Қазақ мұнайы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 2
Қазақстан мен Ресейдің Каспий теңізі мәселесіндегі саясаты 3
Қорытынды 11
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 13

Кіріспе

Жаңа мемлекеттердің қалыптасуымен және Каспий бассейні төңірегінде
жағдайдың өзгеруімен Каспий мәселесінің құқықтық сұрақтары қазіргі заң
ғылымында маңызды орындардың бірін алып отыр. Бұл Каспий мәртебесінің
анықталмағандығымен, мұнаймен байланысты жаңа мүмкіндіктердің ашылуымен,
мүдделердің өсуімен, сондай-ақ, осы аймақтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
қажеттілігімен түсіндіріледі.
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері
астарында оның мәртебесін анықтау мәселесі жатыр. Дәлірек айтсақ,
мәртебесін көл немесе теңіз ретінде анықтау емес, жағалау мемлекеттің
теңіздің бай көмірсутегі ресурстарына юрисдикциясының сипатын анықтауға
саяды, яғни теңізді ұлттық секторларға бөлу немесе кондоминиум режимін
бекіту. Қазақстан Республикасының ұстанымы 19 шілде 1994 жылы алғаш рет
жарияланды. Қазақстан тарабы Каспийге теңіз мәртебесін беруді жөн деп
тапты. Бұл Каспий теңізіне қатысты 1982 жылғы теңіз құқы туралы БҰҰ
Конвенциясының қолданылуын білдіріп, автоматты түрде теңіз бен оның пайдалы
қазбаларын пайдалану бойынша көптеген мәселелерді шешер еді. Ал көл
мәртебесін беру көлдерді делимитациялау мен жағалау мемлекеттердің қызметін
реттеу тәжірибесінің жеткіліксіздігі себебінен пайда болуы мүмкін
мәселелерді шешуде қосымша ережелер қабылдауды қажет етеді, бұл жағалау
мемлекеттерге үлкен жүк артады.
Минералды ресурстарды игерудің бірден-бір мәселесі - шикізатты әлем
рыноктарына тасымалдау. Ашық теңізге қол жетпей және мұнайды әлем
рыноктарында сатпай, бұл аймақтың болашақта дамуы мүмкін емес. Қазақстанда
әлем рыноктарына жолы мүлдем жоқ деп айтуға болмайды. Магистралды жолдар
бар, бірақ олардың барлығы Ресей территориясымен өтеді. Бұл Қазақстанды
Ресейге тәуелді етеді. Қазақстанға мұнай тасымалдаудың әртүрлі бағыттағы
баламалы жолдар қажет. Сондай-ақ, ол жолдардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету бойынша шаралар қабылдау қажет.
Каспийді тек жағалау мемлекеттердің ғана емес, АҚШ, Қытай, Ресей, Иран
сияқты ірі мемлекеттердің стратегиялық мүдделері түйіскен жер деп жариялап
қойды.[1] Табылған және болжанатын мұнайдың ірі қоры бұл аймақты екінші
Парсы шығанағына айналдыруы мүмкін. Каспий теңізінің тәжірибесінде мұнай
кен орындарына қатысты өз мүдделерін қорғап қалу мақсатында мемлекеттер
“кез келген әдістерді” қолданатынын да жариялаған еді.[2] КСРО ыдырағаннан
кейін әлем картасында пайда болған жаңа мемлекеттердің экономикалары
құлдыраған еді. Ал Каспий бассейнімен байланысты ашылған жаңа мүмкіндіктер
экономиканы дағдарыстан шығарудың негізгі тірегі еді. Қазақстан үшін де
Каспийдің маңыздылығы – экономикасын демеуде, басқа саладағы инфрақұрылымды
қолдауда. Сейсмикалық зерттеулердің нәтижесінде Каспий теңізінің
қазақстандық бөлігінде қор 10 млрд. тонна мұнай мен 2 трлн. метр3 газдан
тұратыны белгілі болды.[3] салыстыратын болсақ, егер тек Тенгиз кен орнында
1 млрд.тонна мұнай табылса, осы көлемдегі он кен орны барын айтуға болады.
Мұнай қоры бойынша Каспий теңізі Парсы шығанағынан кейін тұр, бірақ
Солтүстік теңіздің қорынан екі есе асып түседі.

Қазақстан мен Ресейдің Каспий теңізі мәселесіндегі саясаты

Екі елдің де өмірлік мүдделері қиысқан мәселе, ең бір күрделі
проблемалардың бірі – ауқымы 440 мың шаршы километрге жуық әлемдегі ең ірі
құрлықішілік су айдыны Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін белгілеу.
Каспий теңізінің проблемасы алуан қырлы. Ол кеме қатынасы, балық аулау және
басқа биоресурстарды тиімді пайдалану, Каспий экожүйесінің өміршеңдігі мен
оның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ғылыми – зерттеу жұмыстарын
жүргізу, теңіз деңгейінің толқуына байланысты жағалауды қорғау шаралары,
ақыр соңында Каспий теңізі табанының көмірсутегі шикізатына бай қойнауын
барлау және пайдалану мәселелері.
Егер 1991 жылға дейін Каспий екі елге тиесілі болса, енді оның суы
бес мемлекеттің – Қазақстанның, Ресейдің, Иранның, Әзербайжанның және
Түрікменстанның жағалауларын шайып жатыр. Каспий теңізінің ұлттық
секторларға өркениетті жолмен бөлудің жаңа халықаралық құқықтық негізін
жасаудың шынайы қажеттілігі туындады.
Каспийдің бұрынғы құқықтық режимі ресейлік – персиялық (1921 ж.) және
кеңестік – ирандық (1940 ж.) шарттармен белгіленді. Бұл құжаттар бес Каспий
жағалауы мемлекеттерінің арасындағы қатынастарды реттеу үшін қандай да
негіз қызметін атқара алмайды. Себебі бұл құжаттардың тараптары РСФСР және
КСРО мемлекеттері болатын, олар қазір халықаралық құқықтың субъектілері
ретінде өмір сүрмейді. Сондықтан Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін
Каспий жағалау мемлекеттерінің арасындағы жаңа шартта белгілеу және бекіту
қажет және аталған шарттарда Каспий теңізі бойынша бұрынғы одақтас
республикалар арасындағы шекараға қандай да бір сілтеме болған жоқ, өйткені
кеңес заңдары бойынша шекаралық режимнің мәселелері тек қана федералдық
деңгейдегі құқыққа жататын. Тағы бір себеп, бұл аталған шарттар сауда
мақсатында теңізде жүзу мен балық аулау мәселелерін ғана реттейді, бірақ
Каспийдің құқықтық мәртебесін толық көлемде, оның ішінде теңіздің түбі мен
қойнауының ресурстарын пайдалану шарттарын белгілемейді.
Каспийдің құқықтық мәртебесі проблемасын жеделдетіп шешуге
бағытталған Каспий жағалауы мемлекеттерінің іс – қимылының негізінде осы
теңіздің минералдық ресурстарының тиесілілігін айқындау тілегі жатқаны
құпия емес.1992 жылы Каспий теңізінің жаңа құқықтық мәртебесін жасау
мақсатында Каспий мемлекеттері арасында келіссөздер процесі басталды.
Бірінші кезеңде проблеманы шешудің үш түрлі көзқарасы байқалды.
Ресей табиғи ресурстардың барлық түрлеріне қолданылатын бірлесіп
билік жүргізудің негізінде Каспий теңізі ортақ пайдалануда болуы тиіс деп
санады. Әрбір Каспий мемлекеті өзінің заңды құқығын тар жағалау алабына
ғана қолдана алады, ол жерде теңіздің түбімен оның минералды ресурстарын
барлауға және игеруге ерекше құқық алады. Тар жағалау аймағынан тыс
минералдық ресурстарды ортақ пайдалану керек деп есептеді.
Әзербайжан нөлдік нұсқа деп аталатынды талап етіп, су айдынын, оның
түбін және қойнауын ұлттық секторларға бөлуді ұсынды.Бұл нұсқа қатаң
сипатымен ерекшеленеді.
Қазақстан бір – біріне қайшы Ресей мен Әзербайжнның ортасында
теңдестірілген, ымыралық позиция ұстанды. Ол бойынша 1982 жылғы Теңіз
құқығы жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы конвенциясының жекелеген ережелері
Каспийге қолдану, бұл ретте оларды біртұтас экологиялық жүйе ретінде
теңіздің ерекшеліктерін ескере отырып қолдану. Теңіздің түбі мен
ресурстарын барлық Каспий мемлекеттері арасында экономикалақ аймақтарға
бөлу ұсынылды. Тараптар осы аймақтардың шегінде табиғи ресурстарды барлауға
және оларды игеруге ерекше құқықтары болады. Кеме қатынасы, балық аулау,
табиғи ортаны қорғау және қызметтің басқа да түрлері саласындағы
ынтымақтастық мақсатында теңіздің биологиялық ресурстарына, суын
пайдалануға қатысты қазақстандық тарап бірлесіп билік жүргізуге дейін ең
бір кең ауқымды ымыраға баруға дайын екенін білдірді.
Түрікменстан мен Иранның позициясы ол кезеңде анық тұжырымдалмады
және барлық үш позицияның жекелеген ережелерінің басын қосуға әрекеттенді.
Каспийдің құқықтық мәселесін айқындау 1994 жылға дейін таза теориялық
мәселе болып қала берді. Ал 1994 – тен 1998 жылға дейін Арнайы жұмыс
тобының бірнеше кездесулері өтті. 1997 жылы Әзербайжан және Түрікменстан
арасында даулы учаскеге қатысты проблемалар туындаған кезде, 1998 жылы
қаңтарда Каспий проблемасын реттеу процесіне оң сипатты серпін берілді. Бұл
Қазақстан мен Ресейдің Каспий түбін әділетті түрде бөлу туралы бірлескен
мәлімдеме еді. Ресей теңіз түбін бөлу туралы мәселеде одан әрі қасарысу
ресейлік мұнай өндіру саласының дамуына теріс ықпал ететінін түсінді. Бұл
ретте қазақстандық сектордың келешегі зор кен орындарынан ресейлік мұнай
компанияларының айрылып қалуы әбден мүмкін болатын.
1998 жылғы 6 шілдеде Президент Н. Ә. Назарбаевтың Мәскеуге сапары
барысында жер қойнауына арналған егеменді құқықтарын жүзеге асыру
мақсатында Каспий теңізі солтүстік бөлігінің түбін межелеу туралы Қазақстан
Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы келісімге қол қойылды.
Тараптар еркін кеме қатынасы, балық аулаудың келісілген нормаларын және
қоршаған ортаны қорғауды қоса алғанда, су айдынын ортақ пайдалануды сақтай
отырып, шектес мемлекеттер арасында теңіздің түбін бөлуді жүргізуге
уағдаласты.Бөлу сызығы өтуін айқындау негізіне әлемдік практикада кеңінен
қолданылатын бірдей қашықтықтағы нүкте принципі алынды. Осы келісімнің 5 –
бабы туралы айрықша атап өту керек, бапта Каспий теңізін шаруашылық
мақсатта пайдаланудың әрқилы түрлері, оның ішінде су асты құбыр желілерін
төсеу, Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияны жасасқаннан кейін
жекелеген келісімдермен реттелуге жататындығы айтылады.
Тараптар жер қойнауына арналаған егеменді құқықтарын жүзеге асыру
мақсатында Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің түбін межелеу туралы
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы 1998 жылғы 6
шілдедегі келісімге Хаттамамен жұмыс жасауды жалғастыруда.
Қазақстан мен Ресей арасында келісімнің өзі және оның хаттамасына
Мәскеуде жоғары деңгейде екі рет, 1998 жылдың шілдесі мен 2002 жылдың мамыр
айында қол қойған болатын. Мәскеуде кездескен Қазақстан мен Ресей
мемлекеттерінің Президенттері Н. Назарбаев пен В. Путин Каспийдің солтүстік
бөлігіндегі даулы мұнай қорларын айқындау жөніндегі біріккен құжаттқа қол
қойды. Елбасымыз бұл құжатты қабылдау арқылы екі жақ Каспийдегі экологиялық
құрылымды сақтай отырып, теңіз қойнауындағы, су айдынындағы биологиялық
ресурстарды бірігіп пайдалануға қол жеткізуге болатындығын атап көрсетті.
Сонымен, бес жылдан бері көтеріліп келе жатқан екі елдің арасындағы үш
даулы мұнай кеніші туралы мәселенің тағдыры анықталды. Хволынское мен
Центральное кеніштерін бақылау құқығы Ресейге жүктелді. Ал Құрманғазы
кенішінің 50 пайызы Қазақстан жағына өтіп, 25 пайызы Ресейге, қалған 25
пайызына коммерциялық мақсаттағы компаниялар иелік ететін болды. Екі ірі
мемлекеттің мұндай келісімге қол жеткізуі Каспий жағалауындағы басқа
мемлекеттердің де осындай дұрыс шешімге келуіне игі ықпал етері сөзсіз.
Ресей – Қазақстан келісімін заңды түрде әлемдік практикадағы бірегей
құжатқа жатқызуға болады. Бірақ оның ең басты құндылығы Каспий
делимитациясы сияқты күрделі аумақтық проблеманы реттеудің үлгісі дүниеге
келді.1998 жылғы құжатқа Мәскеуде қол қойылғаннан кейін тек бір айдың
ішінде түрікмен – иран, ресей – иран, ресей - әзербайжан және қазақстан –
иран консультациялары өткізілді.
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтау проблемасына қатысты
келіссөздер процесіне қатысушылардың қазіргі көзқарасына қатысты айтсақ,
бұл жерде мынадай картинаны көруге болады.
Қазақстан позициясы 1982 жылғы Теңіз құқығы жөнінде БҰҰ
конвенциясының кейбір ережелерін mutatis mutandis (қажетті өзгерістермен)
Каспийге қолдануды жақтайды. Каспийдің түбін орта сызық бойынша межелеуді,
ені 12 мильге дейін аумақтық теңізді және келісуге жататын балық аулау
аймағын белгілеуді ұсынады.
Ресей жетілдірген орта сызық бойынша Каспий түбін ұлттық секторларға
бөлуді ұсынады. Осы секторлардың шеңберінде тараптар ресурстарды игеру
құқығын алады, ал су беті мен оның қалыңдығы ортақ пайдалануда қала береді.
Мәскеу теңізде қандай да бір мемлекеттік шекараны орнатуға қарсы, Каспийді
делимитаризациялауға теріс қарайды. Ресей Федерациясының мұнай–газ
компаниялары трансшекаралық кен орындарына қатысуды одан әрі ұлғайту
жөнінде күш–жігер жұмсауда.
Әзербайжан 1982 жылғы Теңіз құқығы бойынша БҰҰ конвенциясында
бекітілген жалпыға бірдей танылған халықаралық әдістемеге сәйкес орта сызық
бойынша теңізді ұлттық секторларға толық бөлуді дәйекті түрде жақтайды.
Каспий теңізінің Әзербайжандық секторы осы елдің конституциясында
мемлекеттік аумақ деп жарияланған. 2001жылғы қаңтарда Баку Каспийдің бәрін
де қамтитын құқықтық мәртебесін белгілеуге кезең – кезеңімен жылжуға
келісті, бұл ретте бірінші кезеңде теңіздің түбі мен оның қойнауының
құқықтық режимін реттеу ұсынылады. Әзербайжанның Түрікменстанмен және
Иранмен келіспейтін жерлері бар, оның мәнісі осы елдер теңіздегі өзінің
секторларының шектерін әртүрлі түсінуі.
Түрікменстан да барлық теңіздің түбін, су қалыңдығын және су бетін
бөлуді жақтайды. Баку мен Ашхабат ұлттық секторларды межелеудің сызығын
анықтау жөніндегі келіссөздерге кірісті. Алайда, тараптар межелеудің
әдістемесіне келісе алмады.
Аздаған қайшылықтарына қарамастан Ресей, Қазақстан, Әзербайжан және
кейінгі уақытта Түрікменстан Каспий теңізін бөліске салуда, пайдалануда
ұқсас көзқарастары болса, әзірге бұл мәселеде келіспей отырған Иран ғана
Каспий мәртебесі 2002 жылы сәуірде Ашхабаттағы мемлекет басшыларының
кездесуінде де өз шешімін таппады. Бүгінгі күнге дейін бұл мәселенің
шешілмеуіне Иранның ұстанып отырған позициясы себеп болып келді деуге
толық негіз бар. Иранның пікірі – Каспий теңізін ауданы жалпыға бірдей
(20%) тең бөлікке бөлу, сонан кейін әркім өз иелігіндегі бөлікте шаруашылық
жұмыстарын жүргізуге ерікті болуы . Бұрынырақ КСРО – Иран арасындағы 1921
және 1940 жылдары жасалынған шарттар бойынша Иранның қазіргі еншісі –
14,6%. Иранның ұсынысы өзінің пайдасына Әзербайжан мен Түрікменстанды
жекелеген мұнай, газ – кен орындарынан айырса, Қазақстан үшін аса тиімсіз.
Себебі Қазақстанның Каспийдегі қазіргі меншігінің 29,9 – дан 20 пайызға
дейін азаюы, ондағы бізге тиесілі мұнай, газдың болжамалы қорын 9,0 млрд.
тоннадан 4,5 млрд. тоннаға (екі есе) дейін төмендетеді. Әрине, мұндай
ұсынысқа Қазақстан еш уақытта келісе алмайды.
Иран тіпті көршілерінің қөңіліне де қарамай, теңіздің 50 пайызы өзіне
тиесілі де, қалған 50 пайызы Ресей, Әзербайжан, Қазақстан, Түрікменстанға
бұйырсын деген астамшылық жобасын Парламенттерінде мақұлдатқан көрінеді.
Сонымен, өткен жылдар ішінде белгілі бір мөлшерде істің бастамасы
басталса да жағалау мемлекеттері түпкі нәтижеге келген жоқ. Каспий
теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияны жасасуға дайын емес. 1998
жылы Қазақстан мен Ресей арасындағы байқалған прогрес минералдық
ресурстарды игеруді қоса алғанда, Каспийдің солтүстік бөлігінде тараптардың
тыныс – тіршілігін келісу үшін байсалды құқықтық база қаланғанымен бұл
мәселені толық шешпеді. Сақталып отырған келіспеушілік әзірге алға жылжуға
мүмкіндік бермейді. Бұған Каспий жағалауындағы мемлекеттер басшыларының
саммитін өткізудегі елеулі қиыншылықтар да куә бола алады.
Каспий жағалауындағы төрт жаңа мемлекеттің үшеуі, атап айтқанда
Қазақстан, Әзербайжан және Түрікменстан географиялық орналасуы қолайсыз
делінетін мемлекеттер, яғни ашық теңізге шығар жолы жоқ ішкі континенттік
елдер санатына жатады. Осыған байланысты тағы бір мәселе туындайды. Бұл
мұнайды әлемдік рынокка шығаратын құбырлар мәселесі.
Қазақстан өз мұнайын әлемдік рынокка Ресей арқылы шығарады. Ресей
құбырлары арқылы біз жылына 13 – 14 миллион тоннаға дейін қара алтынды
экспортқа шығару мүмкіндігін таптық. 2001 жылы бұл көрсеткіш 20 миллион
тоннаға дейін жақындады. 2002 жылы 25 миллион тоннаға жетті. 2000 жылдың
желтоқсан айында қол қойылған екі ел үкіметтері арасындағы хаттамаға сәйкес
Қазақстан Ресей құбырлары арқылы 10,8 миллион тонна мұнайын алыс, 5 миллион
тоннасын жақын шетелдерге, ал 1,5 миллион тоннасын алмастыру жүйесі бойынша
экспортқа шығаруда. Негізінен Атырау – Самара, Махачкала –Тихорецк –
Новороссийск және КТК құбырлары пайдаланылуда. Алдағы уақытта Ресей
аумағынан өтетін Балтық, Дружба – Адрия құбыр жүйелерімен де мұнай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.