созып, ынтымақтастықтың жаңа
қатынастарын орнатуды ұсынды.
Бейбітшілік жолындағы серіктестікке және Еуроатлантикалық серіктестік
кеңесіне қосылуға сондай-ақ, Босния мен Герцоговина және Сербиямен
Черногория ниет білдірді. НАТО бұл елдердің серіктестікке кіруін құптайды
және оларды Солтүстік атлантикалық одақта белгіленген шарттарды орындаған
соң, бұрынғы Югаславия бойынша халықаралық қылмыстық трибуналмен
ынтымақтасқан жағдайда, атап айтқанда, әскери қылмыс жасағандарды
тұтқындап, трибуналға тапсырған жағдайда серіктестікке қабылдайды.
Бейбітшілік жолындағы серіктестік (ПРМ) Солтүстік атлантикалық одақтың
өзі сүйеніп отырған тәжірибе жүзіндегі ынтымақтастық пен демократиялық
ұстанымдарға негізделген. Оның мақсаты – тұрақтылықты арттырып,
бейбітшілікке төнетін қауіпті болдырмау және қауіпсіздік аясында НАТО мен
жекелеген серіктес мемлекеттері арасында, және басқа да серіктес –
мемлекеттер арасында мызғымас қатынастарды орнату. Бейбітшілік жолындағы
серіктестік бағдарламасының мәні- НАТО мен әрбір серіктес мемлекеттің жеке
қажеттілігі ескеріліп құрылған және бірлесіп іске асырудың деңгейі мен
қарқынын қатысушы елдердің үкіметтерді анықтайтын серіктестік болып
табылады.
Саммиттен кейін альянсты реформалау процесі айтарлықтай жеделдеді. Енді
НАТО-ның алдында шешімін күткен жаңа қауіпсіздік проблемалары тұрды.
Кеңейту жөніндегі мәселе альянстың әскери-саяси ортаға бейімделуінің ең
негізгісі болды. Бір жағынан, Орталық және Шығыс Еуропа елдері НАТО-ға
қабылданбаса, он континент үшін тұрақсыздық жағдайы жалғаса береді, екінші
жағынан, НАТО-ның кеңеюі Ресей мен арада конфронтация туғызады және
кеңейген жағдайда НАТО мен Ресей арасындағы кейбір елдердің (мысалы
Украина) қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін.
НАТО-ны кеңейту мәселесіне қатысты консенсусқа батыста қол жеткізу оңай
болған жоқ. Негізгі ойлар эволюциялық нұсқадан (НАТО-ны да, Еуроодақты да)
біртіндеп кеңейту. Тұрақтылықты нығайту жолы мен (Орталық және Шығыс
Еуропа аумағынан НАТО-ға қосу арқылы тұрақсыздықты жою) Стратегиялық әсер
етуге (Ресей тарапынан бұл елдерге ашық қауіп төнген жағдайда ғана
кеңейту) келіп тоғысады.
1995 жылы кеңейту жолдары туралы мәселені зерттеу кезеңі болды.
Батыс дипломатиясы үшін НАТО-ның кеңеюі бір сәтте шешілетін мәселе емес,
әртүрлі мүдделерді келісудің ұзақ процесі болды. Шығыстағы еуропалықтар
альянсқа мүше болуға алғаш рет қызығушылық білдіргенде НАТО мен АҚШ
альянстың кеңеюі үшін аш екендігін бірнеше мәрте атап өтті. Бұл саясатшылар
мен ведомстволардың сондай-ақ НАТО елдері үкіметтерінің арасында кеңейтудің
әдістері мен қарқыны туралы және кандидаттардың құрамы туралы мәселе
бойынша пікір қайшылығын тудырды.
Төменнен және сырттан кеңейтуді жақтайтындардың қатты қысымына
қарамастан Клинтон әкімшілігі ұзақ уақыт бойы жалтақтаумен болды. Тек 1994
жылдың қаңтарында АҚШ президенті Брюссельде былай деп мәлімдеді. Кеңейту
болма деген мәселе шешілді, ендігі мәселе қашан және қалай іске асатындығы
жөнінде болмақ.
1994 жылы жазда және күзде болып өткен СНБ , Пентагон және мемелекеттік
департамент арасындағы қызу дискуссия барысында кеңейту БЖС-ға (Бейбітшілік
жолындағы серіктестік)-ға қатысушылар арасында дифференциялау әдісімен
өтетін болды.
(Бұл мәселені шешуде АҚШ-тың Германиядағы бұрынғы елшісі Р.Холбрук басты
роль атқарды).
Кандидатураларды қарастырудың критериін жасау үшін арнайы НАТО-ны
кеңейту мәселесі бойынша зерттеу жасалды. Ол 1995 жылы қыркүйекте
жарияланып әртүрлі ведомстволарды ымыраға келтірді. Бұл зерттеуде НАТО-ға
мүше болудың критериі жұмсақ және бұлыңғыр формада болды, ол альянс ресми
түрде кез келген еуропа елі үшін ашық болып қалатынын көрсетті. Құжатта
негізінен НАТО-ның шығысқа ақарай кеңеюінің саяси және әскери аспектілері
анықталады. НАТО-ға мүше болу тек жетістікті ғана емес, сонымен қатар,
белгілі бір міндеттер жиынтығын орындау керектігін білдіреді. Бұл жағдай
сол кезде Орталық және Шығыс еуропа елдерін тоқтатып тұрды.
НАТО кеңесінің желтоқсандағы (1996ж) сессиясының шешімі бойынша жаңа
мүшелерді альянсқа қабылдаудың графигі НАТО-ның 1997 жылдың 8-9 шілде
Мадридте өтетін саммитінде ресми жариялануы тиіс болды.
1996жылдың 10 желтоқсанда НАТО мүшелерінің жалпы міндеттемесі
жарияланды. Олар альянстың жаңа мүшелерінің территориясында ядролық
қаруларды орнату ниеті, жоспары және ешқандай себептері жоқ екендігін
сондай-ақ, қандай да бір ядролық статус аспектілері мен ядролық саясатты
өзгерту ниеттері жоқ екендігін мәлімдеді.Осылайшы, келешекте қеңейтудің
негізгі мақсаты анықталды-қауіпсіздікті жетілдіру және еуропа
континентіндегі тұрақтылықты тарату. Зерттеуде былай қортынды жасалынады:
Альянсты кеңейту еуроантлантикалық аймақта тұрақтылық пен қауіпсіздікті
нығайтып қана қоймай, сонымен бірге, демократикалық реформаларға, қаулы
күштердің үсітнен азаматтық және десократиялық бақылау орнатуға,
ынтымақтастықтың стилі мен дағдысын тарату үшін дем беруге, альянс
мүшелерінің бір-бірімен ымыраға келуіне ықпал етеді. Жаңа мүшелерді
қабылдау сондай-ақ, елдердің арасында тату көршілік қатынастарды дамытуға
көмектеседі, қорғаныс жоспары мен әскери бюджеттің айқындылығын арттырады,
елдердің арасындағы сенімділікті нығайтады, Еуропадағы интеграция мен
ынтымақсаттыққа деген тенденцияны күшейтеді. Бұған қоса, кеңейту еуропалық
және Альянстың мүмкіндіктерін ұлғайтуда, БҰҰ мен ОБСЕ-нің бітімгершілік
әрекеттерін қолдайды, сондай-ақ, трансатлантикалық серіктестікті нығайтып,
кеңейте түседі. 1997 жылы көктемде БЖС (ПРМ) бағдарламасының қайта қаралған
нұсқасы қабылданды. Ол НАТО-ның кеңеюінің сыртында қалған серіктес
елдермен саяси консультацияларды күшейтуге, БЖС-нің оперативті рөлін
дамытуға, аймақтық деңгейдегі БЖС-нің штаб элементтерінің құруға
бағытталған.
1997 жылы шілде айында өткен жоғары деңгейдегі Мадрид кездесуінде
талқылаудың күрделі процесі мен қызығушылық білдірген серіктес-елдермен
жеке диалогтан соң, үкімет басшылары жаңа мүшелерді қосу жөнінде шешім
қабылдады. (Полша, Венгрия, Чехия Республикасы) НАТО-ның болашақтағы
міндеттерін орындауға қажетті, құрылымды нығайту жолында қадамдар жасалды.
Біріншіден, альянс мүшелері бір-бірінің алдында міндеттері бар екендігін
–Польша, Венгрия, Чехия республикасын –НАТО-ға мүше болу мәселесі бойынша
келіссөздерді бастау үшін ресми түрде шақырды. Бұл шешім қырғи қабақ
соғыс аяқталғаннан кейінгі НАТО-ны кеңейтудің бірінші толқыны болды.
Кеңейтудің анық екі сарыны болды - бұл Германияның жаңа,
трансатлантикаға балама, өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
механизмдерді іздеуін тоқтату және Еуропада НАТО-дан басқа ұлтаралық
интеграциялық әскери құрылымға жол бермеу. Мұның барлығы альянсқа мүшелікті
ашық түрде кеңейтуді талап етті.
Екі жылдың ішінде барлық қажетті заңнамалық процедуралар аяқталды. 1999
жылы НАТО өзінің 50 жылдығын кеңейген құрамда атап өтті.
Альянс мүшелері НАТО-ның болашақта да басқа мемлекеттердің қосылуына
ашық екенін тағы да көрсетті. Мадрид саммиті кезеңінде бірқатар шараларды
жетілдіру жолдары қарастырылды, оған еуропалық қауіпсіздіктің негізін
қалаушы Еуроатлантикалық серіктестік Кеңесіне мүше 44 елдің қатысуына
мүмкіндік берілді. Бұл жоғары деңгейдегі кездесу болды.
Альянстың сыртқы бейімделу жолымен қозғалуына қатысты бастамалардан
басқа оның әріғарай ішкі бейімделуіне бағытталған шаралар қабылданды. Бұл
атап айтқанда, трансатлантиткалық серіктестіктің еуропалық өлшемін
нығайтуды, НАТО-ның қарулы күштерінің құрылымын түрлендіруді және басқару
жүйесін білдіреді.
НАТО-ның Бас хатшысы былай деп атап көрсетті: Мадридтегі саммит – бұл
тек процестің басы ғана. Альянстың алдында жаңа перспективалар ашылуда,
НАТО-ны реформалауды аяғы Мадридте басталған оның жарқын бастамасынан да
жақсы екендігін тағы айтып өтті. Бірақ ол альянсқа кіру мүмкіндігінің
кепілі кіру фактісінің кепілі бола алмайтынын ескертті. Сондықтан, Бас
хатшы қол шатырды мысалға келтіре отырып, жаңбыр кезінде қол шатырдың
астына тығылып қана қоймай, оны қалай ұстау керек екндігін де үйрену
қажеттігін айтты.
Мадрид саммитімен қатар, жоғары деңгейдегі кездесулерден алдын және оның
өту барысында басқа да маңызды оқиғалар болып жатты. Ресеймен болған
келіссөздерден кейін жаңа Рессей –НАТО Тұрақты бірлескен кеңесі құрылды, ол
альянс пен Рессей арасында тұрақты ұзақ мерзімді серіктестікті дамытумен
айналысатын болды. Екеленген консультациялар Украина –НАТО арнайы
комиссиясының құрылуымен аяқталады. НАТО мемлекеттерінің үкіметтері
Жерортатеңізі елдерімен болған диалогта қол жеткізген табыстарды нығайтуға
бағытталған шаралар жөнінде мәлімдеді және Жерортатеңізіндегі
ынтымақтастықтың негізін салды. Кеңесі (СЕАП) құрылды. СЕАП жоғары
деңгейдегі ынтымақтастықтың негізін салды. Ол барлығына бірдей ашық есік
ұстанымына, сондай-ақ өзін-өзі теңестіру механизміне негізделуі тиіс болды.
Өзін-өзі теңестіру механизімінде әрбір серіктес –ел қатысты. Кеңес тұрақты
Мәжілістер үнемі елшілер, сыртқы істер министірлері мен қорғаныс
министірлері деңгейінде өткізіліп тұрады.
Кеңеске мүше 46 елдің мемлекет және үкімет басшылары қажет болған
жағдайда кездесулер өткізеді, соның бірі -1999 жылы сәуір айында
Вашингтонда өткен кездесу. Вашингтондағы СЕАП саммиті ХХІ ғасырдың
қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық мәселесін СЕАП шеңберінде ашық
талқылауға мүмкіндік берді. Мемлекет басшылары СЕАП территориясынан тыс
жерлерде, атап айтқанда, Косоводағы қауіпсіздікке төнген қатер туралы сөз
қозғады.
Мемлекет және үкімет басшылары Бейбітшілік жолындағы серіктестік
бағдарламасын әріғарай дамытумен байланысты екі құжат қабылдады. Оның
біріншісі НАТО-ның қамқорлығымен Бейбітшілік жолындағы серіктестік
операцияларын жүргізудің саяси-әскери құрылымы деп аталады. Онда серіктес-
мемлекеттердің саяси консультациялар мен шешім қабылдау процестеріне,
шапшаң жоспарлау мен НАТО-ның қамқорлығымен болатын операцияларды басқару
үшін ұйымдастыру процестеріне қатысу мәселесі қарастырылды. Екінші құжат
ХХІ ғасыр серіктестігі – жетілдірген және барынша әрекетті серіктестік
деп аталады, онда Бейбітшілік жолындағы серіктестік (ПРМ) бағдарламасын
барынша әрекетке келтіретін негізгі элементтер қарастырылады.
СЕАП-тың маңызды жетістігінің бірі – апатты жағдайларға ықпал ету
жөніндегі шаралар үйлестірудің Еуроатлантикалық орталығының (ЕАDRCC)
құрылуы болды. ОЛ Ресей Федерациясының ұсынысмен әрекет ету жоспарын
енгізді. Орталық 1998 жылы маусым айында ашылды және ашыла салысымен оған
БҰҰ-ның Бас комиссары босқындар мәселесі бойынша жүгінді, яғни, Косоводан
қашқан босқындарды орналастыруда Албанияға көмек көрсету өтінді. Бұл
аймақтағы 1996 жылы наурыз айының аяғында басталған босқындар дағдарысының
біртіндеп күшеюіне көмек көрсете бастады. ЕАDRCC сондай-ақ, Батыс
Украинадағы су тасқыны кезінде көрсетілген гуманитарлық көмекті үйлестіруде
маңызды рөл атқарды.
Осылайша, халықаралық қауіпсіздікті нығайту – бұл ұзаққа созылатын
процесс екендігі мәлім болды. НАТО-ға мүше елдердің қауіпсіздік саласында
қол жеткізген ынтымақтастық деңгейі тарихи маңызы бар жетістік болып
саналады. Сол себепті олар саяси еркіндік пен батылдыққа, сондай-ақ ерікті
ұлттық егемендігіне қауіпті сезінбестен бірлесіп жеткен ынтымақтастық
тәжірибесіне ризашылық білдіру тиіс. Мадридте жан-жақты ойластырылған шешім
қабылданды, ол қауіпсіздік аясында жалпы континенттің игілігі үшін
ынтымақтастықты тереңдетуге бағытталады. Бұл мұндай кепілдіктің уақыт өте
келе қауіпсіздік деңгейі бірдей барлық Еуропа мемлекеттеріне тарайтынынан
хабар береді.
НАТО-ға мүше елдер жоғарыда айтылған процестерді толық құнды рөлді
атқаруға тырысса да, кейде басқа елдер қауіп-қатердің астында қалатын
ескере бермейді. Кейбір елдер басқа бір елдердің есебінен қауіпсіздікке қол
жеткізгенде, тұрақтылық қауіп төнеді. Мұндай іргелі ұстаным Мадридте
қабылданған әрбір маңызды шешімнің негізінде жатыр. Мадридтегі жоғары
деңгейлі кездесуде дәл осыған ерекше мән беріледі. Осы жолда Еуропаға
көмек көрсететін институттардың қажеттігі туындады. Олар да өзгеруі тиіс.
Мадридте НАТО-ға мүше елдердің үкіметтері Альянсты осы күрделі мәселені
орындауға бейімдеу үшін бар күшті салғанын түсіндіреді. Олар өздеріне осы
жұмысты жалғастыру міндетін алғанын мәлімдей отырып, өздерінің
серіктестеріне оны орындауға жауапкершілікпен қарауды ұсынды. Бұл
ұсынысты НАТО-ға жаңадан мүше болған үш елмен қатар, Альянспен серіктестік
қатынастарды нығайтып отырған көптеген мемлекеттер де қолдады.
Осылайша, бүгінгі күні Еуропа елдері кездесіп отырған халықаралық
қауіпсіздікке төнген жаңа қатер өзінің интенсивтілігі мен мақсаттарына
қарай көпқырлы және әртүрлі болып келеді, олар: жаппай қырып-жоятын
қаруларды тарату, лаңкестік, халықаралық қылмыс, киберлаңкестік және тағы
басқа іс жүзінде қазіргі қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтитын көптеген
қауіп-қатерлер.
Қазіргі қауіпсіздікке төнген қатердің бірыңғай анықтамасы
болмағандықтан, оны мемлекеттер әртүрлі қабылдайды. НАТО қандай да бір
қауіп-қатерге қарсы тұру мақсатын көздей отырып, оны өршітпеудің көптеген
тәсілдерін игерді және қарсы тұруға ұжымды жұмылдырады.
Сонымен қатар, еуроатлантикалық кеңестікте аймақтың ұқсастық нығаюда
мұндай ұқсастық әрекеттерге байланысты. Қауіп-қатердің көп түрлі болуы
қауіпсіздік шеңберінде мемлекетаралық байланыстарды қиындатады. Сондай-ақ
еуроатлантикалық ұқсастықтың халықаралық маңызының күшеюіне ПДЧ-ға кандидат
– мемлекеттірдің демократялық дамуы бойынша міндеттерді бекіту мен оларды
көрші елдермен реттелген мәселелерді шешуі ықпал етеді. Кандидаттар үшін
бұл нормалар НАТО-ға кірудің перспективасы болып саналады, ал ұйым мүшелері
үшін мұндай міндеттерді орындаудың формальды механизмі болмайды.
Альянстың мақсаты – ұжымның қауіпті қабылдау және түсіну механизімін
құру НАТО-ға мүше әрбір мемлекеттің жеке қауіпсіздік диелеммасын барлық
одақтың қауіпсіздік дилеммасымен келістіру.
2. Жерорта теңізі диалогы Бейбітшілік жолындағы серіктестік
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі тұрақтылық кепілі.
НАТО –ны модернизациялаудан кейін, альянстың бұрынғы Варшава шартының
мүшелерімен және бұрынғы Қосылмайтын қозғалысқа қатысушылармен
ынтымақтаусуының элементтері НАТО-ның 90жж. қабылдаған. Бейбітшілік
жолындағы серіктестік және Жерорта теңізі диалогы атты екі
бағдарламасында көрініс тапты.
1994 жылы 10-11 қаңтарды НАТО-ға мүше елдердің мемлекет және
үкімет басшылары Брюссельдегі өткен Солтүстік-Атлантикалық кеңестің
сессиясында Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасын түзеуді
ұсынды. Шақырулар 1992 жылы құрылған Солтүстік-Атлантикалық ынтымақтастық
кеңесіне кірген мемлекеттерге, СБСЕ-нің басқа елдеріне жіберілді. 1994
жылы қабылданған қорытынды құжатта Вашингтон шартының 10 бабы келтірілді.
Солтүстік атлантикалық одақтың есігі осы дамытуға ұстанымдарын қорғауға
және дамытуға қабілетті Солтүстік-Атлантикалық аумақта қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге өз үлестерін қоса алатын басқа да Еуорпа елдері үшін
әрдайым ашық. Басқаша айтқанда, бұл бағдарлама НАТО блогымен интеграция
жолында кандидат – елдер үшін дайындық кезеңі ретінде қарастырылады.
Альянс басшылығы Вашингтон шарттарынан басқа халықаралық құқықтың негізгі
ұстанымдарын, оның ішінде БҰҰ-ның Уставын, Адам құқытарының жылпыға ортақ
декларациясы мен СБСЕ қорытынды актісін ұстанатынын көрсетті.
Серіктестік бағдарламасын іске асыру жөніндегі міндет Солтүстік
Атлантикалық кеңеске жүктелді. Ұйымдастырушылардың ниет білдіруімен,
серіктес-елдер НАТО-ның штаб пәтеріндегі саяси және әскери органдардың
жұмысына енуге рұқсат алды.
1996 жылдың басында серіктестік бағдарламасына 27 мемлекет қатысты
(Австрия, Әзірбайжан, Албания, Армения, Беларусь, Болгаия, Венгрия,
Грузия, Қазақстан, Қарғызстан, Латвия, Литва, Молдава, Польша, Румыния,
Ресей Федерациясы, Словакия, Словения, Түркменстан, Өзбекстан, Украйна,
Финляндия, Чехия, Швецария, Швеция, Эстония және бұрынғы Югаславия
республикасы, Македония, Ресей.)
НАТО шеңберіндегі серіктестік қатынастардың даму динамизімін
бағалайтын болсақ, қазір бағдарламаға қатысушы мемлекеттердің саны 40 тан
асады, яғни, қатысушылар саны 2 есе жуық артқан.
Бағдарламаны үйлестіруші топ Бельгияда Монс қаласында
орналасқан. Ол Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасының
негізінде Солтүстік-Атлантикалық одақтың сүйетін демократиялық
құндылықтары жатыр, ал бағдарламаның мақсаты- тұрақтылықты арттыру,
дүниежүзіне төнген қауіпті төмендету және қауіпсіздік саласында жекелеген
серіктес елдердің НАТО-мен қатынасын жәнне өз арасындағы қатынастарын
нығайтуы болып табылады.
Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасының мәні –
жекеленген елдер мен НАТО-ның арасындағы серіктестік, ол әрбір елдің жеке
қажеттілігін сәйкес құрылдаы, оған қатысушы үкіметтер НАТО мен арадағы
серіктестік қандай деңгейде және қандай қарқында дамитындығын өздері
таңдайды.
НАТО және серіктестік –елдер мәселелердің кең шоғыры бойынша
үнемі консультациялар алып отырады. НАТО елдері мен серіктес – елдердің
әскерилері (күштері) бірлесіп оқу жаттығулар өткізеді, НАТО-ның
жетекшілігімен өтетін операциялар шеңберінде иық тиістіріп қызмет
атқарады. Олар сондай-ақ лаңкестікке қарсы бірлесіп күреседі.
Ынтамақтастық әскери реформаларды жүргізуге қару-жарақтартарды
таратуға қарсы күреске, жаяу әскерлерге қарсы миналар мен қару-жарақ
арсеналына байланысты пайда болған қауіптерді азайтуға, апаттарға ықпал
ету дайындығына, ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағытталады.
Серіктес-елдер Солтүстік-Атлантикалық одақтың Балкан аймағынан
Ауғанстан, Ирак, Дарфурға дейінгі жүргізіп отырған операциялары мен
миссияларына айтарлықтай үлес қосып отыр.
Серіктес- елдердің әскерлері (күші)НАТО-ның басшылығымен өтетін
операцияларда белсенді қимылдауға қабілетті болуы үшін олар үнемі НАТО-
ның оқу-жаттығу, және соғыс дайындық бағдарламасына қатысып отырады.
Әскери реформа. Тәжірибе алмасуға, әскери реформалардың кең көлемді
проблемаларын шешуге және оның экономикалық әлеуметтік салдарын басқаруға
бағытталған бағдарламалар НАТО-ның серкітес елдермен ынтымақтастығының
маңызды формасы болып табылады.
Бұл саладаға басымдық міндет азаматтық демократияның бақылауныдағы
қорғаныс органдарын құруға ықпал ету.
Лаңкестікке қарсы күрес. 2001 жылы 11 қыркүйекте АҚШ-ты болған
оқиғадан кейін іле-шала жиналған НАТО- елдерінің және серіктес-елдердің
елшілері бұл шабуылды қатаң айыптап, лаңкестікпен күресу үшін барлық
күштерін салуға міндеттенді.
2002 жылы Прагадағы жоғарғы кездесуде НАТО және серіктес мемлекетер
лаңкестікпен күрес бойынша серіктестіктің әрекет ету жоспарын жасады. Ол
тәжірибе алмасу мен ынтымақтасуда мынандай салалар бойынша жақсартуды
көздеді: шекараның қауіпсіздігі, лаңкестікке қарсы күресте дайындық пен
оқу жаттығуларды ұйымдастыру, сондай-ақ терактіден қорғану үшін немесе
терактілердің салдарын жою үшін қажетті күштер мен құралдардың негізін
жасау.
Қару-жарақтарды таратуға қарсы әрекеттер. Солтүстік-Атлантикалық одақ
қару-жарақтарды таратуға байланысты мәселелер бойынша серіктес-елдермен
консультациялар арқылы өзара түсіністікке қол жеткізуге және ақпарат
алмасуды ұлғайтуға тырысуда. Нақты проблемаларға арналаған бірқатар
семинарлар практикалар өткізілді.
Сібір түйнемесі: тәжірибені жинақтау атты тақырып жан жақты
талқыланды, оны талқылау барысында 2001 жылы күзде АҚШ- да және басқа
елдерде болып өткен оқиғаларға талдау жасалынды және ерекше жағдайларда
әрекет ету жоспарының бірқатар негізгі кезеңдері белгіленді. Талқыланған
жекеленген тақырырыптар өнеркәсіптің айнала қоршаған ортаға тиігізетін
зияны мен басқа да оперативті медициналық проблемаларға байланысты.
Машиналар мен атылатын қаруларға қарсы күрес. Еуроатлантикалық
серіктестік Кеңесі атылатын қару мен жеңіл қарулану және машианмен күрес
акциялары бойынша арнайы жұмыс тобын құрды. Ол аталған қару-жарақтардың
айналымын тиімді бақылауды қалай ұйымдастыру жөнінді (мысалы, экспортты
мемлекеттік бақылау жүйесімен және мәжбүрлеу механизімдерімен) ақпарат
алмасу үшін форум ұйымдастыру тиіс болды.
Осыған орай НАТО-ның Бейбітшілік жолындағы серіктестік
бағдарламасы мынандай әрекеттерді үйренуге ықпал етеді: қорларды қалай
басқару керектігін, оларды сақтаудың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі,
мол қорларды пайдаға асыруды және жоюды, сондай-ақ бітімгершілік
операциялары кезінде қару-жарақтарға жинап алып, оның көзін жоюды
үйретеді. 2000 жылы жаяу әскерге қарсы миналарды, оқ-дәрілердің, атылатын
және жеңіл қарудлардың керексіз артығын жоюға ықпал ететінарнайы мақсатты
қор (фонд) құрылды.
Осылайшы, альянстың Орталық және Шағыс Еуропа елдерімен
ынтымақтастығының басталуы НАТО-ның жерорта теңізіндегі бастамасының
пайда болуын белгілі бір деңгейде анықтап берді. Бұл бастама
Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасымен қатар интеграциялық
процестерді Солтүстік-Атлантикалық одақ пен үшінші мемлекеттер арасындағы
дамытуды мақсат етеді. Бағдарламаның негізінде НАТО-ның ресми
тұлғаларының мынадай позициясы жатыр: Еуорпаның қауіпсіздігі жалпы
алғанда жерорта теңізі аймағының қауіпсіздігіне және тұрақтылығына тығыз
байланысты, ал Жерорта теңізіндегі өлшем Еуорпалық қауіпсіздік
архитектурасының бір бөлігі болып табылады.
Жерорта теңізіне 22 мемлекет шыға алады, және әр қайсысының
қауіпсіздік проблемасына өзінің жеке көз қарасы қалыптасады. Жерорта
теңізі өзінің ерекшеліктері бойынша, ондағы қоршаған ортаға теріс әсер
ететін проблемалары бойынша әр текті аймаққа жатады. Сондықтан мұнда НАТО-
ның жан жақты ойластырылған Жерорта теңізі стратегиясы болуы қажет пе
деген мәселе емес, Жерорта теңізі диалогы шеңберінде қандай нақты
қадамдар жасалуы мүмкін деген мәселе қарастырылады.
Солтүстік-Атлантикалық одақтың Солтүстік Африка елдерімен
қатынастарын дамытуға ниеті қырғи қабақ соғыс кезінде басталған
болатын. Бірақ ол кезде саяси блокта Оңтүстік бағыт емес, Шығыстық бағыт
үстем болды. Жерорта теңізі контексте екі полярлы аймақ деп
есептелінетін. Соған сәйкес, Жерорта теңізі НАТО-ның Оңтүстік қанаты
(флангы) болып саналды және екінші деңгейлі маңызға ие болды. Блоктық
қарсыласын аяқталғаннан кейін ғаламдық ядролық қақтығыстың пайда болуы
мүмкіндігі келмеске кетті, бірақ аймақтық қақтығыстардың қауіптілігі
айтарлықтай өсті, мысалы, Ирактың Кувейтке шабуылы, Балкандағы дағдарыс
халықаралық лаңкестіктің өсуі және Солтүстік атлантикалық одақ бұл
проблемаларға қатыспай тұра алмады. Қазіргі жағдайда НАТО-ның Жерорта
теңізі қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қосқан үлесі ұжымдық қорғаныс
ұстанымдарын жүзеге асырудан, дағдарыстарды шешуден, бітімгершілікпен
ядролық қаруларды таратпау режимін қолдаудан көрінуде.
Іс жүзінде, Жерорта теңізі диалогы 1994 жылы қаңтар айында НАТО
елдерінің мемлекет және үкімет басшылары Брюссель саммитінде Таяу Шығыс
елдерімен арада сенісмділік пен өзара түсіністікті нығайту ниеті жөнінде
жарилаған кезден басталады. 1994 жылдың аяғында НАТО Солтүстік-
Атлантикалық одақ пен оған крімейтін Жерорта теңізі елдерімен аймақтық
тұрақтылықты дамыту мақсатында қатынастар орнатуға дайын екендігін
мәлімдеді. Соның артынша 1995 жылы ақпан айында Жерорта теңізі диалогына
қосылуға Египетке, Израйлге, Мавританияға, Марокко мен Туниске шақырулар
жіберілді. Кейінірек мұндай шақыруды Иордания да алды.
Жерорта теңізінде НАТО мен өзара әрекет пен диалогты бастаған жетінші
мемлекет Алжир болды: 2000 жылы альянстың бас хатшысы Джордж Робертсон
Алжир үкіметіне тез арада келісім жауабын беруді сұраған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz