ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ
УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және құқық институты
Халықаралық қатынастар кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Халықаралық қатынастар кафедрасының
меңгерушісі
т.ғ.к., доцент Кузутбаева Б.Қ.
_______________
___________200___ ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 70-ЖЫЛДАРЫ – ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАР
Мамандығы: 050202 – Халықаралық қатынастар
Орындаған: МО-05-1
тобының студенті
Мыңжасарова Айнагүл
Ғылыми жетекші: аға оқытушы
Исаева Л.Н.
Актау, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 70-90-ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРА-
ЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .13
1. ТҰРАҚСЫЗ ТЕПЕ-
ТЕҢДІК ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..13
2. ШЫҒЫС ДАҒДАРЫСЫ ЖӘНЕ 1877 – 1878 ЖЫЛДАРДАҒЫ
ОРЫС-ТҮРІК
СОҒЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .19
3. ҮШТІК ОДАҚТЫҢ
ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 24
4. ОРЫС-ФРАНЦУЗ
ОДАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...28
2-ТАРАУ. ӘЛЕМДІ ОТАРЛЫҚ БӨЛІСУ ЖОЛЫНДАҒЫ ДЕРЖАВАЛАР-
ДЫҢ КҮРЕСІ (ХІХ ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫ – ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫ) ... ... ... ...33
2.1. ОТАРЛЫҚ ЭКСПАНСИЯНЫҢ
КҮШЕЮІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...33
2.2. ӘЛЕМДІ ОТАРЛЫҚ БӨЛІСУ ҮШІН БОЛҒАН СОҒЫСТАР ... ... ... ... ... ..38
2.3. ҮШТІК АНТАНТАНЫҢ
ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Адамзат өмірінде халықаралық қатынастардың барған сайын ролінің
өсуі бүгінгі күн оқиғаларының ғана емес, сонымен бірге ХІХ және ХХ
ғасырлардағы дипломатия тарихына деген қызығушылықты туғызуда. Барған сайын
халықаралық қатынастар жүйесіне тұрғындардың көптеген топтары тартылуда.
Мемлекеттердің көптеген елдермен сыртқы саяси байланыстардың әрдайым кеңеюі
сыртқы саяси қызметтің түрлі саласында терең білімділікті қажет етеді.
Саясаттың көп қырлы, ерекше құбылыс екенін ескеретін болсақ, оны
тек бір ғана қоғамдық қатынас немесе жеке адамдардың қатынасы деңгейінде
қарастыру тұтас мемлекеттер мен миллиондаған халықтардың немесе
қайшылықтардың негізі қалыптасады.
Халықаралық қатынастар туралы ғалымдар арасында бірыңғай түсінік жоқ.
Тар мағынада алғанда, халықаралық қатынастар деп мемлекетаралық немесе
үкіметаралық қатынастарды айтады. Кеңінен тараған түсінік бойынша,
халықаралық қатынастар деп халықтар, мемлекеттер, мемлекетік жүйелер
арасындағы дүниежүзілік деңгейде жүргізілген саяси, шаруашылық-
экономикалық, құқықтық, ғылыми-техникалық, дипломатиялық, әскери, мәдени
және басқа да өзара байланыстар және оларды іске асырушы әлеуметтік,
экономикалық, саяси күштер мен ұйымдардың (әлемдік қауымдастықтың негізгі
субъектілері арасындағы) өзара қатынастарының жиынтығын айтады.
Халықаралық қатынастар – ол халықтар немесе мемлекеттер арасындағы
қатынастардың жәй ғана жиынтығы емес, керісінше өзара тәуелді болатын,
өзара дамып отыратын субъектілер арасындағы табиғи диалектикалық
байланыстар жүйесі.
Халықаралық қатынастардың даму тарихы ұзақ тарихи жолдан өтті.
Халықаралық қатынас мемлекеттердің пайда болуынан басталады және ол елдер
мен мемлекеттердің бір-бірімен байланыс жасауының тарихи қажеттігінен
туындайды.
Халықаралық қатынастың даму эволюциясында, оның адамдар арасындағы
өзара қатынастың ерекше түрі ретіндегі бөлінуі алғашқы этностардың шығуынан
және олардың өзіндік санасының қалыптасуынан басталады. Адамзат қоғамының
дамуына байланысты елдер мен халықтар арасындағы қатынастар күрделене
түсті. Халықаралық қатынастың қалыптасуындағы жаңа кезең мемлекеттің пайда
болуымен байланысты. Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін халықаралық
қатынастар кез келген мемлекеттің саясатында маңызды роль атқарып келеді.
Мемлекеттің пайда болуымен саяси қатынастар ішкі және сыртқы (халықаралық)
деп жіктеле бастады. Мемлекеттік шекараның анықталуымен мемелекеттік
тұтастық, егеменділік сияқты ұғымдар бекітілді.
Халықаралық саяси қатынастың мақсатына, түріне және мазмұнына қатысты
мәселелер ерте дәуірден-ақ қалыптасты. Мысалы, сол кезден бастап
мемлекетаралық қатынасқа қатысты әрекеттердің стратегиясы, мақсаттарының
нақты түрлері күштер мен құралдары, ықпал етудің тәсілдері анықтала
бастады.
Бұлармен бірге бір мемлекеттің екіншісіне ықпалы ондағы елшісі арқылы
жүргізіле бастауы бір елдің екіншісімен қарым-қатынас түрлері мен мінез-
құлық қағидаларының жақсы үлгілерін қалыптастыру дәстүрі қалыптасты.
Сөйтіп, халықаралық саяси қатынас мәселелерін шешудің өркениетті тәсілдері
анықталды.
Сол кезден бастап қалыптасқан егемендік идеясының өзі мемлекеттердің
бір-біріне деген тәуелсіздік кепілі болып, бір-бірінің ішкі істеріне қол
сұқпау принципін орнықтырды. Осының өзі ол мемлекеттерді мемлекетаралық
байланыстар арқылы байланыс жасауға мәжбүр етіп, достық қатынастарға жол
салды.
Халықаралық қатынастардың саяси теориялық тұрғыдан қарастырала бастауы
соғыс пен бейбітшілік мәселелерінің шығуымен байланысты болды.
Халықаралық қатынас концепциясының қалыптасуында Цицеронның, А.Августиннің,
Г.Гроцийдің, Н.Макиавеллидің, Т.Гоббстың қалдырған пікірлерінің де маңызы
зор болды.
Бүгінгі күні халықаралық қатынастардың табиғаты мен заңдылықтары
туралы бірыңғай теория жоқ. Олардың кең таралған негізгі теорияларына –
либерализм, саяси реализм және марксизм жатады.
Әлемдік қоғамдастықтың (мемлекеттердің бірігуі) пен халықаралық
құқықтың негізгі субъектілері – ең алдымен мемлекеттер және халықаралық
ұйымдар болып табылады. Мемлекеттер арасындағы өзара қатынастар егеменділік
не тәуелділік, бағыныштылық т.б. негізінде құрылады. Мемлекет арқылы
халықтар мен ұлттар халықаралық аренада өз мүдделерін білдіреді.
Халықаралық қатынастар жүйесі – екі немесе одан да көп мемлекеттер
арасындағы өзара әрекеттер, ал мемлекеттің сыртқы саясаты – бір ұлттың, бір
мемлекеттің сыртқы саяси саладағы іс-әрекеттері. Сыртқы саясат ішкі және
сыртқы факторлар ықпалымен қалыптасады. Ішкі және сыртқы саясат та бір
мәселені шешеді – елдегі өмір сүріп тұрған қоғамдық қатынастар жүйесін
қамтамасыз етіп және оларды одан әрі нығайту, алайда бұл мәселені шешуде
саясаттың бұл екі бағытының өзіне тән ерекшеліктері бар. Елдің ішінде,
қоғамда мемлекеттің саяси билікке монополиясы болса, ал халықаралық аренада
әлемдік саясаттың бірыңғай орталығы жоқ, онда ара қатынастары түрліше болып
келетін тең құқықты мемлекеттер қарым-қатынастар жасайды.
Мемлекеттен басқа халықаралық байланыстардың басқа да қатысушылары -
әкімшілік бірлестіктердің (облыс, өлке, аймақ), қоғамдық ұйымдардың,
фирмалардың, жеке тұлғалардың (индивидтер) да қызметтеріне ықпал етіп,
бақылап отырады. Халықаралық қатынастардың өзгеше мемлекеттік субектілері –
Ватикан, еркін қала және т.б. да түрлері бар. Халықаралық қатынстардың
басты субъектілеріне мемлекет құрған халықаралық саяси немесе әскери-саяси
ұйымдар да жатады. Халықаралық қатынастардың маңызды субъектілеріне беделді
халықаралық қоғамдық және кәсіби ұйымдар да кіреді.
Тәуелсіз мемлекет құру үшін күресіп жатқан халықтың, ұлттың
халықаралық – құқықтық субъектілігі туралы айтуға болады. Сонымен бірге
барған сайын жеке тұлғаның да (индивидтің) де халықаралық-құқықтық
субъектілігі мойындалуда.[1]
Халықаралық қатынастардың тарихи кезеңдеріне келетін болсақ, оның
дамуындағы мынадай басты кезеңдерді көрсетуге болады. Жаңа дәуір қарсаңында
болған 1618-1648 жылдардағы Отызжылдық соғыстың қорытындысын шығарған
Вестфаль бітімі бүкіл сыртқы саяси жағдайларды өзгертіп, саяси күштердің
жаңаша орналасу тәртібіне әкелді. Вестфальда халықаралық қатынастардың
құқықтық негізі қаланды, егеменді мемлекеттер халықаралық қатынастардың
субъектісі етіп жарияланды. Сол кезден бері халықаралық қатынастар әлемдегі
болып жатқан оқиғаларға байланысты дамып отырды. Жаңа дәуірде халықаралық
қатынастар жаңа кезеңге аяқ басты. Халықаралық қатынастардың дамуында ХҮІІІ
ғасырдың соңындағы Ұлы Франуцз буржуазиялық-демократиялық революциясы да
маңызды роль атқарды. Халықаралық қатынастардың дамуындағы маңызды кезең –
1815 жылғы Вена конгресінде қабылданған Вена регламенті болды, ол бойынша
мемлекеттер арасындағы қатынастардың жалпы тәртібі орнатылды. 1917 жылы
Ресейдегі социалистік мемлекеттің пайда болуы халықаралық қатынастарға және
оның одан әрі дамуына әсер етті. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
әлемдегі өзгерістер әлемнің екі жүйеге социалистік және капиталистік жүйеге
бөлінуіне әкелді. ХХ ғасырдың соңында Кеңес одағы мен социалистік лагерьдің
ыдырауы, Варшава шартының жойылуына байланысты халықаралық аренада АҚШ-тың
ықпалы өсе бастады. Ол әлемде үстем болып, тіпті күш қолдануға дейін өз
еркін басқа мемлекеттерге таңа бастады. Міне осының бәрі халықаралық
қатынастар жүйесіне біраз өзгерістер енгізіп, АҚШ-тың қысымшылық саясатына
қарсы наразылықтың бірте-бірте өсуіне әкелді. Елдердің арасындағы біраз
қарсы тұруларға қарамастан бүкіл әлем бір-бірімен өзара байланысты және
өзара тәуелді бола бастады. Қарусыздану, ең алдымен ядролық қаруды жою,
аймақтық мәселелер, адамзаттың өмірінде барған сайын ролі өсіп отырған
экология сияқты мәселелер маңыз алуда.
Біздің ғасырымыз – адамзатқа орасан зор мүмкіндіктер беретін бұрын-
соңды болмаған ғылыми-техникалық прогресс заманы, оның ішінде халықаралық
қатынастардың да дамуы үшін де маңызды кезең. Қазіргі заманда ғылым мен
техника саласындағы жетістіктердің адамзатқа қарсы, Жер бетіндегі табиғат
пен тіршілікке қарсы қолданылмауын қадағалау қажет.[2]
Диплом жұмысының тақырыбының хронологиялық шеңбері кеңес
тарихнамасында қалыптасқан Жаңа дәуірдің екінші кезеңіндегі халықаралық
қатынастардың дамуын қарастырады. ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірі – ХХ
ғасырдың басы, бұл империализм дәуірі.
Отандық тарихнамада Жаңа дәуір деп, орта ғасырдан кейін келетін,
хронологиялық жағынан алғанда, ХҮІІ ғасырдың ортасындағы ағылшын
революциясынан бастап, 1918 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуына
дейінгі аралықты қамтитын кезеңді айтады. Бұл дәуір өзінің алдындағы
кезеңнен маңызды айырмашылықтарымен ерекшеленеді. Оларға мыналарды
жатқызуға болады: тиімді өндіріс әдісінің қалыптасуы, адамзаттың
байланыстары мен қоғамдық процестердің ауқымы мен жиілігінің біраз кеңеюі,
халықтар өміріндегі өзгерістердің тереңдеуі. Ең бастысы – адамдық өлшемде –
жаңа дәуір өзінің алдындағы кезеңнен ең алдымен, адамның тұлғаға жаппай
айналуы және оның дамуының еркіндігінің деңгейімен ерекшеленеді. Жаңа
дәуір, ең алдымен басқа континенттердегі бұрынғысынша өмір сүріп жатқан
халықтардың көпшілігінің тарихына ұқсамайтын европалық және америкалық
елдердің тарихын қарастырады. [3]
Батыс Европада пайда болған жаңа өркениеттің дамуының маңызды
шарты, ең алдымен Европа және Америка елдерінің арасындағы соғыстарға мен
күрделі келіспеушіліктерге қарамастан, олардың арасында материалдық және
рухани құндылықтардың кең түрде алмасуының дамуы болды. ХҮІІ – ХІХ ғасырдың
60-жылдарындағы халықаралық қатынастар либерализм идеяларының таралуында,
капитализмнің дамуында және индустрияландырудың табыстарында маңызды роль
атқарды. Олар екі үрдістің арақатынасының алмасып отыруымен: бір жағынан,
мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықтың кеңеюімен, екінші жағынан,
өздерінің дамуының әркелкілігі мен ерекшеліктерімен негізделген
байланыстардың жанжалдылығымен анықталды.
ХҮІІ – ХІХ ғасырларда халықаралық қатынастар жүйесі дамып, ол
барған сайын өз өрісіне Европалық континеттің негізгі аймақтарын, Батыс
жартышар елдерін, Таяу Шығыс, Африка, Азия, Океания елдерін тартты. Европа,
оның ішінде оның батыс бөлігінің елдері бұл жүйенің орталығы болды. Дамудың
ішкі және сыртқысаяси факторларының өзара әрекеті бірте-бірте күрделенді,
әлемдік ауқымды қамти бастаған жүйе шеңберінде мемлекеттердің ірі (ұлы)
және кіші мемлекеттерге, метрополия мен отарларға бөлінуі күшейді.
Сонымен бір мезгілде келісімдерден, конвенциялардан және екіжақты,
көпжақты байланыстардың басқа да формаларынан көрінген халықаралық құқықтың
негізі қала бастады. Мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асырудың және
аймақтық, жалпыевропалық, әлемдік мәселелерді шешудегі олардың күшін
реттеудің маңызды тетігі болған дипломатиялық қызметтің маңызы өсті;
дипломатияның нормалары мен принциптері бірыңғайланып, бір жүйеге
келтірілді.[4]
Тақырыптың өзектілігі. ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірі – ХХ ғасырдың
басындағы евроамерикалық өркениеттің дамуы оның құндылықтарының Батыс және
Орталық Европада одан әрі таралуы, олардың континенттің Солтүстігіне,
Шығысына және Оңтүстігіне қарай жылжуы, АҚШ-та табысқа жетуімен және Латын
Америкасындағы алғашқы қадамдарымен негізделеді. Европа және Америка
елдерінің арасындағы өзара әрекеттің жаңа кезеңі басталды. Бұрын Америка
Европаға бағыт алып, оның миллиондаған тұрғындарын, рухани құндылықтарын
қабылдап, капиталын өзіне тартып және техникасын алып отырса, енді шикізат
пен азық-түлікпен бірге жаңа идеяларын, машиналарын, технологияларын,
ұйымдасу формаларын алу арқылы Европа Америкаға бет бұрды. Европа мен
Американың өзара әрекетіндегі басты үрдіс осы онжылдықтары әлемдік
өндірістің 5 есеге жуық өсуіндегі және әлемдік сауданың көлемі шамамен 4
есеге жуық өсуі үлесінің евроамерикалық аймаққа келуімен анықталады.
Алайда олардың өзара әрекеті, барлық әлемдегідей, екі үрдістің -
әлемдік ресурстарды тиімді пайдалану үшін халықтардың ынтымақтастығымен
және тіпті басқалардың есебінен өз қажеттіліктерін толық қанағаттандыру
үшін әрқайсысының жекеленуінің қақтығысуымен күрделенді. Теңқұқықтылық
болған жоқ. Жоғарғы топқа европалық ұлы державалар – Ұлыбритания, Франция,
Австро-Венгрия, Ресей империясы жатты. Францияны жеңгеннен кейін олардың
қатарына Герман империясы, одан кейін өзінің бірігуін аяқтаған Италия енді.
ХІХ ғасырдың соңына қарай экономикалық жағынан күшті державаға айналған АҚШ
та бұл елдердің қатарына жатпады. Ресейді жеңгеннен кейін ұлы держава ролін
иеленген алыстағы Жапония да европалық концерттен алшық болды. Осман
империясы ұзақ уақыттан бері Европаның аура адамы жағдайында болды.
Отарлары бар басқа европалық мемлекеттер, жас латынамерикалық мемлекеттер
ұлы державалармен тең құқықты болған жоқ, ал кейбіреулері олардан
тәуелділік жағдайында болды.
Әлемдік рынок қалыптасып, ол тез дамығанымен, оның қатысушылары-
ның арасындағы өзара тәуелділік халықаралық қатынастардың жаһандық жүйесін
қажет етпеді және әлемдік қауымдастық әлі пайда болған жоқ еді. Ала-құла
геосаяси көріністе бәсекелесуші бірнеше орталықтар болды, олардың ең
ірілері Европада болды.
Өзінің Европамен кеңейіп бара жатқан байланыстарында Америка
елдері, әсіресе, Латын Америкасында халықаралық қатынастардың оңаша жүйесі
болды. Латын Америкасында болып жатқан оқиғалар европалық мәселелермен
ұштасып жатты, бірақ оның құрамдас бөлігі болған жоқ.
ХҮІІІ ғасырда халықаралық қатынастардың европалық жүйесі басқа
аймақтық жүйелердің ішінде ең дамығаны болды және ХІХ ғасырдың соңына қарай
әлемді европалық державалардың бөліске салуы нәтижесінде жаһандық маңыз
алды. Бұл кезеңге қарай индустрияландырудың, Азия мен Африка елдерінің
көптеген елдерін отарлаудың, әлемдік сауданың табыстарының арқасында
дамыған европалық мемлекеттер қалғандарын басып озды. Өз елдеріндегі
нәтижелі өндіріс және басқа елдердің тұрғындарын қанау оларға орасан зор
пайда әкелді. Сондықтан отарлар мен ықпал ету аймағын бөлісу және бөлініп
қойған жерлерді қайта бөліске салу үшін күрес олардың өзара қатынастарының
құрамдас бөлігі болды. ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басындағы әлемнің
көптеген халықтарының тағдыры көбінесе европалық державалардың, оның ішінде
ұлы державалардың арасындағы қатынастарға байланысты болды.
Европалық елдер арасындағы байланыстар қарқыны мен ынтымақтасты-
ғының бірнеше есе өсуі халықаралық қатынастарға қоғамдастықтың ықпалы-ның
біраз өсуімен байланысты еді. Азаматтардың құқықтары мен бостандықта-рының
кеңеюімен державалардың сыртқы саясатына партиялар мен бұқаралық
қозғалыстар ықпал ете бастады. Түрлі қоғамдық күштердің өз мемлекетінің
сыртқы саясатына қанағаттанбауы бірқатар жаңа үкіметтік емес халықаралық
ұйымдардың пайда болуына әкелді.
1870 жылғы француз-герман соғысынан кейін Европадағы күштердің
арасалмағы біраз өзгерді. Франция біраз уақытқа әлсіреді, алайда өз
отарларын кеңейтуді жалғастырды және реваншқа дайындалды. Герман
империясының күшейгені соншалық, оның басшылығы Европадағы үстемдік пен
бүкіл әлемдегі күн астындағы орнын талап ете бастады, яғни бөлініп қойған
аумақтар мен ықпал ету аймағын өз пайдасына қайта бөлісуді талап етті.
Ресей империясы өзінің Қырым соғысындағы жеңілісінің салдарларынан арылу
және барлық бағыттағы экспансияны белсенді ету үшін француз-герман соғысын
пайдаланды. Ұлыбритания мұндай өзгерістер жағдайында өзінің қоныс аударушы
отарларына доминион құқығын беруге мәжбүр болды, ал Европада державалар
арасындағы қайшылықтарды пайдалана отырып, тамаша оқшаулану саясатынан
бас тартып, одақтастар іздей бастады. Австро-Венгрия Балканда экспансиясын
күшейтті. Италия Африкада өз отарлық империясын құра бастады және ең
болмағанда, өзіне жақын аумақтардағы иеліктер мен ықпал ету аймағын қайта
бөлісу үшін күресте одақтастар іздеді.
Державалар арасындағы қайшылықтар олардың дамуының әркелкілігімен
шиеленісті. Ұлыбритания 1914 жылға қарай өнеркәсіп өндірісінің даму көлемі
жөнінен АҚШ пен Германиядан кейінгі үшінші орынға шықты, бірақ әлемдегі
өзінің ең ірі отарлық империясын кеңейтуді жалғастырды, ал Лондон
дүниежүзілік қаржы орталығы болды. Франция индустриялық дамуы жөнінен
Германиядан артта қалды, бірақ төрт онжылдықтың ішінде өз отарларының
аумағын 11 есе көбейтті. Өнеркәсіптік дамуы жөнінен әлемде екінші орынға
шыққан Германияның отары аз болды және ықпал ету аймағын кеңейту оған
қиынға соқты. Ірі державалардан Австро-Венгрия мен Италия да артта қалды.
ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында ұлы державалардың өсіп
келе жатқан басып алу мен өз ықпалын кеңейтуге деген ұмтылысы, олардың
әлемді бөлісу және қайта бөлісу үшін карулы күшті қолдануын жаңа
империализм деп атады. Оның басты дем берушісі күшейген және
монополияланған өндіріс, рыноктар мен банкілер және қаржы олигархиясы
болды. Оның талап-тілектері ұлттық мүдде деп айтылып, патриотизммен
теңестірілді. Империализм идеологтары шовинизмді - өз ұлтының басқа
ұлттардан артықшылығы және төмендегілерге деген жеккөрушілік (олардың
езілуі мен жойылуын ақтау үшін) сезімін тұтандырды. Көптеген патриоттық
қоғамдық-саяси ұйымдар және тұрғындардың біраз топтары шовинизмнен бойларын
аулақ сала алмай, онымен уланды.
Ұлы державалар жаңа иеліктер басып алу және халықтардың қарсылығын
басу үшін қаруды қолданды. Сондықтан қарулы қақтығыстар мен кішігірім
соғыстар үздіксіз жүргізіліп отырды. Барған сайын ұлы державалар арасындағы
Европадағы үстемдік пен отарлар мен ықпал ету аймағын қайта бөлу үшін
болған жанжалдар қауіпті бола бастады. Соғыстар мен жанжалдар жанталаса
қарулануды ынталандырды. Нәтижеде державалар арасындағы шиеленіс күшейді,
қақтығыстар жиілеп, шиеленісті. ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірі – ХХ ғасырдың
басындағы қайшылықтар мен жанжалдарды реттеуге бағытталған державалар
арасындағы түрлі келісімдер мен шарттар кейбіреулер француз-герман
соғысынан кейін көре білген дүниежүзілік соғысты болдыртпай қоймады.[5]
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталған кезеңдегі халықаралық
қатынастар мен басты капиталистік елдердің сыртқы саясаты шетелдік,
кеңестік, отандық тарихнамада жақсы зерттелген. Халықаралық қатынастар
тарихы кеңестік тарих ғылымының алғашқы қалыптасқан кезеңінен бастап-ақ
зерттеле бастады. Құпия дипломатияның ашылуының бастамасы патшалық Ресейдің
сыртқы істер министрлігі архивінің құпия құжаттары жинағының 1917-1918
жылдары басылып шығуы болды.
Сыртқы саясат тарихын зерттеудің тереңдеуін 1931 жылдан бастап
шыға бастаған дипломатиялық құжаттық көптомдық публикациялардың жариялануы
ынталандырды. Халықаралық қатынастар тарихы бойынша басылымдарды
ұйымдастыруда ресейлік тарихшы М.Н.Покровскийдің (1862-1932) сіңірген
еңбегі ерекше болды. Ең алдымен өз алдына революцияға дейінгі Ресейдің
билеуші топтарының саясатын әшкерелеу міндетін қойған ғалым, Антантаға
қарсы бағыттағы концепция ұстай отырып, Ресей мен оның одақтастарының
әрекеттерін талдап, царизм мен Англияның соғысты тұтандыруы туралы тезисті
дәлелдейтін фактілерді іздеді. Мұндай бағыт революцияға дейінгі халықаралық
қатынастарды зерттеуге арналған оның еңбектерінің бір жақтылығын көрсетті.
Покровскийдің зерттеулерімен қатар оның ізбасарларының ішінде танылмал
болған Е.В.Тарленің еңбектерін айтуға болады. Ол соғысты тұтандыруда
Антанта елдерінің агрессияшылдығын кеміте отырып, Германияның шешуші ролін
дәлелдеуге тырысты. Революцияға дейінгі ресей тарихнамасында үстем болған
бұл үрдіс Тарле ебектерімен қатар, ол басқарған Анналы журналында да
көрініс тапты. [6] Кеңес тарихшылары бірінші дүниежүзілік соғысқа әкелген
әскери-саяси блоктардың пайда болуы туралы бірқатар еңбектер жазды. Бұл
саладағы кеңестік тарихнамадағы көрнекті еңбектердің бірі болған 1928 жылы
жарық көрген С.Д.Сказкиннің Австро-орыс-герман одағының ақыры. ХІХ
ғасырдың 80-жылдарындағы шығыс мәселесіне байланысты орыс-герман және орыс-
австрия қатынастарының тарихы бойынша зерттеу [7] атты еңбегі (кітап 1974
жылы қайта басылып шығарылған). Архив материалдарының негізіне сүйенген
автор ХІХ ғасырдың 80-жылдарындағы шығыс мәселесіне байланысты Ресейдің
Германия және Австро-Венгриямен қатынастарын көрсетеді. Монографияда
Ресейге қатысты Бисмарктың саясатына талдау жасалады. Сказкиннің пікірінше,
бұл саясаттың мақсаты, Ресейді әлсірету, оның көңілін Балкандағы кішігірім
табыстармен Европадан аудару деп көрсетеді. Бисмарктың русофильдігі
(Ресейге көңіл аударуы) автордың ойынша, белгілі бір пайдакүнемдік сипат
алды. С.Д.Сказкиннің монографиясы халықаралық қатынастар тарихы бойынша сол
кездегі зерттеулердің ең ірілерінің бірі болып табылды. Сонымен бірге бұл
еңбекте сол кездегі халықаралық қатынастардың тарихының кеңестік
тарихнамасына тән сыртқы саясат пен ішкі саясаттың байланысы аз
қамтылғандығы да көрінеді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кеңестік тарихнамада аталған
кезеңдегі халықаралық қатынастар мен басты державалардың сыртқы саясатын
зерттеу жалғасты. ХІХ ғасырдың соңындағы француз-орыс мемлекетаралық
қатынастарды зерттеуде А.З.Манфредтің Француз-орыс одағының құрылуы
(1975) атты монографиясы терең тарихи зерттеу болып табылады. [8]
Зерттеудің бай деректік базасына сүйене отырып (Манфред кеңес
тарихшыларының ішінде алғаш болып француз сыртқы істернің материалдарына
қол жеткізген), ғалым екі ел арасындағы одақтың геосаяси, халықаралық және
экономикалық алғы шарттарына талдау жасайды.
Кеңес тарихнамасындағы германистика бойынша А.С.Ерусалимскийдің
ХІХ ғасырдың соңындағы герман империализмінің сыртқы саясаты және
дипломатиясы (1948 және 1951), Бисмарк. Дипломатия және милитаризм
(1968) деген монографияларында ХІХ ғасырдың аяғындағы кайзерлік Германияның
сыртқы саясатына жан-жақты талдау жасалынады. [9] Германияның ХІХ ғасырдың
аяғындағы Таяу Шығыстағы және Оңтүстік-Шығыс Европадағы экспансиялық
ұмтылыстары А.С.Силиннің ХІХ ғасырдың аяғындағы Германияның Таяу Шығыстағы
экспансиясы (1971), Б.М.Туполевтің ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың
басындағы Оңтүстік-Шығыс Европадағы герман империализмінің экспансиясы
(1970), [10] Герман империализмі күн астындағы орын үшін күресте деген
еңбектерінде қарастырылады. [11]
Италияның сыртқы саясаты О.В.Серованың Үштік Одақтан Антантаға
(1983) деген еңбегінде жан-жақты қарастырылады.
АҚШ-тың сыртқы саясатының көріністері А.А.Фурсенконың Қытайды
бөліске салу үшін күрес және америкалық ашық есік саясаты (1956),
Р.М.Бродскийдің Солтүстік-Шығыс Қытайдағы америкалық экспансия, 1898-1903
(1965), С.Б.Гореликтің 1898-1903 жылдардағы Маньчжуриядағы АҚШ саясаты
және ашық есік доктринасы (1970), Г.П.Куропятниктің АҚШ-тың Гавай
аралдарын басып алуы (1958) еңбектерінде қарастырылады. Ресей мен АҚШ-тың
арасындағы байланыстар Г.П.Куропятниктің Ресей және АҚШ: экономикалық,
мәдени және дипломатиялық байланыстар, 1867-1881 (1981), А.А.Фурсенконың
Мұнай трестері және әлемдік саясат.80-жылдары-1918 (1965), В.В.Лебедевтің
Орыс-американ экономикалық қатынастары (1900-1917 жж.) (1964) атты
еңбектерінде талқыланады. [12]
Мәселенің шетелдерде зерттелуіне келетін болсақ, 1929 жылы
Францияда бірінші дүниежүзілік соғыстың 15 жылдығына орай француз
тарихшыларының Европаның дипломатиялық тарихы (1871-1914 жж.) деген
ұжымдық еңбегі жарық көрді. Екітомдық бұл басылымның үлкен беделге ие
болған маңызды тарауларын француз тарихшысы, соғысқа қатысушылардың бірі,
француз дипломатиялық құжаттары публикацияларының басшыларының бірі, кейін
Сорбонна профессоры және Француз академиясының мүшесі болған Пьер Ренувен
(1893-1974) жазды. Мұнда тарихшы антанталық бағыттағы көзқарасты жақтап,
Германия мен Австро-Венгрияның соғысты тұтандырушылар болғандығына
тоқталып, ағылшын-француздық Антатаның нығайтылуы Германияның
агрессияшылдығының салдары екендігінен деп көрсетеді. Ревунен саяси-
дипломатиялық қызметтің фактілеріне басты назар аударады. Сонымен бірге ол
дәстүрлі дипломатиялық тарихтан жалпытарихи процестер шеңберіндегі
елдердің сыртқы саясатын қамтитын көпжақты халықаралық қатынастарға өтуге
тырысады. Дипломаттардың қызметіне ғана тоқталып қалмай, Ревунен ұлы
державалардың экономикалық бәсекелестігін, жанталаса қарулануды, соғыстың
идеологиялық дайындығын да көрсетеді. [13]
Диплом жұмысының тақырыбына байланысты аталған кезеңдегі басты
европалық державалардың сыртқы саясатындағы негізгі бағыттың бірі –
отаршылдық бағыт екендігі белгілі. Бұл мәселеге қатысты Францияда
отаршылдықтың (колониализмнің) тарихнамасы пайда болды. Отаршылдық
тарихын зерттеудің басты орталығы соғыс қарсаңында пайда болған Француз
отарлауы тарихы қоғамы, бұл қоғам өзінің Француз отарларының тарихына
шолу деген журналын шығарды. Онда жарияланған мақалаларда француз
отаршылдары артта қалған отарларға мәдениет пен өркениетті әкелді деген
пікірлер басты орын алады. Бұл бағыттағы белгілі еңбектердің бірі ретінде
Г.Аното және А.Мартиноның редакторлығымен 1929-1933 жылдары шыққан 6
томдық Француз отарлары мен француз экспансиясының тарихы атты жинағын
атауға болады. [14]
ХХ ғасырдың 20-40-жылдары Ұлыбританияның тарихи білімдерінің
құрылымында күрделі өзгерістер болды. Соның бірі – елдің сыртқы саясатының
– дипломатиялық, империялық және отаршылдық саясаты тарихының зерттелуі
еді. 1924 жылы британ үкіметі тарихшылар Г.Темперли және Тарихи
ассоциацияны басқарған Дж.Гучуға бірінші дүниежүзілік соғыстың алдыңғы
тарихын көрсететін құжаттарды дайындауды тапсырды. 1927-1938 жылдары шыққан
Соғыстың шығуы туралы британ құжаттары, 1898-1914 деген он бір томдық
ресми жинақтың негзігі идеясы дүниежүзілік соғысты тұтандырудағы
Германияның кінәсін көрсетуге саяды. Бұл кезеңге 1922-1923 жылдары А.Уорд
пен Дж.Гучаның редакциясымен жарық көрген академиялық үштомдық еңбек
Британ сырқы саясатының Кембридждік тарихы деген еңбекті айтуға болады.
Бұл еңбек ХҮІІІ ғасырдың соңғы ширегінен 1919 жылғы Париж конференциясы
аралығындағы дипломатия тарихына арналған. [15]
Бірінші дүниежүзілік соғыста Германияның жеңіліп, Германиядағы
1918 жылғы Қараша революциясының нәтижесінде дүниеге келген Веймар
республикасына деген неміс тарихшыларының қатынасы бірінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі кезеңде неміс тарихнамасында түрлі бағыттардың пайда
болуына әкелді: консервативтік (Веймар республикасына қарсылар) және
либералдық, солшыллибералдық, демократиялық (Веймар республикасын
жақтаушылар). Неміс тарихшыларының пікірлерінің негізгі белгілерінің бірі
дүниежүзілік соғысты тұтандырудағы Германияның басты жауапкершілігі деген
тезисті жоққа шығару болды. Бұл кезеңдегі деректердің ішіндегі маңызды
басылымдардың бірі сыртқы істер министрлігінің құпия дипломатиялық
архивтердің құжаттарының негізінде шығарған Европалық кабинеттердің Үлкен
саясаты, 1871-1914 деген 40 томдық (54 кітап) дипломатиялық құжаттары.
[16]
Консервативтік бағыттағы неміс тарихшылары –А.Вальдің (1871-1957)
Империяның құрылуынан дүниежүзілік соғысқа дейінгі герман тарихы,
И.Галлердің (1865-1947) Бюлов дәуірі (1922), Г.Риттердің (1888-1967),
либералдық бағыттағы Г.Онкеннің (1869-1945), Э.Браденбургтің (1868-1946)
Бисмарктан дүниежүзілік соғысқа дейін деген еңбектерінде аталған
кезеңдегі Германияның сыртқы саясаты туралы эпизодтық түрде айтылады. [17]
ХХ ғасырдың 30-жылдары АҚШ-та ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың
басындағы елдің сыртқы саясаты тарихын нақты түрде зерттеу жүргізілді.
Американ тарихшылары негізінен 1898 жылғы испан-американ соғысына, ашық
есік доктринасы мәселелерін зерттеуге ерекше көңіл аударды. Бұл бағыттағы
Д.Праттың 1898 жылғы экспансионистер, Т.Деннеттің Шығыс Азиядағы
америкалықтар атты еңбектерін атауға болады. [18]
Диплом жұмысының мақсаты – ХІХ ғасырдың 70-жылдары – ХХ ғасырдың
басындағы әлемдегі халықаралық қатынастардың дамуына талдау жасау болып
табылады.
Осыған байланысты жұмыстың мынадай міндеттерін анықтауға болады:
- ХІХ ғасырдың 70-жылдары – ХХ ғасырдың басындағы халықаралық
қатынастар мен әлемнің негізгі державаларының сыртқы саясатының
ғылыми зерттелуінің қазіргі деңгейімен таныстыру;
- ХІХ ғасырдың 70-жылдары – ХХ ғасырдың басындағы басты державалардың
арасындағы негізгі қайшылықтарды анықтау;
- Осман империясының езгісінде болған Балкан түбегі халықтарының
тағдыры мен Шығыс мәселесіне байланысты ірі державалардың күресін
көрсету;
- Империалистік мемлекеттердің сыртқы саясатындағы бөлініп қойған
жерлерді қайта бөлісу жолындағы күресті көрсете отырып, алғашқы
империалистік соғыстар – испан-американ, ағылшын-бур, орыс-жапон
соғыстарын қарастыру;
- Бірінші дүниежүзілік соғысқа әкелген Европадағы бір-біріне қарама-
қарсы тұрған екі әскери-саяси блоктың құрылу эволюциясын көрсету.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
сілтемелерден, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
1-ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 70-90-ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ-
АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР
1. ТҰРАҚСЫЗ ТЕПЕ-ТЕҢДІК
ХІХ ғасырдың 50-жылдары – 70-жылдарының басындағы ұлттық соғыстар
Европаның бет-бейнесін өзгертті. Ең алдымен басты державалардың құрамында
өзгерістер болды. Бұл соғыстарға дейін европалық саясатқа Австрия, Ресей,
Франция, Ұлыбритания, Пруссия белгілі бір дәрежеде ықпал етіп отырды. Енді
Пруссияның орнын Герман империясы басты. Онымен бірге Италия да Европаның
басты державасының бірі роліне үміттене бастады.
Ең бастысы, негізгі мемлекеттердің күштерінің арасалмағы өзгерді.
Ұлттық соғыстарда жеңіске жеткен Германия, онымен бірге Италия да европалық
саясатта алдыңғы орынға шықты, ал қалған державалардың оларға орын беруіне
тура келді. ІІІ Наполеон кезіндегі сәтсіздіктерге байланысты, әсіресе 1870
– 1871 жылдардағы Франция – Пруссия соғысындағы жеңілістен кейін Францияның
халықаралық беделі төмендеді. Қырым соғысынан (1853 – 1856) кейін және
экономикалық, техникалық әлсіздігіне байланысты Ресейдің күші де әлсіреді.
1866 жылғы Пруссиямен соғыстағы жеңілістен кейін Австрияның бұрынғы
ұлылығының күні өтті.
Осы аталған мерзімде Ұлыбританияның күші шайқалған жоқ, керісінше
белгілі бір дәрежеде өсті. Алайда оның ықпалы біраз азайды. Қырым соғысынан
кейін ол европалық істерге деген қызығушылығын жоғалтып, тамаша
оқшаулану деп аталған саясатқа көшті. Бұл саясаттың мәні, Ұлыбритания
бұрыннан келе жатқан дәстүрлерге қарамастан, Европа континентіндегі
соғыстарға және әскери одақтарға қатысудан бас тартты.
Ұлыбританияның саяси іс-әрекетіндегі мұндай өзгеріс былайша
түсіндірілді: 1837 жылы балалары Саксен-Кобург-Гот әулетіне жататын
королева Виктория таққа отырды, британ монархтары Германиядағы Ганновер
әулетінің мұрагерлік иеліктеріне деген құқығынан айырылды. Енді Ұлыбритания
бұл иеліктерді агрессорлардан қорғауға қабілетті континент державалары
арасынан одақтастарды қажет етпеді. Ұлыбританияның отарлық саясатқа үлкен
көңіл аудара бастауы да маңызды болды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Ұлыбритания өзінің әлемдегі ең үлкен отарлық империясын басқару
реформасымен айналысып жатты. Ұлыбританияны Европада қалыптасқан күштердің
арасалмағы қанағаттандырды. Әсіресе оны ХІХ ғасырда өзінің халықаралық
аренадағы басты бәсекелестері деп санаған Франция мен Ресейдің әлсіреуі
қанағаттандырды.
Европалық саясатта Ұлыбритания, Франция, Австро-Венгрия және
Ресейдің ролінің төмендеуі, Германия мен Италияның беделі мен ықпалының
өсуі – ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірінде Европада қалыптасқан халықаралық
жағдайдың негізгі белгілері осындай болды. Басты державалардың рольдері
ауысқанымен, күштердің жалпы балансы қалпына келтірілді. Осының негізінде
Европаның белгілі бір дәрежеде тыныштануы жүзеге асты. ХІХ ғасырдың 70-
жылдары ұлттық қозғалыстардың өрлеуімен және ұлттық соғыстардың тұтануымен
сипатталған Европа тарихындағы қарқынды кезең жалпы алғанда аяқталды.
Салыстырмалы түрде алғанда дамудың бейбіт кезеңі басталды. Жарты ғасырдай
уақыт – Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін соғыстар Евопаның тыныштығын
бұза алмады. Кейбір әскери қақтығыстар Балкан түбегінде ғана жүрді.
Алайда бастапқыда халықаралық қатынастар тұрақсыз болды.
Европадағы бұрынғы соғыстар қалдырып кеткен қайғы-қасіреттер, өзара
реніштер, түсініспеушіліктер халықтарға тыныштық бере қоймады.
Бейбітшілікті нығайтып, халықтардың бір-біріне деген сенімін қайтаратын ірі
мемлекеттердің келісімге келуге және кешегі қарсыластарымен татуласуға
бағытталған парасатты саясаты еді. Ұлттық
соғыстардан жеңіп шыққан мемлекеттер басқа елдерге үлгі бола алатын еді.
Әсіресе континенттегі Европаның ең күшті және ықпалды мемлекеті Германия.
ХІХ ғасырдың соңғы үштен біріндегі Европа мен әлемнің тағдыры оның ұстанған
бағытына байланысты еді.
1870 – 1871 жылдардағы Франция – Пруссия соғысының қорытындысын
шығарған Франкфурт келісімі Франция мен Германияның арасындағы барлық
қайшылықтарды шешкен жоқ, керісінше, екі державаның қарама-қарсы тұруын
күшейтті. Францияның жеңілуімен және Герман империясының бірігуімен
Европада күштердің ара салмағы пайда болды, барған сайын Германия мен
Франция арасындағы қайшылықтар шиеленісті. Германия біріккеннен кейін
халықаралық аренада Бисмарк нақты саясат принципіне адалдығын көрсетті.
Бұрынғысынша мемлекеттің мүдделерін қорғаудың кепілдігі құқық емес, күш,
яғни мемлекеттің әскери күші деп есептеген ол, ең алдымен өз мемлекетінің
пайдасы мен мүдделерін ойлады. Бисмарктың ойынша Германияның ең қауіпті
және ымыраласпас жауы 1870-1871 жылдардағы соғыста жеңілген Франция болады
және ол кек қайтаруға тырысады деп ойлады. Сондықтан Германияның сыртқы
саясатының басты міндеті оған бұл арманын іске асыруға кедергі жасау деп
білді. Біріккен Германия аумағы, тұрғындарының саны, экономикалық күші
жағынан Франциядан біраз басым екендігін есепке алған Бисмарк, француздар
басқа мемлекеттердің қолдауынсыз жалғыз өзі соғыса алмайды деп ойлады.
Сондықтан ол Францияны халықаралық аренада оқшаулауға, оның одақтастарын,
әсіресе Шығыс Европада одақтастарын болғызбауға тырысты. Ол екі майданда,
яғни бір мезгілде Германияның батыс және шығыс шекараларында соғысуды
болғызбауды ойлады. Коалициялар қорқынышы идеясы, басқаша айтқанда,
Германияны жан-жақтан қамтыған жау одақтар алдындағы қорқыныш Бисмарктың
жалықтыратын идеяларының біріне айналды. Мұндай саясат Франция мен
Германияның арасының жақындасуына әкелмейтін еді. [19]
Франция Франкфурттен кейін реванш туралы ойлады, алайда ол жақын
арада Германиямен соғыс туралы ойлай алмайтын еді, себебі алдымен армияны
қалпына келтіру қажет еді. 1871 жылдан кейін сыртқы саясат қайта қаралды.
Парижде Ресейге барынша мұқият қарап, онмын тығыз қатынастар орната
бастады. Франция Германиямен қатынастарын шиеленістірмеуге тырысты, сонымен
бірге ол Ресеймен де ұрысқысы келмеді. Бұл бағытта француздар жалғыз
болмады: австриялықтар да Бисмаркты Ресейге қарсы қоюға тырысты. Алайда
Бисмарктың өз жоспарлары болды.
Францияны оқшаулау мақсатында Бисмарк Германиямен Шығыста
шекаралас болған мемлекеттер Австрия–Венгриямен де, Ресеймен де достық
қатынастар орнатуға тырысты. Австриямен мұндай қатынастар орнату Бисмаркқа
қиындау болды. Алайда бұған Бисмарк қол жеткізді. Ал Ресей Германиямен
бұрын да достық жағдайында еді, сондықтан оны өзінің Батыстағы басты
әріптесі деп есептеп, біріккен Германиямен жақындасуға тез келісті.
Орыстың патша сарайы қоғамындағы көңіл-күйлер Франциямен жақындасу
пайдасына қарай қалыптасты. Ресейдің премьер-министрі А.М.Горчаков
Францияның көмегімен европалық саясаттағы тепе-теңдікке жетуге болатынын
түсінді. Ол : Бізге күшті Франция керек! деп жиі айтқан. [20] Алайда
әлсіреген Франция ол кезде Ресей үшін лайықты одақтас болуға дайын емес
еді. Мұндай жағдайда ресейлік дипломатия Германияның әскери табыстарын,
австрия-герман жақындасуын және Австро-Венгрияның Таяу Шығыста орнығуға
ұмтылысын мұқият бақылап отырды. Ресей Орта Азияда Ұлыбританиямен өз
мүдделерінің қақтығысын болғызбауға ұмтылды. Осындай жаңа халықаралық
жағдайда өз қауіпсіздігн қамтамасыз ету мақсатында орыс үкіметі Германиямен
одақты жоққа шығармады.
1872 жылы қыркүйекте Берлинде үш император – І Вильгельм, Франц
Иосиф және ІІ Александр және Ресей, Германия, Австро-Венгрияның сыртқы
істер министрлері кездесті. Бұл кездесу, Балкандағы австро-орыс
қайшылықтарына байланысты белгілі бір нәтиже бермегенімен, үш императорлар
келісімін жасауда алғашқы қадам болды. Ресей Германия және Австро-
Венгриямен одаққа екі себеп бойынша, біріншіден, екі мемлекеттің тығыз
жақындасуын болғызбау үшін, екіншіден, Орта Азияда Ұлыбританияға қарсы
күресте олардың қолдауына ие болу үшін. ІІ Александрге 1873 жылы сәуірде
жазған хатында Горчаков Бисмаркпен кездесуінің нәтижелерін хабарлайды, онда
Бисмарктың орыс патшасына адал болып қала беретіндігін, оның Ресеймен
тығыз қатынасы Пруссия үшін бірден-бір дұрыс саясат деп қарайтындығын,
Пруссия өзіне Франциямен соғыста көрсеткен қолдауын ешқашан ұмытпайтындығын
және Пруссия үшін өзінің алғысын білдірудің бірден-бір құралы Пруссия
Шығыстағы ықпалын Ресейдің құзырына беру деп жазады.
Ресейден граф Берг және Германиядан Мольтке екі ел арасында әскери
келісім дайындады, оған 1873 жылы 24 сәуірде (6 мамырда) І Вильгельмнің
Петербургке сапары барысында қол қойылды. Ресей мен Германия арасындағы бұл
одақтық келісім (әскери конвенция) бойынша екі жақтың біреуіне қандайда бір
европалық мемлекет шабуыл жасаса, әр жақ бір-біріне 200 мыңдық армиясын
көмекке жіберуге міндеттенді. Бір айдан кейін, 25 мамырда (6 маусымда)
Бисмарктың тырысуымен Венаға Горчаковпен бірге келген ІІ Александрдың
сапары барысында Шенбрунде Ресей мен Австро-Венгрия кеңесші пактіге (саяси
конвенцияға) қол қойды. Орыс-герман әскери конвенциясына қарағанда, бұл
құжатта нақты міндеттемелер айтылмады және анықталмаған сипат алды. Ресей
мен Австро-Венгрия халықаралық өмірдің кейбір мәселелері бойынша
келіспеушіліктер туғанда, екі елдің ажырауына жол бермеу үшін барлық
мүмкіншілікті пайдаланатындықтарын және европалық бейбітшілікті қолдауды
жалғастыратындықтарын жариялады. Үшінші мемлекет тарапынан шабуыл бола
қалған жағдайда, қосымша келісімдер жасамай-ақ, біріккен қажетті шаралар
жүргізуге міндеттенді. Егерде күш қолдану қажеттілігі туса, онда екі жақ
одан әрі жасайтын қимылдары келісімге келуі тиіс. Сол жылы қазанда
император Франц Йосиф және император І Вильгельм Германияның орыс-австрия
коныенциясына қосылатындығы туралы актіге қол қойды. Осылайша үш
мемлекеттің халықаралық мәселелерде өзара кеңесуге соғыс бола қалған
жағдайда өзара көмектесуге міндеттенген тобы пайда болды. Ол Үш
императорлар – І Вильгельм (Германия), Франц Йосиф (Австрия-Венгрия), ІІ
Александр (Ресей) одағы деп аталды. [21]
Жаңадан құрылған бұл одақ оның қатысушыларының арасындағы өткір
келіспеушіліктерді реттеген жоқ. Одаққа кірген әрбір мүше-елдің өз
мүдделері болды. Ресей мен Австро-Венгрияға күшті одақтас қажет болды,
сонымен бірге оларға күшеюі алаңдатып отырған Германияға ықпал етудің
қандай-да болсын тетігі қажет болды. Ресей орыс-австрия қайшылықтарының
бәсеңдеуі оның Балкандағы, әсіресе, Түркия қол астындағы аймақтардағы өз
ролін күшейтеді деп санады. Балканда өз саясатын жүргізіп отырған Австро-
Венгрия Германияның қолдауына сүйенуге тырысты. Балкан мәселесіндегі
келіспеушіліктер, Францияға Ресейдің, Германияның және Австро-Венгриянвң
түрлі қатынастары олардың бір-біріне толық сенуіне кедергі болды. Соған
қарамастан, ХІХ ғасырдың 70-жылдары үш державаның өзара қатынастары және
олардың саясаты Европа мен Азиядағы басты бағыт болды. Бұл одвқ Ресей үшін
оның батыс шекараларында белгілі бір уақытқа қауіпсіздікті қамтамасыз етті.
Ол Германияға тиімді болды, себебі Петербургті европалық істерден
алаңдатты. Алайда Үш императорлар одағын Бисмарктың табысты іс-әрекеті
деуге болмайды. Одаққа кірген Австро-Венгрия мен Ресей арасындағы біраз
бөлігі осман үстемдігінің қол астында болған Балкан үшін қайшылықтар баяу
пісіп-жетілетін мина сияқты еді.
Берлинде Францияда болып жатқан оқиғаларды мұқият қадағалап
отырды, онда билікке тез арадағы реваншты жақтаған монархистердің жаңа
үкіметі келді.Елде тез қарқынмен армияны қалпына келтіру жүріп жатты,
жалпыға бірдей әскери міндеткерлік енгізілді. Германияның Франциядандан
әскери басымдығы күшейсе де, халықаралық жағдай басқаша қалыптасты. Бисмарк
Францияны жаңа соғысқа алаңдатқысы келді. Герман үкіметі неміс баспасөзінде
Францияның Германияға қарсы соғысқа дайындалып жатқандығы айыпталған
мақалар тізбегі жарияланды. Парижде Германияның шабуыл жасау қаупін жою
үшін дипломатиялық әрекеттер жасала басталды. Франция Ресей, Ұлыбритания
және Австро-Венгрияға Германия тарапынан шабуыл бола қалса көмек сұрауға
мәжбүр болды.
Лондонда, Петербургте және Венада Германияның одан әрі күшеюін
қаламады. Мұны көрсету үшін Ресей мен Австро-Венгрияның сытрқы істер
министрлері Франц Йосифтің 1874 жылы ақпандағы Петербургке сапарында
француз елшісіне әдейі жолығып, оған Бисмарктың іс-әрекеттерін
айыптайтындықтарын айытты. Ағылшын королевасы І Вильгельмге жеке жолдау
жіберіп, онда оны Франциямен жаңа соғыс ауыр салдарларға әкелуі мүмкін деп
ескертеді.Біріккен іс-әрекеттер нәтижесінде Францияға Германия тарапынан
соғыс қаупі жойылды.
Соңғы жылдары Бисмарк белгілі бір дәрежеде Ресейдің кінәсімен,
алғаш рет өзінің жоспарын жүзеге асыра алмады. Бисмарк Ресейді европалық
істердіен аулақтатуға сылтау іздей бастады. Ол Ресейдің көңілін Таяу
Шығысқа аударуға тырысты. Осы мақсатпен ол ол 1875 жылы ақпанда Петербургке
өзінің сенімді өкілі Радовицті жібереді. Бисмаркке Франциямен жаңа соғыс
бола қалса Ресейдің позициясын білу қажет болды. Радовиц Горчаковпен
әңгімелесулерінің бірінде Ресейден Францияны дипломатиялық қолдаудан бас
тартуды сұрайды. Радовицтің айтуы бойынша, горчаков француз істерін
талқылауда қызығушылық танытпайды, онысымен жаңа соғыс туа қалған жағдайда
Ресейдің оған араласпайтындығын білдірген.
Бисмарк қайтадан Парижге соғыс қаупін төндіреді. Оны Францияда
жүріп жатқан әскери реформалар, оның нәтижесінде армия санының көбеюі
туралы хабар алаңдатты. Сонымен бірге Бисмарк баспасөз арқылы Франциядағы
әскери реформа қарқынын өсіріп көрсетуге тырысты. Бұл әрекеттер Европадағы
халықаралық шиеленісті күрделендіріп, шиеленістірді. Бұл кезең Европа және
халықаралық қатынастар тарихына 1875 жылғы соғыс қаупі деген атпен енді.
Бисмарк және герман Сыртқы істер министрлігіның өкілдері, Франция
қарулануда және Германияға шабуыл жасауға дайындалуда деп мәлімдеді. Өз
кезегінде француз сыртқы істер министрі Лекас өз елшілері арқылы Германия
Францияға шабуыл жасаған жағдайда европалық мемлекеттердің позициясын
анықтады. А.М.Горчаков ІІ Александрдың атынан Францияны дипломатиялық
қолдайтындығын білдірді. Британ дипломатиясы европалық тепе-теңдікті
сақтауды қолдады. Сондықтан Берлиндегі ағылшын елшісіне барлық мүмкін
әдістер арқылы Франция мен Германия арасындағы жанжалды реттеуге нұсқау
берілді.
ІІ Александрдың Берлинге сапарына үлкен үміт артылды. Бисмарк оған
Германияның саясатының бұрмаланып жатырғандығын, оның Франциямен жаңа
соғысу жоспары жоқ екендігін, соғыс туралы өсек-әңгімелердің француздардың
өз тарапынан болып жатқандығын дәлелдеп бақты. Бұл кезде ресейдің европалық
елдер арасындағы беделі жоғары еді. Европада жаңа француз-герман соғысы
қаупі төнгенде Ресейдің герман үкіметін агрессиялық ойлары жоқ екендігі
туралы жария етуге көндіруі халықаралық шиеленісті бәсеңдетті. Сонымен
бірге Германиямен одақтық қатынастар Ресей мен Австро-Венгрияның өз көңілін
ішкі және сыртқы саясаттың, реформа жүргізу, Балкандағы өз ықпалын күшейту
және Орталық Азиядағы экспания (Ресейге қатысты) сияқты міндеттерді шешуге
аударуға мүмкіндік берді. Германия Үш императорлар одағының арқасында екі
державаның Франциямен жақындасуына жол бермеді, осылайша Европада белгілі
бір уақытқа өзіне қолайлы жағдайды иеленді.
Европадағы шиеленіс бәсеңдеді. Алайда Германия мен Ресей
арасындағы сенімсіздік өсе берді.
1871 жылы Қара теңіздің бейтараптығына қол жеткізген Ресей
Балканда өз ықпалын қалпына келтіруге тырысты. Бұл арқылы ол біріншіден,
түрік сұлтаны қоластындағы христиандардың, көбінесе славндардың –
болгарлардың, сербтердің және т.б. өмірін жеңілдетуге тырысып, оларды
қолдады; екіншіден, Қара теңіз бұғаздарына өз бақылауын орнатуға тырысты,
себебі 1861 жылғы реформадан кейін Ресей тез дами бастады, алайда ол
экономикасы жөнінен Европаның алдыңғы қатарлы елдерінен артты қалды. Ол
оңтүстік аудандарда бекінгісі келді, бұл белсенді сыртқы саудасыз мүмкін
емес еді. Босфор, Дарданелл бұғаздарының Ресей үшін әскери және
экономикалық маңызы болды. Ал Түркия экономикасында бұл кезде дағдарыс
басталды, ол Осман империясының батысевропалық капиталға тәуеліділігімен
байланысты еді.
Австро-Венгрияның мүдделері Ресей мүдделеріне қарама-қарсы болды.
Ол Балканда өзгерістердің болуын, әсіресе Осман империясынан балкан
халықтарының бөлінуін және олардың тәуелсіз мемлекеттер құруын қаламады.
Австро-Венгрия үкіметі бұл 1867 жылғы дуалистік монархияның славян
халықтарының өздерінің ұлттық талаптарын бұрынғыдан батыл түрде қойып,
жүзеге асырып, ақыры ежелгі Габсбургтер монархиясының түпкілікті ыдырауына
әкелуі мүмкін деп қауіптенді.
Орыс-австрия қайшылықтарының бірден шиеленісуіне ХІХ ғасырдың 70-
жылдарының ортасында Осман үстемдігіне қарсы Балкан халықтарының азаттық
қозғалысының тарихта бұрын болмаған дәрежеде өрлеуі әсер етті. Оны ХІХ
ғасырдан басталған олардың жағдайындағы терең өзгерістер дайындады. ХҮІІІ –
ХІХ ғасырлар межесінде олардың кейбіреулері түрік сұлтанының жоғарғы
билігінен өз дербестіктерін алды. Бұл сол халықтардың халық көтерілістері
түрінде көрінген қарсылықтарының, сонымен бірге Осман империясымен
соғыстарда Ресей және басқа да европалық мемлекеттердің жеңісінің нәтижесі
еді. Балканда орыс әскерлерінің қатарында түріктерге қарсы жергілікті
тұрғындардан құрылған халық жасақтары да шайқасқан болатын. Осы уақыт
аралығында Ресей және басқа да европалық мемлекеттер осман үкіметінен
христиандар мүддесіне сай реформалар жүргізуге қол жеткізді. Осылайша Осман
империясының құрамында Сербия және Черногория автономиялық князьдіктері
пайда болды. Валахия мен Молдавияның Осман империясының қол астында болған
күнде-де олардың белгілі бір дербестігі болды.
Азаттық күрестің табыстарына қарай бұл князьдықтардың
дербестігінің дәрежесі де артып отырды. Олардың аумағынан бірте-бірте түрік
әскерлері шығарылды, ал бекіністер, басқа да әскери объектілер ұлттық
әскери құрылымдардың бақылауына өтті. Алғаш рет бұған ХҮІІІ ғасырдың
аяғында Черногория қол жеткізді. Қырым соғысынан кейін түрік әскерлері ХІХ
ғасырдың 60-жылдары біртұтас Румыния мемлекетін құрған Валахия мен Молдавия
аумағынан да кетті. ХІХ ғасырдың 70-жылдарына қарай түрік гарнизондары
Сербиядан да кетті деуге болады. Барлық жерде ұлттық үкіметтер, заңдар мен
армиялар пайда болды. Түрік сұлтанының билігі бұл жерлерде сөз жүзінде ғана
болды. Алайда Осман империясы оларға толық тәуелсіздік беруге қарсылық
білдірді.
Балкан халықтарының азаттық күресінің табысты болуына олардың
экономикасының бүкіл ХІХ ғасыр бойы өрлеу жағдайында болуы да әсер етті.
Ауыл шаруашылығы, қолөнер, сауда ескі, ортағасырлық қалдықтары сақталса да,
дамып отырды. Осман империясының Балкан иеліктері ХІХ ғасырдың соңғы отыз
жылдығының бас кезінде Европаның әлі өнеркәсіп төңкерісі қамтымаған бірден-
бір бөлігі болды, яғни онда сол кездегі заводтар, темір жолдар болмады,
оларға тән кәсіпкерліктің түрі, қоғамдық өмір болмады. Алайда
батысевропалық өлшем бойынша артта қалғанымен, олар өзінің экономикалық
дамуы жөнінен Осман империясының басқа провинцияларына қарағанда алда
болды.
1.2. ШЫҒЫС ДАҒДАРЫСЫ ЖӘНЕ 1877 – 1878 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және құқық институты
Халықаралық қатынастар кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Халықаралық қатынастар кафедрасының
меңгерушісі
т.ғ.к., доцент Кузутбаева Б.Қ.
_______________
___________200___ ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 70-ЖЫЛДАРЫ – ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАР
Мамандығы: 050202 – Халықаралық қатынастар
Орындаған: МО-05-1
тобының студенті
Мыңжасарова Айнагүл
Ғылыми жетекші: аға оқытушы
Исаева Л.Н.
Актау, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 70-90-ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРА-
ЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .13
1. ТҰРАҚСЫЗ ТЕПЕ-
ТЕҢДІК ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..13
2. ШЫҒЫС ДАҒДАРЫСЫ ЖӘНЕ 1877 – 1878 ЖЫЛДАРДАҒЫ
ОРЫС-ТҮРІК
СОҒЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .19
3. ҮШТІК ОДАҚТЫҢ
ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 24
4. ОРЫС-ФРАНЦУЗ
ОДАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...28
2-ТАРАУ. ӘЛЕМДІ ОТАРЛЫҚ БӨЛІСУ ЖОЛЫНДАҒЫ ДЕРЖАВАЛАР-
ДЫҢ КҮРЕСІ (ХІХ ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫ – ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫ) ... ... ... ...33
2.1. ОТАРЛЫҚ ЭКСПАНСИЯНЫҢ
КҮШЕЮІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...33
2.2. ӘЛЕМДІ ОТАРЛЫҚ БӨЛІСУ ҮШІН БОЛҒАН СОҒЫСТАР ... ... ... ... ... ..38
2.3. ҮШТІК АНТАНТАНЫҢ
ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Адамзат өмірінде халықаралық қатынастардың барған сайын ролінің
өсуі бүгінгі күн оқиғаларының ғана емес, сонымен бірге ХІХ және ХХ
ғасырлардағы дипломатия тарихына деген қызығушылықты туғызуда. Барған сайын
халықаралық қатынастар жүйесіне тұрғындардың көптеген топтары тартылуда.
Мемлекеттердің көптеген елдермен сыртқы саяси байланыстардың әрдайым кеңеюі
сыртқы саяси қызметтің түрлі саласында терең білімділікті қажет етеді.
Саясаттың көп қырлы, ерекше құбылыс екенін ескеретін болсақ, оны
тек бір ғана қоғамдық қатынас немесе жеке адамдардың қатынасы деңгейінде
қарастыру тұтас мемлекеттер мен миллиондаған халықтардың немесе
қайшылықтардың негізі қалыптасады.
Халықаралық қатынастар туралы ғалымдар арасында бірыңғай түсінік жоқ.
Тар мағынада алғанда, халықаралық қатынастар деп мемлекетаралық немесе
үкіметаралық қатынастарды айтады. Кеңінен тараған түсінік бойынша,
халықаралық қатынастар деп халықтар, мемлекеттер, мемлекетік жүйелер
арасындағы дүниежүзілік деңгейде жүргізілген саяси, шаруашылық-
экономикалық, құқықтық, ғылыми-техникалық, дипломатиялық, әскери, мәдени
және басқа да өзара байланыстар және оларды іске асырушы әлеуметтік,
экономикалық, саяси күштер мен ұйымдардың (әлемдік қауымдастықтың негізгі
субъектілері арасындағы) өзара қатынастарының жиынтығын айтады.
Халықаралық қатынастар – ол халықтар немесе мемлекеттер арасындағы
қатынастардың жәй ғана жиынтығы емес, керісінше өзара тәуелді болатын,
өзара дамып отыратын субъектілер арасындағы табиғи диалектикалық
байланыстар жүйесі.
Халықаралық қатынастардың даму тарихы ұзақ тарихи жолдан өтті.
Халықаралық қатынас мемлекеттердің пайда болуынан басталады және ол елдер
мен мемлекеттердің бір-бірімен байланыс жасауының тарихи қажеттігінен
туындайды.
Халықаралық қатынастың даму эволюциясында, оның адамдар арасындағы
өзара қатынастың ерекше түрі ретіндегі бөлінуі алғашқы этностардың шығуынан
және олардың өзіндік санасының қалыптасуынан басталады. Адамзат қоғамының
дамуына байланысты елдер мен халықтар арасындағы қатынастар күрделене
түсті. Халықаралық қатынастың қалыптасуындағы жаңа кезең мемлекеттің пайда
болуымен байланысты. Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін халықаралық
қатынастар кез келген мемлекеттің саясатында маңызды роль атқарып келеді.
Мемлекеттің пайда болуымен саяси қатынастар ішкі және сыртқы (халықаралық)
деп жіктеле бастады. Мемлекеттік шекараның анықталуымен мемелекеттік
тұтастық, егеменділік сияқты ұғымдар бекітілді.
Халықаралық саяси қатынастың мақсатына, түріне және мазмұнына қатысты
мәселелер ерте дәуірден-ақ қалыптасты. Мысалы, сол кезден бастап
мемлекетаралық қатынасқа қатысты әрекеттердің стратегиясы, мақсаттарының
нақты түрлері күштер мен құралдары, ықпал етудің тәсілдері анықтала
бастады.
Бұлармен бірге бір мемлекеттің екіншісіне ықпалы ондағы елшісі арқылы
жүргізіле бастауы бір елдің екіншісімен қарым-қатынас түрлері мен мінез-
құлық қағидаларының жақсы үлгілерін қалыптастыру дәстүрі қалыптасты.
Сөйтіп, халықаралық саяси қатынас мәселелерін шешудің өркениетті тәсілдері
анықталды.
Сол кезден бастап қалыптасқан егемендік идеясының өзі мемлекеттердің
бір-біріне деген тәуелсіздік кепілі болып, бір-бірінің ішкі істеріне қол
сұқпау принципін орнықтырды. Осының өзі ол мемлекеттерді мемлекетаралық
байланыстар арқылы байланыс жасауға мәжбүр етіп, достық қатынастарға жол
салды.
Халықаралық қатынастардың саяси теориялық тұрғыдан қарастырала бастауы
соғыс пен бейбітшілік мәселелерінің шығуымен байланысты болды.
Халықаралық қатынас концепциясының қалыптасуында Цицеронның, А.Августиннің,
Г.Гроцийдің, Н.Макиавеллидің, Т.Гоббстың қалдырған пікірлерінің де маңызы
зор болды.
Бүгінгі күні халықаралық қатынастардың табиғаты мен заңдылықтары
туралы бірыңғай теория жоқ. Олардың кең таралған негізгі теорияларына –
либерализм, саяси реализм және марксизм жатады.
Әлемдік қоғамдастықтың (мемлекеттердің бірігуі) пен халықаралық
құқықтың негізгі субъектілері – ең алдымен мемлекеттер және халықаралық
ұйымдар болып табылады. Мемлекеттер арасындағы өзара қатынастар егеменділік
не тәуелділік, бағыныштылық т.б. негізінде құрылады. Мемлекет арқылы
халықтар мен ұлттар халықаралық аренада өз мүдделерін білдіреді.
Халықаралық қатынастар жүйесі – екі немесе одан да көп мемлекеттер
арасындағы өзара әрекеттер, ал мемлекеттің сыртқы саясаты – бір ұлттың, бір
мемлекеттің сыртқы саяси саладағы іс-әрекеттері. Сыртқы саясат ішкі және
сыртқы факторлар ықпалымен қалыптасады. Ішкі және сыртқы саясат та бір
мәселені шешеді – елдегі өмір сүріп тұрған қоғамдық қатынастар жүйесін
қамтамасыз етіп және оларды одан әрі нығайту, алайда бұл мәселені шешуде
саясаттың бұл екі бағытының өзіне тән ерекшеліктері бар. Елдің ішінде,
қоғамда мемлекеттің саяси билікке монополиясы болса, ал халықаралық аренада
әлемдік саясаттың бірыңғай орталығы жоқ, онда ара қатынастары түрліше болып
келетін тең құқықты мемлекеттер қарым-қатынастар жасайды.
Мемлекеттен басқа халықаралық байланыстардың басқа да қатысушылары -
әкімшілік бірлестіктердің (облыс, өлке, аймақ), қоғамдық ұйымдардың,
фирмалардың, жеке тұлғалардың (индивидтер) да қызметтеріне ықпал етіп,
бақылап отырады. Халықаралық қатынастардың өзгеше мемлекеттік субектілері –
Ватикан, еркін қала және т.б. да түрлері бар. Халықаралық қатынстардың
басты субъектілеріне мемлекет құрған халықаралық саяси немесе әскери-саяси
ұйымдар да жатады. Халықаралық қатынастардың маңызды субъектілеріне беделді
халықаралық қоғамдық және кәсіби ұйымдар да кіреді.
Тәуелсіз мемлекет құру үшін күресіп жатқан халықтың, ұлттың
халықаралық – құқықтық субъектілігі туралы айтуға болады. Сонымен бірге
барған сайын жеке тұлғаның да (индивидтің) де халықаралық-құқықтық
субъектілігі мойындалуда.[1]
Халықаралық қатынастардың тарихи кезеңдеріне келетін болсақ, оның
дамуындағы мынадай басты кезеңдерді көрсетуге болады. Жаңа дәуір қарсаңында
болған 1618-1648 жылдардағы Отызжылдық соғыстың қорытындысын шығарған
Вестфаль бітімі бүкіл сыртқы саяси жағдайларды өзгертіп, саяси күштердің
жаңаша орналасу тәртібіне әкелді. Вестфальда халықаралық қатынастардың
құқықтық негізі қаланды, егеменді мемлекеттер халықаралық қатынастардың
субъектісі етіп жарияланды. Сол кезден бері халықаралық қатынастар әлемдегі
болып жатқан оқиғаларға байланысты дамып отырды. Жаңа дәуірде халықаралық
қатынастар жаңа кезеңге аяқ басты. Халықаралық қатынастардың дамуында ХҮІІІ
ғасырдың соңындағы Ұлы Франуцз буржуазиялық-демократиялық революциясы да
маңызды роль атқарды. Халықаралық қатынастардың дамуындағы маңызды кезең –
1815 жылғы Вена конгресінде қабылданған Вена регламенті болды, ол бойынша
мемлекеттер арасындағы қатынастардың жалпы тәртібі орнатылды. 1917 жылы
Ресейдегі социалистік мемлекеттің пайда болуы халықаралық қатынастарға және
оның одан әрі дамуына әсер етті. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
әлемдегі өзгерістер әлемнің екі жүйеге социалистік және капиталистік жүйеге
бөлінуіне әкелді. ХХ ғасырдың соңында Кеңес одағы мен социалистік лагерьдің
ыдырауы, Варшава шартының жойылуына байланысты халықаралық аренада АҚШ-тың
ықпалы өсе бастады. Ол әлемде үстем болып, тіпті күш қолдануға дейін өз
еркін басқа мемлекеттерге таңа бастады. Міне осының бәрі халықаралық
қатынастар жүйесіне біраз өзгерістер енгізіп, АҚШ-тың қысымшылық саясатына
қарсы наразылықтың бірте-бірте өсуіне әкелді. Елдердің арасындағы біраз
қарсы тұруларға қарамастан бүкіл әлем бір-бірімен өзара байланысты және
өзара тәуелді бола бастады. Қарусыздану, ең алдымен ядролық қаруды жою,
аймақтық мәселелер, адамзаттың өмірінде барған сайын ролі өсіп отырған
экология сияқты мәселелер маңыз алуда.
Біздің ғасырымыз – адамзатқа орасан зор мүмкіндіктер беретін бұрын-
соңды болмаған ғылыми-техникалық прогресс заманы, оның ішінде халықаралық
қатынастардың да дамуы үшін де маңызды кезең. Қазіргі заманда ғылым мен
техника саласындағы жетістіктердің адамзатқа қарсы, Жер бетіндегі табиғат
пен тіршілікке қарсы қолданылмауын қадағалау қажет.[2]
Диплом жұмысының тақырыбының хронологиялық шеңбері кеңес
тарихнамасында қалыптасқан Жаңа дәуірдің екінші кезеңіндегі халықаралық
қатынастардың дамуын қарастырады. ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірі – ХХ
ғасырдың басы, бұл империализм дәуірі.
Отандық тарихнамада Жаңа дәуір деп, орта ғасырдан кейін келетін,
хронологиялық жағынан алғанда, ХҮІІ ғасырдың ортасындағы ағылшын
революциясынан бастап, 1918 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуына
дейінгі аралықты қамтитын кезеңді айтады. Бұл дәуір өзінің алдындағы
кезеңнен маңызды айырмашылықтарымен ерекшеленеді. Оларға мыналарды
жатқызуға болады: тиімді өндіріс әдісінің қалыптасуы, адамзаттың
байланыстары мен қоғамдық процестердің ауқымы мен жиілігінің біраз кеңеюі,
халықтар өміріндегі өзгерістердің тереңдеуі. Ең бастысы – адамдық өлшемде –
жаңа дәуір өзінің алдындағы кезеңнен ең алдымен, адамның тұлғаға жаппай
айналуы және оның дамуының еркіндігінің деңгейімен ерекшеленеді. Жаңа
дәуір, ең алдымен басқа континенттердегі бұрынғысынша өмір сүріп жатқан
халықтардың көпшілігінің тарихына ұқсамайтын европалық және америкалық
елдердің тарихын қарастырады. [3]
Батыс Европада пайда болған жаңа өркениеттің дамуының маңызды
шарты, ең алдымен Европа және Америка елдерінің арасындағы соғыстарға мен
күрделі келіспеушіліктерге қарамастан, олардың арасында материалдық және
рухани құндылықтардың кең түрде алмасуының дамуы болды. ХҮІІ – ХІХ ғасырдың
60-жылдарындағы халықаралық қатынастар либерализм идеяларының таралуында,
капитализмнің дамуында және индустрияландырудың табыстарында маңызды роль
атқарды. Олар екі үрдістің арақатынасының алмасып отыруымен: бір жағынан,
мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықтың кеңеюімен, екінші жағынан,
өздерінің дамуының әркелкілігі мен ерекшеліктерімен негізделген
байланыстардың жанжалдылығымен анықталды.
ХҮІІ – ХІХ ғасырларда халықаралық қатынастар жүйесі дамып, ол
барған сайын өз өрісіне Европалық континеттің негізгі аймақтарын, Батыс
жартышар елдерін, Таяу Шығыс, Африка, Азия, Океания елдерін тартты. Европа,
оның ішінде оның батыс бөлігінің елдері бұл жүйенің орталығы болды. Дамудың
ішкі және сыртқысаяси факторларының өзара әрекеті бірте-бірте күрделенді,
әлемдік ауқымды қамти бастаған жүйе шеңберінде мемлекеттердің ірі (ұлы)
және кіші мемлекеттерге, метрополия мен отарларға бөлінуі күшейді.
Сонымен бір мезгілде келісімдерден, конвенциялардан және екіжақты,
көпжақты байланыстардың басқа да формаларынан көрінген халықаралық құқықтың
негізі қала бастады. Мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асырудың және
аймақтық, жалпыевропалық, әлемдік мәселелерді шешудегі олардың күшін
реттеудің маңызды тетігі болған дипломатиялық қызметтің маңызы өсті;
дипломатияның нормалары мен принциптері бірыңғайланып, бір жүйеге
келтірілді.[4]
Тақырыптың өзектілігі. ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірі – ХХ ғасырдың
басындағы евроамерикалық өркениеттің дамуы оның құндылықтарының Батыс және
Орталық Европада одан әрі таралуы, олардың континенттің Солтүстігіне,
Шығысына және Оңтүстігіне қарай жылжуы, АҚШ-та табысқа жетуімен және Латын
Америкасындағы алғашқы қадамдарымен негізделеді. Европа және Америка
елдерінің арасындағы өзара әрекеттің жаңа кезеңі басталды. Бұрын Америка
Европаға бағыт алып, оның миллиондаған тұрғындарын, рухани құндылықтарын
қабылдап, капиталын өзіне тартып және техникасын алып отырса, енді шикізат
пен азық-түлікпен бірге жаңа идеяларын, машиналарын, технологияларын,
ұйымдасу формаларын алу арқылы Европа Америкаға бет бұрды. Европа мен
Американың өзара әрекетіндегі басты үрдіс осы онжылдықтары әлемдік
өндірістің 5 есеге жуық өсуіндегі және әлемдік сауданың көлемі шамамен 4
есеге жуық өсуі үлесінің евроамерикалық аймаққа келуімен анықталады.
Алайда олардың өзара әрекеті, барлық әлемдегідей, екі үрдістің -
әлемдік ресурстарды тиімді пайдалану үшін халықтардың ынтымақтастығымен
және тіпті басқалардың есебінен өз қажеттіліктерін толық қанағаттандыру
үшін әрқайсысының жекеленуінің қақтығысуымен күрделенді. Теңқұқықтылық
болған жоқ. Жоғарғы топқа европалық ұлы державалар – Ұлыбритания, Франция,
Австро-Венгрия, Ресей империясы жатты. Францияны жеңгеннен кейін олардың
қатарына Герман империясы, одан кейін өзінің бірігуін аяқтаған Италия енді.
ХІХ ғасырдың соңына қарай экономикалық жағынан күшті державаға айналған АҚШ
та бұл елдердің қатарына жатпады. Ресейді жеңгеннен кейін ұлы держава ролін
иеленген алыстағы Жапония да европалық концерттен алшық болды. Осман
империясы ұзақ уақыттан бері Европаның аура адамы жағдайында болды.
Отарлары бар басқа европалық мемлекеттер, жас латынамерикалық мемлекеттер
ұлы державалармен тең құқықты болған жоқ, ал кейбіреулері олардан
тәуелділік жағдайында болды.
Әлемдік рынок қалыптасып, ол тез дамығанымен, оның қатысушылары-
ның арасындағы өзара тәуелділік халықаралық қатынастардың жаһандық жүйесін
қажет етпеді және әлемдік қауымдастық әлі пайда болған жоқ еді. Ала-құла
геосаяси көріністе бәсекелесуші бірнеше орталықтар болды, олардың ең
ірілері Европада болды.
Өзінің Европамен кеңейіп бара жатқан байланыстарында Америка
елдері, әсіресе, Латын Америкасында халықаралық қатынастардың оңаша жүйесі
болды. Латын Америкасында болып жатқан оқиғалар европалық мәселелермен
ұштасып жатты, бірақ оның құрамдас бөлігі болған жоқ.
ХҮІІІ ғасырда халықаралық қатынастардың европалық жүйесі басқа
аймақтық жүйелердің ішінде ең дамығаны болды және ХІХ ғасырдың соңына қарай
әлемді европалық державалардың бөліске салуы нәтижесінде жаһандық маңыз
алды. Бұл кезеңге қарай индустрияландырудың, Азия мен Африка елдерінің
көптеген елдерін отарлаудың, әлемдік сауданың табыстарының арқасында
дамыған европалық мемлекеттер қалғандарын басып озды. Өз елдеріндегі
нәтижелі өндіріс және басқа елдердің тұрғындарын қанау оларға орасан зор
пайда әкелді. Сондықтан отарлар мен ықпал ету аймағын бөлісу және бөлініп
қойған жерлерді қайта бөліске салу үшін күрес олардың өзара қатынастарының
құрамдас бөлігі болды. ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басындағы әлемнің
көптеген халықтарының тағдыры көбінесе европалық державалардың, оның ішінде
ұлы державалардың арасындағы қатынастарға байланысты болды.
Европалық елдер арасындағы байланыстар қарқыны мен ынтымақтасты-
ғының бірнеше есе өсуі халықаралық қатынастарға қоғамдастықтың ықпалы-ның
біраз өсуімен байланысты еді. Азаматтардың құқықтары мен бостандықта-рының
кеңеюімен державалардың сыртқы саясатына партиялар мен бұқаралық
қозғалыстар ықпал ете бастады. Түрлі қоғамдық күштердің өз мемлекетінің
сыртқы саясатына қанағаттанбауы бірқатар жаңа үкіметтік емес халықаралық
ұйымдардың пайда болуына әкелді.
1870 жылғы француз-герман соғысынан кейін Европадағы күштердің
арасалмағы біраз өзгерді. Франция біраз уақытқа әлсіреді, алайда өз
отарларын кеңейтуді жалғастырды және реваншқа дайындалды. Герман
империясының күшейгені соншалық, оның басшылығы Европадағы үстемдік пен
бүкіл әлемдегі күн астындағы орнын талап ете бастады, яғни бөлініп қойған
аумақтар мен ықпал ету аймағын өз пайдасына қайта бөлісуді талап етті.
Ресей империясы өзінің Қырым соғысындағы жеңілісінің салдарларынан арылу
және барлық бағыттағы экспансияны белсенді ету үшін француз-герман соғысын
пайдаланды. Ұлыбритания мұндай өзгерістер жағдайында өзінің қоныс аударушы
отарларына доминион құқығын беруге мәжбүр болды, ал Европада державалар
арасындағы қайшылықтарды пайдалана отырып, тамаша оқшаулану саясатынан
бас тартып, одақтастар іздей бастады. Австро-Венгрия Балканда экспансиясын
күшейтті. Италия Африкада өз отарлық империясын құра бастады және ең
болмағанда, өзіне жақын аумақтардағы иеліктер мен ықпал ету аймағын қайта
бөлісу үшін күресте одақтастар іздеді.
Державалар арасындағы қайшылықтар олардың дамуының әркелкілігімен
шиеленісті. Ұлыбритания 1914 жылға қарай өнеркәсіп өндірісінің даму көлемі
жөнінен АҚШ пен Германиядан кейінгі үшінші орынға шықты, бірақ әлемдегі
өзінің ең ірі отарлық империясын кеңейтуді жалғастырды, ал Лондон
дүниежүзілік қаржы орталығы болды. Франция индустриялық дамуы жөнінен
Германиядан артта қалды, бірақ төрт онжылдықтың ішінде өз отарларының
аумағын 11 есе көбейтті. Өнеркәсіптік дамуы жөнінен әлемде екінші орынға
шыққан Германияның отары аз болды және ықпал ету аймағын кеңейту оған
қиынға соқты. Ірі державалардан Австро-Венгрия мен Италия да артта қалды.
ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында ұлы державалардың өсіп
келе жатқан басып алу мен өз ықпалын кеңейтуге деген ұмтылысы, олардың
әлемді бөлісу және қайта бөлісу үшін карулы күшті қолдануын жаңа
империализм деп атады. Оның басты дем берушісі күшейген және
монополияланған өндіріс, рыноктар мен банкілер және қаржы олигархиясы
болды. Оның талап-тілектері ұлттық мүдде деп айтылып, патриотизммен
теңестірілді. Империализм идеологтары шовинизмді - өз ұлтының басқа
ұлттардан артықшылығы және төмендегілерге деген жеккөрушілік (олардың
езілуі мен жойылуын ақтау үшін) сезімін тұтандырды. Көптеген патриоттық
қоғамдық-саяси ұйымдар және тұрғындардың біраз топтары шовинизмнен бойларын
аулақ сала алмай, онымен уланды.
Ұлы державалар жаңа иеліктер басып алу және халықтардың қарсылығын
басу үшін қаруды қолданды. Сондықтан қарулы қақтығыстар мен кішігірім
соғыстар үздіксіз жүргізіліп отырды. Барған сайын ұлы державалар арасындағы
Европадағы үстемдік пен отарлар мен ықпал ету аймағын қайта бөлу үшін
болған жанжалдар қауіпті бола бастады. Соғыстар мен жанжалдар жанталаса
қарулануды ынталандырды. Нәтижеде державалар арасындағы шиеленіс күшейді,
қақтығыстар жиілеп, шиеленісті. ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірі – ХХ ғасырдың
басындағы қайшылықтар мен жанжалдарды реттеуге бағытталған державалар
арасындағы түрлі келісімдер мен шарттар кейбіреулер француз-герман
соғысынан кейін көре білген дүниежүзілік соғысты болдыртпай қоймады.[5]
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталған кезеңдегі халықаралық
қатынастар мен басты капиталистік елдердің сыртқы саясаты шетелдік,
кеңестік, отандық тарихнамада жақсы зерттелген. Халықаралық қатынастар
тарихы кеңестік тарих ғылымының алғашқы қалыптасқан кезеңінен бастап-ақ
зерттеле бастады. Құпия дипломатияның ашылуының бастамасы патшалық Ресейдің
сыртқы істер министрлігі архивінің құпия құжаттары жинағының 1917-1918
жылдары басылып шығуы болды.
Сыртқы саясат тарихын зерттеудің тереңдеуін 1931 жылдан бастап
шыға бастаған дипломатиялық құжаттық көптомдық публикациялардың жариялануы
ынталандырды. Халықаралық қатынастар тарихы бойынша басылымдарды
ұйымдастыруда ресейлік тарихшы М.Н.Покровскийдің (1862-1932) сіңірген
еңбегі ерекше болды. Ең алдымен өз алдына революцияға дейінгі Ресейдің
билеуші топтарының саясатын әшкерелеу міндетін қойған ғалым, Антантаға
қарсы бағыттағы концепция ұстай отырып, Ресей мен оның одақтастарының
әрекеттерін талдап, царизм мен Англияның соғысты тұтандыруы туралы тезисті
дәлелдейтін фактілерді іздеді. Мұндай бағыт революцияға дейінгі халықаралық
қатынастарды зерттеуге арналған оның еңбектерінің бір жақтылығын көрсетті.
Покровскийдің зерттеулерімен қатар оның ізбасарларының ішінде танылмал
болған Е.В.Тарленің еңбектерін айтуға болады. Ол соғысты тұтандыруда
Антанта елдерінің агрессияшылдығын кеміте отырып, Германияның шешуші ролін
дәлелдеуге тырысты. Революцияға дейінгі ресей тарихнамасында үстем болған
бұл үрдіс Тарле ебектерімен қатар, ол басқарған Анналы журналында да
көрініс тапты. [6] Кеңес тарихшылары бірінші дүниежүзілік соғысқа әкелген
әскери-саяси блоктардың пайда болуы туралы бірқатар еңбектер жазды. Бұл
саладағы кеңестік тарихнамадағы көрнекті еңбектердің бірі болған 1928 жылы
жарық көрген С.Д.Сказкиннің Австро-орыс-герман одағының ақыры. ХІХ
ғасырдың 80-жылдарындағы шығыс мәселесіне байланысты орыс-герман және орыс-
австрия қатынастарының тарихы бойынша зерттеу [7] атты еңбегі (кітап 1974
жылы қайта басылып шығарылған). Архив материалдарының негізіне сүйенген
автор ХІХ ғасырдың 80-жылдарындағы шығыс мәселесіне байланысты Ресейдің
Германия және Австро-Венгриямен қатынастарын көрсетеді. Монографияда
Ресейге қатысты Бисмарктың саясатына талдау жасалады. Сказкиннің пікірінше,
бұл саясаттың мақсаты, Ресейді әлсірету, оның көңілін Балкандағы кішігірім
табыстармен Европадан аудару деп көрсетеді. Бисмарктың русофильдігі
(Ресейге көңіл аударуы) автордың ойынша, белгілі бір пайдакүнемдік сипат
алды. С.Д.Сказкиннің монографиясы халықаралық қатынастар тарихы бойынша сол
кездегі зерттеулердің ең ірілерінің бірі болып табылды. Сонымен бірге бұл
еңбекте сол кездегі халықаралық қатынастардың тарихының кеңестік
тарихнамасына тән сыртқы саясат пен ішкі саясаттың байланысы аз
қамтылғандығы да көрінеді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кеңестік тарихнамада аталған
кезеңдегі халықаралық қатынастар мен басты державалардың сыртқы саясатын
зерттеу жалғасты. ХІХ ғасырдың соңындағы француз-орыс мемлекетаралық
қатынастарды зерттеуде А.З.Манфредтің Француз-орыс одағының құрылуы
(1975) атты монографиясы терең тарихи зерттеу болып табылады. [8]
Зерттеудің бай деректік базасына сүйене отырып (Манфред кеңес
тарихшыларының ішінде алғаш болып француз сыртқы істернің материалдарына
қол жеткізген), ғалым екі ел арасындағы одақтың геосаяси, халықаралық және
экономикалық алғы шарттарына талдау жасайды.
Кеңес тарихнамасындағы германистика бойынша А.С.Ерусалимскийдің
ХІХ ғасырдың соңындағы герман империализмінің сыртқы саясаты және
дипломатиясы (1948 және 1951), Бисмарк. Дипломатия және милитаризм
(1968) деген монографияларында ХІХ ғасырдың аяғындағы кайзерлік Германияның
сыртқы саясатына жан-жақты талдау жасалынады. [9] Германияның ХІХ ғасырдың
аяғындағы Таяу Шығыстағы және Оңтүстік-Шығыс Европадағы экспансиялық
ұмтылыстары А.С.Силиннің ХІХ ғасырдың аяғындағы Германияның Таяу Шығыстағы
экспансиясы (1971), Б.М.Туполевтің ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың
басындағы Оңтүстік-Шығыс Европадағы герман империализмінің экспансиясы
(1970), [10] Герман империализмі күн астындағы орын үшін күресте деген
еңбектерінде қарастырылады. [11]
Италияның сыртқы саясаты О.В.Серованың Үштік Одақтан Антантаға
(1983) деген еңбегінде жан-жақты қарастырылады.
АҚШ-тың сыртқы саясатының көріністері А.А.Фурсенконың Қытайды
бөліске салу үшін күрес және америкалық ашық есік саясаты (1956),
Р.М.Бродскийдің Солтүстік-Шығыс Қытайдағы америкалық экспансия, 1898-1903
(1965), С.Б.Гореликтің 1898-1903 жылдардағы Маньчжуриядағы АҚШ саясаты
және ашық есік доктринасы (1970), Г.П.Куропятниктің АҚШ-тың Гавай
аралдарын басып алуы (1958) еңбектерінде қарастырылады. Ресей мен АҚШ-тың
арасындағы байланыстар Г.П.Куропятниктің Ресей және АҚШ: экономикалық,
мәдени және дипломатиялық байланыстар, 1867-1881 (1981), А.А.Фурсенконың
Мұнай трестері және әлемдік саясат.80-жылдары-1918 (1965), В.В.Лебедевтің
Орыс-американ экономикалық қатынастары (1900-1917 жж.) (1964) атты
еңбектерінде талқыланады. [12]
Мәселенің шетелдерде зерттелуіне келетін болсақ, 1929 жылы
Францияда бірінші дүниежүзілік соғыстың 15 жылдығына орай француз
тарихшыларының Европаның дипломатиялық тарихы (1871-1914 жж.) деген
ұжымдық еңбегі жарық көрді. Екітомдық бұл басылымның үлкен беделге ие
болған маңызды тарауларын француз тарихшысы, соғысқа қатысушылардың бірі,
француз дипломатиялық құжаттары публикацияларының басшыларының бірі, кейін
Сорбонна профессоры және Француз академиясының мүшесі болған Пьер Ренувен
(1893-1974) жазды. Мұнда тарихшы антанталық бағыттағы көзқарасты жақтап,
Германия мен Австро-Венгрияның соғысты тұтандырушылар болғандығына
тоқталып, ағылшын-француздық Антатаның нығайтылуы Германияның
агрессияшылдығының салдары екендігінен деп көрсетеді. Ревунен саяси-
дипломатиялық қызметтің фактілеріне басты назар аударады. Сонымен бірге ол
дәстүрлі дипломатиялық тарихтан жалпытарихи процестер шеңберіндегі
елдердің сыртқы саясатын қамтитын көпжақты халықаралық қатынастарға өтуге
тырысады. Дипломаттардың қызметіне ғана тоқталып қалмай, Ревунен ұлы
державалардың экономикалық бәсекелестігін, жанталаса қарулануды, соғыстың
идеологиялық дайындығын да көрсетеді. [13]
Диплом жұмысының тақырыбына байланысты аталған кезеңдегі басты
европалық державалардың сыртқы саясатындағы негізгі бағыттың бірі –
отаршылдық бағыт екендігі белгілі. Бұл мәселеге қатысты Францияда
отаршылдықтың (колониализмнің) тарихнамасы пайда болды. Отаршылдық
тарихын зерттеудің басты орталығы соғыс қарсаңында пайда болған Француз
отарлауы тарихы қоғамы, бұл қоғам өзінің Француз отарларының тарихына
шолу деген журналын шығарды. Онда жарияланған мақалаларда француз
отаршылдары артта қалған отарларға мәдениет пен өркениетті әкелді деген
пікірлер басты орын алады. Бұл бағыттағы белгілі еңбектердің бірі ретінде
Г.Аното және А.Мартиноның редакторлығымен 1929-1933 жылдары шыққан 6
томдық Француз отарлары мен француз экспансиясының тарихы атты жинағын
атауға болады. [14]
ХХ ғасырдың 20-40-жылдары Ұлыбританияның тарихи білімдерінің
құрылымында күрделі өзгерістер болды. Соның бірі – елдің сыртқы саясатының
– дипломатиялық, империялық және отаршылдық саясаты тарихының зерттелуі
еді. 1924 жылы британ үкіметі тарихшылар Г.Темперли және Тарихи
ассоциацияны басқарған Дж.Гучуға бірінші дүниежүзілік соғыстың алдыңғы
тарихын көрсететін құжаттарды дайындауды тапсырды. 1927-1938 жылдары шыққан
Соғыстың шығуы туралы британ құжаттары, 1898-1914 деген он бір томдық
ресми жинақтың негзігі идеясы дүниежүзілік соғысты тұтандырудағы
Германияның кінәсін көрсетуге саяды. Бұл кезеңге 1922-1923 жылдары А.Уорд
пен Дж.Гучаның редакциясымен жарық көрген академиялық үштомдық еңбек
Британ сырқы саясатының Кембридждік тарихы деген еңбекті айтуға болады.
Бұл еңбек ХҮІІІ ғасырдың соңғы ширегінен 1919 жылғы Париж конференциясы
аралығындағы дипломатия тарихына арналған. [15]
Бірінші дүниежүзілік соғыста Германияның жеңіліп, Германиядағы
1918 жылғы Қараша революциясының нәтижесінде дүниеге келген Веймар
республикасына деген неміс тарихшыларының қатынасы бірінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі кезеңде неміс тарихнамасында түрлі бағыттардың пайда
болуына әкелді: консервативтік (Веймар республикасына қарсылар) және
либералдық, солшыллибералдық, демократиялық (Веймар республикасын
жақтаушылар). Неміс тарихшыларының пікірлерінің негізгі белгілерінің бірі
дүниежүзілік соғысты тұтандырудағы Германияның басты жауапкершілігі деген
тезисті жоққа шығару болды. Бұл кезеңдегі деректердің ішіндегі маңызды
басылымдардың бірі сыртқы істер министрлігінің құпия дипломатиялық
архивтердің құжаттарының негізінде шығарған Европалық кабинеттердің Үлкен
саясаты, 1871-1914 деген 40 томдық (54 кітап) дипломатиялық құжаттары.
[16]
Консервативтік бағыттағы неміс тарихшылары –А.Вальдің (1871-1957)
Империяның құрылуынан дүниежүзілік соғысқа дейінгі герман тарихы,
И.Галлердің (1865-1947) Бюлов дәуірі (1922), Г.Риттердің (1888-1967),
либералдық бағыттағы Г.Онкеннің (1869-1945), Э.Браденбургтің (1868-1946)
Бисмарктан дүниежүзілік соғысқа дейін деген еңбектерінде аталған
кезеңдегі Германияның сыртқы саясаты туралы эпизодтық түрде айтылады. [17]
ХХ ғасырдың 30-жылдары АҚШ-та ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың
басындағы елдің сыртқы саясаты тарихын нақты түрде зерттеу жүргізілді.
Американ тарихшылары негізінен 1898 жылғы испан-американ соғысына, ашық
есік доктринасы мәселелерін зерттеуге ерекше көңіл аударды. Бұл бағыттағы
Д.Праттың 1898 жылғы экспансионистер, Т.Деннеттің Шығыс Азиядағы
америкалықтар атты еңбектерін атауға болады. [18]
Диплом жұмысының мақсаты – ХІХ ғасырдың 70-жылдары – ХХ ғасырдың
басындағы әлемдегі халықаралық қатынастардың дамуына талдау жасау болып
табылады.
Осыған байланысты жұмыстың мынадай міндеттерін анықтауға болады:
- ХІХ ғасырдың 70-жылдары – ХХ ғасырдың басындағы халықаралық
қатынастар мен әлемнің негізгі державаларының сыртқы саясатының
ғылыми зерттелуінің қазіргі деңгейімен таныстыру;
- ХІХ ғасырдың 70-жылдары – ХХ ғасырдың басындағы басты державалардың
арасындағы негізгі қайшылықтарды анықтау;
- Осман империясының езгісінде болған Балкан түбегі халықтарының
тағдыры мен Шығыс мәселесіне байланысты ірі державалардың күресін
көрсету;
- Империалистік мемлекеттердің сыртқы саясатындағы бөлініп қойған
жерлерді қайта бөлісу жолындағы күресті көрсете отырып, алғашқы
империалистік соғыстар – испан-американ, ағылшын-бур, орыс-жапон
соғыстарын қарастыру;
- Бірінші дүниежүзілік соғысқа әкелген Европадағы бір-біріне қарама-
қарсы тұрған екі әскери-саяси блоктың құрылу эволюциясын көрсету.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
сілтемелерден, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
1-ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 70-90-ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ-
АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР
1. ТҰРАҚСЫЗ ТЕПЕ-ТЕҢДІК
ХІХ ғасырдың 50-жылдары – 70-жылдарының басындағы ұлттық соғыстар
Европаның бет-бейнесін өзгертті. Ең алдымен басты державалардың құрамында
өзгерістер болды. Бұл соғыстарға дейін европалық саясатқа Австрия, Ресей,
Франция, Ұлыбритания, Пруссия белгілі бір дәрежеде ықпал етіп отырды. Енді
Пруссияның орнын Герман империясы басты. Онымен бірге Италия да Европаның
басты державасының бірі роліне үміттене бастады.
Ең бастысы, негізгі мемлекеттердің күштерінің арасалмағы өзгерді.
Ұлттық соғыстарда жеңіске жеткен Германия, онымен бірге Италия да европалық
саясатта алдыңғы орынға шықты, ал қалған державалардың оларға орын беруіне
тура келді. ІІІ Наполеон кезіндегі сәтсіздіктерге байланысты, әсіресе 1870
– 1871 жылдардағы Франция – Пруссия соғысындағы жеңілістен кейін Францияның
халықаралық беделі төмендеді. Қырым соғысынан (1853 – 1856) кейін және
экономикалық, техникалық әлсіздігіне байланысты Ресейдің күші де әлсіреді.
1866 жылғы Пруссиямен соғыстағы жеңілістен кейін Австрияның бұрынғы
ұлылығының күні өтті.
Осы аталған мерзімде Ұлыбританияның күші шайқалған жоқ, керісінше
белгілі бір дәрежеде өсті. Алайда оның ықпалы біраз азайды. Қырым соғысынан
кейін ол европалық істерге деген қызығушылығын жоғалтып, тамаша
оқшаулану деп аталған саясатқа көшті. Бұл саясаттың мәні, Ұлыбритания
бұрыннан келе жатқан дәстүрлерге қарамастан, Европа континентіндегі
соғыстарға және әскери одақтарға қатысудан бас тартты.
Ұлыбританияның саяси іс-әрекетіндегі мұндай өзгеріс былайша
түсіндірілді: 1837 жылы балалары Саксен-Кобург-Гот әулетіне жататын
королева Виктория таққа отырды, британ монархтары Германиядағы Ганновер
әулетінің мұрагерлік иеліктеріне деген құқығынан айырылды. Енді Ұлыбритания
бұл иеліктерді агрессорлардан қорғауға қабілетті континент державалары
арасынан одақтастарды қажет етпеді. Ұлыбританияның отарлық саясатқа үлкен
көңіл аудара бастауы да маңызды болды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Ұлыбритания өзінің әлемдегі ең үлкен отарлық империясын басқару
реформасымен айналысып жатты. Ұлыбританияны Европада қалыптасқан күштердің
арасалмағы қанағаттандырды. Әсіресе оны ХІХ ғасырда өзінің халықаралық
аренадағы басты бәсекелестері деп санаған Франция мен Ресейдің әлсіреуі
қанағаттандырды.
Европалық саясатта Ұлыбритания, Франция, Австро-Венгрия және
Ресейдің ролінің төмендеуі, Германия мен Италияның беделі мен ықпалының
өсуі – ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірінде Европада қалыптасқан халықаралық
жағдайдың негізгі белгілері осындай болды. Басты державалардың рольдері
ауысқанымен, күштердің жалпы балансы қалпына келтірілді. Осының негізінде
Европаның белгілі бір дәрежеде тыныштануы жүзеге асты. ХІХ ғасырдың 70-
жылдары ұлттық қозғалыстардың өрлеуімен және ұлттық соғыстардың тұтануымен
сипатталған Европа тарихындағы қарқынды кезең жалпы алғанда аяқталды.
Салыстырмалы түрде алғанда дамудың бейбіт кезеңі басталды. Жарты ғасырдай
уақыт – Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін соғыстар Евопаның тыныштығын
бұза алмады. Кейбір әскери қақтығыстар Балкан түбегінде ғана жүрді.
Алайда бастапқыда халықаралық қатынастар тұрақсыз болды.
Европадағы бұрынғы соғыстар қалдырып кеткен қайғы-қасіреттер, өзара
реніштер, түсініспеушіліктер халықтарға тыныштық бере қоймады.
Бейбітшілікті нығайтып, халықтардың бір-біріне деген сенімін қайтаратын ірі
мемлекеттердің келісімге келуге және кешегі қарсыластарымен татуласуға
бағытталған парасатты саясаты еді. Ұлттық
соғыстардан жеңіп шыққан мемлекеттер басқа елдерге үлгі бола алатын еді.
Әсіресе континенттегі Европаның ең күшті және ықпалды мемлекеті Германия.
ХІХ ғасырдың соңғы үштен біріндегі Европа мен әлемнің тағдыры оның ұстанған
бағытына байланысты еді.
1870 – 1871 жылдардағы Франция – Пруссия соғысының қорытындысын
шығарған Франкфурт келісімі Франция мен Германияның арасындағы барлық
қайшылықтарды шешкен жоқ, керісінше, екі державаның қарама-қарсы тұруын
күшейтті. Францияның жеңілуімен және Герман империясының бірігуімен
Европада күштердің ара салмағы пайда болды, барған сайын Германия мен
Франция арасындағы қайшылықтар шиеленісті. Германия біріккеннен кейін
халықаралық аренада Бисмарк нақты саясат принципіне адалдығын көрсетті.
Бұрынғысынша мемлекеттің мүдделерін қорғаудың кепілдігі құқық емес, күш,
яғни мемлекеттің әскери күші деп есептеген ол, ең алдымен өз мемлекетінің
пайдасы мен мүдделерін ойлады. Бисмарктың ойынша Германияның ең қауіпті
және ымыраласпас жауы 1870-1871 жылдардағы соғыста жеңілген Франция болады
және ол кек қайтаруға тырысады деп ойлады. Сондықтан Германияның сыртқы
саясатының басты міндеті оған бұл арманын іске асыруға кедергі жасау деп
білді. Біріккен Германия аумағы, тұрғындарының саны, экономикалық күші
жағынан Франциядан біраз басым екендігін есепке алған Бисмарк, француздар
басқа мемлекеттердің қолдауынсыз жалғыз өзі соғыса алмайды деп ойлады.
Сондықтан ол Францияны халықаралық аренада оқшаулауға, оның одақтастарын,
әсіресе Шығыс Европада одақтастарын болғызбауға тырысты. Ол екі майданда,
яғни бір мезгілде Германияның батыс және шығыс шекараларында соғысуды
болғызбауды ойлады. Коалициялар қорқынышы идеясы, басқаша айтқанда,
Германияны жан-жақтан қамтыған жау одақтар алдындағы қорқыныш Бисмарктың
жалықтыратын идеяларының біріне айналды. Мұндай саясат Франция мен
Германияның арасының жақындасуына әкелмейтін еді. [19]
Франция Франкфурттен кейін реванш туралы ойлады, алайда ол жақын
арада Германиямен соғыс туралы ойлай алмайтын еді, себебі алдымен армияны
қалпына келтіру қажет еді. 1871 жылдан кейін сыртқы саясат қайта қаралды.
Парижде Ресейге барынша мұқият қарап, онмын тығыз қатынастар орната
бастады. Франция Германиямен қатынастарын шиеленістірмеуге тырысты, сонымен
бірге ол Ресеймен де ұрысқысы келмеді. Бұл бағытта француздар жалғыз
болмады: австриялықтар да Бисмаркты Ресейге қарсы қоюға тырысты. Алайда
Бисмарктың өз жоспарлары болды.
Францияны оқшаулау мақсатында Бисмарк Германиямен Шығыста
шекаралас болған мемлекеттер Австрия–Венгриямен де, Ресеймен де достық
қатынастар орнатуға тырысты. Австриямен мұндай қатынастар орнату Бисмаркқа
қиындау болды. Алайда бұған Бисмарк қол жеткізді. Ал Ресей Германиямен
бұрын да достық жағдайында еді, сондықтан оны өзінің Батыстағы басты
әріптесі деп есептеп, біріккен Германиямен жақындасуға тез келісті.
Орыстың патша сарайы қоғамындағы көңіл-күйлер Франциямен жақындасу
пайдасына қарай қалыптасты. Ресейдің премьер-министрі А.М.Горчаков
Францияның көмегімен европалық саясаттағы тепе-теңдікке жетуге болатынын
түсінді. Ол : Бізге күшті Франция керек! деп жиі айтқан. [20] Алайда
әлсіреген Франция ол кезде Ресей үшін лайықты одақтас болуға дайын емес
еді. Мұндай жағдайда ресейлік дипломатия Германияның әскери табыстарын,
австрия-герман жақындасуын және Австро-Венгрияның Таяу Шығыста орнығуға
ұмтылысын мұқият бақылап отырды. Ресей Орта Азияда Ұлыбританиямен өз
мүдделерінің қақтығысын болғызбауға ұмтылды. Осындай жаңа халықаралық
жағдайда өз қауіпсіздігн қамтамасыз ету мақсатында орыс үкіметі Германиямен
одақты жоққа шығармады.
1872 жылы қыркүйекте Берлинде үш император – І Вильгельм, Франц
Иосиф және ІІ Александр және Ресей, Германия, Австро-Венгрияның сыртқы
істер министрлері кездесті. Бұл кездесу, Балкандағы австро-орыс
қайшылықтарына байланысты белгілі бір нәтиже бермегенімен, үш императорлар
келісімін жасауда алғашқы қадам болды. Ресей Германия және Австро-
Венгриямен одаққа екі себеп бойынша, біріншіден, екі мемлекеттің тығыз
жақындасуын болғызбау үшін, екіншіден, Орта Азияда Ұлыбританияға қарсы
күресте олардың қолдауына ие болу үшін. ІІ Александрге 1873 жылы сәуірде
жазған хатында Горчаков Бисмаркпен кездесуінің нәтижелерін хабарлайды, онда
Бисмарктың орыс патшасына адал болып қала беретіндігін, оның Ресеймен
тығыз қатынасы Пруссия үшін бірден-бір дұрыс саясат деп қарайтындығын,
Пруссия өзіне Франциямен соғыста көрсеткен қолдауын ешқашан ұмытпайтындығын
және Пруссия үшін өзінің алғысын білдірудің бірден-бір құралы Пруссия
Шығыстағы ықпалын Ресейдің құзырына беру деп жазады.
Ресейден граф Берг және Германиядан Мольтке екі ел арасында әскери
келісім дайындады, оған 1873 жылы 24 сәуірде (6 мамырда) І Вильгельмнің
Петербургке сапары барысында қол қойылды. Ресей мен Германия арасындағы бұл
одақтық келісім (әскери конвенция) бойынша екі жақтың біреуіне қандайда бір
европалық мемлекет шабуыл жасаса, әр жақ бір-біріне 200 мыңдық армиясын
көмекке жіберуге міндеттенді. Бір айдан кейін, 25 мамырда (6 маусымда)
Бисмарктың тырысуымен Венаға Горчаковпен бірге келген ІІ Александрдың
сапары барысында Шенбрунде Ресей мен Австро-Венгрия кеңесші пактіге (саяси
конвенцияға) қол қойды. Орыс-герман әскери конвенциясына қарағанда, бұл
құжатта нақты міндеттемелер айтылмады және анықталмаған сипат алды. Ресей
мен Австро-Венгрия халықаралық өмірдің кейбір мәселелері бойынша
келіспеушіліктер туғанда, екі елдің ажырауына жол бермеу үшін барлық
мүмкіншілікті пайдаланатындықтарын және европалық бейбітшілікті қолдауды
жалғастыратындықтарын жариялады. Үшінші мемлекет тарапынан шабуыл бола
қалған жағдайда, қосымша келісімдер жасамай-ақ, біріккен қажетті шаралар
жүргізуге міндеттенді. Егерде күш қолдану қажеттілігі туса, онда екі жақ
одан әрі жасайтын қимылдары келісімге келуі тиіс. Сол жылы қазанда
император Франц Йосиф және император І Вильгельм Германияның орыс-австрия
коныенциясына қосылатындығы туралы актіге қол қойды. Осылайша үш
мемлекеттің халықаралық мәселелерде өзара кеңесуге соғыс бола қалған
жағдайда өзара көмектесуге міндеттенген тобы пайда болды. Ол Үш
императорлар – І Вильгельм (Германия), Франц Йосиф (Австрия-Венгрия), ІІ
Александр (Ресей) одағы деп аталды. [21]
Жаңадан құрылған бұл одақ оның қатысушыларының арасындағы өткір
келіспеушіліктерді реттеген жоқ. Одаққа кірген әрбір мүше-елдің өз
мүдделері болды. Ресей мен Австро-Венгрияға күшті одақтас қажет болды,
сонымен бірге оларға күшеюі алаңдатып отырған Германияға ықпал етудің
қандай-да болсын тетігі қажет болды. Ресей орыс-австрия қайшылықтарының
бәсеңдеуі оның Балкандағы, әсіресе, Түркия қол астындағы аймақтардағы өз
ролін күшейтеді деп санады. Балканда өз саясатын жүргізіп отырған Австро-
Венгрия Германияның қолдауына сүйенуге тырысты. Балкан мәселесіндегі
келіспеушіліктер, Францияға Ресейдің, Германияның және Австро-Венгриянвң
түрлі қатынастары олардың бір-біріне толық сенуіне кедергі болды. Соған
қарамастан, ХІХ ғасырдың 70-жылдары үш державаның өзара қатынастары және
олардың саясаты Европа мен Азиядағы басты бағыт болды. Бұл одвқ Ресей үшін
оның батыс шекараларында белгілі бір уақытқа қауіпсіздікті қамтамасыз етті.
Ол Германияға тиімді болды, себебі Петербургті европалық істерден
алаңдатты. Алайда Үш императорлар одағын Бисмарктың табысты іс-әрекеті
деуге болмайды. Одаққа кірген Австро-Венгрия мен Ресей арасындағы біраз
бөлігі осман үстемдігінің қол астында болған Балкан үшін қайшылықтар баяу
пісіп-жетілетін мина сияқты еді.
Берлинде Францияда болып жатқан оқиғаларды мұқият қадағалап
отырды, онда билікке тез арадағы реваншты жақтаған монархистердің жаңа
үкіметі келді.Елде тез қарқынмен армияны қалпына келтіру жүріп жатты,
жалпыға бірдей әскери міндеткерлік енгізілді. Германияның Франциядандан
әскери басымдығы күшейсе де, халықаралық жағдай басқаша қалыптасты. Бисмарк
Францияны жаңа соғысқа алаңдатқысы келді. Герман үкіметі неміс баспасөзінде
Францияның Германияға қарсы соғысқа дайындалып жатқандығы айыпталған
мақалар тізбегі жарияланды. Парижде Германияның шабуыл жасау қаупін жою
үшін дипломатиялық әрекеттер жасала басталды. Франция Ресей, Ұлыбритания
және Австро-Венгрияға Германия тарапынан шабуыл бола қалса көмек сұрауға
мәжбүр болды.
Лондонда, Петербургте және Венада Германияның одан әрі күшеюін
қаламады. Мұны көрсету үшін Ресей мен Австро-Венгрияның сытрқы істер
министрлері Франц Йосифтің 1874 жылы ақпандағы Петербургке сапарында
француз елшісіне әдейі жолығып, оған Бисмарктың іс-әрекеттерін
айыптайтындықтарын айытты. Ағылшын королевасы І Вильгельмге жеке жолдау
жіберіп, онда оны Франциямен жаңа соғыс ауыр салдарларға әкелуі мүмкін деп
ескертеді.Біріккен іс-әрекеттер нәтижесінде Францияға Германия тарапынан
соғыс қаупі жойылды.
Соңғы жылдары Бисмарк белгілі бір дәрежеде Ресейдің кінәсімен,
алғаш рет өзінің жоспарын жүзеге асыра алмады. Бисмарк Ресейді европалық
істердіен аулақтатуға сылтау іздей бастады. Ол Ресейдің көңілін Таяу
Шығысқа аударуға тырысты. Осы мақсатпен ол ол 1875 жылы ақпанда Петербургке
өзінің сенімді өкілі Радовицті жібереді. Бисмаркке Франциямен жаңа соғыс
бола қалса Ресейдің позициясын білу қажет болды. Радовиц Горчаковпен
әңгімелесулерінің бірінде Ресейден Францияны дипломатиялық қолдаудан бас
тартуды сұрайды. Радовицтің айтуы бойынша, горчаков француз істерін
талқылауда қызығушылық танытпайды, онысымен жаңа соғыс туа қалған жағдайда
Ресейдің оған араласпайтындығын білдірген.
Бисмарк қайтадан Парижге соғыс қаупін төндіреді. Оны Францияда
жүріп жатқан әскери реформалар, оның нәтижесінде армия санының көбеюі
туралы хабар алаңдатты. Сонымен бірге Бисмарк баспасөз арқылы Франциядағы
әскери реформа қарқынын өсіріп көрсетуге тырысты. Бұл әрекеттер Европадағы
халықаралық шиеленісті күрделендіріп, шиеленістірді. Бұл кезең Европа және
халықаралық қатынастар тарихына 1875 жылғы соғыс қаупі деген атпен енді.
Бисмарк және герман Сыртқы істер министрлігіның өкілдері, Франция
қарулануда және Германияға шабуыл жасауға дайындалуда деп мәлімдеді. Өз
кезегінде француз сыртқы істер министрі Лекас өз елшілері арқылы Германия
Францияға шабуыл жасаған жағдайда европалық мемлекеттердің позициясын
анықтады. А.М.Горчаков ІІ Александрдың атынан Францияны дипломатиялық
қолдайтындығын білдірді. Британ дипломатиясы европалық тепе-теңдікті
сақтауды қолдады. Сондықтан Берлиндегі ағылшын елшісіне барлық мүмкін
әдістер арқылы Франция мен Германия арасындағы жанжалды реттеуге нұсқау
берілді.
ІІ Александрдың Берлинге сапарына үлкен үміт артылды. Бисмарк оған
Германияның саясатының бұрмаланып жатырғандығын, оның Франциямен жаңа
соғысу жоспары жоқ екендігін, соғыс туралы өсек-әңгімелердің француздардың
өз тарапынан болып жатқандығын дәлелдеп бақты. Бұл кезде ресейдің европалық
елдер арасындағы беделі жоғары еді. Европада жаңа француз-герман соғысы
қаупі төнгенде Ресейдің герман үкіметін агрессиялық ойлары жоқ екендігі
туралы жария етуге көндіруі халықаралық шиеленісті бәсеңдетті. Сонымен
бірге Германиямен одақтық қатынастар Ресей мен Австро-Венгрияның өз көңілін
ішкі және сыртқы саясаттың, реформа жүргізу, Балкандағы өз ықпалын күшейту
және Орталық Азиядағы экспания (Ресейге қатысты) сияқты міндеттерді шешуге
аударуға мүмкіндік берді. Германия Үш императорлар одағының арқасында екі
державаның Франциямен жақындасуына жол бермеді, осылайша Европада белгілі
бір уақытқа өзіне қолайлы жағдайды иеленді.
Европадағы шиеленіс бәсеңдеді. Алайда Германия мен Ресей
арасындағы сенімсіздік өсе берді.
1871 жылы Қара теңіздің бейтараптығына қол жеткізген Ресей
Балканда өз ықпалын қалпына келтіруге тырысты. Бұл арқылы ол біріншіден,
түрік сұлтаны қоластындағы христиандардың, көбінесе славндардың –
болгарлардың, сербтердің және т.б. өмірін жеңілдетуге тырысып, оларды
қолдады; екіншіден, Қара теңіз бұғаздарына өз бақылауын орнатуға тырысты,
себебі 1861 жылғы реформадан кейін Ресей тез дами бастады, алайда ол
экономикасы жөнінен Европаның алдыңғы қатарлы елдерінен артты қалды. Ол
оңтүстік аудандарда бекінгісі келді, бұл белсенді сыртқы саудасыз мүмкін
емес еді. Босфор, Дарданелл бұғаздарының Ресей үшін әскери және
экономикалық маңызы болды. Ал Түркия экономикасында бұл кезде дағдарыс
басталды, ол Осман империясының батысевропалық капиталға тәуеліділігімен
байланысты еді.
Австро-Венгрияның мүдделері Ресей мүдделеріне қарама-қарсы болды.
Ол Балканда өзгерістердің болуын, әсіресе Осман империясынан балкан
халықтарының бөлінуін және олардың тәуелсіз мемлекеттер құруын қаламады.
Австро-Венгрия үкіметі бұл 1867 жылғы дуалистік монархияның славян
халықтарының өздерінің ұлттық талаптарын бұрынғыдан батыл түрде қойып,
жүзеге асырып, ақыры ежелгі Габсбургтер монархиясының түпкілікті ыдырауына
әкелуі мүмкін деп қауіптенді.
Орыс-австрия қайшылықтарының бірден шиеленісуіне ХІХ ғасырдың 70-
жылдарының ортасында Осман үстемдігіне қарсы Балкан халықтарының азаттық
қозғалысының тарихта бұрын болмаған дәрежеде өрлеуі әсер етті. Оны ХІХ
ғасырдан басталған олардың жағдайындағы терең өзгерістер дайындады. ХҮІІІ –
ХІХ ғасырлар межесінде олардың кейбіреулері түрік сұлтанының жоғарғы
билігінен өз дербестіктерін алды. Бұл сол халықтардың халық көтерілістері
түрінде көрінген қарсылықтарының, сонымен бірге Осман империясымен
соғыстарда Ресей және басқа да европалық мемлекеттердің жеңісінің нәтижесі
еді. Балканда орыс әскерлерінің қатарында түріктерге қарсы жергілікті
тұрғындардан құрылған халық жасақтары да шайқасқан болатын. Осы уақыт
аралығында Ресей және басқа да европалық мемлекеттер осман үкіметінен
христиандар мүддесіне сай реформалар жүргізуге қол жеткізді. Осылайша Осман
империясының құрамында Сербия және Черногория автономиялық князьдіктері
пайда болды. Валахия мен Молдавияның Осман империясының қол астында болған
күнде-де олардың белгілі бір дербестігі болды.
Азаттық күрестің табыстарына қарай бұл князьдықтардың
дербестігінің дәрежесі де артып отырды. Олардың аумағынан бірте-бірте түрік
әскерлері шығарылды, ал бекіністер, басқа да әскери объектілер ұлттық
әскери құрылымдардың бақылауына өтті. Алғаш рет бұған ХҮІІІ ғасырдың
аяғында Черногория қол жеткізді. Қырым соғысынан кейін түрік әскерлері ХІХ
ғасырдың 60-жылдары біртұтас Румыния мемлекетін құрған Валахия мен Молдавия
аумағынан да кетті. ХІХ ғасырдың 70-жылдарына қарай түрік гарнизондары
Сербиядан да кетті деуге болады. Барлық жерде ұлттық үкіметтер, заңдар мен
армиялар пайда болды. Түрік сұлтанының билігі бұл жерлерде сөз жүзінде ғана
болды. Алайда Осман империясы оларға толық тәуелсіздік беруге қарсылық
білдірді.
Балкан халықтарының азаттық күресінің табысты болуына олардың
экономикасының бүкіл ХІХ ғасыр бойы өрлеу жағдайында болуы да әсер етті.
Ауыл шаруашылығы, қолөнер, сауда ескі, ортағасырлық қалдықтары сақталса да,
дамып отырды. Осман империясының Балкан иеліктері ХІХ ғасырдың соңғы отыз
жылдығының бас кезінде Европаның әлі өнеркәсіп төңкерісі қамтымаған бірден-
бір бөлігі болды, яғни онда сол кездегі заводтар, темір жолдар болмады,
оларға тән кәсіпкерліктің түрі, қоғамдық өмір болмады. Алайда
батысевропалық өлшем бойынша артта қалғанымен, олар өзінің экономикалық
дамуы жөнінен Осман империясының басқа провинцияларына қарағанда алда
болды.
1.2. ШЫҒЫС ДАҒДАРЫСЫ ЖӘНЕ 1877 – 1878 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz