Орта Азия халықтарының Ресеймен қарым - қатынасының басталуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кiрiспе2

I-тарау. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының саяси жағдайы10

1. 1 Қазақтар, қырғыздар, қарақалпақтар және Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтары10

1. 2 Орта Азия халықтарының Ресеймен қарым-қатынасының басталуы13

II-тарау. XVIII ғасырдағы Орта Азия халықтарының шетелдiк басқыншыларға қарсы бiрiккен күресi19

2. 1 Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама19

III-тарау. XIX ғасырдағы Ресейдің Орта Азияны жаулап алуы24

3. 1 Орта Азия хандықтарының жойылуы24

Қорытынды30

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі31

Кiрiспе

Курстық жұмыстың өзектілігі. Орта Азия Евразияның терең тұңғиығында орналасып, дүниежүзiлiк мұхиттардың бәрiнен шамамен бiрдей қашықтықта жатыр. Бұл кеңiстiк географиялық жағынан алғанда айтарлықтай бiртектi аймақ болып табылады. Оны оңтүстiгi мен шығысында Памир және Тянь-Шань таулары жүйесiнiң тiзбектерi, солтүстiгi мен солтүстiк-батысында Каспий теңiзiнiң жағалауларына барып тiрелетiн сусыз шөлдер мен кең-байтақ далалы зоналар қоршаған. Мыңдаған жылдар бойы тау бөктерiнде, оазистер мен құнарлы өзен алқаптарында суармалы егiншiлiк гүлденiп, қалалар мен сауда дамыса, ал шөлдi және далалы аймақтарда көшпендi мал шаруашылығы қалыптасты. Көшпендiлер ғасырлар бойы оазистерге енiп, жер өңдеушi аудандарда отырықшыланып, қалаларды басып алып отырды. Әлеуметтiк-мәдени және шаруашылық-экономикалық дамудың мұндай жүйесi ортазиялық өркениеттiң айрықшалығын анықтады.

Орта Азия елдерiнiң мыңдаған жылдар бойғы тарихының бiртұтастығы тек территориялық жақындық пен өзара ықпалдастықтың әсерiнен ғана емес, табиғи-климаттық жағдайлардың ұқсастығы әсерiнен де бүкiл аймақ жүйелi түрде ортақ мәдени-тарихи процестердiң ықпалына ұшырап отырды.

Тарихи тағдырларының бiртұтастығы, географиялық жағдайлары мен ортақ мәдени заңдылықтардың ықпалы нәтижесiнде Орта Азия елдерi Евразия картасында үнемi бiртұтас және ерекше мәдени-тарихи аймақты құрады. Мұнда этномәдени процестер ғана емес, аймақ iшiнде үнемi және кеңмасштабты қарым-қатынасты қамтамасыз еткен iшкi шекараның болмауы да маңызды роль ойнады. Сондықтан да Орта Азия барлық кезде мәдени-тарихи спецификасы анық сипатталған бiртұтас аймақ болды.

Бұл этномәдени аймақта барлық тарихи дәуiрлерде әлемдiк тарихи процестiң ұқсас және ортақ заңдылықтарының әсерi мен ықпалын бастан кешiрдi: мұнда энеолит және қола дәуiрi кезеңiнде үндiарийлер өмiр сүрсе, ерте темiр дәуiрiнде- үндiирандықтар өмiр сүрдi. Бiздiң заманымыздың шегiнде ортазиялық аймаққа юэчжей, ғұн және үйсiн көшпелi тайпалары кiрдi. Бiрiншi және екiншi мыңжылдықта түркi көшпелiлерi мен ислам дiнi далалық аймақтармен бiрге қалалар мен оазистерде де нық бекiнiп алды. Дәл осылай, кешiрек Шыңғыс ханның монғолдары және Темiр мен оның түркiленген ұрпақтары барлық жерде басымдыққа ие болды. Жаңа кезеңде Орта Азияның даласы да, шөлдерi мен оазистерi де Ресей империясының құрамына, кешiрек Кеңес үкiметiнiң құрамына кiредi. Үш-төрт мың жылдар бойы көптеген тарихи дерек көздерiнде iз қалдырып, фактiлермен дәлелденген Орта Азия тарихи тағдырының бiртұтастығы тарихи уақытының сөзсiз константасы болып табылады. Қазiргi таңда Орта Азия посткеңестiк кеңiстiктегi тарихтың мыңжылдық түп-тамыры бүгiнгi күнгi евразиялық одақ идеясы мен интеграциялық процестердi өзектi мәселеге айналдыруы кездейсоқ еместi.

Қазiргi таңда бұл мәселе өзектiлiгi әрбiр халық өз бетiнше тәуелсiздiк жолына түсiп отырған жағдайда бұрынғыға қарағанда артып отыр. Президент Н. Ә. Назарбаев айтқандай: «Ұлттық тәуелсiздiгiн жариялаған жас мемлекет өзiнiң ұлттық мүдделерiн мәлiмдейдi. Мiне осы тұста әртүрлi қақтығыстар тууы мүмкiн, себебi жаңа мемлекеттер дамыған сайын ұлттық мүдделердiң аумағы өсе бередi де, олардың келiсу рәсiмдерiн қатты қиындатады. Ел басшылықтарының өзара келiсудiң iс жүзiнде жұмыс iстейтiн жүйесiн жасауға деген саяси еркi болмаған жағдайда басқа мемлекеттердiң ұлттық мүдделерiмен арада сөзсiз жанжал туады. Ал, мұның өзi әртүрлi жағдайда көрiнiс беруi, тiптi, әскери текетiреске дейiн баруы мүмкiн. Тарихи тәжiрибе мынаны көрнекiлеп көрсетiп отыр: ортақ аймақтық мүдделерi бар елдердiң ортақ саяси, әскери, мәдени стратегиясы және соған сәйкес тактикасы болмаса, мұның өзi, сайып келгенде, сол елдердiң әрқайсысының жеке-жеке ұлттық мемлекеттiк мүдделерiне жету мүмкiндiктерiн жоғалтып алуына апарып соғады1». Мұндай жағдайда Орта Азия мемлекеттерi жеке дара өзбетiнше өзара байланыссыз табысты дами алмайды. Сондықтан аз және көп санды халықтар саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынасты қажет етедi. Мұндай интеграция әрбiр этносқа тән құбылыс болып табылады.

Ал, мұны iске асыру үшiн халқымыздың және дүниежүзiнiң көпғасырлық тарихи тәжiрибесiне сүйенiп, тарихтан тағлым ала отырып, өзара достық пен ынтымақтастық және бейбiтшiлiкке, сонымен қатар, Орта Азияның барлық жас тәуелсiз мемлекеттерiнiң ұлттық мүдделерiн өзара құрметтеуге негiзделген мықты саяси қарым-қатынас орнату арқылы Орта Азия елдерi күштi және тәуелсiз аймақ құруға қол жеткiзе алады.

Орта Азия халықтары - қазақ, өзбек, тәжiк, түркмен, қырғыз және қарақалпақтардың жүздеген жылғы тарихи тағдыры бiр-бiрiмен тығыз байланысты, бiртұтас болып табылады.

1993 жылы 28-30 мамыр аралығында XVIII ғасырдағы қазақ халқының кемеңгер мемлекеттiк қайраткерлерi Төле би, Қазыбек би мен Әйтеке би құрметiне арналып, Оңтүстiк Қазақстан облысындағы Ордабасы жерiнде өткiзiлген еске алу күнiне қатысқан Қазақстан, Өзбекстан мен Қырғызстан президенттерi Нұрсұлтан Назарбаев, Ислам Кәрiмов пен Асқар Ақаев бiрiгiп былай: «Бұдан үш ғасыр бұрын қазақ халқын жоңғар шапқыншылығына қарсы күреске бiрiктiрiп бұл тарихи тұлғалар халық тағдырын шешетiн шешiм қабылдады. Сол бiр қиын-қыстау кезеңдерде қазақ сарбаздарымен бiрге қоңсы жатқан өзбек, қырғыз, қарақалпақ, тәжiк, түркмен жұрттарының жау жүрек жiгiттерi де қолдарына қару алып, ортақ жауға тойтарыс беруге үлес қосып, халықтар достығы мен туысқандығының тағы да бiр көрiнiсi байқалды2», - дедi.

Жоғарыда айтылғандардың бәрi Орта Азия халықтары - қазақ, өзбек, қырғыз, түркмен және қарақалпақтардың Ресей империясымен саяси қарым-қатынасының дамуын зерттеуде үлкен ғылыми-саяси қызығушылық тудырады.

Сондықтан да, менiң XVIII-XIX ғ. ғ. аралығындағы кезеңдi таңдап алуым кездейсоқ емес. Бұл кезеңде Орта Азия аймағы халықтарының өмiрiнде саяси, этникалық, мәдени, экономикалық және әлеуметтiк маңызды өзгерiстер белең алды. Бұл кезеңде патшалы Ресейдiң Орта Азия мемлекеттерiн қосып және жаулап алуы, Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына қарсы бiрiккен күресi, Ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық көтерiлiстер, Орта Азия мемлекеттерi билеушiлерiнiң саясаты нәтижесiнде туындаған феодалдық қақтығыстар мен өзара қырқыстар барысындағы ұлттары әртүрлi туысқан халықтардың қарапайым бұқарасы арасындағы достық, туысқандық, бейбiтшiлiк қарым-қатынасқа ұмтылысы сияқты маңызды оқиғалар көрiнiс табады.

XVIII-XIX ғ. ғ. Ресей империясының Орта Азиямен саяси қарым-қатынасы төңкерiске дейiнгi тарих ғылымында терең және жан-жақты қарастырылмай, тек осы халықтардың жалпы тарихына қатысты сұрақтарды зерттеу барысында ғана тиiп-қашып атүстi қарастырылған.

Осы кездердегi тарихи әдебиеттерде Ресей империясының Орта Азиямен саяси қарым-қатынасының кейбiр сұрақтарына қатысты деректер кездестiруге болады. XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында бұл туысқан халықтардың тарихын зерттеген алғашқы орыс зерттеушiлерi Орынбор губерниясының шенеуiктерi болды. Олар Ресей империясының Орта Азиямен халықаралық жағдайын Ресейге отар болып бағынуы мәселесiмен байланысты ғана қарастырған. Е. Б. Бекмахановтың бұл сөздерi XVIII ғасырдың екiншi жартысы мен XIX ғасыр бiрiншi жартысындағы орыс тарихнамасына да толық қатысты болып табылады.

XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында П. И. Рычковтың, В. Н. Татищевтiң, А. И. Тевкелевтiң, И. К. Кириловтың еңбектерi жарық көрдi. Олар өзiнiң маңыздылығын қазiргi таңда да жоғалтпаған құнды деректер қалдырды. Олардың еңбектерiнде көршiлес елдер - Ресей, Қытай, Орта Азияның туысқан түркi тiлдес халықтарымен қарым-қатынасы жайлы да сөз қозғады.

Әсiресе, П. И. Рычковтың еңбектерi айтарлықтай көңiл аударарлық. Автор Орынборда ұзақ уақыт қызмет етiп, көптеген ықпалды қазақ билеушiлерi - Әбiлқайыр хан, Әбiлмәмбет, Бөгенбай батыр, Есет батыр, Жәнiбек тархан және т. б. кездесiп, ақпаратты олардан қолма-қол алғандықтан өте құнды түпдерек болып табылады.

“Ресей империясының толық жинағының” тоғызыншы томында обер-секратарь И. Кириловтың қазақ халқын бағындырып, оларды басқарудың проектiсi енгiзiлген. Бiз бұл құжаттарда Сырдарияда өмiр сүрген қарақалпақтардың шаруашылығы жайлы, олардың қазақтар және Хиуа хандығымен қарым-қатынасы жайлы нақты деректер кездестiремiз.

XVIII ғасырдың бiрiншi ширегiндегi қазақтардың қарақалпақтар және хиуалықтармен қарым-қатынасы жайлы қысқаша деректердi 1722 жылғы оныншы наурыз, 1723 жылғы төртiншi наурыз және 1725 жылғы он алтыншы наурыздағы Ф. Беновенидiң Бұқардан жiберген хабарларынан да кездестiруге болады.

1740 жылы қазақтардың Кiшi жүз ханы Әбiлқайырға дипломатиялық тапсырмамен орынборлық драгун полкының поручигi Гладышев және геодезист Муравин жiберiлдi. Олар қазақтардың, қарақалпақтардың шаруашылығы және олардың Хиуа және Бұқармен сауда байланысы жайлы деректер жинады.

1741 жылғы қазақтардың Хиуа хандығы, қарақалпақтар және түркмендермен қарым-қатынасы жайлы мәлiметтер А. И. Матвееваның еңбектерiнде де сақталған.

30-40 жылдары Қазақстан мен Орта Азия және олармен шекаралас аудандар, сонымен қатар Сiбiр Ғылым Академиясы ғалымдары Г. Ф. Миллер (1705-1783), Г. Георги (1729-1802), П. С. Паласс (1741-1811), И. П. Фальк (1727-1774), Н. П. Рычковтың және т. б. зерттеу объектiсiне айналды. I-II Академиялық экспедициялар (1733-1743 және 1768-1774 ж. ж. ) Сiбiр, Қазақстан, Поволжье және империяның басқа да аймақтарындағы түркi, монғол және т. б. халықтар жөнiнде көлемдi тарихи-этнографиялық материалдар жинады.

Ресей патшалығының ортаазиялық халықтармен қарым-қатынасы жайлы деректер бүкiл қызметтiк өмiрi Қазақстанмен байланысты болған әскери инжененер И. Г. Андреевтiң (1743-1801) еңбегiнде де сақталған.

И. Г. Андреевтiң көптеген маңызды еңбектерi iшiнен “Қырғыз-қайсақ және олармен шекаралас халықтарға сипаттама, сонымен қатар Ресей шекарасына, атап айтқанда, Колыпан және Тобыл губерниялары бекiнiстерiне жақын жатқан халықтар жайлы толықтыруларын” атап өткен жөн.

1793 ж. Хиуаға имам М. Әминнiң өтiнiшi бойынша орыс дәрiгерi майор Бланкеннагель аттандырылды. Оның жол бойы көрiп бiлгендерiнде де қазақ-қарақалпақ-хиуа қарым-қатынасы жайлы деректер бар.

XIX ғасырдың бiрiншi жартысында Ресейде Орта Азия жайлы деректердiң жинақталып, зерттеу процесiнiң жаңа кезеңi болып табылады. Бұл кезде Қазақстан оның оңтүстiк аудандарын қоспағанда Ресей империясының маңызды сауда-экономикалық аудандарына айналып, ендi оның алдында тұрғындарға салық мiндетiн жүктеу және территориясын шаруашылық игеру мәселесi туындайды. Алайда, бұған қазақ жерлерiне көз тiккен Хиуа және Қоқан билеушiлерiнiң экспансиялық саясаты да айтарлықтай кедергi жасайды. Бұл текетiрес патша әкiмшiлiгiн отарлау мақсатымен Ресей құрамына кiрген жерлердi, тұрғындар саны мен қоныстануын, өлкенi әрi қарай тереңдетiп, жан-жақты зерттеуге мәжбүр еттi.

Бұл кезеңнiң зерттеу жұмыстарында Орта Азияға физикалық-географиялық, тарихи-этнографиялық сипаттама берiлуi кездейсоқ еместiн. Бұл жұмыстарда Ресей патшалығының - Қоқан, Хиуа, Бұқар және Қытаймен қарым-қатынасы жайлы деректер кездеседi.

XIX ғасырдың 20 жылдарында Хиуа хандығындағы қазақтардың орналасуы, өмiр сүру ғұрыптары, Хорезмнiң басқа халықтарымен шаруашылық және сауда байланысы жайлы кейбiр деректер Г. Гелмерсеннiң еңбектерiнде кездеседi.

XIX ғасырдың бiрiншi ширегiнде Орта Азия халқтарының этникалық, саяси, әлеуметтiк-экономикалық тарихын зерттеуге А. И. Левшин маңызды үлес қосты. Ол 1820-1822 жылдары Орынбор өлкесiнде дипломаттық қызметте жүрiп, жергiлiктi архивтi зерттеп, қазақтар жайлы көлемдi этнографиялық деректер жинады. Оның еңбегiнiң қорытындысы 1832 жылы жарыққа шыққан “Қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларын суреттеу” атты қазақ халқының тарихына қатысты үш бөлiмдi құнды зерттеу жұмысы болды. Шын мәнiнде бұл қазақ халқының тарихы мен сол кездегi жағдайына, сонымен қатар оның көршiлес елдер және халықтармен қарым-қатынасына байланысты алғашқы маңызды ғылыми-зерттеу жұмысы болды.

Келесi атақты орыс шығыстанушысы В. В. Вельяминов-Зернов (1830-1904) . Ол да Орынборда қызмет етiп, 1853 жылы Уфада жарық көрген “Әбiлқайыр хан қайтыс болған уақыттан бергi қырғыз-қайсақ және Ресейдiң Орта Азиямен қарым-қатынасы жайлы тарихи мағлұматтар” еңбегiн жазады. Әсiресе, оның “Қасымның хандары мен ханзадалары жайлы зерттеулер” еңбегiн ерекше атап өткен жөн. В. В. Вельяминов-Зерновтың еңбектерi Ресей империясындағы түркi халықтары тарихын зерттеуде тұтас бiр дәуiрдi құрайды.

Ресей мен Орта Азия халықтарының қарым-қатынасын сипаттайтын жекелеген деректер А. И. Левшиннiң, Н. Я. Бичуриннiң, Ш. Ш. Уәлихановтың, Н. А. Аристовтың, П. П. Семенов-Тянь-Шанскийдiң, И. Бардашевтың, М. Н. Галкиннiң, И. Казанцевтың, М. И. Венюковтың, Н. И. Веселовскийдiң еңбектерiнде кездеседi.

Бұл авторлардың еңбектерiнде Қоқан мен Хиуа хандықтарының iшкi және сыртқы саяси жағдайы, олардың билеушiлерiнiң қайраткерлiгi жайлы деректер бар.

Жоғарыда аталған еңбектердiң iшiнде Н. И. Веселовскийдiң еңбектерi айтарлықтай қызығушылық танытады. Ол онда Хиуа хандығының әкiмшiлiк-саяси құрылымын қарастыра отырып Ресейдің Хиуа хандығымен саяси қарым-қатынасына тоқталады.

Бiз қарастырып отырған тақырыпта қазақ халқының кемеңгер ағартушы-демократы Ш. Ш. Уәлиханов еңбектерiнiң алатын орны ерекше. Ол Орта Азия халықтарының әдебиетi мен этнографиясына үлкен қызығушылық танытқан. Орта Азия халықтарының мәдени өмiрiн зерттей отырып, ол өзбек, қырғыз, қазақ, қарақалпақ және түркмендердiң фольклорының мазмұны мен формасы, кейiпкерлерiнiң ортақ екенiн атап көрсеттi. Ш. Ш. Уәлиханов бұл халықтарда мазмұны ұқсас аңыз-әңгiмелердiң болуын өмiр сүру жағдайларының ұқсастығымен түсiндiредi.

XIX-XX ғасырлар тоғысында және кеңес үкiметi орнаған соң ресейлiк шығыстану ғылымының әрi қарай дамуы ортаазиялық халықтар тарихының көрнектi бiлiмпазы академик В. В. Бартольдтың есiмiмен байланысты. Азияның түркi және басқа халықтарының тарихы мен мәдениетiне қатысты көптеген фундаментальдық мәселелердiң өңделу жұмыстары осы кiсiнiң еншiсiне тиедi. Бiздiң мәселенi тiкелей қозғайтын еңбектер санатына ең алдымен “Жетiсу тарихының очеркi” жатады. Мұнда В. В. Бартольд алғаш рет өлке мен тұрғындар тарихын Орта Азия халықтарының тарихи тағдырымен байланыстырып, жүйелi түрде баяндайды. Ресейдің ол халықтармен қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтар В. В. Бартольдтың басқа да еңбектерiнде қарастырылады.

Жалпы, төңкерiске дейiнгi кезеңдегi тарихи әдебиеттерге көз жүгiрте отырып, Орта Азия халықтарының тарихы бойынша нақты деректер жинақталып, олардың экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы жекелеген сұрақтарды қозғайтыны жайлы айта кеткен жөн.

Бiз қарастырып отырған кезеңдегi ортаазиялық халықтардың бір-бірімен және жаулап алушы Ресей империясымен қарым-қатынасы кеңестiк тарихнамада да нашар өңделген мәселе болып қала бердi. Мұның өзiндiк себептерi бар.

Орта Азия халықтарының қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтарды А. П. Чулошников (1920 жылы құрылған “Қазақстанды зерттеу қоғамының” төрағасы) еңбегiнде қарастырылады. Оның кiтабында қазақ халқының ежелгi тарихының негiзгi кезеңдерiн басқа да түркi тiлдес халықтардың тарихымен байланыстырып сипаттайды.

Қазақтардың ортаазиялық басқа халықтармен қарым-қатынасына қатысты кейбiр сұрақтар Т. Рысқұловтың, С. Д. Асфендияровтың, М. П. Вяткиннiң, П. П. Ивановтың еңбектерiнде iшiнара қарастырылған.

Бұл еңбектердiң iшiнде ең алдымен XIX ғасырдың басындағы Ресей империясының қоластына қарайтын қазақтардың Қоқан хандығымен қарым-қатынасын арнайы қарастырған П. П. Ивановтың статьясын атап өту керек.

Соғыстан кейiнгi кезеңде төңкерiске дейiнгi кезеңдегi ортаазиялық халықтардың көршілес мемлекеттермен саяси қарым-қатынасының кейбiр аспектiлерiне бiрқатар атақты ғалым-тарихшылар мен этнографтардың еңбектерi арналған. Осыған байланысты, Е. Б. Бекмаханов және т. б. көптеген авторлардың мазмұнды еңбектерiн атап өту керек.

Әйгiлi қазақ тарихшысы Е. Б. Бекмахановтың монографияларында XVIII-XIX ғасырлардағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық және саяси өмiрi жан-жақты қарастырылады. “Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында” монографиясының бiр тарауы қазақтардың өзбек хандықтарымен қарым-қатынасына арналған.

У. Х. Шалекеновтың монографиялары Хорезм оазисiнiң - қазақ, өзбек, қарақалпақ, түркмен және т. б. халықтарының қарым-қатынасын зерттеуге қосқан құнды үлесi болып табылады. Мұнда Қарақалпақстан халықтарының тарихи байланыстары алғаш рет тарихи-этнографиялық тұрғыдан қарастырылады.

Хорезм оазисi қазақтарының қарақалпақтар және Хиуа хандығымен қарым-қатынасына қатысты негiзгi сұрақтар С. К. Камаловтың еңбектерiнде де қарастырлған.

Қазақтардың ортаазиялық халықтармен тарихи байланысына қатысты кейбiр сұрақтар Ж. К. Қасымбаевтың мазмұнды монографияларында да қарастырылады. Атап айтқанда, Кенесары ханның Қоқан мен Бұқар және Солтүстiк Қырғызстанмен қарым-қатынасы қарастырылады.

Орыс архив құжаттары, қытай еңбектерi, қазақ халқының өсиеттерне негiзделген Р. Б. Сүлейменов пен В. А. Моисеевтiң кiтабында қазақ халқының XVIII ғасырдың 30-70 жылдарындағы тарихтағы маңызды кезеңдердiң бiрi сипатталады. Цин билеушiлерiнiң агрессиясына қарсы ортаазиялық халықтардың бiрiккен азаттық қозғалысын ұйымдастырушылардың бiрi ретiндегi Абылай ханның қайраткерлiгi баяндалады.

Р. Бекназаров “Оңтүстiк Қазақстан тарихының очеркi” еңбегiнде XVIII-XIX ғ. ғ. Оңтүстiк Қазақстан қазақтарының Қоқан хандығы және Ресеймен қарым-қатынасын зерттеген.

Сондай-ақ қырғыз ғалымдары К. У. Үсенбаевтың, В. М. Плоскийдiң, А. Хасановтың және т. б. еңбектерiнiң маңызы зор. Олардың аймақ халықтарының қарым-қатынасы тарихына қатысты проблемаларына арнап мазмұнды еңбектер өңдеп жариялаған. Олар ең алдымен қырғыз халқының басқа халықтармен қарым-қатынасын қарастырса да, осы бағытта еңбек жасауда алғаш жол салды. Мұнда Д. В. Сапарғалиев, В. Я. Галицкий, А. Ш. Абышкаев, В. М. Плоский, А. Б. Жаманқараев, А. Беделбаев, К. У. Сапарғалиевтердiң коллективтi еңбектерi ден қоярлықтай. Бұл еңбекте қырғыздардың орыс, өзбек, тәжiк және қазақ халықтарымен экономикалық, саяси және мәдени байланыстары жайлы айтылады. Негiзгi көңiл тарихи тағдырлар бiртұтастығы, қырғыз халқының көршiлес халықтармен Ресей құрамына кiргеннен кейiнгi мәдени-шаруашылық қарым-қатынасына бөлiнедi. Аймақ халқының отарлық және жергiлiктi қысымға қарсы бiрiккен күресi сипатталады.

Қырғыз халқы мен Орта Азия халықтары арасындағы достық қатынастың пайда болуы және даму тарихын зерттеген Д. Сапарғалиевтiң еңбегi де қызығушылық тудырады.

Қарақалпақ тарихшыларының “XVIII-XIX ғасырлардағы қарақалпақтардың Орта Азия және Қазақстан т. б. халықтарының қарым-қатынасы тарихынан” атты коллективтi еңбегi де қызықты. Мұнда түрлi дерек көздерiнiң негiзiнде қарақалпақтардың Ресей, Қазақстан, Бұқар, Қоқан, Хиуа халықтарының, кешiрек Түркiстан аймағы халықтарымен тарихи байланысы баяндалады.

С. Мадуанов пен М. У. Шалекеновтың монографиясында қазақтардың ортазиялық көршiлес халықтармен, атап айтқанда, өзбек, қарақалпақ, түркмендермен экономикалық, саяси және мәдени қарым-қатынасын жан-жақты зерттеуге арналған.

Д. И. Дулатованың монографиясы XIX ғасырдың екiншi жартысы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық, саяси және мәдени өмiрiнiң айтарлықтай маңызды жақтарын зерттеудiң тарихнамасына арналған. Басқа проблемалармен қатар автор қазақтардың Ресей империясының көптеген басқа халықтарымен қарым-қатынасын зерттеу процесiн көрсетедi.

Осылайша, әдебиеттердi шолудан көрiп отырғанымыздай бiз қарастырып отырған кезеңдегi мәселеге байланысты сұрақтарды кеңес дәуiрi кезеңiне дейiнгi зерттеушiлер еңбектерiнде кейбiр сұрақтарды қарастырса, кеңес дәуiрiнiң тарихшылары еңбектерiнде тiкелей немесе жанама қарастырылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.