Президентінің құқықтық мәртебесі

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 2
Құқықтық мемлекет туралы жалпы білім 5
1.1. Конституциялық реформа - құқықтық мемлекетке өту жолы 5
1.2. Билікті бөлу концепциясының қайнар көзі және оның қазіргі кезеңдегі
түрлері 8
ІІ. Қазақстан Республикасындағы президенттік республика ерекшеліктері 10
2.1. Қазақстан Республикасының Конституциясы және Қазақстан Республикасы
Президентінің құқықтық мәртебесі 10
2.2. Қазақстан Республикасында Президенттің өкіметті жүзеге асырудың
жолдары, проблемалары және жетістіктері 13
ҚОРЫТЫНДЫ 15
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 16

КІРІСПЕ

Соңғы он төрт жыл ішінде біздің республикамыздың мемлекеттік
саясатында және мемлекеттік құрылымында елеулі өзгерістер болды. Бұл
өзгерістердің негізгі себептерінің бірі – тотолитарлық жүйенің апатқа
ұшырауы, ССРО-ның күйреуі және оның сынықтарында жаңа егеменді
мемлекеттердің пайда болуы. Қазіргі ыдыраған мемлекет пен құқықтың дамуында
күрделі процестер, қазіргі заманның азаматтық қоғамының талаптарына сәйкес
келетін жаңа тәуелсіз мемлекеттерде мемлекеттік және құқықтық жүйенің
қалыптасуы жүріп жатыр. Бұл даму адамдардың өмірінде, олардың материалдық,
адамгершіліктік және психологиялық күйлерінде елеулі бейнеленетін және ұзақ
ондаған жылдар бойы тоталитарлық жүйенің жасаған негативтік зардаптарының
кенет ашылуы салдарынан қоғамның өте қатал экономикалық және әлеуметтік
дағдарысты басынан өткізуіне байланысты неғұрлым қиындай түсті. Қазақстан
Республикасында Президентті Н.Назарбаев 1994 жылы маусым айының тоғызыншы
жұлдызында Жоғарғы Кеңестің мәжілісінде сөйлеген сөзінде былай деді: ірі
мемлекет күйрегеннен кейін айнала бастаған жалпыға бірдей дағдарыстың
тығыздалған серіппесі желісінен үзілді және бізге, бұрыңғы одақ
республикаларына өткір проблемалар дауылын төндірді. Тек қазір ғана біз
бұрыңғы империяның шикізаттық отары ретінде бір жақты даму зардаптарының
барлық ауырпалығын толық мөлшерді сезіне бастадық. Осыдан он төрт жыл
бұрын жетпіс жылдан астам уақыт ішінде Қазақстан алғаш рет өзінің шынайы
дербестігін алды, Маркстік, Лениндік теориядан және идеологиядан алшақтады,
адам құқығы мен бостандығының артықшылығын мойындады және нағыз
демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға бағытталды. Мұндай
жағдайда Президенттік басқару формасы туралы мәселе ерекше қаралды.
Президенттік институт әлдеқашан пайда болғанмен (жаңа тарихта мұндай
басқарудың алғашқы бастауы 1787-жылғы Конституциямен құрылған Америка
Президентурасы болды), біздің Республикамыз үшін, сондай-ақ ТМД-ның қалған
Республикасы үшінде басқарудың бұл формасы жаңа, зерттеліп дайындалмаған
болып табылады, өйткені Президенттік институт билікті бөлу қағидасын
мойындауды ұйғарады, ал ССРО–да ол ұзақ жылдар бойы теріске шығарылып
келді.

Басқа қағида-кеңестердің толық биліктік қағидасы Конституциямен
бекітілді. Оған сәйкес барлық басқа мемлекеттік органдар Кеңестердің
бақылауында және оларға есеп беретін болды. Қазақстан Республикасының
Президенті қызметін құру кезінде бірнеше мақсат көзделді: билікті бөлу
қағидасының жағымды жақтарын ескере отырып сипаты бойынша Президенттің
функциялары мен өкілеттіктерін Парламент жұмысын ұйымдастыру функцияларынан
бөлу, бірінші топтағы өкілеттіктің неғұрлым жедел жүзеге асырылуын
қамтамасыз ету әсіресе, төтенше жағдайларда, заң шығарушы, атқарушы-
басқарушы, сот органдарының қызметін келісімге келтіру механизмін
жетілдіру, заңдылықтың және атқару тәртібін нығайту.

Қазақстан Республикасының 1995-жылғы 30-тамызда қабылданған
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Президентінің 1995-жылы 28-
қыркүйекте қабылдаған Конституциялық заң күші бар Қазақстан
Республикасындағы сайлаулар туралың жарлығы, 1990-жылы 25 қазанда
қабылданған Қазақстан ССР-ның тәуелсіздігі туралы Деклорациясы, сонымен
қатар 1994 жылы 12-ақпанда шыққан құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасы және Қазақстан Республикасының жергілікті өкілеті және
атқарушы органдары туралы Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан
Республикасы Президентінің 1994 жылы 12 қыркүйекте шығарылған Республика
Президентінің Қазақстанның мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекеті туралы
Жарлығы.

Жұмысты жазу процесінде біз ежелгі гректің ойшылдары Платонның
Мемлекет және Аристотельдің Саясат еңбектеріне жүгіндік. Сонымен қатар
құқықтық мемлекет туралы мәселелер бойынша бірқатар монографиялар
қолданылды:

Жұмыстың бұл бөлімінде қарастырылған билікті бөлу мәселесі. Қазіргі
мемлекет және құқық теориясының негізгі проблемаларының бірі болып
табылады. Осы мәселенің түрлі аспектілеріні бойынша көптеген пікірлер
айтылуда. Мысалы, ғалымдар арасында қазірдің өзінде биліктің тұтастығы
туралы мәселе бойынша бірдей пікір жоқ, билікті бөлудің заңды аспектілері
туралы да бірдей пікір жоқ, бұл да осы жұмыста белгіленген.

Президенттік басқару туралы бөлімге келер болсақ, президентура институты
бүгінгі күні дүниежүзілік мемлекет теориясында толық зерттеліп әзірленген.
Қазақстан Республикасында президенттік институтқа он екі жыл толды. Тарих
үшін бұл мерзім көп емес әрине, бірақ осы уақыт ішінде қаншама маңызды
оқиғалар болды. Қазақстан қазір екпінді түрде халықаралық беделге ие болып
келе жатқан тұрақты, батыл және өзіне сенімді мемлекет ретінде барлық дүние
жүзілік бірлестіктер мойындайтын даңғыл жолға шықты.

Құқықтық мемлекет туралы жалпы білім

1.1. Конституциялық реформа - құқықтық мемлекетке өту жолы

Адам құқығы, қазіргі заманға сай түсінік бойынша бұл оның, жеке
табиғатының әлеуметтік жағдайларынан шығатын және адам бостандығының шегін
анықтайтын, ажырамас қасиеті және даму мүмкіндігі2. Мемлекеттік
актілермен бекітілген бұл құқықтар оларды сол немесе басқа мемлекеттің
мойындауына тәуелсіз әрекет етеді. Олар азамат құқығымен, яғни оларға тепе-
тең болмаса да ішкі мемлекеттік құқықта белгіленген. Оның даму
мүмкіндіктерімен байланысты. Адам құқығын мойындау – кез келген
демократиялық конституцияның ажырамас қасиеті. Бұның саяси плюрализм және
экономикалық бостандық, құқықтық мемлекеттің қалыптасуы секілді түбегейлі
демократиялық қайта құруларды бекітуге бағытталған. Конституциялық
реформаның жаңа кезеңіне аяқбасқан біздің республикамыз үшін ерекше маңызы
бар.

Кеңестер елінің 1958 жылғы бірінші Конституциясы революцияға дейінгі
Россияда сословиелік, ұлттық-діни және басқа да артықшылықтар мен
шектеулердің өмір сүруін жойды және еңбек адамының құндылығын бекітті. Бұл
конценция ХVІІ – ХVІІІ ғасырдың ұлы ойшылдарымен әзірленген адамның табиғи
құқықтары теориясына қарсы қойылды. Біз ешқандай абсолютті қабілеттілікті,
ешқандай қол сұғылмайтын субъективті құқықтарды мойындамаймыз - Е.Б.
Пашуканис 3.

Кеңестердің алғашқы Конституциялары жерді пайдалануға, еңбекші
бақылауына және өндірісті басқаруға қатысу секілді еңбекші құқықтарын,
пікір айту, одаққа бірігу, жиналысқа қатысу бостандықтарын пайдалану,
сайлау құқықтарын бекітті. Сонымен қатар азаматтық құқығы да бекітілді.
Айта кету де қажет, сол уақыттың Конституциялық заңдылығында адамдардың
түрлі категорияларын азаматтар, еңбекшілер, еңбекші емес элементтер
статусы шектелді.

1936 жылғы Конституцияда мұндай шектеулер ресми түрде жойылды, бірақ
Конституция әрекетінің барлық азаматтарға таралу және оларды кепілдіктермен
қамтамасыз ету туралы ұсыныс репрессия жылдарында едәуір көлемде құрғақ
қиял болып шықты. Айта кету қажет, Кеңес тарихының барлық кезеңінде адам
және азамат құқығына қатысты екі тенденция өмір сүрді: бір жағынан октябрь
революциясы, оның алғашқы декреттері берген позитивтік күштер көріне
бастады. Басқа жағынан 20-жылдардың басында 30-жылдардың аяғында қалыптаса
бастаған бюрократтық әкімшілдік-әміршілдік жүйе миллиондаған адамдардың
өліміне әкеп соқты. Азамат құқықтарын бұқаралық бұзумен, адам намысын
кемітумен, өмірлік деңгейдің төмендеуімен қоса жүргізілді.

60-жылдардан бастап ССРО-да адам және азамат құқықтары мәселелері өрши
түсті, оны шешуде жағымды жағдайлар байқалмады. ССРО 1966 жылы адам құқығы
туралы халықаралық пактке, 1975 жылы Хельсинкидің қорытынды актісіне қол
қойды. ССРО өзіне оларды универсальды құндылық ретінде заңдылығын мойындай
отырып, адам құқығын сақтау бойынша халықаралық құқықтық міндеттер
қабылдайды. Бұл факт 1977 жылғы ССРО Конституциясында белгіленген. Негізгі
заңға алғаш рет тұрғын үй алу, мәдениет жетістіктерін пайдалану,
мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатысу, өнер бостандығы, сондай-
ақ кінәсіздік презумпциясы құқықтары қосылды. (44, 46, 47, 48, 160-баптар).
Дегенмен, сенімді материалдық және заңды кепілдіктердің болмауы, көптеген
Конституциялық нормалардың қағаз жүзінде қалуы осы демократиялық
Конституциялық нормалардың мәнін төмендетті.

Сонымен қатар, тоталитарлық жүйе жеке кісіге қарсы бағытталған
(азаматтығынан айыру, бірқатар өнер адамдарын елден жер аудару, құқық
қорғаушыларға қарсы құқықтық қудалау және әкімшілік санкция т.б.)
акцияларды жүзеге асырды.

Қазақстан Республикасындағы жаңа құқықтық демократиялық мемлекетті құру
мемлекетті басқару саясатына өзгерістерді енгізу ғана емес, сондай-ақ адам
және азамат құқығы туралы мәселелерге жаңаша қарауды талап етеді. Біз,
жалпы тарихи тағдырымен біріккен Қазақстан халқы, ежелгі қазақ жерінде
мемлекетті жасай отырып, өзімізді бостандық, теңдік және келісім
идеялдарына берік бейбітшілікті сүйгіш азаматтық қоғам ретінде қабылдай
отырып, дүниежүзілік бірлестікте абыройлы орын алуды қалай отырып,
өзіміздің қазіргі және болашақ ұрпақ алдында жоғарғы жауапкершілігімізді
түсіне отырып, өзіміздің тәуелсіздік құқығымыздан шығып осы Конституцияны
қабылдаймыз 4. Адам құқығы мен бостандығының жоғарғылығы және тікелей
жанды әрекеті жарияланды. Жаңа Конституция мемлекетке демократиялық бейне
беретін анықталған жалпы негіздерден шығады.

Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 28 қаңтарында қабылданған
Конституциясында республиканың Конституциялық құқығы, бостандықтары және
міндеттері жүйесінің түбегейлі қайта қаралуы да кездейсоқтық емес. Өмір
сүру, бостандық, жеке құқығына қол сұқпау, құқықтық субъектілік, азаматтық,
сезіктінің, айыптының және тұтқынның сот қорғауы құқығы секілді адамның,
азаматтың құқықтары барлық қалған құқықтардың негізі.

Қазіргі кезеңдегі жағдайларда адам және азамат құқықтарын қамтамасыз ету
жолы ең алдымен экономикалық реформаның табысты дамуы және өткізілуіне,
азаматтардың әлеуметтік қорғалуы кепілдігіне байланысты.

1995 жылғы жаңа Конституцияның екінші тарауы Адам және азамат деп
аталған. Құқықтар мен бостандықтар әр адамға дүниеге келгеннен бастап
беріледі – деген басты анықтама да осыдан шыққан. Жаңа Конституцияда
адамдардың мүліктік қатынастарындағы өзгерістері де көрініс тапты:
Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде ие болған кез келген
мүлікті жеке меншігінде ұстай алады және оны заң көлімінде кәсіпкерлік үшін
қолданыла алады. Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтың
әлеуметтік-экономикалық құқықтарын айта отырып, алдымен оның меншік иесі
болу құқығын айтады. Әр азаматтың кәсіпкерлік қызметпен айналысу бостандығы
құқығы бар, сондай-ақ дербес өндіруші ретінде немесе өз тілегіне,
қабілетіне және дайындығына сәйкес еңбек шарты бойынша еңбек ету құқығы
бар 5.

Бұл қазіргі іс жүзінде жүзеге асырылып отырған ата заңымыздың бұған
дейін болған Конституциямыздан айырмашылығы.

Сонымен қатар, ол еңбек ету, дем алу, тұрғын үй алу, әлеуметтік
қамтамасыз етілу, денсаулықты қорғау және білім алу құқықтарына кепілдік
етеді, әр азаматтың өнер бостандығы құқығы бар.

Конституциялық құқықтар мен бостандықтар тек нақты реттеліп қоймаған,
сонымен қатар, олардың практикада қолданылуын қамтамасыз ететін сенімді
кепілдік жүйесімен жабдықталған. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
шектеу тек Конституцияда ғана бейнеленген жағдайларда ғана мүмкін болады.
(басқа адамдардың құқығын қамтамасыз ету, қоғамдық қауіпсіздікті және
Конституцияны қорғау) 6.

Сонымен Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы адамның құқытық
мәртебесі мазмұнын елеулі байытты, оны неғұрлым кең құқықтар және
бостандықтармен қамтамасыз етті. Негізгі заңдық құқықтар мен бостандықтар
жүйесінде ерекше орын жеке құқықтар мен бостандықтарға беріледі 7. Жалпы
Қазақстан Республикасының Конституциясы құқықтар мен бостандықтардың кең
комплексін бекіткен және дүниежүзі мойындаған жоғарғы стандартқа
бағытталған адам құқығы және бостандықтарының Конституциясы.

1.2. Билікті бөлу концепциясының қайнар көзі және оның қазіргі кезеңдегі
түрлері

Билікті бөлу теориясы саяси ойдың және Конституциялық практиканың даму
тарихында маңызды звено болып табылады. Буржуазиялық-феодалдық
абсолютизммен күресі кезеңінде Дж. Локк және Ш.Л.Монтескье айтқан оның
басты талабы – саяси бостандықты бекіту, заңдылықты қамтамасыз ету үшін
және қандай да бомасын әлеуметтік топтың, мекеменің, жеке адамның билікті
пайдалануын жою үшін мемлекеттік үкіметті заң шығарушы және сот билігіне
бөлу қажет. Осы биліктердің әр қайсысы дербес, тәуелсіз, өзара келісімде
бола отырып, құқықтық формада органдардың ерекше жүйесі арқылы жүзеге асыру
керек 8.

Осылай өкімет аппараты мемлекеттің жеке органдары арасында билік
өкілеттіктерін бөлу негізінде күнделікті практиканың ақиқатқа сай
қажеттілігіне жауапты болады.

Билікті бөлу доктринасына анализ жасау және тарихи баға беру кезінде,
біздің пікірімізше екі аспекті айыру қажет: біріншіден, олардың арасында
функциялардың нақты шектелуі және заңды артықшылықтарының бекітілуі,
олардың заңды дербестігін және белгілі тәуелсіздігін, қызметтік өзара қарым-
қатынасын және өзара тиым салуын, бір бірінің конституциялық емес іс-
әрекеттерін бақылау және бейтараптауды қамтамасыз ету, өкілеттіктерін
теңгеру және бір органның басқа органның статусы есебінен жетілуіне жол
бермеуге байланысты белгілі бір қатынаста болатын органдардың біртұтас
жүйесі - мемлекеттік механизм көлемінде еңбекті бөлу арқылы мемлекеттік
билікті ұйымдастыру идеяларын жүзеге асыру. Екіншіден, рақымшылық пен
зорлық-зомбылықты жоюдың, билікті теріс пайдалануға және оның басып
алынуына жол бермеудің міндетті шарты ретінде, шамаға сай басқарудың,
қоғамдық тәртіппен заңдылықты қамтамасыз етудің қажетті алғы шарты ретінде,
жек адамның құқықтары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.