Орта Азия халықтарының Ресеймен қарым - қатынасының басталуы
ЖОСПАР
Кiрiспе 2
I-тарау. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы 10
1.1 Қазақтар, қырғыздар, қарақалпақтар және Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтары
10
1.2 Орта Азия халықтарының Ресеймен қарым-қатынасының басталуы 13
II-тарау. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының шетелдiк басқыншыларға
қарсы бiрiккен күресi 19
2.1 Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама 19
III-тарау. XIX ғасырдағы Ресейдің Орта Азияны жаулап алуы 24
3.1 Орта Азия хандықтарының жойылуы 24
Қорытынды 30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 31
Кiрiспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Орта Азия Евразияның терең тұңғиығында
орналасып, дүниежүзiлiк мұхиттардың бәрiнен шамамен бiрдей қашықтықта
жатыр. Бұл кеңiстiк географиялық жағынан алғанда айтарлықтай бiртектi аймақ
болып табылады. Оны оңтүстiгi мен шығысында Памир және Тянь-Шань таулары
жүйесiнiң тiзбектерi, солтүстiгi мен солтүстiк-батысында Каспий теңiзiнiң
жағалауларына барып тiрелетiн сусыз шөлдер мен кең-байтақ далалы зоналар
қоршаған. Мыңдаған жылдар бойы тау бөктерiнде, оазистер мен құнарлы өзен
алқаптарында суармалы егiншiлiк гүлденiп, қалалар мен сауда дамыса, ал
шөлдi және далалы аймақтарда көшпендi мал шаруашылығы қалыптасты.
Көшпендiлер ғасырлар бойы оазистерге енiп, жер өңдеушi аудандарда
отырықшыланып, қалаларды басып алып отырды. Әлеуметтiк-мәдени және
шаруашылық-экономикалық дамудың мұндай жүйесi ортазиялық өркениеттiң
айрықшалығын анықтады.
Орта Азия елдерiнiң мыңдаған жылдар бойғы тарихының бiртұтастығы тек
территориялық жақындық пен өзара ықпалдастықтың әсерiнен ғана емес, табиғи-
климаттық жағдайлардың ұқсастығы әсерiнен де бүкiл аймақ жүйелi түрде ортақ
мәдени-тарихи процестердiң ықпалына ұшырап отырды.
Тарихи тағдырларының бiртұтастығы, географиялық жағдайлары мен ортақ
мәдени заңдылықтардың ықпалы нәтижесiнде Орта Азия елдерi Евразия
картасында үнемi бiртұтас және ерекше мәдени-тарихи аймақты құрады. Мұнда
этномәдени процестер ғана емес, аймақ iшiнде үнемi және кеңмасштабты қарым-
қатынасты қамтамасыз еткен iшкi шекараның болмауы да маңызды роль ойнады.
Сондықтан да Орта Азия барлық кезде мәдени-тарихи спецификасы анық
сипатталған бiртұтас аймақ болды.
Бұл этномәдени аймақта барлық тарихи дәуiрлерде әлемдiк тарихи
процестiң ұқсас және ортақ заңдылықтарының әсерi мен ықпалын бастан
кешiрдi: мұнда энеолит және қола дәуiрi кезеңiнде үндiарийлер өмiр сүрсе,
ерте темiр дәуiрiнде- үндiирандықтар өмiр сүрдi. Бiздiң заманымыздың
шегiнде ортазиялық аймаққа юэчжей, ғұн және үйсiн көшпелi тайпалары кiрдi.
Бiрiншi және екiншi мыңжылдықта түркi көшпелiлерi мен ислам дiнi далалық
аймақтармен бiрге қалалар мен оазистерде де нық бекiнiп алды. Дәл осылай,
кешiрек Шыңғыс ханның монғолдары және Темiр мен оның түркiленген ұрпақтары
барлық жерде басымдыққа ие болды. Жаңа кезеңде Орта Азияның даласы да,
шөлдерi мен оазистерi де Ресей империясының құрамына, кешiрек Кеңес
үкiметiнiң құрамына кiредi. Үш-төрт мың жылдар бойы көптеген тарихи дерек
көздерiнде iз қалдырып, фактiлермен дәлелденген Орта Азия тарихи тағдырының
бiртұтастығы тарихи уақытының сөзсiз константасы болып табылады. Қазiргi
таңда Орта Азия посткеңестiк кеңiстiктегi тарихтың мыңжылдық түп-тамыры
бүгiнгi күнгi евразиялық одақ идеясы мен интеграциялық процестердi өзектi
мәселеге айналдыруы кездейсоқ еместi.
Қазiргi таңда бұл мәселе өзектiлiгi әрбiр халық өз бетiнше
тәуелсiздiк жолына түсiп отырған жағдайда бұрынғыға қарағанда артып отыр.
Президент Н. Ә. Назарбаев айтқандай: Ұлттық тәуелсiздiгiн жариялаған жас
мемлекет өзiнiң ұлттық мүдделерiн мәлiмдейдi. Мiне осы тұста әртүрлi
қақтығыстар тууы мүмкiн, себебi жаңа мемлекеттер дамыған сайын ұлттық
мүдделердiң аумағы өсе бередi де, олардың келiсу рәсiмдерiн қатты
қиындатады. Ел басшылықтарының өзара келiсудiң iс жүзiнде жұмыс iстейтiн
жүйесiн жасауға деген саяси еркi болмаған жағдайда басқа мемлекеттердiң
ұлттық мүдделерiмен арада сөзсiз жанжал туады. Ал, мұның өзi әртүрлi
жағдайда көрiнiс беруi, тiптi, әскери текетiреске дейiн баруы мүмкiн.
Тарихи тәжiрибе мынаны көрнекiлеп көрсетiп отыр: ортақ аймақтық мүдделерi
бар елдердiң ортақ саяси, әскери, мәдени стратегиясы және соған сәйкес
тактикасы болмаса, мұның өзi, сайып келгенде, сол елдердiң әрқайсысының
жеке-жеке ұлттық мемлекеттiк мүдделерiне жету мүмкiндiктерiн жоғалтып
алуына апарып соғады[1]. Мұндай жағдайда Орта Азия мемлекеттерi жеке дара
өзбетiнше өзара байланыссыз табысты дами алмайды. Сондықтан аз және көп
санды халықтар саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынасты қажет етедi.
Мұндай интеграция әрбiр этносқа тән құбылыс болып табылады.
Ал, мұны iске асыру үшiн халқымыздың және дүниежүзiнiң көпғасырлық
тарихи тәжiрибесiне сүйенiп, тарихтан тағлым ала отырып, өзара достық пен
ынтымақтастық және бейбiтшiлiкке, сонымен қатар, Орта Азияның барлық жас
тәуелсiз мемлекеттерiнiң ұлттық мүдделерiн өзара құрметтеуге негiзделген
мықты саяси қарым-қатынас орнату арқылы Орта Азия елдерi күштi және
тәуелсiз аймақ құруға қол жеткiзе алады.
Орта Азия халықтары - қазақ, өзбек, тәжiк, түркмен, қырғыз және
қарақалпақтардың жүздеген жылғы тарихи тағдыры бiр-бiрiмен тығыз
байланысты, бiртұтас болып табылады.
1993 жылы 28-30 мамыр аралығында XVIII ғасырдағы қазақ халқының
кемеңгер мемлекеттiк қайраткерлерi Төле би, Қазыбек би мен Әйтеке би
құрметiне арналып, Оңтүстiк Қазақстан облысындағы Ордабасы жерiнде
өткiзiлген еске алу күнiне қатысқан Қазақстан, Өзбекстан мен Қырғызстан
президенттерi Нұрсұлтан Назарбаев, Ислам Кәрiмов пен Асқар Ақаев бiрiгiп
былай: Бұдан үш ғасыр бұрын қазақ халқын жоңғар шапқыншылығына қарсы
күреске бiрiктiрiп бұл тарихи тұлғалар халық тағдырын шешетiн шешiм
қабылдады. Сол бiр қиын-қыстау кезеңдерде қазақ сарбаздарымен бiрге қоңсы
жатқан өзбек, қырғыз, қарақалпақ, тәжiк, түркмен жұрттарының жау жүрек
жiгiттерi де қолдарына қару алып, ортақ жауға тойтарыс беруге үлес қосып,
халықтар достығы мен туысқандығының тағы да бiр көрiнiсi байқалды[2], -
дедi.
Жоғарыда айтылғандардың бәрi Орта Азия халықтары – қазақ, өзбек,
қырғыз, түркмен және қарақалпақтардың Ресей империясымен саяси қарым-
қатынасының дамуын зерттеуде үлкен ғылыми-саяси қызығушылық тудырады.
Сондықтан да, менiң XVIII-XIX ғ.ғ. аралығындағы кезеңдi таңдап алуым
кездейсоқ емес. Бұл кезеңде Орта Азия аймағы халықтарының өмiрiнде саяси,
этникалық, мәдени, экономикалық және әлеуметтiк маңызды өзгерiстер белең
алды. Бұл кезеңде патшалы Ресейдiң Орта Азия мемлекеттерiн қосып және
жаулап алуы, Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына қарсы бiрiккен
күресi, Ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық көтерiлiстер, Орта Азия
мемлекеттерi билеушiлерiнiң саясаты нәтижесiнде туындаған феодалдық
қақтығыстар мен өзара қырқыстар барысындағы ұлттары әртүрлi туысқан
халықтардың қарапайым бұқарасы арасындағы достық, туысқандық, бейбiтшiлiк
қарым-қатынасқа ұмтылысы сияқты маңызды оқиғалар көрiнiс табады.
XVIII-XIX ғ.ғ. Ресей империясының Орта Азиямен саяси қарым-қатынасы
төңкерiске дейiнгi тарих ғылымында терең және жан-жақты қарастырылмай, тек
осы халықтардың жалпы тарихына қатысты сұрақтарды зерттеу барысында ғана
тиiп-қашып атүстi қарастырылған.
Осы кездердегi тарихи әдебиеттерде Ресей империясының Орта Азиямен
саяси қарым-қатынасының кейбiр сұрақтарына қатысты деректер кездестiруге
болады. XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында бұл туысқан халықтардың тарихын
зерттеген алғашқы орыс зерттеушiлерi Орынбор губерниясының шенеуiктерi
болды. Олар Ресей империясының Орта Азиямен халықаралық жағдайын Ресейге
отар болып бағынуы мәселесiмен байланысты ғана қарастырған.
Е.Б.Бекмахановтың бұл сөздерi XVIII ғасырдың екiншi жартысы мен XIX ғасыр
бiрiншi жартысындағы орыс тарихнамасына да толық қатысты болып табылады.
XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында П.И. Рычковтың, В.Н. Татищевтiң,
А.И. Тевкелевтiң, И.К. Кириловтың еңбектерi жарық көрдi. Олар өзiнiң
маңыздылығын қазiргi таңда да жоғалтпаған құнды деректер қалдырды. Олардың
еңбектерiнде көршiлес елдер - Ресей, Қытай, Орта Азияның туысқан түркi
тiлдес халықтарымен қарым-қатынасы жайлы да сөз қозғады.
Әсiресе, П.И. Рычковтың еңбектерi айтарлықтай көңiл аударарлық. Автор
Орынборда ұзақ уақыт қызмет етiп, көптеген ықпалды қазақ билеушiлерi -
Әбiлқайыр хан, Әбiлмәмбет, Бөгенбай батыр, Есет батыр, Жәнiбек тархан және
т.б. кездесiп, ақпаратты олардан қолма-қол алғандықтан өте құнды түпдерек
болып табылады.
“Ресей империясының толық жинағының” тоғызыншы томында обер-секратарь
И. Кириловтың қазақ халқын бағындырып, оларды басқарудың проектiсi
енгiзiлген. Бiз бұл құжаттарда Сырдарияда өмiр сүрген қарақалпақтардың
шаруашылығы жайлы, олардың қазақтар және Хиуа хандығымен қарым-қатынасы
жайлы нақты деректер кездестiремiз.
XVIII ғасырдың бiрiншi ширегiндегi қазақтардың қарақалпақтар және
хиуалықтармен қарым-қатынасы жайлы қысқаша деректердi 1722 жылғы оныншы
наурыз, 1723 жылғы төртiншi наурыз және 1725 жылғы он алтыншы наурыздағы Ф.
Беновенидiң Бұқардан жiберген хабарларынан да кездестiруге болады.
1740 жылы қазақтардың Кiшi жүз ханы Әбiлқайырға дипломатиялық
тапсырмамен орынборлық драгун полкының поручигi Гладышев және геодезист
Муравин жiберiлдi. Олар қазақтардың, қарақалпақтардың шаруашылығы және
олардың Хиуа және Бұқармен сауда байланысы жайлы деректер жинады.
1741 жылғы қазақтардың Хиуа хандығы, қарақалпақтар және түркмендермен
қарым-қатынасы жайлы мәлiметтер А.И. Матвееваның еңбектерiнде де сақталған.
30-40 жылдары Қазақстан мен Орта Азия және олармен шекаралас аудандар,
сонымен қатар Сiбiр Ғылым Академиясы ғалымдары Г. Ф. Миллер (1705-1783), Г.
Георги (1729-1802), П.С. Паласс (1741-1811), И. П. Фальк (1727-1774), Н.П.
Рычковтың және т.б. зерттеу объектiсiне айналды. I-II Академиялық
экспедициялар (1733-1743 және 1768-1774 ж.ж.) Сiбiр, Қазақстан, Поволжье
және империяның басқа да аймақтарындағы түркi, монғол және т.б. халықтар
жөнiнде көлемдi тарихи-этнографиялық материалдар жинады.
Ресей патшалығының ортаазиялық халықтармен қарым-қатынасы жайлы
деректер бүкiл қызметтiк өмiрi Қазақстанмен байланысты болған әскери
инжененер И. Г. Андреевтiң (1743-1801) еңбегiнде де сақталған.
И.Г. Андреевтiң көптеген маңызды еңбектерi iшiнен “Қырғыз-қайсақ және
олармен шекаралас халықтарға сипаттама, сонымен қатар Ресей шекарасына,
атап айтқанда, Колыпан және Тобыл губерниялары бекiнiстерiне жақын жатқан
халықтар жайлы толықтыруларын” атап өткен жөн.
1793 ж. Хиуаға имам М. Әминнiң өтiнiшi бойынша орыс дәрiгерi майор
Бланкеннагель аттандырылды. Оның жол бойы көрiп бiлгендерiнде де қазақ-
қарақалпақ-хиуа қарым-қатынасы жайлы деректер бар.
XIX ғасырдың бiрiншi жартысында Ресейде Орта Азия жайлы деректердiң
жинақталып, зерттеу процесiнiң жаңа кезеңi болып табылады. Бұл кезде
Қазақстан оның оңтүстiк аудандарын қоспағанда Ресей империясының маңызды
сауда-экономикалық аудандарына айналып, ендi оның алдында тұрғындарға салық
мiндетiн жүктеу және территориясын шаруашылық игеру мәселесi туындайды.
Алайда, бұған қазақ жерлерiне көз тiккен Хиуа және Қоқан билеушiлерiнiң
экспансиялық саясаты да айтарлықтай кедергi жасайды. Бұл текетiрес патша
әкiмшiлiгiн отарлау мақсатымен Ресей құрамына кiрген жерлердi, тұрғындар
саны мен қоныстануын, өлкенi әрi қарай тереңдетiп, жан-жақты зерттеуге
мәжбүр еттi.
Бұл кезеңнiң зерттеу жұмыстарында Орта Азияға физикалық-географиялық,
тарихи-этнографиялық сипаттама берiлуi кездейсоқ еместiн. Бұл жұмыстарда
Ресей патшалығының - Қоқан, Хиуа, Бұқар және Қытаймен қарым-қатынасы жайлы
деректер кездеседi.
XIX ғасырдың 20 жылдарында Хиуа хандығындағы қазақтардың орналасуы,
өмiр сүру ғұрыптары, Хорезмнiң басқа халықтарымен шаруашылық және сауда
байланысы жайлы кейбiр деректер Г. Гелмерсеннiң еңбектерiнде кездеседi.
XIX ғасырдың бiрiншi ширегiнде Орта Азия халқтарының этникалық, саяси,
әлеуметтiк-экономикалық тарихын зерттеуге А.И. Левшин маңызды үлес қосты.
Ол 1820-1822 жылдары Орынбор өлкесiнде дипломаттық қызметте жүрiп,
жергiлiктi архивтi зерттеп, қазақтар жайлы көлемдi этнографиялық деректер
жинады. Оның еңбегiнiң қорытындысы 1832 жылы жарыққа шыққан “Қырғыз-қайсақ
ордалары мен далаларын суреттеу” атты қазақ халқының тарихына қатысты үш
бөлiмдi құнды зерттеу жұмысы болды. Шын мәнiнде бұл қазақ халқының тарихы
мен сол кездегi жағдайына, сонымен қатар оның көршiлес елдер және
халықтармен қарым-қатынасына байланысты алғашқы маңызды ғылыми-зерттеу
жұмысы болды.
Келесi атақты орыс шығыстанушысы В. В. Вельяминов-Зернов (1830-1904).
Ол да Орынборда қызмет етiп, 1853 жылы Уфада жарық көрген “Әбiлқайыр хан
қайтыс болған уақыттан бергi қырғыз-қайсақ және Ресейдiң Орта Азиямен қарым-
қатынасы жайлы тарихи мағлұматтар” еңбегiн жазады. Әсiресе, оның “Қасымның
хандары мен ханзадалары жайлы зерттеулер” еңбегiн ерекше атап өткен жөн. В.
В. Вельяминов-Зерновтың еңбектерi Ресей империясындағы түркi халықтары
тарихын зерттеуде тұтас бiр дәуiрдi құрайды.
Ресей мен Орта Азия халықтарының қарым-қатынасын сипаттайтын жекелеген
деректер А. И. Левшиннiң, Н.Я. Бичуриннiң, Ш.Ш. Уәлихановтың, Н.А.
Аристовтың, П.П. Семенов-Тянь-Шанскийдiң, И. Бардашевтың, М.Н. Галкиннiң,
И. Казанцевтың, М. И. Венюковтың, Н.И. Веселовскийдiң еңбектерiнде
кездеседi.
Бұл авторлардың еңбектерiнде Қоқан мен Хиуа хандықтарының iшкi және
сыртқы саяси жағдайы, олардың билеушiлерiнiң қайраткерлiгi жайлы деректер
бар.
Жоғарыда аталған еңбектердiң iшiнде Н.И. Веселовскийдiң еңбектерi
айтарлықтай қызығушылық танытады. Ол онда Хиуа хандығының әкiмшiлiк-саяси
құрылымын қарастыра отырып Ресейдің Хиуа хандығымен саяси қарым-қатынасына
тоқталады.
Бiз қарастырып отырған тақырыпта қазақ халқының кемеңгер ағартушы-
демократы Ш.Ш.Уәлиханов еңбектерiнiң алатын орны ерекше. Ол Орта Азия
халықтарының әдебиетi мен этнографиясына үлкен қызығушылық танытқан. Орта
Азия халықтарының мәдени өмiрiн зерттей отырып, ол өзбек, қырғыз, қазақ,
қарақалпақ және түркмендердiң фольклорының мазмұны мен формасы,
кейiпкерлерiнiң ортақ екенiн атап көрсеттi. Ш.Ш.Уәлиханов бұл халықтарда
мазмұны ұқсас аңыз-әңгiмелердiң болуын өмiр сүру жағдайларының ұқсастығымен
түсiндiредi.
XIX-XX ғасырлар тоғысында және кеңес үкiметi орнаған соң ресейлiк
шығыстану ғылымының әрi қарай дамуы ортаазиялық халықтар тарихының көрнектi
бiлiмпазы академик В.В. Бартольдтың есiмiмен байланысты. Азияның түркi және
басқа халықтарының тарихы мен мәдениетiне қатысты көптеген фундаментальдық
мәселелердiң өңделу жұмыстары осы кiсiнiң еншiсiне тиедi. Бiздiң мәселенi
тiкелей қозғайтын еңбектер санатына ең алдымен “Жетiсу тарихының очеркi”
жатады. Мұнда В.В. Бартольд алғаш рет өлке мен тұрғындар тарихын Орта Азия
халықтарының тарихи тағдырымен байланыстырып, жүйелi түрде баяндайды.
Ресейдің ол халықтармен қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтар В.В.
Бартольдтың басқа да еңбектерiнде қарастырылады.
Жалпы, төңкерiске дейiнгi кезеңдегi тарихи әдебиеттерге көз жүгiрте
отырып, Орта Азия халықтарының тарихы бойынша нақты деректер жинақталып,
олардың экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы жекелеген
сұрақтарды қозғайтыны жайлы айта кеткен жөн.
Бiз қарастырып отырған кезеңдегi ортаазиялық халықтардың бір-бірімен
және жаулап алушы Ресей империясымен қарым-қатынасы кеңестiк тарихнамада да
нашар өңделген мәселе болып қала бердi. Мұның өзiндiк себептерi бар.
Орта Азия халықтарының қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтарды А.
П. Чулошников (1920 жылы құрылған “Қазақстанды зерттеу қоғамының” төрағасы)
еңбегiнде қарастырылады. Оның кiтабында қазақ халқының ежелгi тарихының
негiзгi кезеңдерiн басқа да түркi тiлдес халықтардың тарихымен
байланыстырып сипаттайды.
Қазақтардың ортаазиялық басқа халықтармен қарым-қатынасына қатысты
кейбiр сұрақтар Т. Рысқұловтың, С. Д. Асфендияровтың, М. П. Вяткиннiң, П.
П. Ивановтың еңбектерiнде iшiнара қарастырылған.
Бұл еңбектердiң iшiнде ең алдымен XIX ғасырдың басындағы Ресей
империясының қоластына қарайтын қазақтардың Қоқан хандығымен қарым-
қатынасын арнайы қарастырған П.П. Ивановтың статьясын атап өту керек.
Соғыстан кейiнгi кезеңде төңкерiске дейiнгi кезеңдегi ортаазиялық
халықтардың көршілес мемлекеттермен саяси қарым-қатынасының кейбiр
аспектiлерiне бiрқатар атақты ғалым-тарихшылар мен этнографтардың еңбектерi
арналған. Осыған байланысты, Е.Б. Бекмаханов және т.б. көптеген авторлардың
мазмұнды еңбектерiн атап өту керек.
Әйгiлi қазақ тарихшысы Е.Б. Бекмахановтың монографияларында XVIII-XIX
ғасырлардағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық және саяси өмiрi жан-
жақты қарастырылады. “Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында”
монографиясының бiр тарауы қазақтардың өзбек хандықтарымен қарым-қатынасына
арналған.
У. Х. Шалекеновтың монографиялары Хорезм оазисiнiң – қазақ, өзбек,
қарақалпақ, түркмен және т.б. халықтарының қарым-қатынасын зерттеуге
қосқан құнды үлесi болып табылады. Мұнда Қарақалпақстан халықтарының тарихи
байланыстары алғаш рет тарихи-этнографиялық тұрғыдан қарастырылады.
Хорезм оазисi қазақтарының қарақалпақтар және Хиуа хандығымен қарым-
қатынасына қатысты негiзгi сұрақтар С.К. Камаловтың еңбектерiнде де
қарастырлған.
Қазақтардың ортаазиялық халықтармен тарихи байланысына қатысты кейбiр
сұрақтар Ж.К. Қасымбаевтың мазмұнды монографияларында да қарастырылады.
Атап айтқанда, Кенесары ханның Қоқан мен Бұқар және Солтүстiк Қырғызстанмен
қарым-қатынасы қарастырылады.
Орыс архив құжаттары, қытай еңбектерi, қазақ халқының өсиеттерне
негiзделген Р.Б. Сүлейменов пен В.А. Моисеевтiң кiтабында қазақ халқының
XVIII ғасырдың 30-70 жылдарындағы тарихтағы маңызды кезеңдердiң бiрi
сипатталады. Цин билеушiлерiнiң агрессиясына қарсы ортаазиялық халықтардың
бiрiккен азаттық қозғалысын ұйымдастырушылардың бiрi ретiндегi Абылай
ханның қайраткерлiгi баяндалады.
Р. Бекназаров “Оңтүстiк Қазақстан тарихының очеркi” еңбегiнде XVIII-
XIX ғ.ғ. Оңтүстiк Қазақстан қазақтарының Қоқан хандығы және Ресеймен қарым-
қатынасын зерттеген.
Сондай-ақ қырғыз ғалымдары К.У. Үсенбаевтың, В.М. Плоскийдiң, А.
Хасановтың және т.б. еңбектерiнiң маңызы зор. Олардың аймақ халықтарының
қарым-қатынасы тарихына қатысты проблемаларына арнап мазмұнды еңбектер
өңдеп жариялаған. Олар ең алдымен қырғыз халқының басқа халықтармен қарым-
қатынасын қарастырса да, осы бағытта еңбек жасауда алғаш жол салды. Мұнда
Д.В.Сапарғалиев, В.Я.Галицкий, А.Ш.Абышкаев, В.М.Плоский, А.Б.Жаманқараев,
А.Беделбаев, К.У.Сапарғалиевтердiң коллективтi еңбектерi ден қоярлықтай.
Бұл еңбекте қырғыздардың орыс, өзбек, тәжiк және қазақ халықтарымен
экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы айтылады. Негiзгi көңiл
тарихи тағдырлар бiртұтастығы, қырғыз халқының көршiлес халықтармен Ресей
құрамына кiргеннен кейiнгi мәдени-шаруашылық қарым-қатынасына бөлiнедi.
Аймақ халқының отарлық және жергiлiктi қысымға қарсы бiрiккен күресi
сипатталады.
Қырғыз халқы мен Орта Азия халықтары арасындағы достық қатынастың
пайда болуы және даму тарихын зерттеген Д.Сапарғалиевтiң еңбегi де
қызығушылық тудырады.
Қарақалпақ тарихшыларының “XVIII-XIX ғасырлардағы қарақалпақтардың
Орта Азия және Қазақстан т.б. халықтарының қарым-қатынасы тарихынан” атты
коллективтi еңбегi де қызықты. Мұнда түрлi дерек көздерiнiң негiзiнде
қарақалпақтардың Ресей, Қазақстан, Бұқар, Қоқан, Хиуа халықтарының, кешiрек
Түркiстан аймағы халықтарымен тарихи байланысы баяндалады.
С. Мадуанов пен М.У. Шалекеновтың монографиясында қазақтардың
ортазиялық көршiлес халықтармен, атап айтқанда, өзбек, қарақалпақ,
түркмендермен экономикалық, саяси және мәдени қарым-қатынасын жан-жақты
зерттеуге арналған.
Д.И. Дулатованың монографиясы XIX ғасырдың екiншi жартысы мен XX
ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық, саяси және мәдени
өмiрiнiң айтарлықтай маңызды жақтарын зерттеудiң тарихнамасына арналған.
Басқа проблемалармен қатар автор қазақтардың Ресей империясының көптеген
басқа халықтарымен қарым-қатынасын зерттеу процесiн көрсетедi.
Осылайша, әдебиеттердi шолудан көрiп отырғанымыздай бiз қарастырып
отырған кезеңдегi мәселеге байланысты сұрақтарды кеңес дәуiрi кезеңiне
дейiнгi зерттеушiлер еңбектерiнде кейбiр сұрақтарды қарастырса, кеңес
дәуiрiнiң тарихшылары еңбектерiнде тiкелей немесе жанама қарастырылады.
Қазiргi таңдағы қоғамдық дамудың Орта Азиядағы суверендi ұлттық
мемлекеттер құрылу және қалыптасу процесi барысында осы аймақтың жергiлiктi
халықтарының өткендi тану және олардың саяси, экономикалық және рухани
қайта өрлеу, ұлттық сана-сезiмнiң өсуi, сонымен қатар олардың тарихи
танымын қайта қалпына келтiруде тарих ғылымының рөлi күрт өстi. Осыған
байланысты, соңғы жылдары тарихнамада бұрынғы түсiнiктердiң күйреуi және
қайта қарастырылуы басым тенденцияға ие болып отыр.
Соңғы жүзжылдықта негiзiнен бiртұтас Орта Азия аймағын көп жағдайда
этникалық және мемлекеттiк-саяси сипатына қарай жасанды түрде бөлген
оқулықтар шығарылды. Дәл қазiргi таңда қазақтар тарихын басым қарастыратын
“Қазақстан тарихы”, өзбектер тарихын басым қарастыратын “Өзбекстан тарихы”,
қырғыздар тарихын басым қарастыратын “Қырғызстан тарихы” сияқты тарихи
тағдыры бiртұтас Орта Азия аймағы тарихының бөлек-бөлек сегменттерi ғана
бар. Бiрақ, бұл мәдени-тарихи аймақтың бүкiл алуан түрлiлiгi мен
бiртұтастығын қамтитын тарихи зерттеу жұмыстары саусақпен санарлықтай ғана.
Оның үстiне Орта Азиядағы тәуелсiз мемлекеттердiң суверендiгi бiртұтас
мәдени-тарихи кеңiстiктiң алшақтығын тереңдетiп, тарихи фактiлер мен
объективтi шындыққа қарамастан мәдени-тарихи мұраның аңызға айналып,
ұлттануына әкеп соқтырып отыр. Тарих әлi күнге дейiн ғылыми танымның
қалыптасуына көмектесiп, Орта Азия аймағындағы жас тәуелсiз мемлекеттердi
жақындастырып, аймақты дамытуға ықпал ету орнына тiкелей фальсификация мен
саяси инсинуацияның объектiсiне айналып отыр.
Орта Азия халықтары тарихын бiртұтас, жалпылама қарастыратын зерттеу
жұмысын жүргiзу, Орта Азия халықтары тарихи тағдырының бiртұтастығын
интелектуалдық негiздеу мен тәуелсiз мемлекеттердi жақындастыруда әрi қарай
жылжудың iргетасы болып табылады. Бұл курстық жұмыстың мақсаты әрбiр
халықтың артықшылықтарын көтермелеп, түрлi халықтардың тарихы мен
мәдениетiн бiр-бiрiне қарсы қою емес, олардың тарихи тағдырының
бiртұтастығын, эволюциялық дамудағы бағыттарының бiр екенiн, өмiр сүру
процестерiнiң байланыстылығын, саяси, әлеуметтiк-экономикалық және мәдени-
өркениеттiк тiршiлiк негiздерiнiң ортақтығын көрсету.
Менiң көзқарасымша Орта Азия аймағының тарихы барлық халықтардың
тағдырының бiртұтастығы тарихы ретiнде олардың этникалық шығу тегiне,
нәсiлi, тiлi, дiнiне қарамастан этноцентризмдi жеңуге ықпал етiп, адамдарды
бөлмей, керiсiнше, оларды бiрiктiру арқылы сонымен бiр уақытта
демократияландыру мен ашық азаматтық қоғам құруда маңызды роль ойнайды.
Сондықтан да, Орта Азия халықтарының әрбiреуi Орта Азия территориясында
болған тарихи процестер жайлы бiртұтас жүйелi түрде танысуға мүмкiндiгi
болу керек.
Курстық жұмыстың мақсаты. Жарық көрген әдебиеттердегi деректерге
сүйенiп, XVIII-XIX ғасырлардағы ортаазиялық халықтардың саяси қарым-
қатынасын, атап айтқанда, қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, түркмендердiң
саяси қарым-қатынасын төңкерiске дейiнгi және кеңес дәуiрi кезеңiндегi
зерттеу жұмыстарында кемшiлiктер мен қателiктердi ескере отырып, оны
халықтардың тарихи тағдырының бiртұтастығы тұрғысынан қарастырып, оған
объективтi баға беру арқылы, осы тақырыпқа қатысты тарихнаманың ақтаңдақ
беттерiн толтыру. Бұл мақсатқа жету жолында мынадай мiндеттер қойылып отыр:
1. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайын сипаттау.
2. XVIII ғасырдағы шетел басқыншылары – жоңғар, цин, иран және патша
үкiметiнiң билеушiлерiне қарсы ортаазиялық халықтардың бiрiккен күресiн
сипаттау.
3. XIX ғасырда Ресей империясының Орта Азияны жаулап алуын сипаттау.
Курстық жұмыстың құрылымына кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I-тарау. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы
1.1 Қазақтар, қырғыздар, қарақалпақтар және Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтары
XVIII ғ. Қазақстан негiзiнен бытыраңқы ел болып қала бердi. Қазақтар
ру-тайпалық бiрлестiк принциптерi үстем болған үш жүзге (Ұлы, Орта, Кiшi
жүздер) бөлiндi. Бұл жүздердiң қалыптасу процесi мен уақыты аз зерттелген.
Қолда барға сүйенсек, олар XVI ғ. дейiн қалыптасқан. Жүздердiң өмiр
сүруiнiң өзi көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы өмiр сүрген қазақ
халқының қалыптасу процесiнiң күрделiлiгiн көрсетедi.
Қазақ хандығының құрамына қазақ жүздерiне басқа қарақалпақтар да
кiрдi. XVII-XVIII ғасырларда олар қазақ хандықтарына саяси және
экономикалық жағынан тәуелдi болды. Оларды шыңғыс тұқымдары қазақ
сұлтандары биледi. 1694 жылғы орыс құжаттарында иелiгiндегi шағын қала
бекiнiстерi Тәуке ханның ордасы Түркiстанға жақын орналасқан Табұршақ
сұлтан қарақалпақтардың “билеушiсi” ретiнде аталады. Қарақалпақтар қазақ
хандығына астық түрiнде салық төлеп, ханның әскери жорықтарына атты
отрядтар шығаруға мiндеттi болды. 1709 жылы хан ретiнде Табұршақ сұлтанның
ұлы Қайып сұлтан аталады. 1722 жылы қарақалпақтардың ханы Iшiм Мұхаммед
болды. Кешiрек, 30-40 жылдары қарақалпақтар Кiшi жүз ханы Әбiлқайырдың қол
астында болды. Олар қарақалпақтарға өз билiгiн олардың ру-тайпалық
билеушiлерi - байлар, билер, дiнбасылары көмегiмен жүзеге асырды.[3]
XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында қарақалпақтардың арғы қарайғы
тағдырына 1723 жылы жоңғар басқыншылығына байланысты оқиғалар үлкен ықпал
жасады. Қарақалпақтар қазақтармен бiрге Сырдарияның жоғарғы ағысынан
Ташкентке және одан оңтүстiк-батысқа қарай және өзеннiң төменгi ағысы мен
Арал теңiзiне қарай жылжуға мәжбүр болды. Сөйтiп, Сырдарияның орта ағысын
жоңғарлар басып алу нәтижесiнде қарақалпақтар “төменгi” және “жоғарғы”
болып екiге бөлiндi. “Жоғарғылары” жоңғарларға саяси тәуелдiлiкке түссе,
“төменгiлерi” 1743 жылға дейiн (iшiнара 1762 жылға дейiн) Кiшi жүз
хандарына, кейiнiрек Хиуа хандарына тәуелдi болды[4].
XVIII ғ. басында Орта Азияда екi мемлекет - Бұқар және Хиуа
хандықтары өмiр сүрдi. Орталық билiктiң әлсiздiгiне байланысты олардан
Ферғана, Ташкент, Ұратөбе, Самарқан сияқты және т.б. дербес иелiктер
бөлiнiп шыға бастады. Осылайша, Бұқар ханының билiгi iс жүзiнде астана
территориясы және оның төңiрегiндегi аумақтармен шектелiп, оның өзiн iрi
өзбек феодалдары қатарынан тағайындалып, бас уәзiр қызметiн атқарған аталық
бақылады.
Мервтен Астрабад пен Балқан тауларына дейiн және Атрек пен Гүрген
өзендерiнiң бойындағы түркмендер мен парсылар Хиуаға салық төледi. Алайда,
Солтүстiк Қорасандағы Шерғазы ханның билiгi көпке созылмады, өйткенi ол
назарын Аралдағы Бұқарға сүйенген Темiр сұлтанмен күреске аударды. Осы
кезде қол астындағы Ферғана мен Ташкенттен қол үзген Бұқар хандығының да
ықпалы мәз болмады. Аштарханидтер әулетiнiң соңғы өкiлi Субхан-күлi хан
қайтыс болған соң, Бұхардағы хан билiгi номиналды болып қалды. Өзбек
руларының күресi сахнаға өзбек руларының өкiлдерiн шығара бастады. Маңғыт
руының аталығы Мұхаммед Хәкiм бай мен оның баласы, Бұқардағы болашақ маңғыт
династиясының негiзiн қалаушысы Мұхаммед Рақым сияқты тұлғалар да осы кезде
пайда болды. Хандықтың iшкi өмiрiнде өзара қырқыс пен анархия орнады.
1740 ж. Сефевидтiк Иранда билiк басына келген Нәдiр шах Хиуа мен Бұқардағы
саяси жағдайдың тұрақсыздығына, Бұқар мен Хиуа хандықтарының iшкi қырқыс
және өзара соғыстан әлсiрегендiгiн пайдаланып, оларды үлкен жеңiлiске
ұшыратты[5]. XVIII ғ. екiншi жартысында Бұхар хандығында билiк басына
маңғыт руынан шыққан жергiлiктi феодалдық ақсүйектер өкiлi келiп, олардың
тұсында тәуелсiздiкке қол жеткен соң, мұнда экономикалық және саяси өмiрде
салыстырмалы түрде тұрақтылық байқалды. Жоғарғы билiк үшiн феодалдық
топтардың үздiксiз күресi барысында, Ташкент және оның аймағы бұл күрестен
тыс қалды немесе қандай болған жағдайда да оған назар аударылмады. Осының
нәтижесiнде Ташкент XVIII ғ. басында оқшауланып, жергiлiктi қожалардың
басқаруымен iс жүзiнде айналасындағы отырықшы және көшпелi аудандарымен
тәуелсiз иелiкке айналды.
1709 ж. өзiнде-ақ Ташкенттегi билiк қожалар қолына көштi. Олар,
билеушi Шыңғыс тұқымынан болу керек деген шығыс дәстүрiнiң ықпалымен ғана,
қаланы сөз жүзiнде билеген хандардан тәуелсiз болды. XVIII ғ. бiрiншi
жартысында Ташкентте хан тағында Ұлы жүз хандары Болат, Жолбарыс т.б.
отырды[6].
XVIII ғ. 20-30 ж.ж. Ұлы жүз ханы Жолбарыс (1720-1739 ж.ж.) жоңғар
қонтайшысының билiгiн мойындап, оның вассалына айналды. Ташкент пен Сайрам
оазистерiнiң Там, Шымкент, Ходжент, Сайрам, Түркiстан және т.б. қалалар мен
олардың көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы тұрғындары Жолбарыс ханның
қол астына кiрдi. Вассал-Жолбарыс ханның резиденциясы Ташкент қаласында
болды. Жолбарыс хан тұрғындардан көп бөлiгi жоңғар қонтайшысының қазынасына
түскен салық жинады. Ауыр алым-салықтар еңбекшi халықтың жағдайын
нашарлатып, оларды хан билiгiне қарсы ашық көтерiлiске шығуға мәжбүрледi.
1739 ж. Ташкент қаласының еңбекшiлерi қазақ феодалдарының жойқын
шапқыншылығынан “қорғамай, әдiл үкiм шығармаған” Жолбарыс ханға қарсы
көтерiлiске шықты. 1740 ж. 5 сәуiрде Жолбарыс хан мешiтте бауыздалды.
Ташкент және Ұлы жүз қазақтарын Жолбарыс ханнан кейiн “Түркiстанның
ханнан артық билеушiсi саналған” ықпалды старшын Төле би (1663-1756 ж.ж.)
басқарып, салық жинады[7].
XVIII ғ. 70 ж. Ташкенттегi билiк Жүнiс қожа бастаған жергiлiктi
қожалардың қолына көштi. Жүнiс қожаның Ташкенттi билеген қазақ биi Төле
Әлiбеков (1739-1756ж.ж.) қарамағында қызымет еткенi жайлы қызықты қазақ
өсиетi бар. Төле би қайтыс болған соң Жүнiс қожа қазақтарға соғыс ашып, 15-
20 жыл көлемiнде Ташкенттi тартып алады. Ташкенттi иеленген соң Жүнiс қожа
көп кешiкпей Ұлы жүз қазақтарын да бағындырды. Бұл жаулаушылық әрекетi 1798
ж. аяқталып, солтүстiк-шығыста Шымкентпен солтүстiк-батыстағы Түркiстанның
арасындағы территориялармен шектелдi. Сонымен қатар, Жүнiс қожа Ұлы жүзде
хан билiгiн жойып, далаға өз ықпалын тарату үшiн қазақтың ықпалды кiсiлерiн
өзiнде аманат етiп ұстады.
XVIII ғ. соңында Ташкенттiң дербес иелiк ретiнде шарықтау шегiне
жеттi. Ташкенттiң саяси дербестiкке жетуiне оның қазақ даласымен шекарада
орналасып, отырықшы-жер өңдеушi және көшпелi-малшы аудандарының арасындағы
маңызды сауда орталығына айналдырған тиiмдi географиялық жағдаиы да елеулi
әсерiн тигiздi.
Ташкент иелiгiнiң арғы қарайғы тағдыры, XVIII ғ. басында бiрiгу және
Қоқан шекарасының кеңею процесiнде тәуелсiз Ферғана иелiктерi бiрiнен соң
бiрi жаулап алынып, оның қол астына кiрген, Ферғана жазығындағы оқиғалар
барысымен тығыз байланысты болды. В.В. Бартольдтың айтуынша: “XVIII ғ.
соңында Ферғанада қазақтар мен өзбектер арасындағы күрес нәтижесiнде, билiк
қысқа мерзiмге жергiлiктi қожалар қолына өттi”,-дейдi[8]. 1710 ж. Ферғанада
билiк басындағы қожаларды Қоқан хандығы Ресейге қосылғанға дейiн билiк
құрған, жаңа хан әулетiнiң негiзiн қалаушы, минг өзбек руының басшысы
Шахрух би құлатты. Алғашқыда бұл әулеттiң өкiлдерi билiгiнде Қоқанға жақын
жатқан аудандар ғана болды. Бiрақ, XVIII ғ. екiншi жартысында-ақ күшейген
Қоқан иелiгi өз билiгiн Ферғана жазығының көпшiлiк бөлiгi мен iшiнара
Ташкент иелiгiнiң жерлерiне де жүргiзе бастады.
1751 ж. Ердана би (1751-1770 ж.ж.) Қоқан билеушiсi болып тағайындалды.
Оның тұсында Қоқан иелiгi Бұқар және Хиуа хандықтарымен бiрге Орта Азиядағы
үшiншi iрi мемлекет қатарына қосылды. 60 ж.ж. Ердана би көшпелi қырғыз
руларымен одақтастық саясатынан күштеп бағындыру және қырғыз жерлерiнiң
есебiнен өз иелiгiн кеңейту саясатына көшедi. Алғашқыда қырғыз руларының
өзара қырқысын пайдаланған Ердана би Ош пен Үзгент қалаларын аймағымен
бiрге қосып алуға ұмтылады. Алайда, қырғыз рулары табанды қарсылық
көрсетедi. Бұған дәлел ретiнде Ош қаласы мен оның маңындағы қырғыздарды
бағындыру үшiн қоқан билеушiлерiнiң үш iрi жорық ұйымдастыруына тура
келгендiгiн айтудың өзi жеткiлiктi. Олар Кетпен Төбе жазығының қырғыздарын
да күшпен бағындыруға үш рет тырысты. Ходжент қаласы маңындағы және Шығыс
Түркiстан шегiндегi көшпелi қырғыздарға бiрнеше жорық жасалды. Жалпы
алғанда, XVIII ғ. 70 ж.ж. Ферғана арқылы өткен Ф. Ефремовтың айтуынша:
”Қырғыздар өздерiн тәуелсiз сезiнiп, Қоқан олардың иелiктерiмен тек
шекаралас болды. Алайда, 80 ж.ж. ферғана қырғыздары түгел және Тянь-Шань
қырғыздарының бiр бөлiгi күшейiп, шекарасын кеңейткен Қоқан хандығына
тәуелдi болды”[9]. Қоқан тағына Ердана биден соң, XVIII ғ. соңына дейiн
билеген Нарбота би (1770-1800ж.ж.) келедi. Оның билiгi Ферғана жазығының
орталық бөлiгiмен шектеледi. Жазықтың солтүстiк-шығысында Алтайдан Қашғарға
дейiн қырғыз рулары тiршiлiк еттi. Қоқан хандығының қырғыздар территориясын
басып алу процесi (1762-1821 ж.ж.) ұзаққа созылып, тәуелсiздiк үшiн
күрескен қырғыз халқының табанды қарсылығымен сипатталады.
XVIII ғ. басы Хиуа хандығы үшiн де үздiксiз соғыс пен қарбалас кезеңi
болды. Хиуада жекелеген феодалдар арасында және бiтұтас феодалдық топтар
арасында үнемi қақтығыстар жүрiп жатты. Хандар бiрiнен соң, бiрi ауысып
отырды.
1.2 Орта Азия халықтарының Ресеймен қарым-қатынасының басталуы
Өзбек көпестерiнiң делдалдығын пайдаланған қазақтар Бұхар мен Ресейдiң
түрлi бұйымдарын сатып алды. Солтүстiк Хорезмдегi өзбектердiң Арал
иелiгiндегi орталығы Шахтемiр мен Қоңырат қалалары болды. Олар Хиуа
қаласына оппозиция қалыптастырды. 1714 ж. Жәдiгер хан тұсында арал
өзбектерi аралмаңы қарақалпақ және қазақтарымен бiрге оған қарсы шығып,
Аралға өздерi әкелген қазақ сұлтаны және қарақалпақ ханы Iшiм Мұхаммедке
ант қабылдады. “Жәдiгер хан оған қарсы екi рет жорық жасап, үш рет әскер
жiбердi”[10]. Алайда, аралдықтарды бағындыра алмады.
Аралдық өзбектер Хиуамен соғыста үнемi қарақалпақтар мен қазақтарға
арқа сүйедi. Жәдiгер хан өлген соң (1714 ж.) Хиуаның келесi ханы Шерғазы
(1715-1728 ж.ж.) 1715 ж. Арал иелiгiндегi қарақалпақтар мен аралмаңы
қазақтарын бағындыру үшiн бiрнеше жорық ұйымдастырады. Бiрақ, ол да бұл
территорияны бағындырып, бекiнiп ала алмайды. Қарақалпақтар мен қазақтар
малдары мен тұрақтарын тастап, Сырдария мен Жаңадарияға бет алады. Оларды
ығыстырған соң Шерғазы хан аралдықтарды да жеңiлiске ұшыратты. Хиуа
әскерiнен жеңiлген Арал ханы Шахтемiрдiң одақтасы Шердалы би Амударияны
жүзiп өтiп, қарақалпақтарға барып қосылды. Шахтемiр де осында келдi.
Бiрнеше жылдан соң, Хиуада Iлбарыс хан (1728-1740 ж.ж.) тұсында
қарақалпақ және қазақтармен бiрге аралдықтар қайта көтерiлiп, хиуалықтарды
қырып салады. Осыдан соң, 1735 ж. жер жастана жеңiлген аралдықтар,
қарақалпақтар мен аралмаңы қазақтары Iлбарыс хан билiгiн мойындайды.
Аралдықтар мен Кiшi жүз қазақтарының арасындағы тығыз байланысты орыс
деректерi де растайды. 1732 ж. 17 сәуiрде Әбiлқайыр хан Шахтемiрдiң
ордасына ұлы Нұралы сұлтанды жiбердi. Ол Арал ханына жиенiн әйелдiкке
бередi. Нұралы сұлтан мен қалыңдықты қазақ ақсүйектерiнен 60 старшын
шығарып салады. Әбiлқайыр хан ұлы кеткесiн екi күннен соң, екi адамнан
Хиуаға хат берiп жiбередi. Ол хиуалықтарға орыс қоластына кiргенiн, баласын
хиуалықтарға қарсы күресу үшiн аралдықтарға көмекке жiбергенiн, ал, сол
жылы қыркүйекте Хиуаға өзi соғыс ашатындығын хабарлайды.
XVIII ғ. 30 ж.ж. негiзiнен Батыс Қазақстан территориясында мекендеген
Кiшi жүз қазақтары жоңғарлардың қысымымен бiрте-бiрте Хиуа хандығының
солтүстiк, солтүстiк-батыс және солтүстiк-шығыс шекарасына жақындайды. 1741
ж. Кiшi жүз қазақтарының бiр бөлiгi Хорезм оазисiнiң солтүстiк-батыс
аумағынан Хиуа хандығының территориясына орналасады.
1740 ж. Хорезм халықтарының иран шахы Нәдiрдiң жорығына қарсы бiрiккен
тәуелсiздiк күресi басталды. Нәдiр шахқа ешқандай қарсылық көрсетпеген
Бұқар билеушiлерiне қарағанда, Хорезмде иран жаулаушыларына қарсы күреске
өзбектермен бiрге қарақалпақтар және аралмаңы қазақтары да қатысты. Хиуа
ханы Iлбарыс Нәдiр шахқа өте қас болды. Олар ескi жаулар едi. Нәдiр бұрын,
Солтүстiк Қорасанды Хиуа хандығының бұрынғы иелiгi санап, бiрнеше жорықтар
ұйымдастырып, онда қысқа мерзiмге Хиуа билiгiн қалпына келтiрген оның әкесi
Шерғазы ханмен де соғысқан болатын. 1716 ж. Шерғазы Мешхедтi алып,
Нишапурды қоршап ала алмайды. Хиуалықтар шегiнген соң, Нәдiр олардың соңына
түседi. Шерғазы ханның 1719 ж. Мешхедтi қайта басып алғаны жайлы да
деректер бар[11].
Iлбарыс хан да хиуалықтарды бiрнеше рет Иранға қарсы жорыққа жiбередi.
1735 ж. Нәдiр шах Шемахта болған кезде, Iлбарыс хан Чиенземил қолбасшылық
жасаған 3000 йомуд отрядын жiбередi; бұл жорық нәтижесi жайлы иран және
хиуа дерек көздерi екi түрлi хабарлайды: бiреулерi жеңiстi ирандықтарға
берсе, екiншiлерi хиуалықтарға бередi. Иран және хиуа авторларының
бағалауындағы қайшылық таңқаларлық емес, өйткенi екi жақта өздерiнiң
артықшылығын дәлелдеуге тырысады. Қолжазбаларда Iлбарыс ханның 1738 ж.
Қорасанға жасаған тағы бiр жорығы жайлы айтылады. Нәдiр шах бұл шабуылдарды
қиналмай тойтарыс бердi. 1738 ж. бұқарлықтарға көмекке Қаршы қаласын
қоршаған Нәдiр шахтың ұлы Ризақұлға қарсы үлкен әскер жiбердi.
Иран дерек көздерi 1740 ж. Нәдiр шахтың жорығын Хиуа билеушiлерiнiң
көп жылдар бойы шапқыншылықтары мен тонаушылықтарынан кек алу актiсi деп
ақтағысы келедi. Бiрақ, мұнымен келiсу қиын. Иран шахы саясатының
агрессивтiлiгi сөзсiз және Хиуа оның шапқыншылығына ұшыраған алғашқы ел
емес.
Айта кетер жәйт, Нәдiр шахпен күрес жылдарында Хорезм оазисiнiң түркi
тiлдес халықтарының феодалдық-рулық ақсүйектерiнiң қарым-қатынасы уақытша
болса да бiраз жақсарды. Әдетте бiр-бiрiмен қас болатын олар ортақ жаудың
алдында иран әскерлерiне бiрiгiп қарсы шықты. Бұл өзбек, қарақалпақ және
қазақтардың тарихи тағдырының ортақтығын көрсеттi.
Нәдiр шахпен алғашқы соғыс Чарджоу қаласы маңында болды. Иран
деректерiнiң мәлiметi бойынша Iлбарыс Нәдiр шахпен күресте 120 000 әскер
шығарған. Алдыңғы шепте Хорезм оазисiнiң барлық түркi тiлдес халықтарының
өкiлдерiнiң тұратын 30 000 әскер тұрды. Деректерде жасақты “инақтар” деп
аталатын өзбек және йомуд руларының өкiлдерi бастады. Осында тарих
сахнасына Мұхаммед Әли атты ошақ руының йомуды шығады. Ол Хиуа хандығының
Нәдiр шахпен жетi жылға созылған күресiнде Нәдiр шах өлiмiне дейiн үлкен
роль ойнайды. Екiншi қолбасшы маңғыт руынан шыққан аралдық өзбек Артық инақ
болды. Ол Iлбарыс хан тұсында және одан кейiн хандықта ықпалды қайраткер
болады.
Iлбарыс хан бұл жасақты Нәдiр шахты Хорезмге кiре берiсте тоқтатуға
жiбередi, бiрақ бұл ойы iске аспады. Хиуа әскерi қиратылады.
Хиуалықтардың осы бiрiншi жеңiлiсiнен соң, Нәдiр шахтың алдынғы
шептегi жасағы оның Чарджоудағы негiзгi әскерiмен қосылды. 1740 ж. 19
қазанда осы жақтан солтүстiкке жорық басталды. Азық-түлiк, қару-жарақ
тиелген 1100 кеме Әмудариямен төмен қарай Түйемойынға жiберiлдi. Осында
Нәдiр әскерiмен келiп, әскери база салады.
1740 ж. 10 қарашада Хазараспа мен Ханка арасында Iлбарыс пен Нәдiр
әскерлерiнiң шешушi шайқасы болды. Хиуалықтар әбден қажып, көпшiлiгi
қырылып, қалғандары ұрыс даласынан қашты. Iлбарыс маңындағылармен бiрге
Ханка қамалына тығылды. Қамал үш күндiк қоршаудан кейiн құлады. Iлбарыс
жетi жақтасымен өлiм жазасына кесiлдi[12].
Ханка құлағанға дейiн Хиуаға Кiшi жүз ханы Әбiлқайыр келдi. Кейбiр
тарихшылар оны аралдық өзбектер шақырды десе, келесiсi оны көмекке
Iлбарыстың өзi шақырған дейдi. Бiрақ, соңғысы Н.И.Веселовскийдiң:
”Әбiлқайыр Хиуаға әскерсiз, тек ақсүйектермен бiрге келдi[13]”, - дегенi
қайшылық туғызады. Олармен бiрге поручик Гладышев пен геодезист Муравин
келдi. Хиуалықтар Әбiлқайырды хан сайлады. Таққа отырған соң, келесi күнi
ол Нәдiр шахпен келiссөз жүргiзе бастайды. Әбiлқайыр хан Нәдiр шахқа
геодезист Муравиндi елшiлiкке жiбередi. Сонымен қатар, Әбiлқайыр хан Хиуа
хандығын Ресейге бағындырғысы келедi, бiрақ бұл ойын жүзеге асыра алмайды.
Нәдiр шах Әбiлқайыр ханның өзi келуiн талап еттi. Бiрақ, Әбiлқайыр хан
Хиуаны алты-жетi күн билеген соң, Арал иелiктерiне қашып кетедi.
Әбiлқайырға Нәдiр шахтың екi жақты ойыны мәлiм болады. Ол өзбек
старшындарына Әбiлқайырды өзi келгенше Хиуадан шығармауға құпия түрде
бұйырады.
Ресей қоластындағы Әбiлқайыр ханды Хиуа тағына шақыру инцидентi Нәдiр
шахтың Хиуаға жорығына сылтау болды. Хиуа хандығы бағындырылды. Нәдiр шах
басып алған елден кетпес бұрын бiрқатар әкiмшiлiк шаралар жасады. Нәдiр шах
ел басқаруды Шыңғыс тұқымы Тақыр ханға бердi. Хорезмде бұрыннан қалыптасқан
дәстүр бойынша, ол хан кеңесiмен бекiтiлдi. Осылайша, Хорезмде Нәдiр шах
жаулаушылығы әкiмшiлiк жағынан ескi ережеге еш жаңалық енгiзбедi.
Намангер Тақыр ханның билiгi кең таралмады. Әмударияның төменгi
ағысындағы арал өзбектерi, қарақалпақтар мен қазақтар Әбiлқайыр ханның
баласы Нұралыны хан көтердi. 1741 ж. Хорезм оазисiнiң халқы ирандықтардың
билiгiне қарсы көтерiлдi. Мұнда Нұралы сұлтан аз роль ойнамады.
Көтерілісшілер Хиуаны алып, Нәдiр шахтың намангерiн әскерiмен қоса қырып
салды. Хиуа тағына Нұралы отырды, бiрақ ол мұнда көп отыра алмайды. Оны сол
жылы Нәдiр шахтың ұлы Насрулла мырза құлатты.
Қалыптасқан жағдайда, қарақалпақтардың Әбiлқайыр хан ықпалынан шығуға
деген ұмтылысы күшейдi. 1743 ж. 14 тамызда қарақалпақ халқының елшiлерi
Маман батыр, Мұрат ших және Болат есаул императрица Елизавета Петровнаның
қарақалпақ халқын Ресей қол астына қабылдауына қол жеткiздi[14]. Осылайша,
Сырдарияның төменгi ағысындағы 12 000 үй қарақалпақтар ресми түрде Ресей
қол астына өттi.
Осыған орай, олар патша үкiметiне салық төлеуге тиiс болды. Бұл
олардың Әбiлқайыр билiгiнен құтылғанын бiлдiрдi. Ендi олар: ”бiз де қырғыз-
қайсақтар секiлдi Ресей қол астында болғандықтан, оған (ханға) астық
жiберуге тиiс емеспiз”, - деп салық төлеуден бас тартты. Бұған жауап
ретiнде Әбiлқайыр хан қарақалпақ ауылдарына шабуылдап, ”көпшiлiгiн
меншiгiнен айырды, өлтiрдi, тұтқындап, 20 000 iрi қара және дәл сондай
мөлшерде қой айдап кеттi”, күйреттi. Осылайша, Әбiлқайыр хан қарақалпақ
халқының тарихында жағымсыз iз қалдырды. Патша үкiметi қарақалпақтарға
көмектесуге уәде бергенiмен, оларды қорғамақ былай тұрсын, қазақ және
қарақалпақ билеушiлерiн татуластыруға әрекет етудi ойламаған да едi. Олар
түрлi саяси айла-тәсiлдермен уақыт өте осы халықтарды бүлiк шығара
алмайтындай етiп азайтып, әлсiретiп, қажытқысы келдi. Сондықтан, А.Бирзенiң
айтуынша, Әбiлқайыр ханның қарақалпақтарға қатысты әрекеттерi орыс патша
үкiметiнiң саясатына қайшылық келтiрмедi.
1748 ж. Батыр сұлтан адамдарының көмегiмен, Орта жүз сұлтаны Барақ
Әбiлқайыр ханды өлтiрдi. Патша үкiметi қолдаған оның ұлы Нұралы Кiшi жүз
ханы болды. Алайда, Нұралы ханның билiгiн Кiшi жүздiң бәрi мойындамады.
В.В.Вельяминов-Зернов: ”1748 ж. 15 қазанда шектi, шөмеке, төртқара және
қарасақал руларының билерi Батыр сұлтанды дәстүр бойынша ақ киiзге көтерiп,
хан сайлады” - деп жазды. Бұл рулар Сырдарияның төменгi ағысында көшiп-
қонған Әлiмұлының құрамында едi. Осылайша, Кiшi жүз екi хандыққа бөлiндi.
Айта кетер жәйт, иелiгi Сырдарияның төменгi ағысында орналасқан Әбiлқайыр
ханның келесi ұлы Ералы сұлтан ағасы Нұралыдан iс жүзiнде тәуелсiз едi.
Батыр сұлтан мен оның балалары және Ералы сұлтан XVIII ғ. екiншi жартысында
Нұралы ханнан бөлiнiп, Ресей билiгiн мойындаудан бас тартып, орыс және
ортаазиялық керуендердi тонады. Нақ осы иелiктер жайлы П.П. Иванов: “XIX ғ.
30 ж.ж. патшалы Ресей қазақ даласының солтүстiк бөлiгiн отарлауды негiзiнен
аяқтаған едi. Алайда, бiр жағынан Сырдарияның төменгi ағысы мен Арал
теңiзiнiң солтүстiк жағалауының арасында, екiншi жағынан Ембi өзенi мен
Каспий теңiзiнiң солтүстiк-шығыс жағалауы арасында одан да кең iс жүзiнде
Хиуаға да, Ресейге де қарамайтын далалы кеңiстiк жатты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе 2
I-тарау. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы 10
1.1 Қазақтар, қырғыздар, қарақалпақтар және Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтары
10
1.2 Орта Азия халықтарының Ресеймен қарым-қатынасының басталуы 13
II-тарау. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының шетелдiк басқыншыларға
қарсы бiрiккен күресi 19
2.1 Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама 19
III-тарау. XIX ғасырдағы Ресейдің Орта Азияны жаулап алуы 24
3.1 Орта Азия хандықтарының жойылуы 24
Қорытынды 30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 31
Кiрiспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Орта Азия Евразияның терең тұңғиығында
орналасып, дүниежүзiлiк мұхиттардың бәрiнен шамамен бiрдей қашықтықта
жатыр. Бұл кеңiстiк географиялық жағынан алғанда айтарлықтай бiртектi аймақ
болып табылады. Оны оңтүстiгi мен шығысында Памир және Тянь-Шань таулары
жүйесiнiң тiзбектерi, солтүстiгi мен солтүстiк-батысында Каспий теңiзiнiң
жағалауларына барып тiрелетiн сусыз шөлдер мен кең-байтақ далалы зоналар
қоршаған. Мыңдаған жылдар бойы тау бөктерiнде, оазистер мен құнарлы өзен
алқаптарында суармалы егiншiлiк гүлденiп, қалалар мен сауда дамыса, ал
шөлдi және далалы аймақтарда көшпендi мал шаруашылығы қалыптасты.
Көшпендiлер ғасырлар бойы оазистерге енiп, жер өңдеушi аудандарда
отырықшыланып, қалаларды басып алып отырды. Әлеуметтiк-мәдени және
шаруашылық-экономикалық дамудың мұндай жүйесi ортазиялық өркениеттiң
айрықшалығын анықтады.
Орта Азия елдерiнiң мыңдаған жылдар бойғы тарихының бiртұтастығы тек
территориялық жақындық пен өзара ықпалдастықтың әсерiнен ғана емес, табиғи-
климаттық жағдайлардың ұқсастығы әсерiнен де бүкiл аймақ жүйелi түрде ортақ
мәдени-тарихи процестердiң ықпалына ұшырап отырды.
Тарихи тағдырларының бiртұтастығы, географиялық жағдайлары мен ортақ
мәдени заңдылықтардың ықпалы нәтижесiнде Орта Азия елдерi Евразия
картасында үнемi бiртұтас және ерекше мәдени-тарихи аймақты құрады. Мұнда
этномәдени процестер ғана емес, аймақ iшiнде үнемi және кеңмасштабты қарым-
қатынасты қамтамасыз еткен iшкi шекараның болмауы да маңызды роль ойнады.
Сондықтан да Орта Азия барлық кезде мәдени-тарихи спецификасы анық
сипатталған бiртұтас аймақ болды.
Бұл этномәдени аймақта барлық тарихи дәуiрлерде әлемдiк тарихи
процестiң ұқсас және ортақ заңдылықтарының әсерi мен ықпалын бастан
кешiрдi: мұнда энеолит және қола дәуiрi кезеңiнде үндiарийлер өмiр сүрсе,
ерте темiр дәуiрiнде- үндiирандықтар өмiр сүрдi. Бiздiң заманымыздың
шегiнде ортазиялық аймаққа юэчжей, ғұн және үйсiн көшпелi тайпалары кiрдi.
Бiрiншi және екiншi мыңжылдықта түркi көшпелiлерi мен ислам дiнi далалық
аймақтармен бiрге қалалар мен оазистерде де нық бекiнiп алды. Дәл осылай,
кешiрек Шыңғыс ханның монғолдары және Темiр мен оның түркiленген ұрпақтары
барлық жерде басымдыққа ие болды. Жаңа кезеңде Орта Азияның даласы да,
шөлдерi мен оазистерi де Ресей империясының құрамына, кешiрек Кеңес
үкiметiнiң құрамына кiредi. Үш-төрт мың жылдар бойы көптеген тарихи дерек
көздерiнде iз қалдырып, фактiлермен дәлелденген Орта Азия тарихи тағдырының
бiртұтастығы тарихи уақытының сөзсiз константасы болып табылады. Қазiргi
таңда Орта Азия посткеңестiк кеңiстiктегi тарихтың мыңжылдық түп-тамыры
бүгiнгi күнгi евразиялық одақ идеясы мен интеграциялық процестердi өзектi
мәселеге айналдыруы кездейсоқ еместi.
Қазiргi таңда бұл мәселе өзектiлiгi әрбiр халық өз бетiнше
тәуелсiздiк жолына түсiп отырған жағдайда бұрынғыға қарағанда артып отыр.
Президент Н. Ә. Назарбаев айтқандай: Ұлттық тәуелсiздiгiн жариялаған жас
мемлекет өзiнiң ұлттық мүдделерiн мәлiмдейдi. Мiне осы тұста әртүрлi
қақтығыстар тууы мүмкiн, себебi жаңа мемлекеттер дамыған сайын ұлттық
мүдделердiң аумағы өсе бередi де, олардың келiсу рәсiмдерiн қатты
қиындатады. Ел басшылықтарының өзара келiсудiң iс жүзiнде жұмыс iстейтiн
жүйесiн жасауға деген саяси еркi болмаған жағдайда басқа мемлекеттердiң
ұлттық мүдделерiмен арада сөзсiз жанжал туады. Ал, мұның өзi әртүрлi
жағдайда көрiнiс беруi, тiптi, әскери текетiреске дейiн баруы мүмкiн.
Тарихи тәжiрибе мынаны көрнекiлеп көрсетiп отыр: ортақ аймақтық мүдделерi
бар елдердiң ортақ саяси, әскери, мәдени стратегиясы және соған сәйкес
тактикасы болмаса, мұның өзi, сайып келгенде, сол елдердiң әрқайсысының
жеке-жеке ұлттық мемлекеттiк мүдделерiне жету мүмкiндiктерiн жоғалтып
алуына апарып соғады[1]. Мұндай жағдайда Орта Азия мемлекеттерi жеке дара
өзбетiнше өзара байланыссыз табысты дами алмайды. Сондықтан аз және көп
санды халықтар саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынасты қажет етедi.
Мұндай интеграция әрбiр этносқа тән құбылыс болып табылады.
Ал, мұны iске асыру үшiн халқымыздың және дүниежүзiнiң көпғасырлық
тарихи тәжiрибесiне сүйенiп, тарихтан тағлым ала отырып, өзара достық пен
ынтымақтастық және бейбiтшiлiкке, сонымен қатар, Орта Азияның барлық жас
тәуелсiз мемлекеттерiнiң ұлттық мүдделерiн өзара құрметтеуге негiзделген
мықты саяси қарым-қатынас орнату арқылы Орта Азия елдерi күштi және
тәуелсiз аймақ құруға қол жеткiзе алады.
Орта Азия халықтары - қазақ, өзбек, тәжiк, түркмен, қырғыз және
қарақалпақтардың жүздеген жылғы тарихи тағдыры бiр-бiрiмен тығыз
байланысты, бiртұтас болып табылады.
1993 жылы 28-30 мамыр аралығында XVIII ғасырдағы қазақ халқының
кемеңгер мемлекеттiк қайраткерлерi Төле би, Қазыбек би мен Әйтеке би
құрметiне арналып, Оңтүстiк Қазақстан облысындағы Ордабасы жерiнде
өткiзiлген еске алу күнiне қатысқан Қазақстан, Өзбекстан мен Қырғызстан
президенттерi Нұрсұлтан Назарбаев, Ислам Кәрiмов пен Асқар Ақаев бiрiгiп
былай: Бұдан үш ғасыр бұрын қазақ халқын жоңғар шапқыншылығына қарсы
күреске бiрiктiрiп бұл тарихи тұлғалар халық тағдырын шешетiн шешiм
қабылдады. Сол бiр қиын-қыстау кезеңдерде қазақ сарбаздарымен бiрге қоңсы
жатқан өзбек, қырғыз, қарақалпақ, тәжiк, түркмен жұрттарының жау жүрек
жiгiттерi де қолдарына қару алып, ортақ жауға тойтарыс беруге үлес қосып,
халықтар достығы мен туысқандығының тағы да бiр көрiнiсi байқалды[2], -
дедi.
Жоғарыда айтылғандардың бәрi Орта Азия халықтары – қазақ, өзбек,
қырғыз, түркмен және қарақалпақтардың Ресей империясымен саяси қарым-
қатынасының дамуын зерттеуде үлкен ғылыми-саяси қызығушылық тудырады.
Сондықтан да, менiң XVIII-XIX ғ.ғ. аралығындағы кезеңдi таңдап алуым
кездейсоқ емес. Бұл кезеңде Орта Азия аймағы халықтарының өмiрiнде саяси,
этникалық, мәдени, экономикалық және әлеуметтiк маңызды өзгерiстер белең
алды. Бұл кезеңде патшалы Ресейдiң Орта Азия мемлекеттерiн қосып және
жаулап алуы, Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына қарсы бiрiккен
күресi, Ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық көтерiлiстер, Орта Азия
мемлекеттерi билеушiлерiнiң саясаты нәтижесiнде туындаған феодалдық
қақтығыстар мен өзара қырқыстар барысындағы ұлттары әртүрлi туысқан
халықтардың қарапайым бұқарасы арасындағы достық, туысқандық, бейбiтшiлiк
қарым-қатынасқа ұмтылысы сияқты маңызды оқиғалар көрiнiс табады.
XVIII-XIX ғ.ғ. Ресей империясының Орта Азиямен саяси қарым-қатынасы
төңкерiске дейiнгi тарих ғылымында терең және жан-жақты қарастырылмай, тек
осы халықтардың жалпы тарихына қатысты сұрақтарды зерттеу барысында ғана
тиiп-қашып атүстi қарастырылған.
Осы кездердегi тарихи әдебиеттерде Ресей империясының Орта Азиямен
саяси қарым-қатынасының кейбiр сұрақтарына қатысты деректер кездестiруге
болады. XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында бұл туысқан халықтардың тарихын
зерттеген алғашқы орыс зерттеушiлерi Орынбор губерниясының шенеуiктерi
болды. Олар Ресей империясының Орта Азиямен халықаралық жағдайын Ресейге
отар болып бағынуы мәселесiмен байланысты ғана қарастырған.
Е.Б.Бекмахановтың бұл сөздерi XVIII ғасырдың екiншi жартысы мен XIX ғасыр
бiрiншi жартысындағы орыс тарихнамасына да толық қатысты болып табылады.
XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында П.И. Рычковтың, В.Н. Татищевтiң,
А.И. Тевкелевтiң, И.К. Кириловтың еңбектерi жарық көрдi. Олар өзiнiң
маңыздылығын қазiргi таңда да жоғалтпаған құнды деректер қалдырды. Олардың
еңбектерiнде көршiлес елдер - Ресей, Қытай, Орта Азияның туысқан түркi
тiлдес халықтарымен қарым-қатынасы жайлы да сөз қозғады.
Әсiресе, П.И. Рычковтың еңбектерi айтарлықтай көңiл аударарлық. Автор
Орынборда ұзақ уақыт қызмет етiп, көптеген ықпалды қазақ билеушiлерi -
Әбiлқайыр хан, Әбiлмәмбет, Бөгенбай батыр, Есет батыр, Жәнiбек тархан және
т.б. кездесiп, ақпаратты олардан қолма-қол алғандықтан өте құнды түпдерек
болып табылады.
“Ресей империясының толық жинағының” тоғызыншы томында обер-секратарь
И. Кириловтың қазақ халқын бағындырып, оларды басқарудың проектiсi
енгiзiлген. Бiз бұл құжаттарда Сырдарияда өмiр сүрген қарақалпақтардың
шаруашылығы жайлы, олардың қазақтар және Хиуа хандығымен қарым-қатынасы
жайлы нақты деректер кездестiремiз.
XVIII ғасырдың бiрiншi ширегiндегi қазақтардың қарақалпақтар және
хиуалықтармен қарым-қатынасы жайлы қысқаша деректердi 1722 жылғы оныншы
наурыз, 1723 жылғы төртiншi наурыз және 1725 жылғы он алтыншы наурыздағы Ф.
Беновенидiң Бұқардан жiберген хабарларынан да кездестiруге болады.
1740 жылы қазақтардың Кiшi жүз ханы Әбiлқайырға дипломатиялық
тапсырмамен орынборлық драгун полкының поручигi Гладышев және геодезист
Муравин жiберiлдi. Олар қазақтардың, қарақалпақтардың шаруашылығы және
олардың Хиуа және Бұқармен сауда байланысы жайлы деректер жинады.
1741 жылғы қазақтардың Хиуа хандығы, қарақалпақтар және түркмендермен
қарым-қатынасы жайлы мәлiметтер А.И. Матвееваның еңбектерiнде де сақталған.
30-40 жылдары Қазақстан мен Орта Азия және олармен шекаралас аудандар,
сонымен қатар Сiбiр Ғылым Академиясы ғалымдары Г. Ф. Миллер (1705-1783), Г.
Георги (1729-1802), П.С. Паласс (1741-1811), И. П. Фальк (1727-1774), Н.П.
Рычковтың және т.б. зерттеу объектiсiне айналды. I-II Академиялық
экспедициялар (1733-1743 және 1768-1774 ж.ж.) Сiбiр, Қазақстан, Поволжье
және империяның басқа да аймақтарындағы түркi, монғол және т.б. халықтар
жөнiнде көлемдi тарихи-этнографиялық материалдар жинады.
Ресей патшалығының ортаазиялық халықтармен қарым-қатынасы жайлы
деректер бүкiл қызметтiк өмiрi Қазақстанмен байланысты болған әскери
инжененер И. Г. Андреевтiң (1743-1801) еңбегiнде де сақталған.
И.Г. Андреевтiң көптеген маңызды еңбектерi iшiнен “Қырғыз-қайсақ және
олармен шекаралас халықтарға сипаттама, сонымен қатар Ресей шекарасына,
атап айтқанда, Колыпан және Тобыл губерниялары бекiнiстерiне жақын жатқан
халықтар жайлы толықтыруларын” атап өткен жөн.
1793 ж. Хиуаға имам М. Әминнiң өтiнiшi бойынша орыс дәрiгерi майор
Бланкеннагель аттандырылды. Оның жол бойы көрiп бiлгендерiнде де қазақ-
қарақалпақ-хиуа қарым-қатынасы жайлы деректер бар.
XIX ғасырдың бiрiншi жартысында Ресейде Орта Азия жайлы деректердiң
жинақталып, зерттеу процесiнiң жаңа кезеңi болып табылады. Бұл кезде
Қазақстан оның оңтүстiк аудандарын қоспағанда Ресей империясының маңызды
сауда-экономикалық аудандарына айналып, ендi оның алдында тұрғындарға салық
мiндетiн жүктеу және территориясын шаруашылық игеру мәселесi туындайды.
Алайда, бұған қазақ жерлерiне көз тiккен Хиуа және Қоқан билеушiлерiнiң
экспансиялық саясаты да айтарлықтай кедергi жасайды. Бұл текетiрес патша
әкiмшiлiгiн отарлау мақсатымен Ресей құрамына кiрген жерлердi, тұрғындар
саны мен қоныстануын, өлкенi әрi қарай тереңдетiп, жан-жақты зерттеуге
мәжбүр еттi.
Бұл кезеңнiң зерттеу жұмыстарында Орта Азияға физикалық-географиялық,
тарихи-этнографиялық сипаттама берiлуi кездейсоқ еместiн. Бұл жұмыстарда
Ресей патшалығының - Қоқан, Хиуа, Бұқар және Қытаймен қарым-қатынасы жайлы
деректер кездеседi.
XIX ғасырдың 20 жылдарында Хиуа хандығындағы қазақтардың орналасуы,
өмiр сүру ғұрыптары, Хорезмнiң басқа халықтарымен шаруашылық және сауда
байланысы жайлы кейбiр деректер Г. Гелмерсеннiң еңбектерiнде кездеседi.
XIX ғасырдың бiрiншi ширегiнде Орта Азия халқтарының этникалық, саяси,
әлеуметтiк-экономикалық тарихын зерттеуге А.И. Левшин маңызды үлес қосты.
Ол 1820-1822 жылдары Орынбор өлкесiнде дипломаттық қызметте жүрiп,
жергiлiктi архивтi зерттеп, қазақтар жайлы көлемдi этнографиялық деректер
жинады. Оның еңбегiнiң қорытындысы 1832 жылы жарыққа шыққан “Қырғыз-қайсақ
ордалары мен далаларын суреттеу” атты қазақ халқының тарихына қатысты үш
бөлiмдi құнды зерттеу жұмысы болды. Шын мәнiнде бұл қазақ халқының тарихы
мен сол кездегi жағдайына, сонымен қатар оның көршiлес елдер және
халықтармен қарым-қатынасына байланысты алғашқы маңызды ғылыми-зерттеу
жұмысы болды.
Келесi атақты орыс шығыстанушысы В. В. Вельяминов-Зернов (1830-1904).
Ол да Орынборда қызмет етiп, 1853 жылы Уфада жарық көрген “Әбiлқайыр хан
қайтыс болған уақыттан бергi қырғыз-қайсақ және Ресейдiң Орта Азиямен қарым-
қатынасы жайлы тарихи мағлұматтар” еңбегiн жазады. Әсiресе, оның “Қасымның
хандары мен ханзадалары жайлы зерттеулер” еңбегiн ерекше атап өткен жөн. В.
В. Вельяминов-Зерновтың еңбектерi Ресей империясындағы түркi халықтары
тарихын зерттеуде тұтас бiр дәуiрдi құрайды.
Ресей мен Орта Азия халықтарының қарым-қатынасын сипаттайтын жекелеген
деректер А. И. Левшиннiң, Н.Я. Бичуриннiң, Ш.Ш. Уәлихановтың, Н.А.
Аристовтың, П.П. Семенов-Тянь-Шанскийдiң, И. Бардашевтың, М.Н. Галкиннiң,
И. Казанцевтың, М. И. Венюковтың, Н.И. Веселовскийдiң еңбектерiнде
кездеседi.
Бұл авторлардың еңбектерiнде Қоқан мен Хиуа хандықтарының iшкi және
сыртқы саяси жағдайы, олардың билеушiлерiнiң қайраткерлiгi жайлы деректер
бар.
Жоғарыда аталған еңбектердiң iшiнде Н.И. Веселовскийдiң еңбектерi
айтарлықтай қызығушылық танытады. Ол онда Хиуа хандығының әкiмшiлiк-саяси
құрылымын қарастыра отырып Ресейдің Хиуа хандығымен саяси қарым-қатынасына
тоқталады.
Бiз қарастырып отырған тақырыпта қазақ халқының кемеңгер ағартушы-
демократы Ш.Ш.Уәлиханов еңбектерiнiң алатын орны ерекше. Ол Орта Азия
халықтарының әдебиетi мен этнографиясына үлкен қызығушылық танытқан. Орта
Азия халықтарының мәдени өмiрiн зерттей отырып, ол өзбек, қырғыз, қазақ,
қарақалпақ және түркмендердiң фольклорының мазмұны мен формасы,
кейiпкерлерiнiң ортақ екенiн атап көрсеттi. Ш.Ш.Уәлиханов бұл халықтарда
мазмұны ұқсас аңыз-әңгiмелердiң болуын өмiр сүру жағдайларының ұқсастығымен
түсiндiредi.
XIX-XX ғасырлар тоғысында және кеңес үкiметi орнаған соң ресейлiк
шығыстану ғылымының әрi қарай дамуы ортаазиялық халықтар тарихының көрнектi
бiлiмпазы академик В.В. Бартольдтың есiмiмен байланысты. Азияның түркi және
басқа халықтарының тарихы мен мәдениетiне қатысты көптеген фундаментальдық
мәселелердiң өңделу жұмыстары осы кiсiнiң еншiсiне тиедi. Бiздiң мәселенi
тiкелей қозғайтын еңбектер санатына ең алдымен “Жетiсу тарихының очеркi”
жатады. Мұнда В.В. Бартольд алғаш рет өлке мен тұрғындар тарихын Орта Азия
халықтарының тарихи тағдырымен байланыстырып, жүйелi түрде баяндайды.
Ресейдің ол халықтармен қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтар В.В.
Бартольдтың басқа да еңбектерiнде қарастырылады.
Жалпы, төңкерiске дейiнгi кезеңдегi тарихи әдебиеттерге көз жүгiрте
отырып, Орта Азия халықтарының тарихы бойынша нақты деректер жинақталып,
олардың экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы жекелеген
сұрақтарды қозғайтыны жайлы айта кеткен жөн.
Бiз қарастырып отырған кезеңдегi ортаазиялық халықтардың бір-бірімен
және жаулап алушы Ресей империясымен қарым-қатынасы кеңестiк тарихнамада да
нашар өңделген мәселе болып қала бердi. Мұның өзiндiк себептерi бар.
Орта Азия халықтарының қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтарды А.
П. Чулошников (1920 жылы құрылған “Қазақстанды зерттеу қоғамының” төрағасы)
еңбегiнде қарастырылады. Оның кiтабында қазақ халқының ежелгi тарихының
негiзгi кезеңдерiн басқа да түркi тiлдес халықтардың тарихымен
байланыстырып сипаттайды.
Қазақтардың ортаазиялық басқа халықтармен қарым-қатынасына қатысты
кейбiр сұрақтар Т. Рысқұловтың, С. Д. Асфендияровтың, М. П. Вяткиннiң, П.
П. Ивановтың еңбектерiнде iшiнара қарастырылған.
Бұл еңбектердiң iшiнде ең алдымен XIX ғасырдың басындағы Ресей
империясының қоластына қарайтын қазақтардың Қоқан хандығымен қарым-
қатынасын арнайы қарастырған П.П. Ивановтың статьясын атап өту керек.
Соғыстан кейiнгi кезеңде төңкерiске дейiнгi кезеңдегi ортаазиялық
халықтардың көршілес мемлекеттермен саяси қарым-қатынасының кейбiр
аспектiлерiне бiрқатар атақты ғалым-тарихшылар мен этнографтардың еңбектерi
арналған. Осыған байланысты, Е.Б. Бекмаханов және т.б. көптеген авторлардың
мазмұнды еңбектерiн атап өту керек.
Әйгiлi қазақ тарихшысы Е.Б. Бекмахановтың монографияларында XVIII-XIX
ғасырлардағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық және саяси өмiрi жан-
жақты қарастырылады. “Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында”
монографиясының бiр тарауы қазақтардың өзбек хандықтарымен қарым-қатынасына
арналған.
У. Х. Шалекеновтың монографиялары Хорезм оазисiнiң – қазақ, өзбек,
қарақалпақ, түркмен және т.б. халықтарының қарым-қатынасын зерттеуге
қосқан құнды үлесi болып табылады. Мұнда Қарақалпақстан халықтарының тарихи
байланыстары алғаш рет тарихи-этнографиялық тұрғыдан қарастырылады.
Хорезм оазисi қазақтарының қарақалпақтар және Хиуа хандығымен қарым-
қатынасына қатысты негiзгi сұрақтар С.К. Камаловтың еңбектерiнде де
қарастырлған.
Қазақтардың ортаазиялық халықтармен тарихи байланысына қатысты кейбiр
сұрақтар Ж.К. Қасымбаевтың мазмұнды монографияларында да қарастырылады.
Атап айтқанда, Кенесары ханның Қоқан мен Бұқар және Солтүстiк Қырғызстанмен
қарым-қатынасы қарастырылады.
Орыс архив құжаттары, қытай еңбектерi, қазақ халқының өсиеттерне
негiзделген Р.Б. Сүлейменов пен В.А. Моисеевтiң кiтабында қазақ халқының
XVIII ғасырдың 30-70 жылдарындағы тарихтағы маңызды кезеңдердiң бiрi
сипатталады. Цин билеушiлерiнiң агрессиясына қарсы ортаазиялық халықтардың
бiрiккен азаттық қозғалысын ұйымдастырушылардың бiрi ретiндегi Абылай
ханның қайраткерлiгi баяндалады.
Р. Бекназаров “Оңтүстiк Қазақстан тарихының очеркi” еңбегiнде XVIII-
XIX ғ.ғ. Оңтүстiк Қазақстан қазақтарының Қоқан хандығы және Ресеймен қарым-
қатынасын зерттеген.
Сондай-ақ қырғыз ғалымдары К.У. Үсенбаевтың, В.М. Плоскийдiң, А.
Хасановтың және т.б. еңбектерiнiң маңызы зор. Олардың аймақ халықтарының
қарым-қатынасы тарихына қатысты проблемаларына арнап мазмұнды еңбектер
өңдеп жариялаған. Олар ең алдымен қырғыз халқының басқа халықтармен қарым-
қатынасын қарастырса да, осы бағытта еңбек жасауда алғаш жол салды. Мұнда
Д.В.Сапарғалиев, В.Я.Галицкий, А.Ш.Абышкаев, В.М.Плоский, А.Б.Жаманқараев,
А.Беделбаев, К.У.Сапарғалиевтердiң коллективтi еңбектерi ден қоярлықтай.
Бұл еңбекте қырғыздардың орыс, өзбек, тәжiк және қазақ халықтарымен
экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы айтылады. Негiзгi көңiл
тарихи тағдырлар бiртұтастығы, қырғыз халқының көршiлес халықтармен Ресей
құрамына кiргеннен кейiнгi мәдени-шаруашылық қарым-қатынасына бөлiнедi.
Аймақ халқының отарлық және жергiлiктi қысымға қарсы бiрiккен күресi
сипатталады.
Қырғыз халқы мен Орта Азия халықтары арасындағы достық қатынастың
пайда болуы және даму тарихын зерттеген Д.Сапарғалиевтiң еңбегi де
қызығушылық тудырады.
Қарақалпақ тарихшыларының “XVIII-XIX ғасырлардағы қарақалпақтардың
Орта Азия және Қазақстан т.б. халықтарының қарым-қатынасы тарихынан” атты
коллективтi еңбегi де қызықты. Мұнда түрлi дерек көздерiнiң негiзiнде
қарақалпақтардың Ресей, Қазақстан, Бұқар, Қоқан, Хиуа халықтарының, кешiрек
Түркiстан аймағы халықтарымен тарихи байланысы баяндалады.
С. Мадуанов пен М.У. Шалекеновтың монографиясында қазақтардың
ортазиялық көршiлес халықтармен, атап айтқанда, өзбек, қарақалпақ,
түркмендермен экономикалық, саяси және мәдени қарым-қатынасын жан-жақты
зерттеуге арналған.
Д.И. Дулатованың монографиясы XIX ғасырдың екiншi жартысы мен XX
ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық, саяси және мәдени
өмiрiнiң айтарлықтай маңызды жақтарын зерттеудiң тарихнамасына арналған.
Басқа проблемалармен қатар автор қазақтардың Ресей империясының көптеген
басқа халықтарымен қарым-қатынасын зерттеу процесiн көрсетедi.
Осылайша, әдебиеттердi шолудан көрiп отырғанымыздай бiз қарастырып
отырған кезеңдегi мәселеге байланысты сұрақтарды кеңес дәуiрi кезеңiне
дейiнгi зерттеушiлер еңбектерiнде кейбiр сұрақтарды қарастырса, кеңес
дәуiрiнiң тарихшылары еңбектерiнде тiкелей немесе жанама қарастырылады.
Қазiргi таңдағы қоғамдық дамудың Орта Азиядағы суверендi ұлттық
мемлекеттер құрылу және қалыптасу процесi барысында осы аймақтың жергiлiктi
халықтарының өткендi тану және олардың саяси, экономикалық және рухани
қайта өрлеу, ұлттық сана-сезiмнiң өсуi, сонымен қатар олардың тарихи
танымын қайта қалпына келтiруде тарих ғылымының рөлi күрт өстi. Осыған
байланысты, соңғы жылдары тарихнамада бұрынғы түсiнiктердiң күйреуi және
қайта қарастырылуы басым тенденцияға ие болып отыр.
Соңғы жүзжылдықта негiзiнен бiртұтас Орта Азия аймағын көп жағдайда
этникалық және мемлекеттiк-саяси сипатына қарай жасанды түрде бөлген
оқулықтар шығарылды. Дәл қазiргi таңда қазақтар тарихын басым қарастыратын
“Қазақстан тарихы”, өзбектер тарихын басым қарастыратын “Өзбекстан тарихы”,
қырғыздар тарихын басым қарастыратын “Қырғызстан тарихы” сияқты тарихи
тағдыры бiртұтас Орта Азия аймағы тарихының бөлек-бөлек сегменттерi ғана
бар. Бiрақ, бұл мәдени-тарихи аймақтың бүкiл алуан түрлiлiгi мен
бiртұтастығын қамтитын тарихи зерттеу жұмыстары саусақпен санарлықтай ғана.
Оның үстiне Орта Азиядағы тәуелсiз мемлекеттердiң суверендiгi бiртұтас
мәдени-тарихи кеңiстiктiң алшақтығын тереңдетiп, тарихи фактiлер мен
объективтi шындыққа қарамастан мәдени-тарихи мұраның аңызға айналып,
ұлттануына әкеп соқтырып отыр. Тарих әлi күнге дейiн ғылыми танымның
қалыптасуына көмектесiп, Орта Азия аймағындағы жас тәуелсiз мемлекеттердi
жақындастырып, аймақты дамытуға ықпал ету орнына тiкелей фальсификация мен
саяси инсинуацияның объектiсiне айналып отыр.
Орта Азия халықтары тарихын бiртұтас, жалпылама қарастыратын зерттеу
жұмысын жүргiзу, Орта Азия халықтары тарихи тағдырының бiртұтастығын
интелектуалдық негiздеу мен тәуелсiз мемлекеттердi жақындастыруда әрi қарай
жылжудың iргетасы болып табылады. Бұл курстық жұмыстың мақсаты әрбiр
халықтың артықшылықтарын көтермелеп, түрлi халықтардың тарихы мен
мәдениетiн бiр-бiрiне қарсы қою емес, олардың тарихи тағдырының
бiртұтастығын, эволюциялық дамудағы бағыттарының бiр екенiн, өмiр сүру
процестерiнiң байланыстылығын, саяси, әлеуметтiк-экономикалық және мәдени-
өркениеттiк тiршiлiк негiздерiнiң ортақтығын көрсету.
Менiң көзқарасымша Орта Азия аймағының тарихы барлық халықтардың
тағдырының бiртұтастығы тарихы ретiнде олардың этникалық шығу тегiне,
нәсiлi, тiлi, дiнiне қарамастан этноцентризмдi жеңуге ықпал етiп, адамдарды
бөлмей, керiсiнше, оларды бiрiктiру арқылы сонымен бiр уақытта
демократияландыру мен ашық азаматтық қоғам құруда маңызды роль ойнайды.
Сондықтан да, Орта Азия халықтарының әрбiреуi Орта Азия территориясында
болған тарихи процестер жайлы бiртұтас жүйелi түрде танысуға мүмкiндiгi
болу керек.
Курстық жұмыстың мақсаты. Жарық көрген әдебиеттердегi деректерге
сүйенiп, XVIII-XIX ғасырлардағы ортаазиялық халықтардың саяси қарым-
қатынасын, атап айтқанда, қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, түркмендердiң
саяси қарым-қатынасын төңкерiске дейiнгi және кеңес дәуiрi кезеңiндегi
зерттеу жұмыстарында кемшiлiктер мен қателiктердi ескере отырып, оны
халықтардың тарихи тағдырының бiртұтастығы тұрғысынан қарастырып, оған
объективтi баға беру арқылы, осы тақырыпқа қатысты тарихнаманың ақтаңдақ
беттерiн толтыру. Бұл мақсатқа жету жолында мынадай мiндеттер қойылып отыр:
1. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайын сипаттау.
2. XVIII ғасырдағы шетел басқыншылары – жоңғар, цин, иран және патша
үкiметiнiң билеушiлерiне қарсы ортаазиялық халықтардың бiрiккен күресiн
сипаттау.
3. XIX ғасырда Ресей империясының Орта Азияны жаулап алуын сипаттау.
Курстық жұмыстың құрылымына кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I-тарау. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы
1.1 Қазақтар, қырғыздар, қарақалпақтар және Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтары
XVIII ғ. Қазақстан негiзiнен бытыраңқы ел болып қала бердi. Қазақтар
ру-тайпалық бiрлестiк принциптерi үстем болған үш жүзге (Ұлы, Орта, Кiшi
жүздер) бөлiндi. Бұл жүздердiң қалыптасу процесi мен уақыты аз зерттелген.
Қолда барға сүйенсек, олар XVI ғ. дейiн қалыптасқан. Жүздердiң өмiр
сүруiнiң өзi көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы өмiр сүрген қазақ
халқының қалыптасу процесiнiң күрделiлiгiн көрсетедi.
Қазақ хандығының құрамына қазақ жүздерiне басқа қарақалпақтар да
кiрдi. XVII-XVIII ғасырларда олар қазақ хандықтарына саяси және
экономикалық жағынан тәуелдi болды. Оларды шыңғыс тұқымдары қазақ
сұлтандары биледi. 1694 жылғы орыс құжаттарында иелiгiндегi шағын қала
бекiнiстерi Тәуке ханның ордасы Түркiстанға жақын орналасқан Табұршақ
сұлтан қарақалпақтардың “билеушiсi” ретiнде аталады. Қарақалпақтар қазақ
хандығына астық түрiнде салық төлеп, ханның әскери жорықтарына атты
отрядтар шығаруға мiндеттi болды. 1709 жылы хан ретiнде Табұршақ сұлтанның
ұлы Қайып сұлтан аталады. 1722 жылы қарақалпақтардың ханы Iшiм Мұхаммед
болды. Кешiрек, 30-40 жылдары қарақалпақтар Кiшi жүз ханы Әбiлқайырдың қол
астында болды. Олар қарақалпақтарға өз билiгiн олардың ру-тайпалық
билеушiлерi - байлар, билер, дiнбасылары көмегiмен жүзеге асырды.[3]
XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында қарақалпақтардың арғы қарайғы
тағдырына 1723 жылы жоңғар басқыншылығына байланысты оқиғалар үлкен ықпал
жасады. Қарақалпақтар қазақтармен бiрге Сырдарияның жоғарғы ағысынан
Ташкентке және одан оңтүстiк-батысқа қарай және өзеннiң төменгi ағысы мен
Арал теңiзiне қарай жылжуға мәжбүр болды. Сөйтiп, Сырдарияның орта ағысын
жоңғарлар басып алу нәтижесiнде қарақалпақтар “төменгi” және “жоғарғы”
болып екiге бөлiндi. “Жоғарғылары” жоңғарларға саяси тәуелдiлiкке түссе,
“төменгiлерi” 1743 жылға дейiн (iшiнара 1762 жылға дейiн) Кiшi жүз
хандарына, кейiнiрек Хиуа хандарына тәуелдi болды[4].
XVIII ғ. басында Орта Азияда екi мемлекет - Бұқар және Хиуа
хандықтары өмiр сүрдi. Орталық билiктiң әлсiздiгiне байланысты олардан
Ферғана, Ташкент, Ұратөбе, Самарқан сияқты және т.б. дербес иелiктер
бөлiнiп шыға бастады. Осылайша, Бұқар ханының билiгi iс жүзiнде астана
территориясы және оның төңiрегiндегi аумақтармен шектелiп, оның өзiн iрi
өзбек феодалдары қатарынан тағайындалып, бас уәзiр қызметiн атқарған аталық
бақылады.
Мервтен Астрабад пен Балқан тауларына дейiн және Атрек пен Гүрген
өзендерiнiң бойындағы түркмендер мен парсылар Хиуаға салық төледi. Алайда,
Солтүстiк Қорасандағы Шерғазы ханның билiгi көпке созылмады, өйткенi ол
назарын Аралдағы Бұқарға сүйенген Темiр сұлтанмен күреске аударды. Осы
кезде қол астындағы Ферғана мен Ташкенттен қол үзген Бұқар хандығының да
ықпалы мәз болмады. Аштарханидтер әулетiнiң соңғы өкiлi Субхан-күлi хан
қайтыс болған соң, Бұхардағы хан билiгi номиналды болып қалды. Өзбек
руларының күресi сахнаға өзбек руларының өкiлдерiн шығара бастады. Маңғыт
руының аталығы Мұхаммед Хәкiм бай мен оның баласы, Бұқардағы болашақ маңғыт
династиясының негiзiн қалаушысы Мұхаммед Рақым сияқты тұлғалар да осы кезде
пайда болды. Хандықтың iшкi өмiрiнде өзара қырқыс пен анархия орнады.
1740 ж. Сефевидтiк Иранда билiк басына келген Нәдiр шах Хиуа мен Бұқардағы
саяси жағдайдың тұрақсыздығына, Бұқар мен Хиуа хандықтарының iшкi қырқыс
және өзара соғыстан әлсiрегендiгiн пайдаланып, оларды үлкен жеңiлiске
ұшыратты[5]. XVIII ғ. екiншi жартысында Бұхар хандығында билiк басына
маңғыт руынан шыққан жергiлiктi феодалдық ақсүйектер өкiлi келiп, олардың
тұсында тәуелсiздiкке қол жеткен соң, мұнда экономикалық және саяси өмiрде
салыстырмалы түрде тұрақтылық байқалды. Жоғарғы билiк үшiн феодалдық
топтардың үздiксiз күресi барысында, Ташкент және оның аймағы бұл күрестен
тыс қалды немесе қандай болған жағдайда да оған назар аударылмады. Осының
нәтижесiнде Ташкент XVIII ғ. басында оқшауланып, жергiлiктi қожалардың
басқаруымен iс жүзiнде айналасындағы отырықшы және көшпелi аудандарымен
тәуелсiз иелiкке айналды.
1709 ж. өзiнде-ақ Ташкенттегi билiк қожалар қолына көштi. Олар,
билеушi Шыңғыс тұқымынан болу керек деген шығыс дәстүрiнiң ықпалымен ғана,
қаланы сөз жүзiнде билеген хандардан тәуелсiз болды. XVIII ғ. бiрiншi
жартысында Ташкентте хан тағында Ұлы жүз хандары Болат, Жолбарыс т.б.
отырды[6].
XVIII ғ. 20-30 ж.ж. Ұлы жүз ханы Жолбарыс (1720-1739 ж.ж.) жоңғар
қонтайшысының билiгiн мойындап, оның вассалына айналды. Ташкент пен Сайрам
оазистерiнiң Там, Шымкент, Ходжент, Сайрам, Түркiстан және т.б. қалалар мен
олардың көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы тұрғындары Жолбарыс ханның
қол астына кiрдi. Вассал-Жолбарыс ханның резиденциясы Ташкент қаласында
болды. Жолбарыс хан тұрғындардан көп бөлiгi жоңғар қонтайшысының қазынасына
түскен салық жинады. Ауыр алым-салықтар еңбекшi халықтың жағдайын
нашарлатып, оларды хан билiгiне қарсы ашық көтерiлiске шығуға мәжбүрледi.
1739 ж. Ташкент қаласының еңбекшiлерi қазақ феодалдарының жойқын
шапқыншылығынан “қорғамай, әдiл үкiм шығармаған” Жолбарыс ханға қарсы
көтерiлiске шықты. 1740 ж. 5 сәуiрде Жолбарыс хан мешiтте бауыздалды.
Ташкент және Ұлы жүз қазақтарын Жолбарыс ханнан кейiн “Түркiстанның
ханнан артық билеушiсi саналған” ықпалды старшын Төле би (1663-1756 ж.ж.)
басқарып, салық жинады[7].
XVIII ғ. 70 ж. Ташкенттегi билiк Жүнiс қожа бастаған жергiлiктi
қожалардың қолына көштi. Жүнiс қожаның Ташкенттi билеген қазақ биi Төле
Әлiбеков (1739-1756ж.ж.) қарамағында қызымет еткенi жайлы қызықты қазақ
өсиетi бар. Төле би қайтыс болған соң Жүнiс қожа қазақтарға соғыс ашып, 15-
20 жыл көлемiнде Ташкенттi тартып алады. Ташкенттi иеленген соң Жүнiс қожа
көп кешiкпей Ұлы жүз қазақтарын да бағындырды. Бұл жаулаушылық әрекетi 1798
ж. аяқталып, солтүстiк-шығыста Шымкентпен солтүстiк-батыстағы Түркiстанның
арасындағы территориялармен шектелдi. Сонымен қатар, Жүнiс қожа Ұлы жүзде
хан билiгiн жойып, далаға өз ықпалын тарату үшiн қазақтың ықпалды кiсiлерiн
өзiнде аманат етiп ұстады.
XVIII ғ. соңында Ташкенттiң дербес иелiк ретiнде шарықтау шегiне
жеттi. Ташкенттiң саяси дербестiкке жетуiне оның қазақ даласымен шекарада
орналасып, отырықшы-жер өңдеушi және көшпелi-малшы аудандарының арасындағы
маңызды сауда орталығына айналдырған тиiмдi географиялық жағдаиы да елеулi
әсерiн тигiздi.
Ташкент иелiгiнiң арғы қарайғы тағдыры, XVIII ғ. басында бiрiгу және
Қоқан шекарасының кеңею процесiнде тәуелсiз Ферғана иелiктерi бiрiнен соң
бiрi жаулап алынып, оның қол астына кiрген, Ферғана жазығындағы оқиғалар
барысымен тығыз байланысты болды. В.В. Бартольдтың айтуынша: “XVIII ғ.
соңында Ферғанада қазақтар мен өзбектер арасындағы күрес нәтижесiнде, билiк
қысқа мерзiмге жергiлiктi қожалар қолына өттi”,-дейдi[8]. 1710 ж. Ферғанада
билiк басындағы қожаларды Қоқан хандығы Ресейге қосылғанға дейiн билiк
құрған, жаңа хан әулетiнiң негiзiн қалаушы, минг өзбек руының басшысы
Шахрух би құлатты. Алғашқыда бұл әулеттiң өкiлдерi билiгiнде Қоқанға жақын
жатқан аудандар ғана болды. Бiрақ, XVIII ғ. екiншi жартысында-ақ күшейген
Қоқан иелiгi өз билiгiн Ферғана жазығының көпшiлiк бөлiгi мен iшiнара
Ташкент иелiгiнiң жерлерiне де жүргiзе бастады.
1751 ж. Ердана би (1751-1770 ж.ж.) Қоқан билеушiсi болып тағайындалды.
Оның тұсында Қоқан иелiгi Бұқар және Хиуа хандықтарымен бiрге Орта Азиядағы
үшiншi iрi мемлекет қатарына қосылды. 60 ж.ж. Ердана би көшпелi қырғыз
руларымен одақтастық саясатынан күштеп бағындыру және қырғыз жерлерiнiң
есебiнен өз иелiгiн кеңейту саясатына көшедi. Алғашқыда қырғыз руларының
өзара қырқысын пайдаланған Ердана би Ош пен Үзгент қалаларын аймағымен
бiрге қосып алуға ұмтылады. Алайда, қырғыз рулары табанды қарсылық
көрсетедi. Бұған дәлел ретiнде Ош қаласы мен оның маңындағы қырғыздарды
бағындыру үшiн қоқан билеушiлерiнiң үш iрi жорық ұйымдастыруына тура
келгендiгiн айтудың өзi жеткiлiктi. Олар Кетпен Төбе жазығының қырғыздарын
да күшпен бағындыруға үш рет тырысты. Ходжент қаласы маңындағы және Шығыс
Түркiстан шегiндегi көшпелi қырғыздарға бiрнеше жорық жасалды. Жалпы
алғанда, XVIII ғ. 70 ж.ж. Ферғана арқылы өткен Ф. Ефремовтың айтуынша:
”Қырғыздар өздерiн тәуелсiз сезiнiп, Қоқан олардың иелiктерiмен тек
шекаралас болды. Алайда, 80 ж.ж. ферғана қырғыздары түгел және Тянь-Шань
қырғыздарының бiр бөлiгi күшейiп, шекарасын кеңейткен Қоқан хандығына
тәуелдi болды”[9]. Қоқан тағына Ердана биден соң, XVIII ғ. соңына дейiн
билеген Нарбота би (1770-1800ж.ж.) келедi. Оның билiгi Ферғана жазығының
орталық бөлiгiмен шектеледi. Жазықтың солтүстiк-шығысында Алтайдан Қашғарға
дейiн қырғыз рулары тiршiлiк еттi. Қоқан хандығының қырғыздар территориясын
басып алу процесi (1762-1821 ж.ж.) ұзаққа созылып, тәуелсiздiк үшiн
күрескен қырғыз халқының табанды қарсылығымен сипатталады.
XVIII ғ. басы Хиуа хандығы үшiн де үздiксiз соғыс пен қарбалас кезеңi
болды. Хиуада жекелеген феодалдар арасында және бiтұтас феодалдық топтар
арасында үнемi қақтығыстар жүрiп жатты. Хандар бiрiнен соң, бiрi ауысып
отырды.
1.2 Орта Азия халықтарының Ресеймен қарым-қатынасының басталуы
Өзбек көпестерiнiң делдалдығын пайдаланған қазақтар Бұхар мен Ресейдiң
түрлi бұйымдарын сатып алды. Солтүстiк Хорезмдегi өзбектердiң Арал
иелiгiндегi орталығы Шахтемiр мен Қоңырат қалалары болды. Олар Хиуа
қаласына оппозиция қалыптастырды. 1714 ж. Жәдiгер хан тұсында арал
өзбектерi аралмаңы қарақалпақ және қазақтарымен бiрге оған қарсы шығып,
Аралға өздерi әкелген қазақ сұлтаны және қарақалпақ ханы Iшiм Мұхаммедке
ант қабылдады. “Жәдiгер хан оған қарсы екi рет жорық жасап, үш рет әскер
жiбердi”[10]. Алайда, аралдықтарды бағындыра алмады.
Аралдық өзбектер Хиуамен соғыста үнемi қарақалпақтар мен қазақтарға
арқа сүйедi. Жәдiгер хан өлген соң (1714 ж.) Хиуаның келесi ханы Шерғазы
(1715-1728 ж.ж.) 1715 ж. Арал иелiгiндегi қарақалпақтар мен аралмаңы
қазақтарын бағындыру үшiн бiрнеше жорық ұйымдастырады. Бiрақ, ол да бұл
территорияны бағындырып, бекiнiп ала алмайды. Қарақалпақтар мен қазақтар
малдары мен тұрақтарын тастап, Сырдария мен Жаңадарияға бет алады. Оларды
ығыстырған соң Шерғазы хан аралдықтарды да жеңiлiске ұшыратты. Хиуа
әскерiнен жеңiлген Арал ханы Шахтемiрдiң одақтасы Шердалы би Амударияны
жүзiп өтiп, қарақалпақтарға барып қосылды. Шахтемiр де осында келдi.
Бiрнеше жылдан соң, Хиуада Iлбарыс хан (1728-1740 ж.ж.) тұсында
қарақалпақ және қазақтармен бiрге аралдықтар қайта көтерiлiп, хиуалықтарды
қырып салады. Осыдан соң, 1735 ж. жер жастана жеңiлген аралдықтар,
қарақалпақтар мен аралмаңы қазақтары Iлбарыс хан билiгiн мойындайды.
Аралдықтар мен Кiшi жүз қазақтарының арасындағы тығыз байланысты орыс
деректерi де растайды. 1732 ж. 17 сәуiрде Әбiлқайыр хан Шахтемiрдiң
ордасына ұлы Нұралы сұлтанды жiбердi. Ол Арал ханына жиенiн әйелдiкке
бередi. Нұралы сұлтан мен қалыңдықты қазақ ақсүйектерiнен 60 старшын
шығарып салады. Әбiлқайыр хан ұлы кеткесiн екi күннен соң, екi адамнан
Хиуаға хат берiп жiбередi. Ол хиуалықтарға орыс қоластына кiргенiн, баласын
хиуалықтарға қарсы күресу үшiн аралдықтарға көмекке жiбергенiн, ал, сол
жылы қыркүйекте Хиуаға өзi соғыс ашатындығын хабарлайды.
XVIII ғ. 30 ж.ж. негiзiнен Батыс Қазақстан территориясында мекендеген
Кiшi жүз қазақтары жоңғарлардың қысымымен бiрте-бiрте Хиуа хандығының
солтүстiк, солтүстiк-батыс және солтүстiк-шығыс шекарасына жақындайды. 1741
ж. Кiшi жүз қазақтарының бiр бөлiгi Хорезм оазисiнiң солтүстiк-батыс
аумағынан Хиуа хандығының территориясына орналасады.
1740 ж. Хорезм халықтарының иран шахы Нәдiрдiң жорығына қарсы бiрiккен
тәуелсiздiк күресi басталды. Нәдiр шахқа ешқандай қарсылық көрсетпеген
Бұқар билеушiлерiне қарағанда, Хорезмде иран жаулаушыларына қарсы күреске
өзбектермен бiрге қарақалпақтар және аралмаңы қазақтары да қатысты. Хиуа
ханы Iлбарыс Нәдiр шахқа өте қас болды. Олар ескi жаулар едi. Нәдiр бұрын,
Солтүстiк Қорасанды Хиуа хандығының бұрынғы иелiгi санап, бiрнеше жорықтар
ұйымдастырып, онда қысқа мерзiмге Хиуа билiгiн қалпына келтiрген оның әкесi
Шерғазы ханмен де соғысқан болатын. 1716 ж. Шерғазы Мешхедтi алып,
Нишапурды қоршап ала алмайды. Хиуалықтар шегiнген соң, Нәдiр олардың соңына
түседi. Шерғазы ханның 1719 ж. Мешхедтi қайта басып алғаны жайлы да
деректер бар[11].
Iлбарыс хан да хиуалықтарды бiрнеше рет Иранға қарсы жорыққа жiбередi.
1735 ж. Нәдiр шах Шемахта болған кезде, Iлбарыс хан Чиенземил қолбасшылық
жасаған 3000 йомуд отрядын жiбередi; бұл жорық нәтижесi жайлы иран және
хиуа дерек көздерi екi түрлi хабарлайды: бiреулерi жеңiстi ирандықтарға
берсе, екiншiлерi хиуалықтарға бередi. Иран және хиуа авторларының
бағалауындағы қайшылық таңқаларлық емес, өйткенi екi жақта өздерiнiң
артықшылығын дәлелдеуге тырысады. Қолжазбаларда Iлбарыс ханның 1738 ж.
Қорасанға жасаған тағы бiр жорығы жайлы айтылады. Нәдiр шах бұл шабуылдарды
қиналмай тойтарыс бердi. 1738 ж. бұқарлықтарға көмекке Қаршы қаласын
қоршаған Нәдiр шахтың ұлы Ризақұлға қарсы үлкен әскер жiбердi.
Иран дерек көздерi 1740 ж. Нәдiр шахтың жорығын Хиуа билеушiлерiнiң
көп жылдар бойы шапқыншылықтары мен тонаушылықтарынан кек алу актiсi деп
ақтағысы келедi. Бiрақ, мұнымен келiсу қиын. Иран шахы саясатының
агрессивтiлiгi сөзсiз және Хиуа оның шапқыншылығына ұшыраған алғашқы ел
емес.
Айта кетер жәйт, Нәдiр шахпен күрес жылдарында Хорезм оазисiнiң түркi
тiлдес халықтарының феодалдық-рулық ақсүйектерiнiң қарым-қатынасы уақытша
болса да бiраз жақсарды. Әдетте бiр-бiрiмен қас болатын олар ортақ жаудың
алдында иран әскерлерiне бiрiгiп қарсы шықты. Бұл өзбек, қарақалпақ және
қазақтардың тарихи тағдырының ортақтығын көрсеттi.
Нәдiр шахпен алғашқы соғыс Чарджоу қаласы маңында болды. Иран
деректерiнiң мәлiметi бойынша Iлбарыс Нәдiр шахпен күресте 120 000 әскер
шығарған. Алдыңғы шепте Хорезм оазисiнiң барлық түркi тiлдес халықтарының
өкiлдерiнiң тұратын 30 000 әскер тұрды. Деректерде жасақты “инақтар” деп
аталатын өзбек және йомуд руларының өкiлдерi бастады. Осында тарих
сахнасына Мұхаммед Әли атты ошақ руының йомуды шығады. Ол Хиуа хандығының
Нәдiр шахпен жетi жылға созылған күресiнде Нәдiр шах өлiмiне дейiн үлкен
роль ойнайды. Екiншi қолбасшы маңғыт руынан шыққан аралдық өзбек Артық инақ
болды. Ол Iлбарыс хан тұсында және одан кейiн хандықта ықпалды қайраткер
болады.
Iлбарыс хан бұл жасақты Нәдiр шахты Хорезмге кiре берiсте тоқтатуға
жiбередi, бiрақ бұл ойы iске аспады. Хиуа әскерi қиратылады.
Хиуалықтардың осы бiрiншi жеңiлiсiнен соң, Нәдiр шахтың алдынғы
шептегi жасағы оның Чарджоудағы негiзгi әскерiмен қосылды. 1740 ж. 19
қазанда осы жақтан солтүстiкке жорық басталды. Азық-түлiк, қару-жарақ
тиелген 1100 кеме Әмудариямен төмен қарай Түйемойынға жiберiлдi. Осында
Нәдiр әскерiмен келiп, әскери база салады.
1740 ж. 10 қарашада Хазараспа мен Ханка арасында Iлбарыс пен Нәдiр
әскерлерiнiң шешушi шайқасы болды. Хиуалықтар әбден қажып, көпшiлiгi
қырылып, қалғандары ұрыс даласынан қашты. Iлбарыс маңындағылармен бiрге
Ханка қамалына тығылды. Қамал үш күндiк қоршаудан кейiн құлады. Iлбарыс
жетi жақтасымен өлiм жазасына кесiлдi[12].
Ханка құлағанға дейiн Хиуаға Кiшi жүз ханы Әбiлқайыр келдi. Кейбiр
тарихшылар оны аралдық өзбектер шақырды десе, келесiсi оны көмекке
Iлбарыстың өзi шақырған дейдi. Бiрақ, соңғысы Н.И.Веселовскийдiң:
”Әбiлқайыр Хиуаға әскерсiз, тек ақсүйектермен бiрге келдi[13]”, - дегенi
қайшылық туғызады. Олармен бiрге поручик Гладышев пен геодезист Муравин
келдi. Хиуалықтар Әбiлқайырды хан сайлады. Таққа отырған соң, келесi күнi
ол Нәдiр шахпен келiссөз жүргiзе бастайды. Әбiлқайыр хан Нәдiр шахқа
геодезист Муравиндi елшiлiкке жiбередi. Сонымен қатар, Әбiлқайыр хан Хиуа
хандығын Ресейге бағындырғысы келедi, бiрақ бұл ойын жүзеге асыра алмайды.
Нәдiр шах Әбiлқайыр ханның өзi келуiн талап еттi. Бiрақ, Әбiлқайыр хан
Хиуаны алты-жетi күн билеген соң, Арал иелiктерiне қашып кетедi.
Әбiлқайырға Нәдiр шахтың екi жақты ойыны мәлiм болады. Ол өзбек
старшындарына Әбiлқайырды өзi келгенше Хиуадан шығармауға құпия түрде
бұйырады.
Ресей қоластындағы Әбiлқайыр ханды Хиуа тағына шақыру инцидентi Нәдiр
шахтың Хиуаға жорығына сылтау болды. Хиуа хандығы бағындырылды. Нәдiр шах
басып алған елден кетпес бұрын бiрқатар әкiмшiлiк шаралар жасады. Нәдiр шах
ел басқаруды Шыңғыс тұқымы Тақыр ханға бердi. Хорезмде бұрыннан қалыптасқан
дәстүр бойынша, ол хан кеңесiмен бекiтiлдi. Осылайша, Хорезмде Нәдiр шах
жаулаушылығы әкiмшiлiк жағынан ескi ережеге еш жаңалық енгiзбедi.
Намангер Тақыр ханның билiгi кең таралмады. Әмударияның төменгi
ағысындағы арал өзбектерi, қарақалпақтар мен қазақтар Әбiлқайыр ханның
баласы Нұралыны хан көтердi. 1741 ж. Хорезм оазисiнiң халқы ирандықтардың
билiгiне қарсы көтерiлдi. Мұнда Нұралы сұлтан аз роль ойнамады.
Көтерілісшілер Хиуаны алып, Нәдiр шахтың намангерiн әскерiмен қоса қырып
салды. Хиуа тағына Нұралы отырды, бiрақ ол мұнда көп отыра алмайды. Оны сол
жылы Нәдiр шахтың ұлы Насрулла мырза құлатты.
Қалыптасқан жағдайда, қарақалпақтардың Әбiлқайыр хан ықпалынан шығуға
деген ұмтылысы күшейдi. 1743 ж. 14 тамызда қарақалпақ халқының елшiлерi
Маман батыр, Мұрат ших және Болат есаул императрица Елизавета Петровнаның
қарақалпақ халқын Ресей қол астына қабылдауына қол жеткiздi[14]. Осылайша,
Сырдарияның төменгi ағысындағы 12 000 үй қарақалпақтар ресми түрде Ресей
қол астына өттi.
Осыған орай, олар патша үкiметiне салық төлеуге тиiс болды. Бұл
олардың Әбiлқайыр билiгiнен құтылғанын бiлдiрдi. Ендi олар: ”бiз де қырғыз-
қайсақтар секiлдi Ресей қол астында болғандықтан, оған (ханға) астық
жiберуге тиiс емеспiз”, - деп салық төлеуден бас тартты. Бұған жауап
ретiнде Әбiлқайыр хан қарақалпақ ауылдарына шабуылдап, ”көпшiлiгiн
меншiгiнен айырды, өлтiрдi, тұтқындап, 20 000 iрi қара және дәл сондай
мөлшерде қой айдап кеттi”, күйреттi. Осылайша, Әбiлқайыр хан қарақалпақ
халқының тарихында жағымсыз iз қалдырды. Патша үкiметi қарақалпақтарға
көмектесуге уәде бергенiмен, оларды қорғамақ былай тұрсын, қазақ және
қарақалпақ билеушiлерiн татуластыруға әрекет етудi ойламаған да едi. Олар
түрлi саяси айла-тәсiлдермен уақыт өте осы халықтарды бүлiк шығара
алмайтындай етiп азайтып, әлсiретiп, қажытқысы келдi. Сондықтан, А.Бирзенiң
айтуынша, Әбiлқайыр ханның қарақалпақтарға қатысты әрекеттерi орыс патша
үкiметiнiң саясатына қайшылық келтiрмедi.
1748 ж. Батыр сұлтан адамдарының көмегiмен, Орта жүз сұлтаны Барақ
Әбiлқайыр ханды өлтiрдi. Патша үкiметi қолдаған оның ұлы Нұралы Кiшi жүз
ханы болды. Алайда, Нұралы ханның билiгiн Кiшi жүздiң бәрi мойындамады.
В.В.Вельяминов-Зернов: ”1748 ж. 15 қазанда шектi, шөмеке, төртқара және
қарасақал руларының билерi Батыр сұлтанды дәстүр бойынша ақ киiзге көтерiп,
хан сайлады” - деп жазды. Бұл рулар Сырдарияның төменгi ағысында көшiп-
қонған Әлiмұлының құрамында едi. Осылайша, Кiшi жүз екi хандыққа бөлiндi.
Айта кетер жәйт, иелiгi Сырдарияның төменгi ағысында орналасқан Әбiлқайыр
ханның келесi ұлы Ералы сұлтан ағасы Нұралыдан iс жүзiнде тәуелсiз едi.
Батыр сұлтан мен оның балалары және Ералы сұлтан XVIII ғ. екiншi жартысында
Нұралы ханнан бөлiнiп, Ресей билiгiн мойындаудан бас тартып, орыс және
ортаазиялық керуендердi тонады. Нақ осы иелiктер жайлы П.П. Иванов: “XIX ғ.
30 ж.ж. патшалы Ресей қазақ даласының солтүстiк бөлiгiн отарлауды негiзiнен
аяқтаған едi. Алайда, бiр жағынан Сырдарияның төменгi ағысы мен Арал
теңiзiнiң солтүстiк жағалауының арасында, екiншi жағынан Ембi өзенi мен
Каспий теңiзiнiң солтүстiк-шығыс жағалауы арасында одан да кең iс жүзiнде
Хиуаға да, Ресейге де қарамайтын далалы кеңiстiк жатты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz