ИРАН ИСЛАМ МЕМЛЕКЕТІНІҢ САЯСИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
I ИСЛАМ ДІНІНДЕГІ САЯСИ ПРОЦЕСТЕР ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ҚОҒАМДЫҚ ТАРИХИ ПРОЦЕСС
РЕТІНДЕ 5
1.1 Ислам дінінің Иран мемлекеті саясатындағы ролі мен орны 5
1.2 Иранның шииттік бағыттың дамуы мен қоғамдық -тарихының қалыптасуы 20
II ИРАН ИСЛАМ МЕМЛЕКЕТІНІҢ САЯСИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 25
2.1 Ислам қоғамының қазіргі кезеңіндегі саяси - әлеуметтік даму
ерекшеліктеріне талдау. 25
2.2 Иран Ислам Республикасының Конституциялық жағдайы 29
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 38
КІРІСПЕ
Соңғы жылдарда саяси – идеялық принциптердің базасында, исламның
моральді принциптер негізінде мұсылман әлемінің дамуы саяси, әлеуметтік –
экономикалық және мәдениеттің негізгі тенденциялары қалыптасуда. Бұл
қазіргі халықаралық қарым – қатынастарына әсер етеді.
Глобальді саяси қалыптасу факторы сияқты исламның өсу рөлі және „ислам
өрлеуі” деген сияқты процесіндегі Ислам Иран мемлекетінің ерекше орны осы
зерттеу жұмысымның негізгі актуальді тақырыптары болып табылады.
Иранда теократикалық мемлекетті құру, оның мұсылман әлеміне біртекті
идеологиялық және діни әсер етуі, көрші мемлекет пен аймақтарындағы
жағдайына саяси ықпалы, халықаралық қатынастағы әсіресе қазіргі замандағы
қатынасы, саясатшылар, ғылыми зерттеулердің қадағалауында болуда.
Иранның негізгі проблемасы клерикалық экстремикалық әрекеттер басқа
мемлекеттердің исламдық соғыс идеологиясын ендіру.
Осы байланыста Иранда исламның билік етуі нақты, негіз ретінде
анықталады. Исламның контекстегі дамуы, күрделі мен біртекті қоғамдық –
саяси әртүрлі факторлардың сараптамасы, саясат пен дін арасындағы байланыс
проблемасы әдістерін зерттеуі, негізгісі – Иран Ислам Мемлекетінің жарқын
дамуы, оның сыртқы саясатының болашаққа анық жолмен бағытталуы. Осы зерттеу
жұмысымның негізі аналитикалық материалдардың нәтижесінде көрінеді. Ол
келешекте аналитикалық зерттеуде, қосымша, оған сәйкес тақырыптардың
байланысуымен, арнайы бір дәрежеде, ішкі саясатында пайда болған сұрақтарды
талқылау, практикалық мақсаттарын жүзеге асыру болып табылады.
Қазақстан жағынан Иранға оптимальді, маңызды қарым – қатынастарды,
халықаралық дәрежесінде көтеруге, радикальді исламизациямен байланысты
жағдайларды шешуге көмек береді деген үміт бар.
Ирандық тәсілмен „Исламдық құрылыс” дүниетану – тарихи аспектісі
шииттік Исламдық фундаментализм ерекшелігі және негізін зерттеу арқылы
анализдейді.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеп отырған жұмысымның ғылыми жаңалығы – Иран Ислам Мемлекетінің
тарихындағы ислам төңкерісіне дейінгі және кейінгі болған оқиғаларға тарихи
- саяси талдау жасалғандығында.
Иран Ислам Республикасының құрылуына әкелген ерте Исламдық эпохадан
Революциялық оқиғалардың басталуына дейінгі кезең орналады. Жұмыстағы
ғылыми жаңалықтар ислам және саясат өзара байланысын қарастыруда
бекітіледі. Иран қоғамы өмірінің барлық жағынан діни басқару негізінде
қазіргі ресми мемлекеттік Иранда фундаментальді шииттер дүниетану
идеологиясы қойылған.
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеттері
Зерттеу мақсатын қазіргі Иран мемлекеті және қоғам өмірінің әлеуметтік
– саяси сферасына исламның әсері және оның рөлін күшейту нәтижесін және
негізгі саяси, экономикалық, мәдени және басқа себептерді анықтау құрады.
Иранда Ислам тәртібінің ерекше өзгешеліктерін ашуда, сонымен қатар Ирандық
діни басқару алдындағы негізгі ішкі және сыртқы саяси проблема және
міндеттерді анықтауда жатыр. Осы жағдайда келісім әдісі тұрғысымен осы
проблеманы қарастыруда акцент жасалады және қазіргі Иран тәртібімен
құрылған міндеттердің идеалды Ислам қоғамында нақты іске асыру
мүмкіндіктеріндегі заттарда. Иран Ислам Республикасы үкіметінде маневр
жасау және қозғалыс алаңын шектейтін факторлар бөлінеді. Иран қоғамындағы
топтармен әр түрлі қабаттардағы қызықтардың жеке айырмашылығында, Ирандық
топтарда ішкі басқаруда шииттер дін ілімі әсерінің ортасында дін ролі және
орны туралы сұрақтардағы қайшылықтарда мемлекеттік басқару және саясаттағы
діндерде де факторлар бөлінеді.
Сонымен қатар осы дипломдық зерттеу жұмысымның негізі – Ирандағы
идеалық – саяси эволюция және теократикалық мемлекетінде Рухолла Мусави
Хомейнидің ислам мемлекетіндегі фундаменталистік шииттік концепцияларын
және оның Иран идеолог – құдайлы із басарлардың ерекшелігі болып табылады.
Иран Ислам Республикасында қазіргі саяси, идеологиялық және
әлеуметтік – экономикалық жағдайлар, оның ішкі және сыртқы саяси
проблемаларын шешу жолы туралы Иран – Исламдық тәртібін ыңғайына қарай
өзгерту мүмкіндіктерінің алғы шарттары қарастырылады.
Осы тақырыптың хронологиялық шеңбері 1978-1998 жылдардың негізгі
кезеңдерінде анықталған, яғни Ирандағы көптеген антишахтық, халықтың алға
шығып сөйлеуі пайда болған уақыттан бастап және діни саяси топтар жағынан
болған революциялық қозғалыстарына әсерінің тез өсуі аятолла Хомейни
бастаған күннен бүгінге дейін. Сонымен бірге тақырыпты ашу мақсатында
бірінші бөлімде басты образ шеңберден уақытша шығу болды, бұл зерттеп
отырған жұмысты маңызды жаңалықтармен құбылыстарды сипаттайтын материал
қосуға мүмкіндік берді.
Иранның мемлекеттік тарихи және қоғам дамуындағы рөлі мен орны –
тарихы, әлеуметтік – саяси, мәдени және психологиялық алғы шарттар және
Ирандағы Ислам қоғамының көзқарасы және идеялары. Қазіргі шииттер дін ілімі
интерпретатциясында негізгі догмат және сенім принципі мазмұндалады.
Хомейнидің Ислам басқару туралы доктринасы діни – саяси фундаменальді әлем
тану негізін құрады. Иран Ислам Республикасының Конститутциясында
бекітілген, қазіргі Иран теократикалық мемлекетін ресми идеологиясын
зерттеу.
Фундаменталды шииттер концепциясының авторлар „әділетті ислам
басқаруында” барлық догмат сенімі, шариғат мөлшері, исламдық салт – дәстүр
қарастырылады.
Иран Ислам Республикасының ресми идеологиясы ислам қозғалысының
фундаментальді идеялық – саяси негізі Ирандағы революция болды.
Дипломдық зерттеу жұмысымда Хомейнистік „революциялық дін” әрекеті
мысалға алынады.
Зерттеу жұмысымдағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай
міндеттерді шешу ұсынылады:
- Иран Ислам мемлекетінің тарихына жүгіне отырып болған саяси
жүйені анықтап көрсету;
- Имам Хомейнидің алға қойған мақсаты мен саясаты;
- Ислам төңкерісінен кейінгі Иран;
- Имам Хомейни және исламның жаңғыруы;
- Иран Ислам мемлекетіндегі исламның қазіргі кездегі
әлеуметтік – саяси дамуы мен сыртқы саясаты.
Бұл тақырыпты жазуда отандық, ирандық, батыс басылымдары мен негізгі
кітаптар қолданылды.
Жұмысты ғылыми зерттеуде ең басты негізге ТМД елдерінің авторларының
жұмыстарын алып қолдандым. Ислам және дінтанудың жалпы тематикасы бойынша
және дамушы елдердің дамуы бойынша – белгілі ғалымдар Петрушевский,
Мчедлов, Симония, Примаков, Ким, Полонская, Дораменской сияқтылардың
еңбектері бар.
Диплом жұмысымның құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I ИСЛАМ ДІНІНДЕГІ САЯСИ ПРОЦЕСТЕР ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ҚОҒАМДЫҚ ТАРИХИ ПРОЦЕСС
РЕТІНДЕ
1.1 Ислам дінінің Иран мемлекеті саясатындағы ролі мен орны
Саяси процесс ұғымы кең және тар мағынасында қолданылады. Кең
мағынасында ол қоғамның саяси жүйесінің уақыт пен кеңістікте дамып, жұмыс
істеуін білдіреді. Тар мағынасында түпкілікті нақты нәтижеге жеткен белгілі
бір көлемдегі процесті көрсетеді. Мысалы, қайсыбір партия не козғалыстың
қалыптасуы, сайлаудың өткізілуі, басқарудың жаңа құрылымының дүниеге келуі
және тағыда сол сияқты.
Қоғамдық өмір, оның ішінде саяси сала — өте күрделі құбылыс. Онда өмір
сүріп жатқан топтардың, жіктердің, ұйымдардың мақсат - мүдделері кейде
кабысып, кейде келіспей, шырмалып жатады. Соған орай күн сайын көптеген
өзгерістер болып, бір саяси нұсқаулар дүниеге келіп, екіншілері өз күшін
сақтап, үшіншілері өшіп дегендей, өзгеріп жататыны белгілі. Осындай саяси
жүйенің бір қалыпты жагдайдан екінші жагдайга келіп, ауысуын, өзгеруін,
қозгалысын саяси процесс дейді. Бұл процесс саяси деп аталғандықтан ондағы
өзгерістер ең алдымен билікке, оны бөлу және қайта бөлуге, азаматтарды
шешім кабылдауға, басқарушылардың қызметін бақылауға және тағыда сол сияқты
жұмылдыруға, халықтың саяси белсенділігін арттыруға байланысты болады.
Сондықтан саяси процестің басты мәселесі, азаматтар-дың әр түрлі мүдцелерін
біріктіріп, жинақтайтын саяси шешім қабылдауда және оны іске асыруда.
Жалпы ұжымдық мақсат - мұратты анықтауға, қалыптастыруға ресми
органдар, билік институттары, кәсіподақтар, бейресми ұйымдар, ақпарат
құралдары және т. б. қатысады. Бірақ мұнда басты рөлді жоғарғы мемлекеттік
билік институтгары атқарады. Себебі, саяси шешімдерді қабылдап, іске
асыратын негізгі тетік солар. Биліктің шоғырлану дәрежесі, саяси дамудың
мақсат - мұратын айқындауға қатысатын топтардьщ арасындағы өкілеттілікті
бөлу мәселелері олардың іс - әрекетіне байланысты. Саяси субъектілердің
өзара қатынастары, саяси өзгерістердің екпіні, т. т. да солардың іс -
қимылдарымен айқындалады.
Ұсақ саяси қарарлар күн сайын шығып жатады десе де болады. Ал көпшілік
жұртты қамтитын ірі саяси шешімдер, құжаттар (Конституция қабылдау, сайлау,
референдум өткізу сияқты) қоғам өмірінде сирек кездеседі. Оларды
дайындауға, өткізуге көптеген адамдар тартылып, үлкен оқиғаға, саяси
белеске айналады. Сондықтан саяси процесс белес - белес, циклмен дамиды
десе де болады. Ондай мәселелерді көбіне билік институттары іске асырады.
Демократиялык, елдерде саяси процесс әдетте сайлау цикліне байланысты
қалыптасады. Бұрынғы Кеңес өкіметінде СОКП - ның съездері бүкіл саяси
жұмыска ырғақ беріп, цикл содан басталатын.
Саяси процесті ұйымдастыру түпкі ой, ниет, идеядан басталады. Кейін оны
атқарушы субъект (үкімет, саяси серке т. т.) процестің теориясын немесе
тұғырнамасын жасайды. Мұнда ең алдымен мақсат таңдалады. Мақсат түпкілікті
мұрат ретінде және жақын арада нақтылы нәтиже берерлік, жетістікке
жеткізерлік болуы мүмкін. Осыған орай саяси процесті орындау, жүзеге
асырудың құралдары, тәсілдері қарастырылады. Қанша уақыттың көлеміңде іске
асыруға болады, қанша адам, кімдер қатынасады т. т. ойластырылады.
Орындаушылардың алға қойған талаптарына жауап бере алуымен қатар, олардың
жеткілікті қаржылары болуы керек. Саяси процестің әрбір кезеңі бақайшағына
дейін мұқият тексерілгенінде ғана табыс-ты болады.
Саяси процесс — күрделі құбылыс. Ол күнделікті өзгерістерден бастап,
қоғамның саяси жүйесінің түбегейлі өзгерісіне дейінгі аралықты камтиды.1
Саяси жүйені тұтас алсақ, оның даму процесін төрт сатыға, кезеңге
бөлуге болады.
1. Саяси жүйені конституциялық тұрғыдан айқындау.
Ескі саяси жүйенің орнына жаңасы келгенде, ол бұрынғы мемле-кеттік
билікті ауыстыруы немесе оған дейінгі саяси-құқықтық құрылымдарды жаңарған
жағдайға бейімдеуі мүмкін. Егер көпшілік жүрт жаңа жүйені мойындап,
қолдаса, оның легитимді болғанын білдіреді. Мұндайда саяси жүйе өзін - өзі
қалпына келтіретін жағдайға жетеді.
2. Саяси жүйенің өзін - өзі жаңартуы. Бұл да күрделі құбылыс. Жеңіске
жеткен жүйе, бір жағынан, ескінің орныккан элементтерін, ұйымдарын қайта
жұмыс істетеді, екінші жағынан, жаңартып, өзгертеді, жетілдіреді. Жана
саяси қатынастар мен институттар құралады, саяси ережелер мен қазыналар,
нышандар пайда болады. Өздеріне тән саяси түсініктері, көзқарастары, іс -
қимылдары бар саяси қатынастардың жаңа субъектісі дүниеге келеді.
3. Саяси - басқарушылық шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру.
Қоғамдағы әр түрлі адамдардың, топтардың, таптардың, бірлестіктердің
қажеттіктері, мақсаттары сан қилы, бірталай жағдайда кдрама - қарсы келіп
жатады.
Билеуші элиталар, партиялар өздерінің оппозициялық қарсыластарымен тіл
табысып, бұл қайшылыктарды дер кезінде байқап, асқындырмай, реттеп,
халықтың талап - тілектері мен мүдделерін үйлестіріп, қоғамның түтастығын,
тыныштығын, түрақтылығын сактап, соған жағдай жасауы керек. Бұл — саяси
мәселе. Батыстың көптеген елдерінде биліктің әр тармағының (орталықтағы не
жергілікті жердегі болсын) өз алдына бөлек сарапшы кеңесшілері, көмекші
топтары және т. б. ақыл - кеңес беретін құрылымдары болады. Олар арнайы
ғылыми-талдау жұмыстарын жүргізіп, ең дүрыс, қолайлы шешімдерді қабылдауға
жәрдемдеседі.2
Мұнда шешім қабылдаушы саяси басқарушылар мен оны орындаушы
бағыныштылардың арасында тығыз байланыс болуы керек. Бұрынғы Кеңес
өкіметінде шешімді партияның бірінші хатшылары қабылдайтын. Олар ештенеге
жауап бермейтін. Жауапты аппараттың айтқанын орындап, соның бұйрық,
нұсқауларын, шешімдерін іске асырушы мемлекеттік органдар мекемелердің
жауапты кызметкерлеріне артатын. Сондықтан ақылға сыйымсыз жағдай туған:
шешімді қабылдаушылар ештеңеге жауап бермейтін, ал жауап берушілер оны
қабылдауға қатыспайтын. Мұның бәрі кандай нәтижеге әкелетіндігін өмір өзі
көрсетті.
4. Саяси жүйеніц жағдайы мен іс - әрекетін бақылау.
Оған саяси жүйе мен саяси процеске қатысушылардың, элиталардын,
жұмысында алға қойған бағдар, мақсат - мүддеден ауытқушылықты, жаңсақ
басушылықты түзету, қорытынды жасау кіреді. Ол екі жолмен жүргізіледі.
• Біріншісі — мемлекеттік мекемелер, партия органдары, коғамдык
ұйымдар мен қозғалыстардың белгілі бір құрылымдары арқылы жүзеге
асады. Мұнда мемлекет аппаратына қарасты тексеру, қадағалау
қызметтері, партиялық бақылау, ресми баспасөз органдары енеді.
Бұл — саяси жүйедегі бақылау органдарының қызмет бабында
атқаратын міндетті жұмысы, яғни өзін-өзі бақылауы.
• Екіншісінде, саяси жүйенің жұмысына бакылау жасауға барлық
азаматтардың қатысуына мүмкіндік жасалады. Мұны "төменнен
бақылау" десе де болады. Бұл үшін қоғам демократиялық жолмен
дамығанда ғана жағдай туады, тоталитарлық тәртіпте оған жол
берілмейді.
Қоғам дамуының мақсатын айқындап, оны жүзеге асырушы билеуші тәртіп
саяси процестің сипатын да білдіреді. Оны үшке бөлуге болады.
1. Саяси тәртіптің қайталанып жұмыс істеуі. Мұнда саяси
процесс басқарушылар мен сайлаушылар, азаматтар мен
мемлекет арасындағы қалыптасқан қатынастарды сапа жағынан
айтарлықтай өзгертпей, күнделікті орнына келтіріп, құр
қайталайды. Яғни, мемлекет үйреншікті қалпында, әдеттегі
ырғағында қызметін жүргізе береді. Онда саяси
субъектілердің іс - әрекетінде жаңашылдық өзгерістен гөрі
дәстүр мен саяси сабақтастық басты рөл атқарады.
2. Саяси тәртіптің дамуы. Ел ішіндегі жөне халықаралық аренада
саяси күштердің ара салмағында немесе әлеуметтік құрылымда
өзгерістер болуы мүмкін. Басқарушы органдар өмірдің бұл
жаңа талабын байқап, өз жұмысын соған орай бейімдейді.
Саяси даму биліктің жоғарғы және төменгі сатыларының өзара
әрекеттестігімен, сан қилы ағымдар мен үрдістердің
күресімен қоса қабаттаса жүреді. Мұның бәрі әлеуметтік және
саяси құбылыстарды сөйкестендіруге жәрдемдеседі.
3. Саяси түтастықтың құлдырауы және ыдырауы. Бұл жағдайда
саяси процестің даму бағыты саяси жүйенің тұтас өмір
сүруіне келеңсіз әсерін тигізеді. Кірігу, жинақталудың
орнына саяси субъектілердің бөлшектену үрдісі басымдық
алады. Билеуші тәртіптің ыдырауы күмән тудырмайды. Оның
шешімдері басқару кабілетін жояды.
Мұндай процеске Еуропа және Азия аймақтарындағы бұрынғы социалистік
елдердің құлдырау, ыдырау тағдыры толық мысал бола алады. Билеушілер тобы
өмірдің әлеуметтік - экономикалык, және рухани талабына сай тиісті жауабын
таба алмады.3
Сонымен, саяси процесс деп әлеуметтік қауымдастықтың, саяси ұйымдар мен
топтардың, белгілі бір саяси мақсатқа жету үшін бірігіп жасаған іс -
әрекетінін, нәтижесінде қоғамның саяси өмірінің бір қалыптан, жағдайдан
екінші жағдайға келіп ауысуын, өзгерісін, қозғалысын айтады.
1342 жылғы Хордад көтерілісінің ерекшеліктері.
1. Көтерілістің исламдық мінезі.
Хордад айының 15 - сі Иран жеріндегі жалпы халықтық ислам көтерілісінің
басталған күні болып саналады. Бұл қозғалыстың көсемі Имам Хомеинидің
тұлғасы ислам қозғалысының мәнін көрсеткен еді.
Ол адам „Марджа – е - таклид” болған еді. Яғни жәй ғана дінді терең
ұстанып шынайы мұсылман болып қоймай, сонымен бірге исламды ғылыми, оның
ереже заңдарын жан – жақты зерттеумен айналысатын. Сол кезде Имам Кумдағы
оқу орталығын басқарып отырған. Өмір бойы және қызметінде дінді терең
ұстанып, өте қарапайым және кішіпейіл исламның шынайы теоретигі болған еді.
Әрқашан да және барлық жағдайда исламның нормаларын ұстанған, ондаған
жылдар бойы дін мемлекеттен бөлек болу керек деп насихаттап және оны
мемлекетке отырғызуды дұрыс көрген Шах режимінің тезистерін терістеген еді.
Ислам туын жоғары көтере ислам идеясымен қаныққан оны шын жүрегімен
сезіне біліп қабылдаған. Имам мен оның қолдаушыларының бастауымен халық
қасиетті күрес жолына шығады. Ол жол жалғыз ең жоғарғы құндылықтарға ие
ислам үшін күрес еді.
Халық ислам идеяларында өздерінің ғасырлар бойы жиналған бейбітшілік
пен тыныштық, үйлесімділік пен әділеттілік, жалпы бауырластық пен махаббат
туралы арман мүдделерін тапты. Бұл идеялар халықты тізеден тұрғызды. Имам
Хомеини өз өмірін аямай өзінің қанын төге отырып зұлым Шахтың режиміне
қарсы шықты. Намаз және ораза сияқты әрбір сенуші мұсылманның парыздары
өзінің өміріндей және тыныс алуындай табиғи және қуанышты болды.
Хордад көтерілісінің негізі ұлы ислам идеясының салтанаты үшін күрес
еді. Және бұл күресте халық үшін үлгі ретінде біздің Пайғамбарымыз Мұхаммед
(с.ғ.с.)-тің өмір жолы мен іс - әрекеті, Қасиетті Құран, оның айтқандарымен
сүннеті болды. Олар халыққа Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сенімді шәкірттері
мен ізбасарлары – Имамдарды алып келді. 4
2. Қозғалыс басқаруының моральдық кейпі.
Ислам революциясын басқару үшін жоғарғы моральдық кейпке ие болды.
Төңкерістің маңызды ерекшелігі мен артықшылығы оның басында Имам Хомеинидің
тұруы еді. Әдетте өздерінің амбицияларын қанағаттандырып тек мансаптарын
жасайтын саясаткерлерге ұқсамай Имам Хомейни қандай да бір жеке мақсаттарды
көздемеді. Сонымен бірге саясаттан дінді ажыратуды көздеп жеңістік
соққылардың жіберілуіне қанағат етпей Имам Хомейни әлде жоғары мақсаттарға
ұмтылды.
Ислам революциясы жоғарыдағы Алла тарапынан өолдау тапқан төңкеріс.
Сол себептен мұсылмандардың қасиетті борышы орындалған еді. Күрес
материалдық құндылықтар үшін емес, рухани құндылықтар үшін жүргізілді. Яғни
әлемде үйлесімділік, адамдар арасында әділеттілік пен таза қарым –
қатынастар орнату үшін және барлық адамзат алдында тең болған бізді
жаратушы Аллаға жақындау көзделген еді. Имам Хомейни өзінің халық алдында
талай рет сөз сөйлегенінде әрдайым айтатын: „Біз Пайғамбар (с.ғ.с.) бізге
нұсқаған жолмен жүре отырып, алдымен өзіміздің қасиетті парыздарымызды
орындауымыз керек. Күрестегі жеңіс бұл мұрат емес, бұл тек парызымыздың
орындалған қорытындысы еді. Сонымен бірге жаратушы Раббымыздың бізге
жіберген сынағы. Міне соны орындау арқылы біздің тіршілік етуімізді
көрсетеді.”
Имамның және оның жақтастарының жаратушымыз бір Аллаға шексіз
сенімдерімі олардың ешбір тербелмейтін тұрақты Имамдармен күрес барысындағы
батылдықтарының салдарынан революцияның бірден бір жеңуінің себебі еді.
Имам Хомейни өзі жүргізіп отырған қасиетті парызына сондай, өте ізгілік
қарым – қатынаста болды. Яғни ешбір келісімге келмей жауға жол бермей
әрекет етті. Себебі жоғарыдағы Алла тарапынан ешбір іске береке берілмесе
және бұл іс Алланың заңдарына қарсы келсе онда оның аяғы жақсылықпен
аяқталмаған. 5
3. Күрестің жалпы халықтық мінезі.
Он бесінші Хордададағы қозғалыс жалпы халықтық бейнеде болды. Бұл
қозғалыс белгілі бір әлеуметтік топпен шектеліп қоймаған. Бұл қозғалыста
қалалармен ауылдардың барлық тұрғындары белсенділік танытты; жұмысшылар мен
шаруалар, мұғалімдер мен сатушылар, жастар мен кәрілер қозғалыстың негізгі
күші еді. Ұлы ислам оларды біріктіріп күреске көтерді. Жалпы халықтық
қозғалыстың мінезі өте қарапайым болды. Сол себебі ислам идеологиясы
қарапайым адамдардың ойларымен армандарына өте қолайлы және жақын жайылған.
Халық пен басшылық арасындағы байланысты жергілікті дін басылары іске
асырып отырды. Олар қалалармен барлық жаққа барып халықтың ой саналарын
ағартып олармен қуанышта да, қайғыда да бірге болды. Діни және ағарту
қызметтерінің орталықтары мешіттер мен қасиетті жерлер болды.
4. Монархиямен күрес.
15 - ші Хордадағы қозғалыс басқа бұрын соңды болып кеткен
қозғалыстардан ерекшелігі тікелей Шах режиміне қарсы бағытталған. Яғни
халықтың барлық қайғы – қасіретімен бақытсыздығының басты айыпталушы себебі
Шах режимі болып есептелді. Опазиция өкілдері мемлекетте саяси жүйенің
өзгеруінің қажет екеніне сенімді емес еді. Осыны біреу түсінген болса да
бірақ олардың монархиялық режимге қарсы шығуға батылдары жетпеді. Олар:
„Шах басқару керек емес, ол патшалық құру керек”, - деген ұранмен
монархияға заңды мінез ерекшелік беруге тырысты. Үкімет және басқа билік
құрылымдары тарапынан сын айтып олар газет, журналдар шығаруға кішкентай
ғана рұқсат алуға тырысты. Яғни осы арқылы мәжілісте ашық сайлау өткізуге
ұмтылды. Бейнелі түрде айтқанда олар сорланған шөптің тамырына тиіспей оны
жандандыруға тырысты.
Нұрлы ғалым Имам Хомейни мемлекеттегі болып жатқан оқиғаларды, тіпті
басқаша бағалайтын еді. Ол сорланған шөпті жұлып алу керек, оның орнына
өмірдің жаңа өсімділері өсіп шығуы керек деген сөз тастады. Мемлекеттің
ішкі құрылымының дұрыс еметігінің негізі мемлекеттегі монархиялық режимнің
үстемдігі, Шах пен оның қоршағандарының халыққа қатерді саясаты және
шетелдердің ықпалының күшейуі еді. 15-ші Хордада қозғалысының ерекше мәні
оның мемлекеттік саяси жағдайды түп тамырымен өзгертуге ұмтылуы немесе
монархияны құлатып, республиканы орнату еді. 6
5. Шетелдік зорлықпен күрес.
15 - ші Хордада қозғалысы шекараға бағытталмады және идеологиялық те
емес, тәжірбиелік те емес және сыртқы күштердің практикалық күштеріне
тәуелді болмады. Болашақ таза ислами көзқараста бұл қозғалыс Иранның бұқара
халының ішінде пайда болды.
Исламның ұлы деяларына сүйене отырып және хақ жолға шыға тұра бұл
қозғалыс Иран халқының ерікшағымы түрінде тек осы халыққа тән болды. Және
бұл қозғалыс Батыс пен де, Шығыс пен де еш қарым – қатынаста емес еді.
Басынан бастап – ақ Имам Хомейни Иран ішкі істеріне шетелдік ықпалдардың
араласуының күшеюіне қарсы шықты. Күрес үстіне бөтендердің араласуы Иран
халқының жағдайын ауырлата түсті. Бұл он бесінші Хордада көтерілісінің
құрамдық бөлігі еді.
Имам Хомейнидің басқаруымен болған бұл қозғалыс руханилықтың жоғарғы
үлгісі болған еді. Халық ғасырлар бойы тәуелсіздік байрағын аңсаған жолы,
яғни тәуелсіз идеологиямен дін оқытудан бастап заңды түрде тәуелсіздікке
айналады.
1342 жылы 15 – ші Хордададан 1343 жылғы 13 – ші Абанаға дейін. (1963 ж. 15-
і маусымнан 1964 ж. 26-шы қазан)
Имам Хомейни басшылығымен жүргізілген қозғалыста Шах режимі аянбай
қарсыласуға тырысты. Шах бұл көтеріліске шешуші соққы беретін жоспар құруға
әзірленеді. Сөйтіп қозғалыс қатысушылары өте қатты қуғынға ұшырап
репрессияда жазаланды. 1342 жылы 15-ші Хордадада Шах полициясына Имам
Хомейниді тұтқынға түсіруге мүмкіндік болды. Сөйтіп Тегеранда, Кумда, Ширах
бен Мешхед аймақтарында қозғалысқа белсенді қатысушыларды тұтқындау процесі
қарқынды жүріп, олардың көпшілігі өлтірілді. Шах режимінің шарасы өте қатаң
және аяусыз жүргізілді. Сонымен бірге қозғалыс көсемдері әскери трибунада
айыпталып өлім жазасына кесілулері туралы хабарланды. Бірақ бұл айтулар
халық пен дін басылардың рухын сындыра алмай күрес отын өшіре алмады.
Жоғарғы дін басы өзінің көптеген арыз және шағымдану телеграммаларында
қамаудағы имам Хомейнимен басқа да діни қызметкерлерді босатуларын талап
етті.
Бұдан басқа көптеген ислам ғалымдары Имамның тұтқындалғанына қарсы
шыға отырып Тегеранға көшіп келді. Астанаға жиналып олардың барлығы бір -
бірімен кеңесіп, Үкіметке өздерінің бірліктерін паш етуге, шеру
ұйымдастыруға, Имамның кең тұлға екенін білдіру үшін және бірауыздан Имамға
демеу көрсету үшін, бұл қасиетті қозғалыс күресінде халықпен бірге болу
үшін жиналған еді.
Халықтың бұндай ашына көтеріліп қозғалғандығы соншалықты оның салдары
Иран территориясынан сыртқа шығып басқа мұсылман елдерінен қолдау тапты.
Осының барлығы Американың зорлап жүргізіп жатқан реформасы кезіндегі Шахтың
режимінің аңсаған тыңыштығы үшін Шах режимі өз саясатын өзгертуге тура
келді. Яғни көптеген тұтқындалған діни қайраткерлерді босату ісі басталды.
Солардың қатарында шартты түрде ешқайда кетуге болмайтын келісіммен Имам
Хомейни босатылады. Имам Хомейнидің шектелген бостандығы он айға созылады.
Осы уақыт ішінде жанданып қызған қозғалыс шеруілдері тынышталады. Осыған
орай халықпен ислам ғалымдары арасында бұрынғыдай жақсы қарым –
қатынастардың басылғанын байқап, Имам Хомейни ары қарай күресін
жалғастырмайтына оның әрекеттері Шах режимына қауіп төндірмейді деген
қорытындыға келедің. Осы себептен 1342 жылы Фарфадин айының 18-і күні (1964
ж. 2 сәуір) Имам Хомейни түгелімен босатылып Кум қаласына жіберіледі. 7
Қарсылықсыз тізе бүгудің саясатымен Имам Хомейнидің қарсылығы
Имам Хомейни босатылғаннан кейін өзінің Шах режиміне қарсы күресін
тоқтатпады. Оның күресі керісінше күшейіп кеңінен жайылды. Өзінің „тізе
бүгуге қарсы саясат” атты сөз сөйлеуінде өзінің жоғарғы шегіне жетеді. Сол
жылдары Америка үкіметі иран әскеріне көптеп өзінің әскери кеңесші
адамдарын жібереді. Бұл адамдар Иран сот органдарымен жазалана алмады. Және
олар бастарына не келсе соны істей алатын мүмкіндіктерге ие болған адамдар
еді. Сондықтан Иран үкіметіне қысым жасады. Оның себебі Иран өзінің
дипломатиялық иммунитетін жайу керек еді. Яғни Вена конвенциясында қаралған
Иран жерінде жұмыс жасаушы халықтың барлығы саясатты білуі керек деген
оймен жібереді.
Барлық мемлекеттерден қолдау тапқан Вена конвенциясының ерекшелігі бір
мемлекеттің дипломатиялық өкілі екінші бір мемлекетпен дипломатиялық қарым
– қатынасы жасау құқылы және керісінше істеуге болады. Әдетте дипломатиялық
өкіл үлкен дипломатиялық иммунитетке ие және қандай жағдайда болсын оның
тұтқындалу болсын және оның бас бостандығынан айырылуы мүмкін емес еді.
Дипломатиялық өкіл барлық нәрселерден босатылады. Тек ерекше жағдайларда
ғана босатылмайды. Мысалы, әртүрлі салық түрлерінен (жеке қаржы,
мемлекеттік жергілікті және муниципалды).
Американы тыңдайтын Иран үкіметі жаңадан заңға бап енгізеді. Яғни осы
бапқа сәйкес АҚШ қорғау минстрлігінде қызмет етуші әскери және әскери емес
мамандардың отбасыларына осы конвенциядан шығатын қаржы түрінде жеңілдік
беружайлы айтылды. Үкімет мәжіліске бұл бапты бекітуді ұсынды. Ұсынылған
бап алдымен жартылай құпия түрде сенатта бекітілді, ал одан кейін Мехра
айының 21-і күні (1964 жыл 15-ші қазан) халық кеңесінің мәжілісінде
бекітілді.
Имам Хомейни бұл заңға тез арада керісінше жауап қайтарды. 1343 жылы
Абан айының 4-і күні (1964 ж. 26-шы қазан) Имам Хомейни кум қаласының
тұрғындары мен басқа қалалар өкілдерінің алдынды жалынды сөзіменен ортаға
шықты: „... менің жүрегімнің қайғсын сыртқа шығаруыма сөз жоқ. Менің байқұс
жүрегім Иранда соңғы кезде болып жатқан жағдайларға қысылады. Бізді және
біздің тәуелсіздігімізді сатып жіберді, біздің ар – намысымызды таптады,
Иранның ғасырлық ұлылығын жойып жіберді, Иран армиясының намысын қорлады,
олар мәжіліске заңды жоба жіберді, ол жобаға байланысты барлық Американ
әскери кеңесшілерімен олардың отбасыларының мүшелері барлық амекрикандық
техникалық, әкімшілік қызмет көрсетушілері және оларға қандай да бір
қатынасы бар адамдар қандай да бір қылмысты іс жасасада Иранда ешбір
жауапкершілікке тартылмайды.
Егер де қандай да бір американдық қызметші сіздердің рухани
тәрбиелеушілерімізді өлтіріп қойса Иран полициясы бұған көмектесе алмайды.
Ал Иран соты оны соттай алмайды. Ол адам Америкаға қайтып барады сол жерде
оның тағдырын үстінен қараушылар шешеді. Иран халқын Американның иттерінен
де төменгі дәрежеге қойды. Өйткені егер де кім де кім американдық иттерді
басып өлтірсе оны жазаға тартады.Ол адам Иран Шахының өзі болса да. Егер де
американдық аспазшы өз машинасымен Иран Шахын өлтірсе онда мемлекет жоғары
басшыларының ешқайсысы бұл іске араласа алмайды.
Кейбіреулер үндемеу дегенді дұрыс көреді. Көп сөйлеп сөздің арқасында
өмір сүре алмайды, деп қорқып, көп сөйлегенше тыныш өмір сүргенді жөн
көреді. Қазір үндемеу керек пе? Бізді сатып жатады, біз үндемеуіміз керек
пе? Алланың атымен кез келгендерің қазір даусын көтермесе күнаһар болады.
Ислам көсемдері! Исламды қорғауға шығыңыздар! Біздің барлық қайғы
қасіретіміз Америкамен Израилден. Осындай аласапыран кезеңде халық үкімет
пен мәжіліске өз қарсылық сөздерін айту керек. Себебі біздің көз алдымызда
мемлекет сатқындығы жасалып отыр!”.
Осындай қаһарлы қарсылықтан Имам Хомейниді тұтқындаумен жаңа
репрессиялық жазалар бұл жанжалды шешпейді. Сондықтан Имам Хомейниді Түркия
жеріне жер аударуға шешім қабылданады. Мемлекеттік қауіпсіздігі мен барлау
бөлімдерінің агенттері түнде Имам Хомейниді үйінен тұтқындап Тегеранға алып
келеді. Абан айының 4-і күні (1964 жылы 4 қараша) Имам Хомейниді Мехраб
әуежайынан Түркияға жібереді. 11 ай өткеннен кейін шах режимі қоныс
аударылған мекен орнын Иракқа ауыстырады. Осылай Имамның Иракқа ұзақ жер
аударылуы басталады. Тек 1979 жылы ислам революциясына бірнеше ай қалғанда
ғана аяқталады.8
1. Конституция мен Фарах регенттігінің
(уақытша басқаруының) өзгертілуі.
1344 жылы Фарвадин айының 21-і күні Мәрмәр сарайында Шах өміріне
қастандық жасалады. Бірақ ол тірі қалады. Бұл қастандық Шахтың өзін
толығымен қауіпсіз қылып сезіне алмауын көрсетті. Сол уақытта тақ
мұрагеріне 5 жас қана болған. Сол себептен Фарах Шахтың әйелі уақытша
басқаруға таққа отыратыны жайлы шешіледі. Бірақ бұл сол кездің
конституциясына қарама – қайшы келді. Сондықтан 1345 жылы Эсфанд айының 21-
і күні (1967 жылдың 12–і наурызы) мәжілістің құрылтай жиналысында елдің
конституциясына өзгеріс енгізу шешімі қабылданады. Жоғарыдан түскен жарғыға
сәйкес құрылтай жиналыс Шахқа керекті шешім қабылдады.
Сол уақыт тамаша уақыттың бірі болды. Кезек – кезегімен тойлау уақыты
болды. Сол кезедегі Иран Премьер Министрі Ховейда Шахтың даңқын шығарып,
атағын жайып Шах режимін күшейту үшін көптеген тойлар жасады. 1966 жылы
Шахтың билік басындағы қызметіне 25 жыл толуын тойлайды. Ал келесі жылы Тәж
киуі салтанатты тойы тойланады. 1971 жылы Ирандағы монархияның 2500 жылдығы
кең көлемде өтеді. 1976 жылы осы Шахтың алдындағы Резахан Шахтың 100 жылдық
мерей тойы атап өтіледі. Барлық осы тойлар үлкен шығындарды шығарды. Осының
зардаптарының барлығы халықтың мойнына түсті.
Ең қатты шығынды той Монархияның 2500 жылдығын тойлау еді. Бұл тойда
кеткен шығын Иран экономикасын күрт құлдыратып жіберді. 9
2. Полиция және арнайы қызметкерлердің қызметі.
Хордан айының 15-інен кейін (1963 жылы 5-ші маусым) Шах режимімен
оппазицияның бір - біріне қарама – қарсы тұруы істің ақырына жетті.
Көптеген адамдардың қаны төгілді. Үкімет Ислам қозғалысын жаншып тастау
үшін полиция қызметкерлері мен тыңшыларды күшейтіп активтендірді. Кінкентай
уақыт ішінде Шахтың арнайы қызметкерлері САВАК - тың жағдайы күшейтіліп
қинау құралдарымен шпиондық техникамен қамтамасыз етіледі. Оларға әрбір
қалаларда жаңадан салынған жақсы қамтамасыз етілген ғимараттар мен
базаларды береді. САВАК – тың күшейуі мен дамуына ЦРУ мен МОССАД
көмектесті. Яғни америка мен Израилдің арнайы қызметкерлері.
Тұтқындау қалыңынан басталды. Шах режимі діни орталықтарды
қарастырғанда Кум қаласын күрестің басты көзі деп танып, сол қаланың рухани
тәрбиешілеріне, мұғалімдері мен студенттеріне аяусыз репрессия жазасы
жасалады. Шах режимінің көңілі қозғалыс жүргізушілердің діни ағарту істерін
қозғалыстың саяси қызметтерін тоқтатып рухани тәрбиеберушілерді, моральдық
және физикалық жағынан қысым көрсету еді. Барлық жергілікті
университеттерде студенттерге тікелей бақылау жүргізетін арнайы
„Университеттік гвардия” деген атпен жазалаушы ұйым құрылады.
Саяси тіміскілеу кең қанат жайды. Осыған орай халықты қорқытып шах
режимінің дәрежесін көтеру үшін арнай насихат болған еді.
Түрмелердегі қинау зорлық – зомбылық әдеттегі істей болып кетті.
Мысалы, аятолла Талигани сияқты мықты рухани тәрбиеші адам көп жылдар бойы
түрмеде отырды. Көптеген революционерлер САВАК дуалдарының ішіндегі аяусыз
қинауларынан қайтыс болды. Солардың ішінен ерекше атап өтетін атақты діни
қайраткерлер Ислам үшін күрескен Имам Хомейнидің жолын қуушы және
шәкірттері болған аятолла Саиди мен аятолла Гаффариді айтсақ болады.
Сол жылдары оппазициялық ұйымдармен көңілдері революциялық қозғалысқа
ауған студенттер әскери трибуналда көптеп айыпқа тартылып, бас
бостандықтарынан айырылып, өлім жазасына кесіліп жатты. 1971 – 1976 жылдары
САВАК қызметкерлерімен революционерлер арасында көшелерде көптеп
қақтығыстар болып отырды. 10
3. Шах қызметінің мәдени қызметі.
Өзінің билігін сақтау үшін Шах полициялық жазалау шараларымен ғана
шектеліп қоймай қазынадан белгілі бір сомманы мәдени бағдарламаларға бөліп
отырды. 15-і Хордададағы көтеріліс Шах режиміне үлкен соққы келтірді. Шах
түсінді негізгі қауіп Имаммен оны уағыздаушы дін басыларынан келетінін.
Сөйтіп Шах ұйымдастырған мәдени бағдарламалардың ішінен исламды алып
тастады. Оның орнына „Шах мәдениеті” деген мәдени бағдарлама ұсынды. Бұл
мәдениет Батыс пен Америка мәдениетіне еліктеу еді. Бұның барлығы тек бір
мақсатта болды. Яғни, бұл жаңа мәдениет халықтың сана сезімімен мінез –
құлқына сіңіп көзқарастарын исламмен байланысын үзу болды. Барлық баспа
өкілдері Бұқаралық ақпарат құралдары, оқу құралдары, мәдени шаралар Шах
режимінің идеологиясымен насихаты исламмен қарсы күресіп Шах мәдениетін жаю
болды. Мінекей сондықтан 1965 жылы Шах Хиджра бойынша ислам жылсанауын Иран
жерінде көзін жойды. (Хиджра – мұсылмандықтың басталған кездеріндегі
бекітілген жылсанау. Яғни, Мұхаммед (с.ғ.с.) Пайғамбардан Меккеден Мединеге
көшіп барғанынан басталған.). Себебі бұл жылсанаудың шыққан тегі Ирандық
емес деген сылтау еді. Оның орнына жалған „Шах” жылсанауын енгізеді. Бұл
жылсанау белгілі бір санау нүктесіне ие болмады. Осы жүйеге сәйкес
Монархияның 2500 жылдығы Шахтың бірінші жылығ билік құрғанымен тең келіпті
– міс. Ал, соңғы сандары аталғанда бұл фактілі түрде Шахтың өзінің
басқарғанын білдіреді.
Режим жастарды революциялық исламдық ойлардан көңілдерін аудару үшін
бос ойлардан құрастырылған істер мен айналыстырып алдандырды. Шахқа өзіне
маңызды болған іс, бұл халықпен жастардың уақыттары соншалықты тығыз болуын
қалады. Олар ешбір қозғалыс пен көтеріліске олардың саналарын оятатын
әдебиеттер оқуларына мүмкіндіктерінің болмауын іздеді. Бейне фильмдер,
өлеңдер, радио және телебағдарламалар соншалықты ұятсыз болды. Оның әсері
жастарға көптеп тиді. Оларды жындылық әрекеттерге итермеледі.
Үкімет Премьері Ховейданың жоспары жастарды моральдық жағынан біріктіру
үшін бүкіл Иран бойынша „Жастар сарайы” атты арнайы орталықтарды салу
болды. Осы бағдарламаны іске асыру үшін қатты көңіл бөлінді. Шах режимі
ұятсыздықпен азғындықты жаю жолында ең жақсы экзотикалық макияж бен ашық –
шашық киінуді қодады. Сол кезде дәтүрлі ислам киімдерін әйелдер мен
қыздарға хиджаб киюлеріне тыйым салынды. Ислам қағидасымен киінген қыздар
оқу орындарымен қоғамдық мекемелеріне келулеріне тыйым салынды.
Имам Хомейниді Түркияға кейіннен Неджефке жер аударғандарына қарамастан
дін басшыларымен көтерілісшілер онымен тілдесуге мүмкіндік тауып оның
айтқан тапсырмаларын орындауға тырысады. Яғни халыққа оның кітаптарымен
манифистерін, уағыздарын насихаттайды. Осы арқылы режимнің Имамның жан –
жағынан вакуумын қирату көзделді.
Уағыздаушылар Имамның ойын халыққа жеткізді. Олардың жүректеріндегі
күрес отын ояту үшін ғана еді. Көптеген діни қайраткерлер өзідерінің
төңкерісшіл әрекеттерін жалғастырулары себепті қанішер Шах адамдарының
қолдарына түсті. Көп басбостандығынан айырылған аятолла Хаменей, Хошеми
Рафсанджани және аятолла Махдави, Канилар болды. 11
Ислам төңкерісінен кейінгі Иран.
Бахман айның 22-і күні (1979 жылдың 11-і ақпаны) Иранда ислам төңкерісі
жеңіске жетті.
Алғашқы кезде елді басқару өте қиынға соқты. Ескі Шах режимі құлады.
Бірақ жаңа мемлекеттік құрылым әлі толып рәсімделмеген еді. Бас
көтерілулермен революция алдындағы жылдардағы мұнай экспортының тоқталуы
нәтижесінде мемлекеттік қазына босап қалды. Шақ дәуірінде қоғамдық өмірдің
әр түрлі салаларын басқаруға араласып отырған шателдік кеңесшілер түгелдей
елден қуылды. Ал ескі режимнің басты мамандары не шетелге көшіп кетті, не
қамауға алынды. Мұндай жағдайларда ең басты мәселе жеңіс пен дүрліккен елде
тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтау болды.
Төңкерістік күрестің ұзақ жылдарында көптеген қиыншылықтар мен
басбостандықтан айырылуды бастан кешірген барлық құдайға сенуші адамдар
жеңіске қуанышты болғаны соншалық бар күштерін Имам мен төңкеріске беруге
дайын еді.
1979 жылдың қарашасының маңызды оқиға „Тегерандағы американдық шпиондар
орталығы” атағына ие болған АҚШ елшілігін басып алу болды. Ираннан қашып
кеткен соң Шах бірнеше ай бойы мазасыз әлемде қаңғып бір елден екінші елге
көшумен болады. Бар әлем оның азғындық пен коррупцияға белшесінен батқан
режимі туралы мәліметтерге қанық еді. Сондықтан әлемнің бірде бір елі оны
ұзақ ұстап тұрғысы келмеді. Тек Америка Иранда Шах режимін жандандыруды
үміттене отырып Шахты емдету сылтауымен өзіне шақырды. Апмерикан үкіметінің
бұл қадамы оны ислам төңкерісімен және оны жүзеге асырған Иран халқына
көреалмаушылығын тағы бір рет көрсетті. Қашып жүрген Шахты Америкаға шақыру
оның әкімшілігі Иран халқының жауын ашық қолдайтынын білдірді. Бұл
төңкеріске қарсы қастандық еді. Иранның сыртқы істер министрлігі бұл мәселе
бойынша ресми келіспеушілігін жіберді. Алайда оның ешқандай әсері болмады.
1979 жылы 4-ші қарашада Имамның Түркияға жер аударылғаны және Тегеран
Университетінің Шах режиміне қарсы шыққан оқытушылары мен студенттеріне оқ
жаудырудың 15 жалдығына байланысты студенттер университет алдына ереуілге
жиналды. Ереуілден соң оның содан бастап өздерін „мұсылман студенттері –
ислам жолын ұстанушылар” деп атаған қатысушылар американ елшілігіне қарай
қозғалды. Қаруланбаған қандайда бір арнайы құрал жабдықтарсыз олар дегенмен
де ғимаратқа кіріп қысқа мерзімде оның барлық территориясын өз
бақылауларына алады. Олар елшілік жұмысшыларымен теңіз жаяу әскері
қатарынан күзетшілерді кепілдікке алып АҚШ Иранға мұсылман сотын жүзеге
асыру үшін Шахты бермейінше оларды жібермейтіндерін мәлімдеді. Елшілікте
табылған құжаттар бойынша американдықтардың жалданушылар арқылы ислам
төңкерісіне қарсы сол кезде Тегеран және Иранның басқа да қалаларында
ұйымдастырылған көптеген қылмыстар мен зиянкестіктерге қатысы бар екені
анықталды. Отанын сатып американдық шпиондармен бірігіп қызмет еткен Иран
қайраткерлерінің есімдері мәлім болды.
1980 жылы сәуірде американ үкіметі кепілдегі адамдарды босатуға
белсенді әрекеттер қолданды. Прасы шығанағынан асыра ұшақтар мен тік
ұшақтарда қарулы топ жіберу жоспарланған болатын. Ол топ Тегеранға жасырын
түрде жетіп Американ елшілігіне шабуыл жасап кепілдегі адамдарды босатып
оларды өзімен бірге алып кетуі тиіс еді. Алайда Алланың қалауымен Табастағы
құмды дауым бұл жоспардың жүзеге асырылуына бөгет келтірді. Американ тік
ұшақтары жанып кетті де диверсиялық топтың бірнеше мүшесі қайтыс болды.
Тегеранға жетпестен Американдықтар шөл далады бірнеше үшақ, тік ұшақ және
де басқа да қару – жарақтарын тастап Ираннан қашып кетті.
1980 жылы шілдеде Ислам Республикасын көздеген қаскүнемдік жоспар мәлім
болды. Қаскүнемшілдер оларждың құрамына Монархияны аңсаушы офицерлер кірді.
Джамарандағы (Тегеран) Имам Хомейнидің үйіне ұшақтан бомба тастан Ислам
төңкерісін қорғау корпусының бөліктері мен комиететтеріне шабуыл жасауды
жоспарлады. Бірақ қаскүнемдік туралы біле салып кей офицерлар (нағыз
патриоттар!) билік басындағыларға хабар берді. Қаскүнемшілдер ұсталып
сотталады. Тергеу барысында олар қаскүнемдік жоспарларын шетелдерден
алғандарын мәлімдеді.
1980 жылы тамызда бір жыл қаңғырудан кейін Шах Мысырда қайтыс болды.
Иранға қарсы әскери қарсылықтың басталуы.
Ислам көтерілісінің жеңісінен кейін әлемдік ірі мемлекеттер Иранға
әсері тұрмақ қызығушылықтарын да жоғалытып тек мұсылман мемлекеттеріне
исламды ары қарай жаюынан қауіптенді. Сондықтан олар ешбір жаман
әрекеттерден сескенбей барлық істерді жасауға тырысты. Тек ислам төңкерісін
жаншып тастау үшін. Ішкі бүлікпен күресу және ішкі диверсия бөлімдері ислам
көтерілісінің күшін баса алмайтындары түсінікті болды. Сөйтіп Иран мен
Иракты ислам мемлекетіне қарсы кең көлемдік әскери әрекеттермен шешу үшін
итермеледі. Ол кезде Иранның жас революциялық әскері құлдырау кезеңін
басынан кешіріп жатқан еді. Сол себептен ол ауыр соғысқа дайын болмаған.
Сондықтан Ирак приезиденті Саддам Хусейн өзінің әскерін біраз күннің ішінде
Тегеранға жетіп көтерілісті жаншып тастайтынына сенімді еді. Ең құрмағанда
мұнай өндіруші Хузестан провинциясын басып алып мемлекеттің тіршілік
қызметін мұнайдың экспорттан кірісін айыру арқылы берекесін кетіру басты
мақсат болы. Осылайша 1980 жылдың 22-ші қыркүйегінде Иранктың ондаған
әскери ұшақтары шекараны бұзып Иранның әуе кеңістігіне басып кіріп,
Тегерандағы Мехрабат әуежайын бомбылайды. Және мемлекеттің кейбір
әуежайларына ойсырата соққы берді. Бір уақытта Ирактың жаяу әскері
Хузестан, Илам, Курдистан және Керманшахқа шабуыл жасады. Осылайша сегіз
жылға созылған соғыс басталды. 12
Имам Хомейни және исламның жаңғыруы.
Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) әлемді дүр сілкіндірді. Он жылдың ішінде
оған Алладан уаһи түсіп ол Пайғамбар болады. Жаңа діннің негізін қалап, сол
кезде әлемнің жартысына жайды. Және сол кезде сондай билік құрады және сол
билігімен өз заманының ірі империяларымен сөз таластыра алатын еді.
Нағыз мұсылмандар қазіргі дәуірде Пайғамбар Мұхаммед (с.ғ.с.) тең
келетін адам жоқ екендігіне кәміл сенімде. Бірақ сонда да аятолла Рухолды
Хомейнидің өмірін және оның құрған мемлекетінің негізін зерттей келе
Пайғамбар Мұхаммедпен (с.ғ.с.) ортақ кездерін табуға болады. Бұл физикалық
әлсіз адам өзінің Батыста ескірген және Ортағасырлық деп есептелетін мықты
діни ұстанымдардың арқасында шын мәнінде бүкіл әлемді таң қалдырған істі
жүзеге асырды. Ұлы державалар тек өз іс - әрекеттерінің аренасы жасағысы
келген дәуірде осы адамның басшылығы мен жүзеге асқан ислам төңкерісі
адамдарға жол көрсетуші мәңгі шырақ болып жарқырады.
Бүгінде барлық мұсылмандардың исламның саяси және рухани өмірде нақты
күш екендігіне сенімділігі қайта жанданды. Төңкерістің жүзеге асырылуы және
елді оның жеңісінен кейінгі он жыл бойы ауытқымай басқару уақытында Имам
Хомейни Батыстың халықаралық саяси аренада бастысы күш және армия; ал дін
болса қазіргі қоғамды басқара алмайды және халықтар басқа мықты мемлекеттің
панасында болуы керек қазіргі біздің қиын уақытта.
Имам Хомейни өзінің сол кездегі ірі мемлекетімен болған күресінде
Вашингтонмен Москваға шақыру алды. Оларға Иран істеріне мүмкіндік бермеді
де жеңіп кетті. Ол бұл өмірден өз дұшпандарын біржолата күйрететін соққы
бергеннен кейін ғана өтті.
Ол тақуа және діншіл мұсылман болса да оның белсенді өмірлік позияциясы
қарқынды шабыуылымен ашу ызасы алып мемлекеттің ашуын келтірді.
Алып мемлекеттердің басшылары ақшасының көбісін оған соққы берумен кір
келтіру үшін жұмсады. Бірақ егер олар осы ақшаларының бір бөлігін ғана оның
түпкі байланысының негізін болатын нәтижесі менен түсіну және оның рухани
күшінің құпиясын ашу үшін жұмсаған болса олар пайдасыз күш салудан өздерін
тежейтін еді.
Исламның басқару жүйесінде Имам „Марджа – е -Таклид” болып
есептелінеді. Я,ни, еліктеудің үлгісі болып табылады.
Исламда еліктеудің ең жоғарғы үлгісі Пайғамбар (с.ғ.с.) болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
I ИСЛАМ ДІНІНДЕГІ САЯСИ ПРОЦЕСТЕР ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ҚОҒАМДЫҚ ТАРИХИ ПРОЦЕСС
РЕТІНДЕ 5
1.1 Ислам дінінің Иран мемлекеті саясатындағы ролі мен орны 5
1.2 Иранның шииттік бағыттың дамуы мен қоғамдық -тарихының қалыптасуы 20
II ИРАН ИСЛАМ МЕМЛЕКЕТІНІҢ САЯСИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 25
2.1 Ислам қоғамының қазіргі кезеңіндегі саяси - әлеуметтік даму
ерекшеліктеріне талдау. 25
2.2 Иран Ислам Республикасының Конституциялық жағдайы 29
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 38
КІРІСПЕ
Соңғы жылдарда саяси – идеялық принциптердің базасында, исламның
моральді принциптер негізінде мұсылман әлемінің дамуы саяси, әлеуметтік –
экономикалық және мәдениеттің негізгі тенденциялары қалыптасуда. Бұл
қазіргі халықаралық қарым – қатынастарына әсер етеді.
Глобальді саяси қалыптасу факторы сияқты исламның өсу рөлі және „ислам
өрлеуі” деген сияқты процесіндегі Ислам Иран мемлекетінің ерекше орны осы
зерттеу жұмысымның негізгі актуальді тақырыптары болып табылады.
Иранда теократикалық мемлекетті құру, оның мұсылман әлеміне біртекті
идеологиялық және діни әсер етуі, көрші мемлекет пен аймақтарындағы
жағдайына саяси ықпалы, халықаралық қатынастағы әсіресе қазіргі замандағы
қатынасы, саясатшылар, ғылыми зерттеулердің қадағалауында болуда.
Иранның негізгі проблемасы клерикалық экстремикалық әрекеттер басқа
мемлекеттердің исламдық соғыс идеологиясын ендіру.
Осы байланыста Иранда исламның билік етуі нақты, негіз ретінде
анықталады. Исламның контекстегі дамуы, күрделі мен біртекті қоғамдық –
саяси әртүрлі факторлардың сараптамасы, саясат пен дін арасындағы байланыс
проблемасы әдістерін зерттеуі, негізгісі – Иран Ислам Мемлекетінің жарқын
дамуы, оның сыртқы саясатының болашаққа анық жолмен бағытталуы. Осы зерттеу
жұмысымның негізі аналитикалық материалдардың нәтижесінде көрінеді. Ол
келешекте аналитикалық зерттеуде, қосымша, оған сәйкес тақырыптардың
байланысуымен, арнайы бір дәрежеде, ішкі саясатында пайда болған сұрақтарды
талқылау, практикалық мақсаттарын жүзеге асыру болып табылады.
Қазақстан жағынан Иранға оптимальді, маңызды қарым – қатынастарды,
халықаралық дәрежесінде көтеруге, радикальді исламизациямен байланысты
жағдайларды шешуге көмек береді деген үміт бар.
Ирандық тәсілмен „Исламдық құрылыс” дүниетану – тарихи аспектісі
шииттік Исламдық фундаментализм ерекшелігі және негізін зерттеу арқылы
анализдейді.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеп отырған жұмысымның ғылыми жаңалығы – Иран Ислам Мемлекетінің
тарихындағы ислам төңкерісіне дейінгі және кейінгі болған оқиғаларға тарихи
- саяси талдау жасалғандығында.
Иран Ислам Республикасының құрылуына әкелген ерте Исламдық эпохадан
Революциялық оқиғалардың басталуына дейінгі кезең орналады. Жұмыстағы
ғылыми жаңалықтар ислам және саясат өзара байланысын қарастыруда
бекітіледі. Иран қоғамы өмірінің барлық жағынан діни басқару негізінде
қазіргі ресми мемлекеттік Иранда фундаментальді шииттер дүниетану
идеологиясы қойылған.
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеттері
Зерттеу мақсатын қазіргі Иран мемлекеті және қоғам өмірінің әлеуметтік
– саяси сферасына исламның әсері және оның рөлін күшейту нәтижесін және
негізгі саяси, экономикалық, мәдени және басқа себептерді анықтау құрады.
Иранда Ислам тәртібінің ерекше өзгешеліктерін ашуда, сонымен қатар Ирандық
діни басқару алдындағы негізгі ішкі және сыртқы саяси проблема және
міндеттерді анықтауда жатыр. Осы жағдайда келісім әдісі тұрғысымен осы
проблеманы қарастыруда акцент жасалады және қазіргі Иран тәртібімен
құрылған міндеттердің идеалды Ислам қоғамында нақты іске асыру
мүмкіндіктеріндегі заттарда. Иран Ислам Республикасы үкіметінде маневр
жасау және қозғалыс алаңын шектейтін факторлар бөлінеді. Иран қоғамындағы
топтармен әр түрлі қабаттардағы қызықтардың жеке айырмашылығында, Ирандық
топтарда ішкі басқаруда шииттер дін ілімі әсерінің ортасында дін ролі және
орны туралы сұрақтардағы қайшылықтарда мемлекеттік басқару және саясаттағы
діндерде де факторлар бөлінеді.
Сонымен қатар осы дипломдық зерттеу жұмысымның негізі – Ирандағы
идеалық – саяси эволюция және теократикалық мемлекетінде Рухолла Мусави
Хомейнидің ислам мемлекетіндегі фундаменталистік шииттік концепцияларын
және оның Иран идеолог – құдайлы із басарлардың ерекшелігі болып табылады.
Иран Ислам Республикасында қазіргі саяси, идеологиялық және
әлеуметтік – экономикалық жағдайлар, оның ішкі және сыртқы саяси
проблемаларын шешу жолы туралы Иран – Исламдық тәртібін ыңғайына қарай
өзгерту мүмкіндіктерінің алғы шарттары қарастырылады.
Осы тақырыптың хронологиялық шеңбері 1978-1998 жылдардың негізгі
кезеңдерінде анықталған, яғни Ирандағы көптеген антишахтық, халықтың алға
шығып сөйлеуі пайда болған уақыттан бастап және діни саяси топтар жағынан
болған революциялық қозғалыстарына әсерінің тез өсуі аятолла Хомейни
бастаған күннен бүгінге дейін. Сонымен бірге тақырыпты ашу мақсатында
бірінші бөлімде басты образ шеңберден уақытша шығу болды, бұл зерттеп
отырған жұмысты маңызды жаңалықтармен құбылыстарды сипаттайтын материал
қосуға мүмкіндік берді.
Иранның мемлекеттік тарихи және қоғам дамуындағы рөлі мен орны –
тарихы, әлеуметтік – саяси, мәдени және психологиялық алғы шарттар және
Ирандағы Ислам қоғамының көзқарасы және идеялары. Қазіргі шииттер дін ілімі
интерпретатциясында негізгі догмат және сенім принципі мазмұндалады.
Хомейнидің Ислам басқару туралы доктринасы діни – саяси фундаменальді әлем
тану негізін құрады. Иран Ислам Республикасының Конститутциясында
бекітілген, қазіргі Иран теократикалық мемлекетін ресми идеологиясын
зерттеу.
Фундаменталды шииттер концепциясының авторлар „әділетті ислам
басқаруында” барлық догмат сенімі, шариғат мөлшері, исламдық салт – дәстүр
қарастырылады.
Иран Ислам Республикасының ресми идеологиясы ислам қозғалысының
фундаментальді идеялық – саяси негізі Ирандағы революция болды.
Дипломдық зерттеу жұмысымда Хомейнистік „революциялық дін” әрекеті
мысалға алынады.
Зерттеу жұмысымдағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай
міндеттерді шешу ұсынылады:
- Иран Ислам мемлекетінің тарихына жүгіне отырып болған саяси
жүйені анықтап көрсету;
- Имам Хомейнидің алға қойған мақсаты мен саясаты;
- Ислам төңкерісінен кейінгі Иран;
- Имам Хомейни және исламның жаңғыруы;
- Иран Ислам мемлекетіндегі исламның қазіргі кездегі
әлеуметтік – саяси дамуы мен сыртқы саясаты.
Бұл тақырыпты жазуда отандық, ирандық, батыс басылымдары мен негізгі
кітаптар қолданылды.
Жұмысты ғылыми зерттеуде ең басты негізге ТМД елдерінің авторларының
жұмыстарын алып қолдандым. Ислам және дінтанудың жалпы тематикасы бойынша
және дамушы елдердің дамуы бойынша – белгілі ғалымдар Петрушевский,
Мчедлов, Симония, Примаков, Ким, Полонская, Дораменской сияқтылардың
еңбектері бар.
Диплом жұмысымның құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I ИСЛАМ ДІНІНДЕГІ САЯСИ ПРОЦЕСТЕР ТУРАЛЫ ҰҒЫМ ҚОҒАМДЫҚ ТАРИХИ ПРОЦЕСС
РЕТІНДЕ
1.1 Ислам дінінің Иран мемлекеті саясатындағы ролі мен орны
Саяси процесс ұғымы кең және тар мағынасында қолданылады. Кең
мағынасында ол қоғамның саяси жүйесінің уақыт пен кеңістікте дамып, жұмыс
істеуін білдіреді. Тар мағынасында түпкілікті нақты нәтижеге жеткен белгілі
бір көлемдегі процесті көрсетеді. Мысалы, қайсыбір партия не козғалыстың
қалыптасуы, сайлаудың өткізілуі, басқарудың жаңа құрылымының дүниеге келуі
және тағыда сол сияқты.
Қоғамдық өмір, оның ішінде саяси сала — өте күрделі құбылыс. Онда өмір
сүріп жатқан топтардың, жіктердің, ұйымдардың мақсат - мүдделері кейде
кабысып, кейде келіспей, шырмалып жатады. Соған орай күн сайын көптеген
өзгерістер болып, бір саяси нұсқаулар дүниеге келіп, екіншілері өз күшін
сақтап, үшіншілері өшіп дегендей, өзгеріп жататыны белгілі. Осындай саяси
жүйенің бір қалыпты жагдайдан екінші жагдайга келіп, ауысуын, өзгеруін,
қозгалысын саяси процесс дейді. Бұл процесс саяси деп аталғандықтан ондағы
өзгерістер ең алдымен билікке, оны бөлу және қайта бөлуге, азаматтарды
шешім кабылдауға, басқарушылардың қызметін бақылауға және тағыда сол сияқты
жұмылдыруға, халықтың саяси белсенділігін арттыруға байланысты болады.
Сондықтан саяси процестің басты мәселесі, азаматтар-дың әр түрлі мүдцелерін
біріктіріп, жинақтайтын саяси шешім қабылдауда және оны іске асыруда.
Жалпы ұжымдық мақсат - мұратты анықтауға, қалыптастыруға ресми
органдар, билік институттары, кәсіподақтар, бейресми ұйымдар, ақпарат
құралдары және т. б. қатысады. Бірақ мұнда басты рөлді жоғарғы мемлекеттік
билік институтгары атқарады. Себебі, саяси шешімдерді қабылдап, іске
асыратын негізгі тетік солар. Биліктің шоғырлану дәрежесі, саяси дамудың
мақсат - мұратын айқындауға қатысатын топтардьщ арасындағы өкілеттілікті
бөлу мәселелері олардың іс - әрекетіне байланысты. Саяси субъектілердің
өзара қатынастары, саяси өзгерістердің екпіні, т. т. да солардың іс -
қимылдарымен айқындалады.
Ұсақ саяси қарарлар күн сайын шығып жатады десе де болады. Ал көпшілік
жұртты қамтитын ірі саяси шешімдер, құжаттар (Конституция қабылдау, сайлау,
референдум өткізу сияқты) қоғам өмірінде сирек кездеседі. Оларды
дайындауға, өткізуге көптеген адамдар тартылып, үлкен оқиғаға, саяси
белеске айналады. Сондықтан саяси процесс белес - белес, циклмен дамиды
десе де болады. Ондай мәселелерді көбіне билік институттары іске асырады.
Демократиялык, елдерде саяси процесс әдетте сайлау цикліне байланысты
қалыптасады. Бұрынғы Кеңес өкіметінде СОКП - ның съездері бүкіл саяси
жұмыска ырғақ беріп, цикл содан басталатын.
Саяси процесті ұйымдастыру түпкі ой, ниет, идеядан басталады. Кейін оны
атқарушы субъект (үкімет, саяси серке т. т.) процестің теориясын немесе
тұғырнамасын жасайды. Мұнда ең алдымен мақсат таңдалады. Мақсат түпкілікті
мұрат ретінде және жақын арада нақтылы нәтиже берерлік, жетістікке
жеткізерлік болуы мүмкін. Осыған орай саяси процесті орындау, жүзеге
асырудың құралдары, тәсілдері қарастырылады. Қанша уақыттың көлеміңде іске
асыруға болады, қанша адам, кімдер қатынасады т. т. ойластырылады.
Орындаушылардың алға қойған талаптарына жауап бере алуымен қатар, олардың
жеткілікті қаржылары болуы керек. Саяси процестің әрбір кезеңі бақайшағына
дейін мұқият тексерілгенінде ғана табыс-ты болады.
Саяси процесс — күрделі құбылыс. Ол күнделікті өзгерістерден бастап,
қоғамның саяси жүйесінің түбегейлі өзгерісіне дейінгі аралықты камтиды.1
Саяси жүйені тұтас алсақ, оның даму процесін төрт сатыға, кезеңге
бөлуге болады.
1. Саяси жүйені конституциялық тұрғыдан айқындау.
Ескі саяси жүйенің орнына жаңасы келгенде, ол бұрынғы мемле-кеттік
билікті ауыстыруы немесе оған дейінгі саяси-құқықтық құрылымдарды жаңарған
жағдайға бейімдеуі мүмкін. Егер көпшілік жүрт жаңа жүйені мойындап,
қолдаса, оның легитимді болғанын білдіреді. Мұндайда саяси жүйе өзін - өзі
қалпына келтіретін жағдайға жетеді.
2. Саяси жүйенің өзін - өзі жаңартуы. Бұл да күрделі құбылыс. Жеңіске
жеткен жүйе, бір жағынан, ескінің орныккан элементтерін, ұйымдарын қайта
жұмыс істетеді, екінші жағынан, жаңартып, өзгертеді, жетілдіреді. Жана
саяси қатынастар мен институттар құралады, саяси ережелер мен қазыналар,
нышандар пайда болады. Өздеріне тән саяси түсініктері, көзқарастары, іс -
қимылдары бар саяси қатынастардың жаңа субъектісі дүниеге келеді.
3. Саяси - басқарушылық шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру.
Қоғамдағы әр түрлі адамдардың, топтардың, таптардың, бірлестіктердің
қажеттіктері, мақсаттары сан қилы, бірталай жағдайда кдрама - қарсы келіп
жатады.
Билеуші элиталар, партиялар өздерінің оппозициялық қарсыластарымен тіл
табысып, бұл қайшылыктарды дер кезінде байқап, асқындырмай, реттеп,
халықтың талап - тілектері мен мүдделерін үйлестіріп, қоғамның түтастығын,
тыныштығын, түрақтылығын сактап, соған жағдай жасауы керек. Бұл — саяси
мәселе. Батыстың көптеген елдерінде биліктің әр тармағының (орталықтағы не
жергілікті жердегі болсын) өз алдына бөлек сарапшы кеңесшілері, көмекші
топтары және т. б. ақыл - кеңес беретін құрылымдары болады. Олар арнайы
ғылыми-талдау жұмыстарын жүргізіп, ең дүрыс, қолайлы шешімдерді қабылдауға
жәрдемдеседі.2
Мұнда шешім қабылдаушы саяси басқарушылар мен оны орындаушы
бағыныштылардың арасында тығыз байланыс болуы керек. Бұрынғы Кеңес
өкіметінде шешімді партияның бірінші хатшылары қабылдайтын. Олар ештенеге
жауап бермейтін. Жауапты аппараттың айтқанын орындап, соның бұйрық,
нұсқауларын, шешімдерін іске асырушы мемлекеттік органдар мекемелердің
жауапты кызметкерлеріне артатын. Сондықтан ақылға сыйымсыз жағдай туған:
шешімді қабылдаушылар ештеңеге жауап бермейтін, ал жауап берушілер оны
қабылдауға қатыспайтын. Мұның бәрі кандай нәтижеге әкелетіндігін өмір өзі
көрсетті.
4. Саяси жүйеніц жағдайы мен іс - әрекетін бақылау.
Оған саяси жүйе мен саяси процеске қатысушылардың, элиталардын,
жұмысында алға қойған бағдар, мақсат - мүддеден ауытқушылықты, жаңсақ
басушылықты түзету, қорытынды жасау кіреді. Ол екі жолмен жүргізіледі.
• Біріншісі — мемлекеттік мекемелер, партия органдары, коғамдык
ұйымдар мен қозғалыстардың белгілі бір құрылымдары арқылы жүзеге
асады. Мұнда мемлекет аппаратына қарасты тексеру, қадағалау
қызметтері, партиялық бақылау, ресми баспасөз органдары енеді.
Бұл — саяси жүйедегі бақылау органдарының қызмет бабында
атқаратын міндетті жұмысы, яғни өзін-өзі бақылауы.
• Екіншісінде, саяси жүйенің жұмысына бакылау жасауға барлық
азаматтардың қатысуына мүмкіндік жасалады. Мұны "төменнен
бақылау" десе де болады. Бұл үшін қоғам демократиялық жолмен
дамығанда ғана жағдай туады, тоталитарлық тәртіпте оған жол
берілмейді.
Қоғам дамуының мақсатын айқындап, оны жүзеге асырушы билеуші тәртіп
саяси процестің сипатын да білдіреді. Оны үшке бөлуге болады.
1. Саяси тәртіптің қайталанып жұмыс істеуі. Мұнда саяси
процесс басқарушылар мен сайлаушылар, азаматтар мен
мемлекет арасындағы қалыптасқан қатынастарды сапа жағынан
айтарлықтай өзгертпей, күнделікті орнына келтіріп, құр
қайталайды. Яғни, мемлекет үйреншікті қалпында, әдеттегі
ырғағында қызметін жүргізе береді. Онда саяси
субъектілердің іс - әрекетінде жаңашылдық өзгерістен гөрі
дәстүр мен саяси сабақтастық басты рөл атқарады.
2. Саяси тәртіптің дамуы. Ел ішіндегі жөне халықаралық аренада
саяси күштердің ара салмағында немесе әлеуметтік құрылымда
өзгерістер болуы мүмкін. Басқарушы органдар өмірдің бұл
жаңа талабын байқап, өз жұмысын соған орай бейімдейді.
Саяси даму биліктің жоғарғы және төменгі сатыларының өзара
әрекеттестігімен, сан қилы ағымдар мен үрдістердің
күресімен қоса қабаттаса жүреді. Мұның бәрі әлеуметтік және
саяси құбылыстарды сөйкестендіруге жәрдемдеседі.
3. Саяси түтастықтың құлдырауы және ыдырауы. Бұл жағдайда
саяси процестің даму бағыты саяси жүйенің тұтас өмір
сүруіне келеңсіз әсерін тигізеді. Кірігу, жинақталудың
орнына саяси субъектілердің бөлшектену үрдісі басымдық
алады. Билеуші тәртіптің ыдырауы күмән тудырмайды. Оның
шешімдері басқару кабілетін жояды.
Мұндай процеске Еуропа және Азия аймақтарындағы бұрынғы социалистік
елдердің құлдырау, ыдырау тағдыры толық мысал бола алады. Билеушілер тобы
өмірдің әлеуметтік - экономикалык, және рухани талабына сай тиісті жауабын
таба алмады.3
Сонымен, саяси процесс деп әлеуметтік қауымдастықтың, саяси ұйымдар мен
топтардың, белгілі бір саяси мақсатқа жету үшін бірігіп жасаған іс -
әрекетінін, нәтижесінде қоғамның саяси өмірінің бір қалыптан, жағдайдан
екінші жағдайға келіп ауысуын, өзгерісін, қозғалысын айтады.
1342 жылғы Хордад көтерілісінің ерекшеліктері.
1. Көтерілістің исламдық мінезі.
Хордад айының 15 - сі Иран жеріндегі жалпы халықтық ислам көтерілісінің
басталған күні болып саналады. Бұл қозғалыстың көсемі Имам Хомеинидің
тұлғасы ислам қозғалысының мәнін көрсеткен еді.
Ол адам „Марджа – е - таклид” болған еді. Яғни жәй ғана дінді терең
ұстанып шынайы мұсылман болып қоймай, сонымен бірге исламды ғылыми, оның
ереже заңдарын жан – жақты зерттеумен айналысатын. Сол кезде Имам Кумдағы
оқу орталығын басқарып отырған. Өмір бойы және қызметінде дінді терең
ұстанып, өте қарапайым және кішіпейіл исламның шынайы теоретигі болған еді.
Әрқашан да және барлық жағдайда исламның нормаларын ұстанған, ондаған
жылдар бойы дін мемлекеттен бөлек болу керек деп насихаттап және оны
мемлекетке отырғызуды дұрыс көрген Шах режимінің тезистерін терістеген еді.
Ислам туын жоғары көтере ислам идеясымен қаныққан оны шын жүрегімен
сезіне біліп қабылдаған. Имам мен оның қолдаушыларының бастауымен халық
қасиетті күрес жолына шығады. Ол жол жалғыз ең жоғарғы құндылықтарға ие
ислам үшін күрес еді.
Халық ислам идеяларында өздерінің ғасырлар бойы жиналған бейбітшілік
пен тыныштық, үйлесімділік пен әділеттілік, жалпы бауырластық пен махаббат
туралы арман мүдделерін тапты. Бұл идеялар халықты тізеден тұрғызды. Имам
Хомеини өз өмірін аямай өзінің қанын төге отырып зұлым Шахтың режиміне
қарсы шықты. Намаз және ораза сияқты әрбір сенуші мұсылманның парыздары
өзінің өміріндей және тыныс алуындай табиғи және қуанышты болды.
Хордад көтерілісінің негізі ұлы ислам идеясының салтанаты үшін күрес
еді. Және бұл күресте халық үшін үлгі ретінде біздің Пайғамбарымыз Мұхаммед
(с.ғ.с.)-тің өмір жолы мен іс - әрекеті, Қасиетті Құран, оның айтқандарымен
сүннеті болды. Олар халыққа Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сенімді шәкірттері
мен ізбасарлары – Имамдарды алып келді. 4
2. Қозғалыс басқаруының моральдық кейпі.
Ислам революциясын басқару үшін жоғарғы моральдық кейпке ие болды.
Төңкерістің маңызды ерекшелігі мен артықшылығы оның басында Имам Хомеинидің
тұруы еді. Әдетте өздерінің амбицияларын қанағаттандырып тек мансаптарын
жасайтын саясаткерлерге ұқсамай Имам Хомейни қандай да бір жеке мақсаттарды
көздемеді. Сонымен бірге саясаттан дінді ажыратуды көздеп жеңістік
соққылардың жіберілуіне қанағат етпей Имам Хомейни әлде жоғары мақсаттарға
ұмтылды.
Ислам революциясы жоғарыдағы Алла тарапынан өолдау тапқан төңкеріс.
Сол себептен мұсылмандардың қасиетті борышы орындалған еді. Күрес
материалдық құндылықтар үшін емес, рухани құндылықтар үшін жүргізілді. Яғни
әлемде үйлесімділік, адамдар арасында әділеттілік пен таза қарым –
қатынастар орнату үшін және барлық адамзат алдында тең болған бізді
жаратушы Аллаға жақындау көзделген еді. Имам Хомейни өзінің халық алдында
талай рет сөз сөйлегенінде әрдайым айтатын: „Біз Пайғамбар (с.ғ.с.) бізге
нұсқаған жолмен жүре отырып, алдымен өзіміздің қасиетті парыздарымызды
орындауымыз керек. Күрестегі жеңіс бұл мұрат емес, бұл тек парызымыздың
орындалған қорытындысы еді. Сонымен бірге жаратушы Раббымыздың бізге
жіберген сынағы. Міне соны орындау арқылы біздің тіршілік етуімізді
көрсетеді.”
Имамның және оның жақтастарының жаратушымыз бір Аллаға шексіз
сенімдерімі олардың ешбір тербелмейтін тұрақты Имамдармен күрес барысындағы
батылдықтарының салдарынан революцияның бірден бір жеңуінің себебі еді.
Имам Хомейни өзі жүргізіп отырған қасиетті парызына сондай, өте ізгілік
қарым – қатынаста болды. Яғни ешбір келісімге келмей жауға жол бермей
әрекет етті. Себебі жоғарыдағы Алла тарапынан ешбір іске береке берілмесе
және бұл іс Алланың заңдарына қарсы келсе онда оның аяғы жақсылықпен
аяқталмаған. 5
3. Күрестің жалпы халықтық мінезі.
Он бесінші Хордададағы қозғалыс жалпы халықтық бейнеде болды. Бұл
қозғалыс белгілі бір әлеуметтік топпен шектеліп қоймаған. Бұл қозғалыста
қалалармен ауылдардың барлық тұрғындары белсенділік танытты; жұмысшылар мен
шаруалар, мұғалімдер мен сатушылар, жастар мен кәрілер қозғалыстың негізгі
күші еді. Ұлы ислам оларды біріктіріп күреске көтерді. Жалпы халықтық
қозғалыстың мінезі өте қарапайым болды. Сол себебі ислам идеологиясы
қарапайым адамдардың ойларымен армандарына өте қолайлы және жақын жайылған.
Халық пен басшылық арасындағы байланысты жергілікті дін басылары іске
асырып отырды. Олар қалалармен барлық жаққа барып халықтың ой саналарын
ағартып олармен қуанышта да, қайғыда да бірге болды. Діни және ағарту
қызметтерінің орталықтары мешіттер мен қасиетті жерлер болды.
4. Монархиямен күрес.
15 - ші Хордадағы қозғалыс басқа бұрын соңды болып кеткен
қозғалыстардан ерекшелігі тікелей Шах режиміне қарсы бағытталған. Яғни
халықтың барлық қайғы – қасіретімен бақытсыздығының басты айыпталушы себебі
Шах режимі болып есептелді. Опазиция өкілдері мемлекетте саяси жүйенің
өзгеруінің қажет екеніне сенімді емес еді. Осыны біреу түсінген болса да
бірақ олардың монархиялық режимге қарсы шығуға батылдары жетпеді. Олар:
„Шах басқару керек емес, ол патшалық құру керек”, - деген ұранмен
монархияға заңды мінез ерекшелік беруге тырысты. Үкімет және басқа билік
құрылымдары тарапынан сын айтып олар газет, журналдар шығаруға кішкентай
ғана рұқсат алуға тырысты. Яғни осы арқылы мәжілісте ашық сайлау өткізуге
ұмтылды. Бейнелі түрде айтқанда олар сорланған шөптің тамырына тиіспей оны
жандандыруға тырысты.
Нұрлы ғалым Имам Хомейни мемлекеттегі болып жатқан оқиғаларды, тіпті
басқаша бағалайтын еді. Ол сорланған шөпті жұлып алу керек, оның орнына
өмірдің жаңа өсімділері өсіп шығуы керек деген сөз тастады. Мемлекеттің
ішкі құрылымының дұрыс еметігінің негізі мемлекеттегі монархиялық режимнің
үстемдігі, Шах пен оның қоршағандарының халыққа қатерді саясаты және
шетелдердің ықпалының күшейуі еді. 15-ші Хордада қозғалысының ерекше мәні
оның мемлекеттік саяси жағдайды түп тамырымен өзгертуге ұмтылуы немесе
монархияны құлатып, республиканы орнату еді. 6
5. Шетелдік зорлықпен күрес.
15 - ші Хордада қозғалысы шекараға бағытталмады және идеологиялық те
емес, тәжірбиелік те емес және сыртқы күштердің практикалық күштеріне
тәуелді болмады. Болашақ таза ислами көзқараста бұл қозғалыс Иранның бұқара
халының ішінде пайда болды.
Исламның ұлы деяларына сүйене отырып және хақ жолға шыға тұра бұл
қозғалыс Иран халқының ерікшағымы түрінде тек осы халыққа тән болды. Және
бұл қозғалыс Батыс пен де, Шығыс пен де еш қарым – қатынаста емес еді.
Басынан бастап – ақ Имам Хомейни Иран ішкі істеріне шетелдік ықпалдардың
араласуының күшеюіне қарсы шықты. Күрес үстіне бөтендердің араласуы Иран
халқының жағдайын ауырлата түсті. Бұл он бесінші Хордада көтерілісінің
құрамдық бөлігі еді.
Имам Хомейнидің басқаруымен болған бұл қозғалыс руханилықтың жоғарғы
үлгісі болған еді. Халық ғасырлар бойы тәуелсіздік байрағын аңсаған жолы,
яғни тәуелсіз идеологиямен дін оқытудан бастап заңды түрде тәуелсіздікке
айналады.
1342 жылы 15 – ші Хордададан 1343 жылғы 13 – ші Абанаға дейін. (1963 ж. 15-
і маусымнан 1964 ж. 26-шы қазан)
Имам Хомейни басшылығымен жүргізілген қозғалыста Шах режимі аянбай
қарсыласуға тырысты. Шах бұл көтеріліске шешуші соққы беретін жоспар құруға
әзірленеді. Сөйтіп қозғалыс қатысушылары өте қатты қуғынға ұшырап
репрессияда жазаланды. 1342 жылы 15-ші Хордадада Шах полициясына Имам
Хомейниді тұтқынға түсіруге мүмкіндік болды. Сөйтіп Тегеранда, Кумда, Ширах
бен Мешхед аймақтарында қозғалысқа белсенді қатысушыларды тұтқындау процесі
қарқынды жүріп, олардың көпшілігі өлтірілді. Шах режимінің шарасы өте қатаң
және аяусыз жүргізілді. Сонымен бірге қозғалыс көсемдері әскери трибунада
айыпталып өлім жазасына кесілулері туралы хабарланды. Бірақ бұл айтулар
халық пен дін басылардың рухын сындыра алмай күрес отын өшіре алмады.
Жоғарғы дін басы өзінің көптеген арыз және шағымдану телеграммаларында
қамаудағы имам Хомейнимен басқа да діни қызметкерлерді босатуларын талап
етті.
Бұдан басқа көптеген ислам ғалымдары Имамның тұтқындалғанына қарсы
шыға отырып Тегеранға көшіп келді. Астанаға жиналып олардың барлығы бір -
бірімен кеңесіп, Үкіметке өздерінің бірліктерін паш етуге, шеру
ұйымдастыруға, Имамның кең тұлға екенін білдіру үшін және бірауыздан Имамға
демеу көрсету үшін, бұл қасиетті қозғалыс күресінде халықпен бірге болу
үшін жиналған еді.
Халықтың бұндай ашына көтеріліп қозғалғандығы соншалықты оның салдары
Иран территориясынан сыртқа шығып басқа мұсылман елдерінен қолдау тапты.
Осының барлығы Американың зорлап жүргізіп жатқан реформасы кезіндегі Шахтың
режимінің аңсаған тыңыштығы үшін Шах режимі өз саясатын өзгертуге тура
келді. Яғни көптеген тұтқындалған діни қайраткерлерді босату ісі басталды.
Солардың қатарында шартты түрде ешқайда кетуге болмайтын келісіммен Имам
Хомейни босатылады. Имам Хомейнидің шектелген бостандығы он айға созылады.
Осы уақыт ішінде жанданып қызған қозғалыс шеруілдері тынышталады. Осыған
орай халықпен ислам ғалымдары арасында бұрынғыдай жақсы қарым –
қатынастардың басылғанын байқап, Имам Хомейни ары қарай күресін
жалғастырмайтына оның әрекеттері Шах режимына қауіп төндірмейді деген
қорытындыға келедің. Осы себептен 1342 жылы Фарфадин айының 18-і күні (1964
ж. 2 сәуір) Имам Хомейни түгелімен босатылып Кум қаласына жіберіледі. 7
Қарсылықсыз тізе бүгудің саясатымен Имам Хомейнидің қарсылығы
Имам Хомейни босатылғаннан кейін өзінің Шах режиміне қарсы күресін
тоқтатпады. Оның күресі керісінше күшейіп кеңінен жайылды. Өзінің „тізе
бүгуге қарсы саясат” атты сөз сөйлеуінде өзінің жоғарғы шегіне жетеді. Сол
жылдары Америка үкіметі иран әскеріне көптеп өзінің әскери кеңесші
адамдарын жібереді. Бұл адамдар Иран сот органдарымен жазалана алмады. Және
олар бастарына не келсе соны істей алатын мүмкіндіктерге ие болған адамдар
еді. Сондықтан Иран үкіметіне қысым жасады. Оның себебі Иран өзінің
дипломатиялық иммунитетін жайу керек еді. Яғни Вена конвенциясында қаралған
Иран жерінде жұмыс жасаушы халықтың барлығы саясатты білуі керек деген
оймен жібереді.
Барлық мемлекеттерден қолдау тапқан Вена конвенциясының ерекшелігі бір
мемлекеттің дипломатиялық өкілі екінші бір мемлекетпен дипломатиялық қарым
– қатынасы жасау құқылы және керісінше істеуге болады. Әдетте дипломатиялық
өкіл үлкен дипломатиялық иммунитетке ие және қандай жағдайда болсын оның
тұтқындалу болсын және оның бас бостандығынан айырылуы мүмкін емес еді.
Дипломатиялық өкіл барлық нәрселерден босатылады. Тек ерекше жағдайларда
ғана босатылмайды. Мысалы, әртүрлі салық түрлерінен (жеке қаржы,
мемлекеттік жергілікті және муниципалды).
Американы тыңдайтын Иран үкіметі жаңадан заңға бап енгізеді. Яғни осы
бапқа сәйкес АҚШ қорғау минстрлігінде қызмет етуші әскери және әскери емес
мамандардың отбасыларына осы конвенциядан шығатын қаржы түрінде жеңілдік
беружайлы айтылды. Үкімет мәжіліске бұл бапты бекітуді ұсынды. Ұсынылған
бап алдымен жартылай құпия түрде сенатта бекітілді, ал одан кейін Мехра
айының 21-і күні (1964 жыл 15-ші қазан) халық кеңесінің мәжілісінде
бекітілді.
Имам Хомейни бұл заңға тез арада керісінше жауап қайтарды. 1343 жылы
Абан айының 4-і күні (1964 ж. 26-шы қазан) Имам Хомейни кум қаласының
тұрғындары мен басқа қалалар өкілдерінің алдынды жалынды сөзіменен ортаға
шықты: „... менің жүрегімнің қайғсын сыртқа шығаруыма сөз жоқ. Менің байқұс
жүрегім Иранда соңғы кезде болып жатқан жағдайларға қысылады. Бізді және
біздің тәуелсіздігімізді сатып жіберді, біздің ар – намысымызды таптады,
Иранның ғасырлық ұлылығын жойып жіберді, Иран армиясының намысын қорлады,
олар мәжіліске заңды жоба жіберді, ол жобаға байланысты барлық Американ
әскери кеңесшілерімен олардың отбасыларының мүшелері барлық амекрикандық
техникалық, әкімшілік қызмет көрсетушілері және оларға қандай да бір
қатынасы бар адамдар қандай да бір қылмысты іс жасасада Иранда ешбір
жауапкершілікке тартылмайды.
Егер де қандай да бір американдық қызметші сіздердің рухани
тәрбиелеушілерімізді өлтіріп қойса Иран полициясы бұған көмектесе алмайды.
Ал Иран соты оны соттай алмайды. Ол адам Америкаға қайтып барады сол жерде
оның тағдырын үстінен қараушылар шешеді. Иран халқын Американның иттерінен
де төменгі дәрежеге қойды. Өйткені егер де кім де кім американдық иттерді
басып өлтірсе оны жазаға тартады.Ол адам Иран Шахының өзі болса да. Егер де
американдық аспазшы өз машинасымен Иран Шахын өлтірсе онда мемлекет жоғары
басшыларының ешқайсысы бұл іске араласа алмайды.
Кейбіреулер үндемеу дегенді дұрыс көреді. Көп сөйлеп сөздің арқасында
өмір сүре алмайды, деп қорқып, көп сөйлегенше тыныш өмір сүргенді жөн
көреді. Қазір үндемеу керек пе? Бізді сатып жатады, біз үндемеуіміз керек
пе? Алланың атымен кез келгендерің қазір даусын көтермесе күнаһар болады.
Ислам көсемдері! Исламды қорғауға шығыңыздар! Біздің барлық қайғы
қасіретіміз Америкамен Израилден. Осындай аласапыран кезеңде халық үкімет
пен мәжіліске өз қарсылық сөздерін айту керек. Себебі біздің көз алдымызда
мемлекет сатқындығы жасалып отыр!”.
Осындай қаһарлы қарсылықтан Имам Хомейниді тұтқындаумен жаңа
репрессиялық жазалар бұл жанжалды шешпейді. Сондықтан Имам Хомейниді Түркия
жеріне жер аударуға шешім қабылданады. Мемлекеттік қауіпсіздігі мен барлау
бөлімдерінің агенттері түнде Имам Хомейниді үйінен тұтқындап Тегеранға алып
келеді. Абан айының 4-і күні (1964 жылы 4 қараша) Имам Хомейниді Мехраб
әуежайынан Түркияға жібереді. 11 ай өткеннен кейін шах режимі қоныс
аударылған мекен орнын Иракқа ауыстырады. Осылай Имамның Иракқа ұзақ жер
аударылуы басталады. Тек 1979 жылы ислам революциясына бірнеше ай қалғанда
ғана аяқталады.8
1. Конституция мен Фарах регенттігінің
(уақытша басқаруының) өзгертілуі.
1344 жылы Фарвадин айының 21-і күні Мәрмәр сарайында Шах өміріне
қастандық жасалады. Бірақ ол тірі қалады. Бұл қастандық Шахтың өзін
толығымен қауіпсіз қылып сезіне алмауын көрсетті. Сол уақытта тақ
мұрагеріне 5 жас қана болған. Сол себептен Фарах Шахтың әйелі уақытша
басқаруға таққа отыратыны жайлы шешіледі. Бірақ бұл сол кездің
конституциясына қарама – қайшы келді. Сондықтан 1345 жылы Эсфанд айының 21-
і күні (1967 жылдың 12–і наурызы) мәжілістің құрылтай жиналысында елдің
конституциясына өзгеріс енгізу шешімі қабылданады. Жоғарыдан түскен жарғыға
сәйкес құрылтай жиналыс Шахқа керекті шешім қабылдады.
Сол уақыт тамаша уақыттың бірі болды. Кезек – кезегімен тойлау уақыты
болды. Сол кезедегі Иран Премьер Министрі Ховейда Шахтың даңқын шығарып,
атағын жайып Шах режимін күшейту үшін көптеген тойлар жасады. 1966 жылы
Шахтың билік басындағы қызметіне 25 жыл толуын тойлайды. Ал келесі жылы Тәж
киуі салтанатты тойы тойланады. 1971 жылы Ирандағы монархияның 2500 жылдығы
кең көлемде өтеді. 1976 жылы осы Шахтың алдындағы Резахан Шахтың 100 жылдық
мерей тойы атап өтіледі. Барлық осы тойлар үлкен шығындарды шығарды. Осының
зардаптарының барлығы халықтың мойнына түсті.
Ең қатты шығынды той Монархияның 2500 жылдығын тойлау еді. Бұл тойда
кеткен шығын Иран экономикасын күрт құлдыратып жіберді. 9
2. Полиция және арнайы қызметкерлердің қызметі.
Хордан айының 15-інен кейін (1963 жылы 5-ші маусым) Шах режимімен
оппазицияның бір - біріне қарама – қарсы тұруы істің ақырына жетті.
Көптеген адамдардың қаны төгілді. Үкімет Ислам қозғалысын жаншып тастау
үшін полиция қызметкерлері мен тыңшыларды күшейтіп активтендірді. Кінкентай
уақыт ішінде Шахтың арнайы қызметкерлері САВАК - тың жағдайы күшейтіліп
қинау құралдарымен шпиондық техникамен қамтамасыз етіледі. Оларға әрбір
қалаларда жаңадан салынған жақсы қамтамасыз етілген ғимараттар мен
базаларды береді. САВАК – тың күшейуі мен дамуына ЦРУ мен МОССАД
көмектесті. Яғни америка мен Израилдің арнайы қызметкерлері.
Тұтқындау қалыңынан басталды. Шах режимі діни орталықтарды
қарастырғанда Кум қаласын күрестің басты көзі деп танып, сол қаланың рухани
тәрбиешілеріне, мұғалімдері мен студенттеріне аяусыз репрессия жазасы
жасалады. Шах режимінің көңілі қозғалыс жүргізушілердің діни ағарту істерін
қозғалыстың саяси қызметтерін тоқтатып рухани тәрбиеберушілерді, моральдық
және физикалық жағынан қысым көрсету еді. Барлық жергілікті
университеттерде студенттерге тікелей бақылау жүргізетін арнайы
„Университеттік гвардия” деген атпен жазалаушы ұйым құрылады.
Саяси тіміскілеу кең қанат жайды. Осыған орай халықты қорқытып шах
режимінің дәрежесін көтеру үшін арнай насихат болған еді.
Түрмелердегі қинау зорлық – зомбылық әдеттегі істей болып кетті.
Мысалы, аятолла Талигани сияқты мықты рухани тәрбиеші адам көп жылдар бойы
түрмеде отырды. Көптеген революционерлер САВАК дуалдарының ішіндегі аяусыз
қинауларынан қайтыс болды. Солардың ішінен ерекше атап өтетін атақты діни
қайраткерлер Ислам үшін күрескен Имам Хомейнидің жолын қуушы және
шәкірттері болған аятолла Саиди мен аятолла Гаффариді айтсақ болады.
Сол жылдары оппазициялық ұйымдармен көңілдері революциялық қозғалысқа
ауған студенттер әскери трибуналда көптеп айыпқа тартылып, бас
бостандықтарынан айырылып, өлім жазасына кесіліп жатты. 1971 – 1976 жылдары
САВАК қызметкерлерімен революционерлер арасында көшелерде көптеп
қақтығыстар болып отырды. 10
3. Шах қызметінің мәдени қызметі.
Өзінің билігін сақтау үшін Шах полициялық жазалау шараларымен ғана
шектеліп қоймай қазынадан белгілі бір сомманы мәдени бағдарламаларға бөліп
отырды. 15-і Хордададағы көтеріліс Шах режиміне үлкен соққы келтірді. Шах
түсінді негізгі қауіп Имаммен оны уағыздаушы дін басыларынан келетінін.
Сөйтіп Шах ұйымдастырған мәдени бағдарламалардың ішінен исламды алып
тастады. Оның орнына „Шах мәдениеті” деген мәдени бағдарлама ұсынды. Бұл
мәдениет Батыс пен Америка мәдениетіне еліктеу еді. Бұның барлығы тек бір
мақсатта болды. Яғни, бұл жаңа мәдениет халықтың сана сезімімен мінез –
құлқына сіңіп көзқарастарын исламмен байланысын үзу болды. Барлық баспа
өкілдері Бұқаралық ақпарат құралдары, оқу құралдары, мәдени шаралар Шах
режимінің идеологиясымен насихаты исламмен қарсы күресіп Шах мәдениетін жаю
болды. Мінекей сондықтан 1965 жылы Шах Хиджра бойынша ислам жылсанауын Иран
жерінде көзін жойды. (Хиджра – мұсылмандықтың басталған кездеріндегі
бекітілген жылсанау. Яғни, Мұхаммед (с.ғ.с.) Пайғамбардан Меккеден Мединеге
көшіп барғанынан басталған.). Себебі бұл жылсанаудың шыққан тегі Ирандық
емес деген сылтау еді. Оның орнына жалған „Шах” жылсанауын енгізеді. Бұл
жылсанау белгілі бір санау нүктесіне ие болмады. Осы жүйеге сәйкес
Монархияның 2500 жылдығы Шахтың бірінші жылығ билік құрғанымен тең келіпті
– міс. Ал, соңғы сандары аталғанда бұл фактілі түрде Шахтың өзінің
басқарғанын білдіреді.
Режим жастарды революциялық исламдық ойлардан көңілдерін аудару үшін
бос ойлардан құрастырылған істер мен айналыстырып алдандырды. Шахқа өзіне
маңызды болған іс, бұл халықпен жастардың уақыттары соншалықты тығыз болуын
қалады. Олар ешбір қозғалыс пен көтеріліске олардың саналарын оятатын
әдебиеттер оқуларына мүмкіндіктерінің болмауын іздеді. Бейне фильмдер,
өлеңдер, радио және телебағдарламалар соншалықты ұятсыз болды. Оның әсері
жастарға көптеп тиді. Оларды жындылық әрекеттерге итермеледі.
Үкімет Премьері Ховейданың жоспары жастарды моральдық жағынан біріктіру
үшін бүкіл Иран бойынша „Жастар сарайы” атты арнайы орталықтарды салу
болды. Осы бағдарламаны іске асыру үшін қатты көңіл бөлінді. Шах режимі
ұятсыздықпен азғындықты жаю жолында ең жақсы экзотикалық макияж бен ашық –
шашық киінуді қодады. Сол кезде дәтүрлі ислам киімдерін әйелдер мен
қыздарға хиджаб киюлеріне тыйым салынды. Ислам қағидасымен киінген қыздар
оқу орындарымен қоғамдық мекемелеріне келулеріне тыйым салынды.
Имам Хомейниді Түркияға кейіннен Неджефке жер аударғандарына қарамастан
дін басшыларымен көтерілісшілер онымен тілдесуге мүмкіндік тауып оның
айтқан тапсырмаларын орындауға тырысады. Яғни халыққа оның кітаптарымен
манифистерін, уағыздарын насихаттайды. Осы арқылы режимнің Имамның жан –
жағынан вакуумын қирату көзделді.
Уағыздаушылар Имамның ойын халыққа жеткізді. Олардың жүректеріндегі
күрес отын ояту үшін ғана еді. Көптеген діни қайраткерлер өзідерінің
төңкерісшіл әрекеттерін жалғастырулары себепті қанішер Шах адамдарының
қолдарына түсті. Көп басбостандығынан айырылған аятолла Хаменей, Хошеми
Рафсанджани және аятолла Махдави, Канилар болды. 11
Ислам төңкерісінен кейінгі Иран.
Бахман айның 22-і күні (1979 жылдың 11-і ақпаны) Иранда ислам төңкерісі
жеңіске жетті.
Алғашқы кезде елді басқару өте қиынға соқты. Ескі Шах режимі құлады.
Бірақ жаңа мемлекеттік құрылым әлі толып рәсімделмеген еді. Бас
көтерілулермен революция алдындағы жылдардағы мұнай экспортының тоқталуы
нәтижесінде мемлекеттік қазына босап қалды. Шақ дәуірінде қоғамдық өмірдің
әр түрлі салаларын басқаруға араласып отырған шателдік кеңесшілер түгелдей
елден қуылды. Ал ескі режимнің басты мамандары не шетелге көшіп кетті, не
қамауға алынды. Мұндай жағдайларда ең басты мәселе жеңіс пен дүрліккен елде
тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтау болды.
Төңкерістік күрестің ұзақ жылдарында көптеген қиыншылықтар мен
басбостандықтан айырылуды бастан кешірген барлық құдайға сенуші адамдар
жеңіске қуанышты болғаны соншалық бар күштерін Имам мен төңкеріске беруге
дайын еді.
1979 жылдың қарашасының маңызды оқиға „Тегерандағы американдық шпиондар
орталығы” атағына ие болған АҚШ елшілігін басып алу болды. Ираннан қашып
кеткен соң Шах бірнеше ай бойы мазасыз әлемде қаңғып бір елден екінші елге
көшумен болады. Бар әлем оның азғындық пен коррупцияға белшесінен батқан
режимі туралы мәліметтерге қанық еді. Сондықтан әлемнің бірде бір елі оны
ұзақ ұстап тұрғысы келмеді. Тек Америка Иранда Шах режимін жандандыруды
үміттене отырып Шахты емдету сылтауымен өзіне шақырды. Апмерикан үкіметінің
бұл қадамы оны ислам төңкерісімен және оны жүзеге асырған Иран халқына
көреалмаушылығын тағы бір рет көрсетті. Қашып жүрген Шахты Америкаға шақыру
оның әкімшілігі Иран халқының жауын ашық қолдайтынын білдірді. Бұл
төңкеріске қарсы қастандық еді. Иранның сыртқы істер министрлігі бұл мәселе
бойынша ресми келіспеушілігін жіберді. Алайда оның ешқандай әсері болмады.
1979 жылы 4-ші қарашада Имамның Түркияға жер аударылғаны және Тегеран
Университетінің Шах режиміне қарсы шыққан оқытушылары мен студенттеріне оқ
жаудырудың 15 жалдығына байланысты студенттер университет алдына ереуілге
жиналды. Ереуілден соң оның содан бастап өздерін „мұсылман студенттері –
ислам жолын ұстанушылар” деп атаған қатысушылар американ елшілігіне қарай
қозғалды. Қаруланбаған қандайда бір арнайы құрал жабдықтарсыз олар дегенмен
де ғимаратқа кіріп қысқа мерзімде оның барлық территориясын өз
бақылауларына алады. Олар елшілік жұмысшыларымен теңіз жаяу әскері
қатарынан күзетшілерді кепілдікке алып АҚШ Иранға мұсылман сотын жүзеге
асыру үшін Шахты бермейінше оларды жібермейтіндерін мәлімдеді. Елшілікте
табылған құжаттар бойынша американдықтардың жалданушылар арқылы ислам
төңкерісіне қарсы сол кезде Тегеран және Иранның басқа да қалаларында
ұйымдастырылған көптеген қылмыстар мен зиянкестіктерге қатысы бар екені
анықталды. Отанын сатып американдық шпиондармен бірігіп қызмет еткен Иран
қайраткерлерінің есімдері мәлім болды.
1980 жылы сәуірде американ үкіметі кепілдегі адамдарды босатуға
белсенді әрекеттер қолданды. Прасы шығанағынан асыра ұшақтар мен тік
ұшақтарда қарулы топ жіберу жоспарланған болатын. Ол топ Тегеранға жасырын
түрде жетіп Американ елшілігіне шабуыл жасап кепілдегі адамдарды босатып
оларды өзімен бірге алып кетуі тиіс еді. Алайда Алланың қалауымен Табастағы
құмды дауым бұл жоспардың жүзеге асырылуына бөгет келтірді. Американ тік
ұшақтары жанып кетті де диверсиялық топтың бірнеше мүшесі қайтыс болды.
Тегеранға жетпестен Американдықтар шөл далады бірнеше үшақ, тік ұшақ және
де басқа да қару – жарақтарын тастап Ираннан қашып кетті.
1980 жылы шілдеде Ислам Республикасын көздеген қаскүнемдік жоспар мәлім
болды. Қаскүнемшілдер оларждың құрамына Монархияны аңсаушы офицерлер кірді.
Джамарандағы (Тегеран) Имам Хомейнидің үйіне ұшақтан бомба тастан Ислам
төңкерісін қорғау корпусының бөліктері мен комиететтеріне шабуыл жасауды
жоспарлады. Бірақ қаскүнемдік туралы біле салып кей офицерлар (нағыз
патриоттар!) билік басындағыларға хабар берді. Қаскүнемшілдер ұсталып
сотталады. Тергеу барысында олар қаскүнемдік жоспарларын шетелдерден
алғандарын мәлімдеді.
1980 жылы тамызда бір жыл қаңғырудан кейін Шах Мысырда қайтыс болды.
Иранға қарсы әскери қарсылықтың басталуы.
Ислам көтерілісінің жеңісінен кейін әлемдік ірі мемлекеттер Иранға
әсері тұрмақ қызығушылықтарын да жоғалытып тек мұсылман мемлекеттеріне
исламды ары қарай жаюынан қауіптенді. Сондықтан олар ешбір жаман
әрекеттерден сескенбей барлық істерді жасауға тырысты. Тек ислам төңкерісін
жаншып тастау үшін. Ішкі бүлікпен күресу және ішкі диверсия бөлімдері ислам
көтерілісінің күшін баса алмайтындары түсінікті болды. Сөйтіп Иран мен
Иракты ислам мемлекетіне қарсы кең көлемдік әскери әрекеттермен шешу үшін
итермеледі. Ол кезде Иранның жас революциялық әскері құлдырау кезеңін
басынан кешіріп жатқан еді. Сол себептен ол ауыр соғысқа дайын болмаған.
Сондықтан Ирак приезиденті Саддам Хусейн өзінің әскерін біраз күннің ішінде
Тегеранға жетіп көтерілісті жаншып тастайтынына сенімді еді. Ең құрмағанда
мұнай өндіруші Хузестан провинциясын басып алып мемлекеттің тіршілік
қызметін мұнайдың экспорттан кірісін айыру арқылы берекесін кетіру басты
мақсат болы. Осылайша 1980 жылдың 22-ші қыркүйегінде Иранктың ондаған
әскери ұшақтары шекараны бұзып Иранның әуе кеңістігіне басып кіріп,
Тегерандағы Мехрабат әуежайын бомбылайды. Және мемлекеттің кейбір
әуежайларына ойсырата соққы берді. Бір уақытта Ирактың жаяу әскері
Хузестан, Илам, Курдистан және Керманшахқа шабуыл жасады. Осылайша сегіз
жылға созылған соғыс басталды. 12
Имам Хомейни және исламның жаңғыруы.
Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) әлемді дүр сілкіндірді. Он жылдың ішінде
оған Алладан уаһи түсіп ол Пайғамбар болады. Жаңа діннің негізін қалап, сол
кезде әлемнің жартысына жайды. Және сол кезде сондай билік құрады және сол
билігімен өз заманының ірі империяларымен сөз таластыра алатын еді.
Нағыз мұсылмандар қазіргі дәуірде Пайғамбар Мұхаммед (с.ғ.с.) тең
келетін адам жоқ екендігіне кәміл сенімде. Бірақ сонда да аятолла Рухолды
Хомейнидің өмірін және оның құрған мемлекетінің негізін зерттей келе
Пайғамбар Мұхаммедпен (с.ғ.с.) ортақ кездерін табуға болады. Бұл физикалық
әлсіз адам өзінің Батыста ескірген және Ортағасырлық деп есептелетін мықты
діни ұстанымдардың арқасында шын мәнінде бүкіл әлемді таң қалдырған істі
жүзеге асырды. Ұлы державалар тек өз іс - әрекеттерінің аренасы жасағысы
келген дәуірде осы адамның басшылығы мен жүзеге асқан ислам төңкерісі
адамдарға жол көрсетуші мәңгі шырақ болып жарқырады.
Бүгінде барлық мұсылмандардың исламның саяси және рухани өмірде нақты
күш екендігіне сенімділігі қайта жанданды. Төңкерістің жүзеге асырылуы және
елді оның жеңісінен кейінгі он жыл бойы ауытқымай басқару уақытында Имам
Хомейни Батыстың халықаралық саяси аренада бастысы күш және армия; ал дін
болса қазіргі қоғамды басқара алмайды және халықтар басқа мықты мемлекеттің
панасында болуы керек қазіргі біздің қиын уақытта.
Имам Хомейни өзінің сол кездегі ірі мемлекетімен болған күресінде
Вашингтонмен Москваға шақыру алды. Оларға Иран істеріне мүмкіндік бермеді
де жеңіп кетті. Ол бұл өмірден өз дұшпандарын біржолата күйрететін соққы
бергеннен кейін ғана өтті.
Ол тақуа және діншіл мұсылман болса да оның белсенді өмірлік позияциясы
қарқынды шабыуылымен ашу ызасы алып мемлекеттің ашуын келтірді.
Алып мемлекеттердің басшылары ақшасының көбісін оған соққы берумен кір
келтіру үшін жұмсады. Бірақ егер олар осы ақшаларының бір бөлігін ғана оның
түпкі байланысының негізін болатын нәтижесі менен түсіну және оның рухани
күшінің құпиясын ашу үшін жұмсаған болса олар пайдасыз күш салудан өздерін
тежейтін еді.
Исламның басқару жүйесінде Имам „Марджа – е -Таклид” болып
есептелінеді. Я,ни, еліктеудің үлгісі болып табылады.
Исламда еліктеудің ең жоғарғы үлгісі Пайғамбар (с.ғ.с.) болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz