БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУДЫҢ ТҮСІНІГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУДЫҢ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Ұрлықтың түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 8
1.2. Ұрлықтың қылмыстық құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
ІІ. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУДЫҢ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . 19
2.1. Жай ұрлау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 19
2.2. Мән-жайды ауырлататын жағдайда жасалған ұрлық ... ... ... ... ... ...
20
2.3. Мән-жағдайды өте ауырлататын жағдайда жасалған ұрлық ... ... .. 25
ІІІ. ҰРЛЫҚТЫҢ БӨТЕННІҢ МЕНШІГІНЕ ҚАРСЫ ҰҚСАС
ҚЫЛМЫСТАРДАН АЙЫРМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.1. Ұрлықтың тонаудан айырмасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2. Ұрлықтың қарақшылықтан айырмасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.3. Ұрлықтың қорқытып алушылықтан айырмашылығы ... ... ... ... ... . 35
3.4. Ұрлықтың алаяқтықтан айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ІV. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУҒА ҚОЛДАНЫЛАТЫН
ЖАЗА МӘСЕЛЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 46
СІЛТЕМЕЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
КІРІСПЕ
Жетпіс жыл бойы билеген тоталитарлық жүйенің ыдырауы бүгінде егемендік
алған барлық Республикаларға шешімін іздер көптеген проблемалар сыйлады.
Сол өзекті мәселелердің бірі, әрі бірегейі - қылмыс. Бүгінгі күні айрықша
алаңдатып отырған жағдай қылмыс тек қана қоғам үшін ғана емес, мемлекеттің
қауіпсіздігіне қатер төндіріп отырғаны шындық. Оған қарсы күрестің қауқары
жоқ деп айтуға болмас, дегенмен мүлдем ауыздықтаудың мүмкіншілігі болмай
отырғаны және ақиқат. Оған түрлі себептер бар.
Нарық қатынасы қоғамға жаңаша өзгеріс әкелді. Осы қатынастарды
реттейтін заңдар толық күшінде жұмыс істемейінше, қылмыстың тамырын қию
мүмкін болмайды. Президентіміздің өзі атап өткендей: Экономиканы сауықтыру
жұмыссыздықты азайтып, елдің жағдайын жақсылау арқылы қылмыстың өсуін
тежеуге болады,- деп көрсетті.
Социологиялық зерттеулерге жүгінсек, қылмыстың төркіні экономикалық
дағдарысқа келіп тіріледі екен. Айта берсек себеп те, сылтауда жеткілікті.
Рас қарақан тамағы үшін қылмысты іске қол ұрушылық фактілеріде кездеседі.
Президентіміз Елдегі жағдай мен 1997 жылға арналған ішкі және сыртқы
саясаттың негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауында былай деген
еді: Қылмыстың жай-күйі жалпы экономикалық ахуалға, халықтың өмір сүру
деңгейіне, жұмыссыздыққа, ал оған күрестің тиімділігі құқық қорғау
органдарының қаржыландыру деңгейіне тікелей байланысты екенін ұғыну қажет.
Сондықтан экономиканы сауықтыруға жұмыссыздықты азайтуға және
адамдардың әл-ауқатын арттыруға ұмтыла отырып біз қылмыстың өсу
мүмкіндігін кезең-кезеңімен төмендетіп, оның табаны астындағы тіректі
ығыстырып шығаратын боламыз.
Кейінгі жылдардағы экономиканың ауыр жағдайы, экономикалық дағдарыс,
халықтың басым көпшілігінің тұрмыс деңгейінің күрт төмендеп кедейленуі оның
мәдени-рухани дағдарысқа, күйзеліске ұрынуымен, қылмыстың қауырт өсуімен,
тағы басқа да құбылыстармен тығыз байланысты. Осыған сәйкес қылмыстың соңғы
жылдары сан жағынан мықтап өсуі, олардың ара қатынасының әр түрінің үлес
салмағынан өзгеруі қылмыстың ауыр және жаңа түрлері көбеюі бөтеннің
мүлкіне, құқына деген қауіп қатердің артуын байқауға болады. Дегенмен де
нақты мәліметтерге назар аударсақ, 2005 жылы Республика бойынша - 59810
яғни 10,8 пайыз қылмыс жасалған; ал 2006 жылы 48995 қылмыс жасалған. 2007
жылдың 3 ай қорытындысы бойынша 10473 қылмыс жасалған.
Бұл көрсеткіш арқылы өткен жылдарға қарағанда 17,9 пайызға қылмыстың
азайғандығын көрсетеді.
Шынтуайтына келгенде ұрлық жасап жүргендердің дені ауыл жастары.
Жұмысы жоқтық, қарны тоқтық аздырар адам баласын,- дегенді Абай атамыз
бүгінгі жастарға арнап айтқан сияқты. Адам азғындығын заман тапшылығынан
көргісі келген кейбіреулер олар қылмысқа бармағанда қайтеді дегенді де
айтып қалып жүр. Соғыс жылдары мен оның алдындағы ашаршылықта да бір үзім
нанға көзіңізді сүзгеніңізбен біреудің ала жібін аттамағанымызды айтар
болсақ, бүгінгі жастардың сондай топтарға үйірсек келуі қамын күйттеуден
гөрі оңай олжа табуға бейім тұратындықтарынан екендігін аңғару қиын емес.
Оның үстіне бұрыннан қалыптасқан тәрбие көздері де қожырап, сарқыла
бастады. Содан барып мейірім шапағаттан ада, қатыгез ұрпақ шығары
қалыптасып келеді. Ендігі жерде олардың қылмыс жасауын күтпестен алдын алу
шараларын қолға алу қажет.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы жаңа дәуір кешенінің басында тұр.
Ескі жүйенің елдігінен алыстап, жаңа тәуелсіз мемлекеттің іргесі қаланып
отырғаны біздің ел үшін абырой. Әйтсе де қоғамдық әлеуметтік жағдайымыздың
бір жүйеге түсіп, алғы күндерге, аршынды қадам басуы тым қиындылықпен
жүргізілуде.
Қайта құру кезінде демократия жариялық деген сияқты дабыра сөздер
көбейіп, заңға қарсы келмегеннің бәріне рұқсат деген желеу пайда болып,
тәртіптің, қылмысқа күрестің, әлсіреп бейбастықтық пен бетімен кетушілік
күшейіп кетті. Бұдан соң бұрынғы 15 одақтас республика және дербес егемен
мемлекетке айналды. Осы кезде одақтық заңдар дұрыс жұмыс істемейді, яғни өз
күштерін жас бастады. Сонымен бірге құқық реформасы жүзеге асырылмады.
Осыған сәйкес қылмыстың өрістеп және бой бермей жатуының тағы бір үлкен
себебі — ол құқық қорғау органдарының жұмыстарында үйлесімділікпен тізе
қосып бір бағытта қызмет ете білудің жетіспеушілігінде. Оның үстіне кейінгі
кезде жастар тәрбиесі жайына қалды. Арақ ішу, наша тарту, наркотиктер
қолдану өрістеді. Яғни қылмыстың әлеуметтік базасы кеңейді. 2006 жылы
қылмыс жасаушылардың 42 пайызы жастар болса, бұл көрсеткіш 2007 жылы 54
пайызға өсті.
Қазіргі уақытта зерттеулер мен тергеу нәтижесі арқылы анықталған
қылмыстық мамандықтың 100-ден аса түрі белгілі. Бұл 20 жылдармен
салыстырғанда 2 есе көп. Бұл қылмыстың оның ішінде кәсіби қылмыстардың
жылдан жылға көбейгенін көрсетеді. Кәсіби қылмыстар көбейген сайын оның
бұрынғы түрлері қазіргі әлеуметтік жағдайларға сәйкес пайда болып дамып
отырады.
Ч.Ламбразодан бастап басқа да шетелдік зерттеушілердің пікірінше
кәсіби қылмыстың ең көп әсер ету ортасы бұл мүліктік қылмыстар болып
табылады.
Зерттеу нәтижелеріне сәйкес 80 жылдардың соңы мен 90 жылдардың басында
кәсіби қылмыстар болып табылатын ұрылардың, пәтер ұрыларының, алаяқтар мен
тонаушылардың статистикалық көрсеткіші реті бойынша 80,6% болды.
Кәсіби қылмыскердің тұлғасының ерекшелігі болып:
1. Нақты бір қылмыстық әрекетті жүзеге асыру үшін білімді, шеберлікті,
әдісті білу.
2. Сол әдістерді жетілдіру болып табылады.
Мысалы: зерттеу нәтижесіне сәйкес әрбір жаңа бастаған қалтаға түсуші
ұры өз әдісінен игеру үшін 6 ай уақыт бойы дайындалады. Оның дайындығы
басқа бір кәсіби қылмыскерлердің тәжірибелеріне және қазіргі уақыттағы
әлеуметтік жағдайларда сынақ арқылы жетілдіруге жүргізіледі. Сонымен қатар
кәсіби қылмыскерлердің шеберлігі артқан сайын қылмыстың өсуімен жиілігі
арта түседі. Орта есеппен әрбір кәсіпқой қоймаға түсуші ұры бір айда 25 рет
ұрлық жасайды. Әрбір 100 қалта ұрлығының 15-інде ғана жәбірленуші өзінің
қалта ұрлығының құрбаны болғанын біледі. Ал зерттеу нәтижесіне сәйкес қалта
ұрлығының ашылуы 1-3 пайыздан аспайды.
Әрбір кәсіби қылмыскер өзінің қылмыстық ортасында өзінің атын
шығаруға, тәжірибе жинауға және өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге күш
салып қызмет етеді. Кәсіби қылмыста жасалған қылмыстардың бір-бірімен
байланыстылығы өте жиі кездеседі. Айтарлық комиссиондық магазин мен
ломбардтардан ұрлаған заттарды қайта пайдалану үшін жеке куәліктер,
документтер, ақшасына қалта ұрыларының көмегімен алынады немесе
қылмыскерлер қолдан құжат жасаушы мамандардан алынады. Мүмкін біз кәсіби
қылмыскерлердің әртүрлі топтарының бір-бірімен тығыз байланыста болатынын
көреміз. Мысалы: ұрылар мен қалта ұрылары документ жасаушылар осыған сәйкес
әрбір топтың мұндай байланыстары қылмыскерлердің өздерінің әдет-
ғұрыптарының, өз заңдарымен реттеліп отырады. Кәсіби қылмыстың себеп-
салдары болып жас өспірімдердің қылмыстық ортаға қосылуы, олардың сол
ортаның заңдарын қабылдауын айтуға болады. Сонымен бірге кәсіби
қылмыскерлердің басқа қылмыскерлерден ерекше мынадай белгілер бар:
Қылмыстың бір түріне мамандану;
Қылмыс жасауда нақты тәсілдерді пайдалану;
Бұл мінездеме қылмыскерлер мен жасалған қылмыстардың құрамын нақты
зерттеу нәтижесі арқылы бекітілген. Республикамыздың жүргізіп жатқан барлық
шараларына қарамастан, қылмыс атты әлеуметтік теріс құбылыс бар болып қана
қоймай, ол күннен күнге дами түсіп, неше түрлі қауіпті қылмыстар пайда бола
бастады. Соңғы уақыттағы қылмыстың жаңа түрлерінің пайда болып, көбейе
түсуі қоғамымызды ойландырмай қоймайды. Әрине оның ішінде қатты
ойландыратын мәселелердің бірі бөтеннің меншігіндегі мүліктерді
ұрлаудың күннен күнге өріс ала түсуі, ал ұрлықты жасаушылардың көбі жасы
кәмелетке толмағандар, ерекше рецедивистер және қоғамымызға қайшы
келетін арамтамақтықпен өмір сүретіндердің болуы.
Қоғам үшін қауіпті қылмыс жасап, адал еңбек жолына түскісі келмейтін
қылмыскерлерге жазаның ауыр түрін қолдана білу керек. Оның негізгі мақсаты
қылмыстың алдын-алу табылады.
Қылмыспен күрес кең көлемде жүргізілуі керек. Қылмыс жасау және басқа
да қоғамға қарсы іс-әрекеттердің түрлері әлеуметтік қырсық болып
есептеледі. Сондықтанда олармен күнделікті күрес жүргізе білу және де
күресте нақты шешімдер қолдана білу керек.
Бұл мәселеде Қазақстан Республикасының заң күші бар Қазақстан
Республикасының заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. 1997
жылғы шілденің 16-ғы Президент жарлығының маңызы ерекше. Осы жарлыққа
сәйкес Қылмыстық Кодекске едәуір өзгерістер енгізілді. Меншіктің барлық
түрлеріне Қылмыстық жауапкершілік Кодекстің VІ-тарауында көрсетілген. Бұл
енгізілген өзгеріс меншікке қарсы қылмыстарға бірдей жаза қолдануда алдымен
күрес жүргізуді қамтамасыз етеді.
Бұл дипломдық жұмыстан біздер бөтеннің меншігіне пайда көру
мақсатында жасалған қылмыстардың түрлерімен Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінің 175- бабында көрсетілген бөтеннің меншігін ұрлау
негізінен бөтеннің меншігіндегі мүлікті ұрлаудың түсінігін, оның түрлерін,
ұрлықтың басқа да бөтеннің меншігіне қарсы жасалған ұқсас
қылмыстардан айырмашылығының, жасаған қылмыстары үшін қылмыскерлерге қандай
жаза қолданылатыны туралы оқып білуімізге болады. Осы диплом жұмысын жазу
барысында Қызылорда қалалық сотының Сот тәжірибелері қолданылады. Қылмыстық
заңда орын алып отырған қайшылықтарға да кеңінен көңіл бөлінді.
І. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУДЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Ұрлықтың түсінігі
Бөтеннің меншігіне қарсы жасалатын қылмыстардың ең көп тараған
түрлерінің бірі ұрлау, тонау, алаяқтық, қарақшылық болып есептеледі.
Ұрлық дегеніміз - бұл заң тілімен алғанда, бөтеннің меншігін жасырын
түрде ұрлау, яғни пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік
иесі немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып, айыптының немесе басқа
адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және айналдыру танылады.
Бұл анықтамадан жасауға болатын қорытынды, ол ұрлықтың өзіне тән
белгілерінің болатындығында. Олар мына белгілер:
1. Қылмыскердің басқа біреудің мүлкін заңсыз түрде алып қойып өзі
иеленуі.
2. Мүліктің ұрының қолына, жәбірленушіге күш жұмсалмай, жасырын
түрде өтуі.
3. Қылмыстың жасалу барысында қасақана пайдакүнемдік оймен-басқа
біреудің мүлкін иемденіп алу мақсатымен жасалуы.¹
Бөтеннің мүлкі деп мемлекеттің, жеке қоғамдық ұйымдардың меншігіне
жататын материалдық игілікке арнаған, әл-әуқатының жиынтығын айтуға болады.
Заң жүзінде ол мүліктерін меншік иесінің өздерінің жеке басының мұқтажын
қанағаттандыру үшін иелену, пайдалану және билік етуге мүмкіндіктерінің бар
екендігін айту артық емес.
Барлық жағдайда да, мүлік деп өзінің белгілі бағалық қасиеті болып,
меншік иесінің материалдық немесе рухани қажеттілігін қанағаттандыратын
мүмкіндігі бар заттардың жиынтығын айтуға болады. Мүліктің экономикалық
мәні де сонда жатыр.
Бөтеннің меншігіне ұрлаудың субъектісі кез-келген жауапқа қабілетті
(өзінің жасаған қылмысы үшін жауап бере алатын), қылмыс жасаған кезде
қылмыс заңы белгіленген белгілі бір жасқа толған адамдар бола алады. Ол жас-
он төрт жас.
Бөтеннің меншігіне қарсы жасалған ұрлық, тонау, қарақшылық тонау
сияқты пайдақорлық қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікке он төрт жастан,
ал алаяқтық пен қорқытып алушылық сияқты қылмыстар үшін жауапкершіліке он
алты жастан бастап тартылады.²
Өзінің моральдық сапасы жағынан мұндай адамдар жұмыс істегісі
келмейтін, адал еңбекпен өмір сүргісі келмейтін, тек қана арамтамақтық
жолымен күн көріп ауырдың астымен, жеңілдің үстімен жүріп, өздерінің
қылмыстық әрекеттерін жалғастыра бергісі келетін адамдар. Ондай адамдардың
сана-сезімі ескіліктің, кеңес өкіметі кезіндегідей, аш-көздік, пайдақорлық,
жеңіл пайда табуға тырысқан сияқты. Адам еңбегін сыйлай білмейтін зиянды
пиғылдармен уланған. Ал қазіргі нарықтық экономика заманында ондай
субъектілермен ымырасыз күресе білу керек.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың обеъктісі деп жасалған қылмыстың неге
қастандық жасайтындығын немесе Қазақстан Республикасы Қылмыстық Заңымен
қорғалатын бөтен меншік құқындағы игілігіне жасалған қастандық деп айтуга
болады. Егер меншік құқығына талан-таражға байланысты іс бойынша,
меншіктің кімдікі екенін анықтаудың зор мәні бар екенін сот
тәжірибелерінен алынған мына мысалдардан көруге болады:
Ержанов Б. Бірлік өндірістік кооперативінің қоймасына кім екені
анықталмаған адаммен бірге кіріп, жалпы құны, 1101972 теңге тұратын
қоғамдық мүлікті ұрлаған. Бірлік құрылыс монтаждау өндірістік
кооперативінің жарғысында, кооперативтің мүлкі ұжым мүшелерінің ақшалай
заттай қаржыларынан құралған деп көрсетілген. Былайша айтқанда, қаржы жалпы
мақсаттағы түрлі құнды қағаздарды, акция сатудан, кооператив атына банктен
берілген несиеден құралған. Сонымен қатар, жарғыда ұжымның ақшалай-заттай
мүлкін құрғанда мемлекеттік ұйым, жеке кооперативтер: басқа да қоғамдық
кәсіпорындардың үлес қосқаны жөнінде істе дәлел бар, яғни қылмыс бөтеннің
меншігіне қарсы қол сұғылу арқылы келді. Ержановтың әрекеті ҚК-нің 175-бабы
3 бөлігімен дөрежеленіп, оған 4 жылға бас бостандығынан айыру үкімі
шығарылды.
Сөйтіп, облыстық соттың қоғамдық мүлік талан-таражға салынып, ұрланған
деген тұжырымы дұрыс болып шықты.
Жеке шағын кәсіпорыннан ұрланған мүлік, мемлекет мүлкі деп саналмайды.
Петров, Салямов аты-жөні анықталмаған сыбайласымен бірге саналы
ұжымдық Айдан атты жеке шағын кәсіпорнының қоймасынан 3259536 теңгенің
мүлкін ұрлағаны үшін, Қызылорда қалалық соты оларды ҚРҚК-нің 175-бабы 3
бөлімімен соттады.³
Мемлекет меншігінен басқа, жеке және ортақ меншіктердің
субъектісі республика азаматы және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен
олардың бірлестігі болады.
Бұл туралы Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабына сәйкес
былай деп көрсетілген: Республика азаматының меншік иесі болуға құқы бар,
меншік құқығының мерзімі шексіз.
Олардың объектісіне арнайы заңда көрсетілген мүліктерден басқа, кез-
келген мүлік болады. Жеке және ортақ меншікте болатын мүліктің, саны мен
құны бұрынғыдай шектелмейді. Былайша айтқанда республика азаматының жеке
меншігінде көлік құралдарынан самолет, не бірнеше түрлі жеңіл, не жүк
автомашиналары, не тұрғын үйлер болуы заңды деп саналады.
Конституцияда меншік объектілері мен субъектілері, олардың негізгі
салаларының әртүрлі меншік иелерінің өз құқығын жүзеге асыру шектері,
оларды қорғау кепілдіктерімен белгіленетіні көрсетілген.4
Бірақ бұл сұраққа әр түрлі ғылыми көзқарастар бар. Мысалы:
М.П.Михайлов былай деп жазады: Ұрлық кезінде қылмыстың тікелей объектісі
болып, мүлікке деген меншік те, құқтылық та емес, не мүліктің өзі де емес,
адамдардың өзіндік мүліктері ғана есептеледі - деп көрсетеді.
Профессорлар Беляев пен Шаргородскийлер М.П.Михайловты сынай келе:
Меншікке қарсы қылмыстың объектісі ретінде мүліктің өзін тану негізсіз
болып көрінеді-дейді. Біріншіден, бұдан мемлекеттік меншікке қастандық
жасау мен өзіндік меншікке қол сұғудың арасын бөлуге мүмкіндік жоқ,
өйткені екі меншіктің де құрылысында ұқсастық, тепе-теңдік бар,
екіншіден, қастандық жасалған объектінің тек қана кеңес азаматтарының болуы
шындық болып есептелмейді. Бұл заңға қайшы келеді, себебі, ол белгілі бір
территориядағы адамдардың азаматтығына қарамастан, барлығының өзіндік
мүліктерін қорғайды. Мұнан шығатын қорытынды, азаматтардың өзіндік
меншіктерінің қандай құқы болса, бұл тараудағы барлық қылмыстардың да
сондай барлығына ортақ арнайы бір объектісі болады.5
Мұндай көзқарасты профессор А.А.Пионтковский де мақұлдайды. Ғұлама
ғалым А.А.Пионтковский өзінің еңбегінде: азаматтардың өзіндік меншігін
ұрлаудың тікелей объектісі өзіндік меншікке құқы болады, ал қылмыскер
ұрлаған заттар мен бұйымдар болса ұрлықтың бұйымы болып есептеледі -дейді.
Біздің пікірімізше профессорлар Беляев пен Шаргородский және
Пионковскийлердің берген анықтамасын дұрыс деп айтуға болады. Себебі,
бөтеннің меншігін ұрлаудың тікелей объектісі болып бөтеннің меншікке деген
құқық есептеледі, ал енді заттар мен бұйымдар қылмыстың бұйымы болып
есептеледі, егер біздің елімізде тұратын халықтарды алалап, олардың
азаматтығын тексеріп, егер де олар біздің Қазақстан Республикасының азаматы
болмай, басқа мемлекет болса немесе азаматтығы жоқ болып, солардың заттары
ұрланған болса, ал біз оларды, Қазақстан азаматы емес, сондықтан да қылмыс
та жоқ десек, онда бұл біздің Қазақстан Республикасының Конституциясына,
басқа да халықаралық құқық нормаларына қайшы келген болар еді. Сондықтан да
М.П.Михайловтың ұрлық кезіндегі қылмыстың тікелей объектісі болып
кеңес адамдардың өзіндік мүліктері саналады, - деген өрісі тар
тұжырымымен келісуге болмайды.
Қылмыс жасалған кезде қастандық басқа азаматтардың бұйымдары мен
мүліктеріне жасалады. Қылмыскер ұрлаған заттар немесе бұйымдар сол ұрлықтың
бұйымы болып есептеледі.
Бұл жерде айта кететін тағы бір мәселе, егер ұрланған мүліктің
материалдық құны болса ғана ұрлықтың бұйымы болып есептеледі, ал егер ондай
қасиеті жоқ заттар болса, онда олар қылмыстың бұйымы бола алмайды. Мысалы,
қолдануға жарамсыз, лақтырып тастаған заттар ұрлықтың бұйымы бола алмайды,
себебі олардың материалдық құны жоқ.
Қылмыстың қастандық материалдық құны бар құжаттарға, мысалы, тауар,
ақша алуға берілген квитанцияларға да жасалуы мүмкін. Бірақ бұлар бөтеннің
мүлкін ұрлаудың бұйымы болып есептелмейді, мұндай құжаттарды иемдену бөтен
мүлікті ұрлауға дайындық болып есептелуі керек. Құжаттардың ішінде
көрсеткіштік өзгешілігі бар құжаттар ғана ұрлықтың бұйымы бола алады. Ондай
құжаттар қатарына құнды қағаздар, мемлекеттік заемдардың облигациялары,
көрсетушіге берген сақтық кітапшалары және тағы басқа да құжаттар жатады.
Ал енді мүліктік қасиеті жоқ құжаттар (төлқұжат, оқу орнын
бітіргендігі туралы диплом, тағы басқа да құжаттар) ұрлық бұйымы бола
алмайды.
Жалпылама ортақ меншіктегі мүліктер де ұрлық бұйымы болады, сонымен
қатар сот дауын шешпеген даулы мүліктер де, егер ол затқа оның немесе
ұйғарылған иесі болмаса, ұрлық бұйымы бола алмайды.
Сол сияқты, адам да ұрлық бұйымы болмайды. Пайдақорлық
ниетімен ұрланған балалардың өзі де адамның жеке басының бостандығына қарсы
жасалған қылмыс болып есептеледі. Әйелді өз еркінен тыс, некеге тұру үшін
алып қашу да иесінің жеке басына қарсы жасалған қылмыс болып есептеледі.
Адамның өнері, ашқан жаңалықтары, музыкалық, суретшілік шығармалары
басқа да ойшылық еңбектері ұрлықтың бұйымы бола алмайды, олар авторлық және
өнерпаштық құқына қарсы жасалған қастандық болып есептеледі.
Атылатын қару-жарақты тегіс стволды аңшылық мылтығынан басқасын оқ
дәріні, жарылғыш немесе ерекше қауіпті заттарды ұрлау да ұрлық бұйымы емес,
халықтың денсаулығы мен қоғамның қауіпсіздігіне қарсы жасалған қылмыс.²
Сондай-ақ, ұрлық бұйымы бола алмайтын заттар қатарына, жоғалып кеткен
заттарда жатады.
2. Ұрлықтың қылмыстық құрамы
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың объективтік жағы дегеніміз олардың мүлкін
жасырын ұрлауды немесе мүлікті жасырын түрде, байқаусызда, жәбірленушінің
келісімі мен ықтиярынсыз, күш жұмсамай алып қою.
Ұрлықтың жасырын түрде жасалуының өзі оның негізгі белгісі болып
есептеледі. Ұры ұрлық жасаған кезде сол заттың иесімен не басқа да
адамдармен қақтығысып қалмау ниетінде жасырын жасайды және сол арқылы, ол
ұрланған затты кедергісіз өз игілігіне жаратуға жол ашып алады.
Ұрлаудың жасырын болу себебі, жәбірленуші жоқ кезде, мүлікті жасырын алып
кетуіне байланысты болады. Мысалы, үй, пәтер ұрлықтары сол үйдің тұрғындары
жоқ кезде жасалады, затты иемдену, сол затты байқаусыз қалдырып кеткен
кезде жасалады. Сонымен қатар ұрлық меншік иесі, қожасы бар кезде де
жасалады, ондай кезде жәбірленуші сол жерде болып, өзінің затының ұрланып
жатқанын білмейтін жағдайда болуы керек, немесе белгілі бір жағдайларға
байланысты оны білмеген, көрмеген және ұғынбаған кейіп жасауы керек. Мысал
келтіріп көрелік: жәбірленуші мас болып, уақиғаның мән-жайын түсіне
алмайтын жағдайда болуы мүмкін, жәбірленушінің ұрлық болып жатқанын көріп-
біліп тұрып, көрмеген, білмеген кейіп білдіріп, қылмыс жасалып болған соң
ғана ұрыны ұстап алуы мүмкін. Мынадай оқиғаны мысалға келтіруге болады:
азамат Еркінбаев өзінің пәтері ұрланып жатқанын біліп, қылмыскерді
қарусыздандырудың еш мүмкіндігі болмағандықтан және артық қимылдар жасап
қойса жағдайдың мұнан да ушығып, қайғылы аяқталуы мүмкін екендігін түсініп,
білмеген адамның кейпіне түсіп, қылмыс жасалып болған соң ғана өзінің
көршілерін оятып, қылмыскерді ұстап алады.6
КСРО жоғары Пленумының 1986 жылғы 5 қыркүйектегі өзіндік меншікке
қарсы жасалатын қылмыстардың соттық практикасы атты қаулысында мүлікті
жасырын ұрлау деп есептеу үшін ол қылмыс жәбірленуші мен басқа да
адамдардың жоқ уақытысында немесе олар бар болса да оларға білдірмей
жасалуы керек. Егер жәбірленуші мен басқа да адамдар ұрлық жасалып жатқанын
біліп тұрса да, бірақ қылмыскер қоршаған ортаға байланысты, жасырын түрде
қимылдап жатырмын деген ойда болса да ұрлық деп есептеу керек,- деп
көрсетеді.
Егер, қылмыс субъектісінің ойынша ұрлық жәбірленуші мен
басқа да адамдарға білдірмей жасалып жатыр деген тұжырымда болса, онда оны
ұрлық деп есептеуге болады.
Қызылорда облысының Сырдария аудандық ішкі істер бөлімі қарастырған
мынадай қылмыстық істі мысал ретінде келтіруге болады: 2002 жылы 30 қараша
күні бұрын бұзақылығы үшін сотталған Ә.Жүнісов пен С.Бейімбетовтер, алдын-
ала келісіп алып, азамат Д.Ахметовтің үйінен, қорасына кіріп, 14 бас қойын
ұрлап кетеді. Қазіргі нарықтық экономика, заттардың құнының аспанға ұшып
тұрған уақытында 14 бас қой дегеніңіз оңай нәрсе емес, сондықтанда олар осы
ұрлық арқылы жәбірленуші Ахметовке елеулі материалдық залал келтірді.
Ұрылар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабының 2 бөлімінде
көрсетілген бөтеннің меншігіндегі малын ұрлағаны үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартылады. Жүнісов пен Бейімбетовтер қылмысты жасырын түрде
түнгі уақытта бір топ болып жасаған және бұл қылмыс Қазақстан Республикасы
Қылмыстық Кодексінің 175-бабының 2-ші бөлімімен дұрыс дәрежеленген³.
Бөтеннің меншігіндегі мүлкін ұрлауды аяқталған қылмыс деп мүлік
жәбірленушінің иелігіне алынып, айыпты адамның оны иеленуге, пайдалануға,
билеуге керегіне жаратып жіберуіне мүмкіндігі бар болса ғана айтуға болады.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың қоғамдық қауіптілігі, бәрінен бұрын, оның
қылмыстық зардаптарына байланысты. Қылмыстың нәтижесінде азаматтар өздеріне
тиесілі мүмкіндіктерін пайдалану, өзінің мұқтаждығын қанағаттандыру
мүмкіндігінен айырылып, азаматтарға келтірілген материалдық залал
жәбірленушінің мүлкінің кемуіне әкеліп соғады.
Ұрлықтың объективтік жағын анықтау үшін мүлікті жасырын түрде ұрлау
мен соған байланысты қылмыстық нәтижесі арасындағы себеп-салдарлық
байланысын анықтау керек, ұрлық жасалған кезде бөтеннің меншігіне
материалдық залал келуі керек.
Субъективтік жағынан ұрлық әрқашанда тікелей қасақаналық ниетпен
жасалады. Айыпты адам өзінің іс-әрекеті арқылы басқа адамның меншігіндегі
мүлкін жасырын түрде, байқатпай оны жәбірленушіге де, басқа адамдарға да
көрсетпей алып жатқанын айқын ұғынады. Осы әрекеттері арқылы материалдық
залал келтіреді және соны керек етеді.
Кез келген адам ұрлық жасау немесе басқа біреудің затын тартып алу
қылмыс екенін біледі және ондай қылмысы үшін өзінің әрекетіне есеп бере
алады. Айыпты адамның өзінің қылмыс жасағанын, іс-әрекетінің қоғамдық
қауіптілігін кей кездерде ғана білмей қалуы мүмкін, ол уақытта адам дұрыс
істеп тұрмын, өз құқымды іске асырып жатырмын деп ойлайды. Демек, ондағы
адам адал ниетпен адасып, мүліктің кімге тиесілі екендігін білмей, өзінің
іс-қимылының қоғамдық қауіптілігін ұқпайды. Сондықтан да оны кінәлі деп
есептеуге болмайды және ол қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Бірақ
мұндай жағдайлар өте сирек кездеседі.
Сонымен, кінәлінің ниеті бөтеннің меншігіндегі мүлкін ұрлауға
бағытталуы керек. Егер бөтен меншік мемлекеттік немесе қоғамдық мекеменің
не кәсіпорынның сақтауында болса және оны кінәлі адам білмейтін болса, онда
оның ұрлығы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабы бойынша
айыпталады. Себебі жәбірленушінің алдында материалдық жауапкершілікке
мемлекеттік немесе қоғамдық мекеме тартылады.
Егер де ұрының ниеті мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті ұрлауға
бағытталған болса, айыптының іс-әрекеті Қылмыстық кодексінің 175-бабы
бойынша айыпталып, бөтеннің мүлкін ұрлады деп айыпталуы керек.²
Егер айыптының ниеті жеке меншікті ұрлауға бағытталып, ал негізінен
мемлекет мүлкін ұрлаған болса, ал керісінше ұрының ниеті мемлекет не қоғам
мүлкін ұрлауға бағытталып, шын мәнінде жеке меншік ұрланған болса, онда
мұндай жағдайларда қылмыстың іс-әрекеті бірінші жағдайда да ал, екінші
жағдайда бөтеннің мүлкін ұрлауға жасаған қастандық деп есептеу керек.
Қылмыстардың ішінде ұрлық жасау, негізінен, бөтеннің меншігін ұрлау,
күннен күнге көбейе түсуде. Қазақстан Республикасында жасалатын
қылмыстардың оннан үш бөлігі сол ұрлықтың үлесіне тиеді. 2007 жылы
Республика бойынша - 59810 яғни 10,8 пайыз қылмыс жасалған; ал 2008 жылы
48995 қылмыс жасалған.
2008 жылдың 3 ай қорытындысы бойынша 10473 қылмыс жасалған. Бұл
көрсеткіш өткен жылдарға қарағанда 17,9 пайызға қылмыстың азайғандығын
көрсетеді.
Ұрлық заңды бұзудың өрескел түрі. Оны мемлекет жазалайтын іс-әрекет
деп те анықтауға болады. Ұрлықтың көрінісі сан алуан. Жасөспірім азаматтың
қалтасына түссе де қылмыс, ересек адам алдын-ала ойлап біреудің мүлкін
ұрласа да қылмыс. Ұрлық бөтеннің мүлкіне үлкен нұқсан келтіреді. Ұрлықтың
мемлекеттік құрылысқа, оның меншігіне қарсы бағытталған сипаты да
ұшырасады.
Ұрлықты адам бір жағдайлардың кездейсоқ шиелінесуіне байланысты жасауы
да мүмкін. Кейбіреулер ұрлықпен кәсіби түрде шұғылданады. Қылмыстық заңдар
осылардың барлығын анықтап, ескереді және әрбір жасалған қылмысқа нақты
баға береді. Қылмысқа қарсы күресу арқылы қылмыстық заңдар қоғамдық
тәртіпті нығайтуға, сол арқылы халықтың тыныш өмір сүруіне қамқорлық
жасауға жәрдемдеседі. Демек, қылмыстық заңдар қоғамды, жеке адамдарды
қауіпті іс-әрекеттерден қорғайтын құрал болып саналады.7
Бөтеннің меншігімен оларға мұрагер болу құқы мемлекетпен қорғалады.
Бірақ, өкінішке орай, бөтеннің меншігіне қарсы қылмыс, басқа қылмыстарға
қарағанда, көп тараған қылмыстардың бірі болып есептеледі.
Бөтеннің меншігі құқықтың әртүрлі салаларымен, негізінен азаматтық,
әкімшілік және қылмыстық құқықтармен қорғалады.
Егер бөтеннің меншігіне қол сұғу қылмыстық жолмен қасақана жасалған
болса, оған қылмыстық жаза қолданылады.
Бөтеннің меншігіне қылмыстық қол сұғушылық жасаған адамдарға мемлекет
тарапынан күштеу шаралары қолданылады. Қылмыстық жазалау, басқа да әдіс-
тәсілдермен қатар, құқықты бұзушылықпен күрестегі қылмысты ескертуде үлкен
роль атқарады.
Ескіні күйретіп, жаңаны орнатып жатқан кезде көптеген қайшылықтар
туындайтын, қатерліктер мен кемшіліктерге жол беріліп, олардың орын алуы да
табиғи нәрсе деуге болады. Сонымен бірге қоғамдық өмірдің барлық
салаларындағы қиындықтарда, күйзелістерде өзара ұштасып байланысып
жатады. Осыған сәйкес қылмысқа қарсы күрестің пәрменділігін
арттыру мақсатында бірнеше заңды құжаттар қабылданды. Қылмысқа қарсы
күрестің негізгі қызметі болып оны ескерту немесе сақтандыру болып
табылады.
Қылмыстан сақтандырудың арнайы шаралары мемлекеттік органдармен және
қоғамдық ұйымдармен жүргізіледі. Сонымен бірге бұған сәйкес немесе өз
қалауымен жеке кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар және азаматтар да қатысуы
мүмкін. Сонымен бірге жалпы әлеуметтік шаралар мен арнайы шаралар бір-
бірімен тығыз байланысты болады. Өйткені арнайы шаралар жалпы әлеуметтік
шаралардың қарқынды жүргізуіне көп әсерін тигізеді.
Сақтандыру шараларының бағыты мен көлемі және қылмыстың деңгейіне
сәйкес профилактика жалпы, ерекше және жеке болып бөлінеді.
1. Жалпы профилактика шаралары дегеніміз қылмыстың барлық
жалпы себеп-салдарымен жағдайын жоюға бағытталған шаралар.
2. Ерекше профилактика шаралары - бұл нақты жеке қылмыс топтарына
қарсы бағытталады.
3. Жеке профилактика - жеке адамның қылмыс жасау кезеңдеріне сәйкес
жүргізіледі.
Сонымен бірге қылмыстан сақтандыру масштабы бойынша:
1. Жалпы мемлекеттік;
2. Аймақтық;
3. Жергілікті ауданда, нақты объектіде болып бөлінеді.
Қылмыстан сақтандыру субъектісі болып — мемлекеттік органдар,
қоғамдық ұйымдар, ұжымдар, жеке құрылымдар және азаматтар болып табылады.
Құқық қорғау органдары: сот, прокуратура, тергеу органдары қылмыстан
сақтандыру арнайы шараларының жүзеге асырушы органдар болып табылады.
1. Маскүнемдікпен және нашақорлықпен мақсатты түрдегі үздіксіз
күрес.
2. Жанұяда немесе тұрмыста болатын әрбір құқық бұзушылыққа дер
кезінде көңіл аударып, шара қолдану.
3. Көшеде немесе басқа да қоғамдық жерлерде қоғамдық тәртіпті
қадағалау, бақылау.
4. Ұлтаралық және нәсілдік кемсітушілікке қарсы күресті күшейту.
5. Рецедивистер мен кәсіби қылмыскерлердің жасөспірімдерге
кері қылмыстық әсер етуін болғызбау.
6. Жасалған қылмыс үшін әділ жазаны қамтамасыз ету.
7. Жаза өтеп келгеннен кейін қайталап қылмыс жасаудан сақтандыру.
8. Қылмыскерлермен, жасөспірімдермен жұмыс жүргізу.
Осы шараларды жүзеге асыру қылмысты тұрақтандыруға, онан соң оларды
азайтуға және жоюға мүмкіндік береді.6
ІІ. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУДЫҢ ТҮРЛЕРІ
2.1. Жай ұрлау
Бөтеннің меншігіне қарсы жасалатын қылмыстар заңда көрсетілген
машықтық белгілерімен жасалатын болса, онда қылмыстың қоғамдылық
қауіптілігі өсе түскендігі.
Бөтеннің меншігіне қарсы жасалатын қылмыстар сияқты, ұрлықтың да өз
түрлері бар, олар төмендегідей:
а. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 175-бабының бірінші
бөлімінде көрсетілгендей, бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау;
ә. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 175-бабының екінші
бөлімінде көрсетілгендей, мән-жайды ауырлататын жағдайда жасалған қылмыс.
Ол бірнеше рет жасалған ұрлық немесе адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша жасалған қылмысы, сондай-ақ тұрғын, қызметтік немесе өндірістік үй-
жайға, қоймаға заңсыз кірумен жасалған ұрлық;
б. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 175-бабының үшінші
бөлімінде көрсетілгендей, мән-жайды өте ауырлататын жағдайда жасалған
қылмыс. Ол қорқытып алушылық үшін бұрын екі немесе одан да көп рет
сотталған адам рецедивист, ұйымдасқан және ірі мөлшерде жасалған ұрлық.²
Сонымен, жоғарыда аталған бөтеннің меншігіне қарсы жасалатын ұрлықтың
түрлерін анықтап, талдап көрелік:
а. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 175-бабының бірінші
бөлімінде ұрлықтың мән-жайды ауырлататындай белгісі жоқ түрі көрсетілген,
сондықтан да бұл қылмыс бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау болып есептеледі.
Қызылорда облысының Сырдария аудандық соты өзінің достарының
жоқтығын пайдаланып, бір бөлмеде бірге тұратын Ахметовтың кеудешесі
мен Астаховтың шалбарын ұрлап алған Жанайдаровтың іс-әрекетін ұрлықтың жай
түрі деп бағалады. Жанайдаровтың іс-әрекеті дұрыс болмаған, себебі,
бұл қылмыста мән-жайды ауырлататындай жағдай жоқ.
2.2. Мән-жайды ауырлататын жағдайда жасалған ұрлық
Қылмыс жасалған кезде мән-жайды ауырлататын жағдайға қылмыстық кодекс
төмендегілерді жатқызады:
1. Бөтеннің мүлкін ұрлаудың қайталанып жасалуының түсінігі Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 175-181 баптарындағы қайталанып
жасалған қылмыс деп, бөтен мүлікті жасырын ұрлау 175 бап , сеніп
тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету 176 бап, алаяқтық
177 бап, тонау 178 бап, қарақшылық 179 бап, ерекше құнды заттарды
ұрлау 180 бап, қорқытып алушылық 181 бап, радиоактивті материалдарды
ұрлау немесе қорқытып алу 248 бап, қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен
жару құрылғыларын ұрлау не қорқытып алу 255 бап, есірткі заттарды немесе
жүйкеге әсер ететін заттарды ұрлау не қорқытып алудан 260 бап, кейін,
яғни осы баптарда көзделген бір немесе одан да көп қылмыстардан кейін
жасалған қылмыс танылады.²
Мынадай мән-жайлар қайталанған қылмыс болып есептелмейді: сотталушыға
бұрынғы жасаған қылмысы үшін белгілі бір себептермен үкім шықпаған болса,
мысалы, іс жолдастық сотқа берілуі арқылы қылмыстық жауапкершіліктен
босатылса немесе айыптыны кепілдікке алған болса, сондай-ақ Қылмыстық
Кодексінің 15-бабын басшылыққа ала отырып, жасы толмағанға тәрбиелік
сипаттағы еріксіз шараларды қолданған болса да қылмыс қайталанбаған болып
есептеледі.
Бұрынғы жасалған қылмыс пен кейінгі жасалған қылмыс аралығындағы
қылмыстың ізге түсу мен соттылықтың мерзімдері өтіп кетпесе ғана қайталану
болады деп есептеуге болады.
Қайталанып жасалған қылмыс болып есептелу үшін, жасалған қылмыстық іс-
әрекеттердің әрбірінің жеке-жеке қылмыстық құрамы болуы керек және кез-
келген іс-әрекет келесі бір қылмыстан, болмашы уақыт болса да, белгілі
түрде бөлініп тұруы керек, әрбір қылмысты жасау үшін қылмыскерде жаңа
қылмыстық ниет туылуы керек.
Сондықтан бір мезгілде бірнеше меншік иелерінің мүлкін ұрлау
қайталанған ұрлық болып есептелмейді.
Мұндай жағдайда залал бірнеше адамға тисе де, қылмыстың тек қана бір
қылмыстық іс әрекетпен жасалғандығының арқасында, ол қайталанған қылмыс
болмайды.
Мынадай мысал келтіруге болады. 2008 жылы желтоқсан айының 8-нен 9-на
қараған күні, бұрын бөтеннің мүлкін ұрлағаны үшін сотты болған, Асанов пен
Сырлыбаев екеуі Қызылорда облысының, Сырдария ауданы, Айдарлы совхозының
тұрғыны Нұржановтың қорасына кіріп дөнежін сиырын ұрлап алып кеткен. Асанов
пен Сырлыбаевтың іс-әрекеті Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодекісінің
175-бабының 2-ші бөлімі бойынша жасалған қылмыс, бұл қайталанған, бір топ
адамның алдын-ала келісуі бойынша, жәбірленушіге едәуір материалдық залал
келтірген қылмыс деп есептелінеді.
2. Адамдар тобының алдын ала байласуы бойынша жасалған ұрлық.
Бұл ұрлық бөтеннің меншігіне қарсы жасалған қылмыстың мән-жайының
қауіптілігін арттыра түсетін белгілерінің бірі. Бір топ адамдар бірігіп
қылмыс жасаған кезде, олардың қылмыстық күші бір жерге шоғырланып,
мүмкіндіктері өз ойларын жүзеге асыру үшін жұмсалады. Өздерінің келісіп
қимылдауының арқасында, қылмыскерлер жеке бір адамның жасауы мүмкін емес
немесе ол жасаған кездің өзінде едәуір қиындық туғызатындай жағдайларды
оңай жасай алатындай әрекеттер жасайды.
Адамдардың алдын-ала келісіп алуы арқылы жасалған ұрлықтың машықтық
белгілерін барлық криминалистер бірдей түсіне бермейді. Қылмыс жасаған
топтың қылмыскерлері бәрі бірдей қылмыс жасаған болып есептелуі керек пе,
әлде құрамда да әрбір адамның өзінің атқарған қызметі бар ма, осындай
жағдайларға байланысты ғалымдар арасында ортақ түйін жоқ.
Мысалы, А.А.Пиантковский Азаматтардың мүлкін, алдын-ала келісуі
арқылы, бір топ адамның ұрлауы барлық уақытта да алдын ала келісіп қылмысқа
бірге қатысу болып есептеледі, ұрлық жасалған кезде оған бірнеше адам
қатысады. Егер оны бір ғана адам басқарса да, қалғандары қылмысқа бірге
қатысушы болып есептеледі, - деп көрсетеді.
Ал, А.В.Владимиров былай деп көрсетеді: Бірнеше адамның алдын ала
келісуі арқылы жасалған топтық қылмыста да ұйымдастырушы, арандатушы, дем
берушілердің бірге қатысуы мүмкіндігі есептен шығарылмаған. Сонда да мұндай
жағдайда қылмыстық іске бірге қатысушы егер ол ұрлық жасауға тура
қатыспаса, топтың қатысушысы болып есептелмейді. Оның атқарған қызметі
Қылмыстық Кодекстің 27-бабында көрсетілген қылмысқа қатысудан асып
кетпейді. Сонда да ол қылмысқа қатысқаны үшін алдын-ала келісіп қылмыс
жасағаны үшін, сол топтың қылмысқа қатысушы болып есептелуі керек.
Егер А.А.Пиантковскийдің көзқарасына келісетін болсақ, онда ең соңында
мынадай қорытындыға келген болар едік: қылмысқа қатысу институты бөтен
меншікке қарсы қылмысқа қолданылмайды, болашақта бірге қатысып жасалған
қылмыскерлердің алдын ала келісіп жасаған қылмысы әрқашанда топтық қылмыс
болып есептелуі керек.8
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы қаулысында Бір топ адамның алдын ала келісуі арқылы жасалған
қылмыс деп екі немесе одан да көп адамдардың алдын ала қылмыс жасауға
келісіп алуы арқылы жасалған ұрлықты айтуға болады, - деп көрсеткен.
Жоғарғы Сот органдарының талдауына қарағанда және сот тәжірибесі
негізінде мынадай қорытындыға келуге болатынын айта кету керек, ол бір топ
адамның алдын ала келісіп ұрлық жасауы деп кем дегенде екі адамның келісіп
алуы арқылы тікелей қылмыс жасауы тікелей орындаушылар. Ұрлыққа басқа
адамдар да қылмысқа қатысушы болып қатысуы мүмкін.
Егер тікелей орындаушы бір ғана қылмыскер болып, ал қалған мүшелері
қылмыстың объективтік жағын ғана құрайтын іс-әрекеттер жасайтын болса, онда
бұл қылмыс ұрлықтың машықтанған түрі болып есептелмейді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 175-бабының 2-ші бөлімінде
көрсетілген бір топ адамдардың алдын ала келісуі бойынша жасалған ұрлық
болуы үшін, біріншіден, қылмыс екі немесе одан да көп адамдар мен
жасалғандығын анықтау керек. Екінішіден, олардың арасында алдын ала бірге
жасауға келісілген келісім болуы керек.
3. Тұрғын, қызметтік немесе өндірістік үй-жайға, қоймаға заңсыз
кірумен жасалған ұрлық.
Бұл ұрлықтың қандай ұрлық екенін білу үшін біз алдымен үй-жайға заңсыз
кіру дегеннің не екенін түсініп алуымыз керек.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы қаулысында былай деп жазылған: Кіру дегеніміз — бұл үй-жайда
ұрлық жасау, тонау, шабуыл жасап тонау мақсатында баса көктеп кіру. Ол
жасырын түрде де ашық та жасалуы мүмкін. Сондай-ақ, кедергілерді жеңу
арқылы да кедергісіз де жасалуы мүмкін және де қылмыскердің ұрлаған мүлкін
үйге кірмей-ақ шығарып алуына мүмкіндік туғызу арқылы да жасалуы мүмкін.*
Қызылорда қалалық сотының 2008 жылғы 30 шілдеде Қалдыбаеваны айыптау
туралы істі қарап, анықталғаны: Қалдыбаева мас күйінде азаматша Гейгердің
меншігіндегі мүлкін ұрлау мақсатында 2008 жылғы 12 мамыр күні ашық тұрған
есігі арқылы Гейгердің пәтеріне кіріп, сол пәтердің коридорындағы тұрған,
бағасы 3000 теңгелік алтын сақинаны және 450 теңгелік затын ұрлап, пәтерден
шығып бара жатқан жерінде жәбірленуші Гейгердің өзі ұстап алады.
Алдын ала тергеу органы мен қалалық соты соттаушының іс-
әрекетін Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 175- бабының 2
бөліміне жатады деп дұрыс белгілеген. Себебі сотталушы
Калдыбаева бөтен меншікті ұрлауды тұрғын үйге немесе пәтерге кіру
арқылы жасады.
Ұрлық, тонау, қарақшылықпен тонау сияқты қылмыстарды тұрғын үйге
немесе қызметтік үй-жайға кіріп жасалған уақыттағы айыпты адамның сол үйде
немесе қоймаға оймен кіргендігін және қай уақытта мүлікті өз меншігіне
иемдену ниеті пайда болғандығын анықтап алу керек. Егер айыпты адам үй-
жайға немесе қоймаға кірген уақытта ұрлық жасаймыз деген ниетте болмай,
үйге кіріп барған соң ғана басқа адамның мүлкін ұрлаған болса, онда оның іс-
әрекетінде үй-жайға немесе қоймаға кіріп жасалған қылмыс белгісі болмайды.
Қалдыбаеваның айыпталуы туралы ісінің мысалын басқаша келтіріп көрелік. Оны
былайша келтіруге болады, мысалы, Қалдыбаева, азаматша Гейгердің ескі досы
немесе көршісі. Ол Гейгердің үйіне басқа бір себептермен келді, екеуі бірге
теледидар көрді. Ол уақытта Қалдыбаеваның ойында Гейгердің затын ұрлау
туралы арам ниет болған жоқ, ал азаматша Гейгер жоқ кезде оның столында
тұрған алтын жүзік пен ерін далаптарын көріп, ұрлау ниетінде өзінің
қалтасына салып қойды, ол үйден шығып бара жатып, шыға берісте жәбірленуші
оны ұстап алды делік. Мұндай жағдайда айыпты адам Қылмыстық Кодексінің 175-
бабының 2 бөлімімен емес, сол 175-баптың 3 бөлімімен, жәбірленушіге ірі
залал келтіргені үшін айыпталуы керек. Себебі Қалдыбаеваның ойында
жәбірленушінің үйіне кірген кезде оның затын ұрлау туралы арам ниет болған
жоқ, ол ой кейін пайда болды.9
Сондықтан да үй-жайға, қоймаға кіріп жасалған ұрлықтың
белгісін анықтау үшін қылмыскердің қандай ниетпен тұрғын үйге
немесе қызметтік үй-жайға, қоймаға кіргендігін, ойына басқа адамның мүлкін
иемдену мақсаты ниеті қашан пайда болғандығын анықтап алу өте маңызды.10
Қызылорда қалалық соты өзінің ашық сот мәжілісінде азаматша Алешинаның
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 175-бабының 2 бөлімімен
айыпталуы туралы ісін қарап анықтағаны: О.А.Алешина 2007 жылы 23 қазан күні
10-дар шамасында өзінің бұрыннан танысы, Иванисов атындағы көшенің 43
үйінде тұратын Свинцованың мүлкін ұрлау мақсатында оның үйіне келіп, үйде
ешкімнің жоқтығын пайдаланып, үй иелерінің кілті қай жерге қойып
кететіндігін білгендіктен, ол есіктің кілтін алып үйдің кірер есігін ашып,
Свинцованың тұрғын үйіне кіріп, ол үйден құны 400 теңгелік Кварц атты
радиоқабылдағыш, 1290 теңге ақша және 200 теңгенің тамағын ұрлайды, барлығы
1890 теңгенің мүлкін ұрлайды.
Алешинаның іс-әрекетін Қызылорда қалалық соты тұрғын үйге кіріп
жасаған ұрлық деп, Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 175-бабының
2 бөлімімен айыпты деп тапты.
Тағы бір мысал келтіріп көрелік. 2007 жылы 21 желтоқсанда Қызылорда
қалалық соты өзінің ашық сот мәжілісінде М.И.Байсақаловты айыптау ісін
қарап анықталғаны: 2007 жылы 30 тамызда М.И.Байсақалов мас күйінде бөтен
меншікті ұрлау мақсатында, жасырын түрде Макаренко көшесіндегі 19 үйдің 38
пәтеріне балкон арқылы кіріп, ол жерден бағасы 30 теңгелік наушниктер,
Электроника 5 маркалы стол сағатын бағасы 235 теңге, бағасы 1500 теңгелік
алтын жалатылған сақинаны, базарлық бағасы 150 теңге тұратын күнге қарсы
киетін көзілдірікті, барлығы 1915 теңгеге бағаланатын, Галкин деген
азаматтың мүлкін ұрлап кетеді.
Байсақаловтың іс-әрекеті Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің
175-бабының 2 бөлімімен дұрыс анықталған, себебі, ұрлықта мас адам тұрғын
үйге кіріп жасап отыр.9
Сонымен, үй-жайға, қоймаға кіріп жасалған ұрлық деп сол үй-жаймен
қойманың иелерінің рұқсатынсыз және келісімінсіз, заңсыз түрде, ішіндегі
мүлікті ұрлау мақсатымен үй-жайға, қоймаға кіруді және басқа да адамның
кіруіне жол беретін жағдай туғызудың, сондай-ақ, сол үйден мүлікті алуды
айтады.
2.3. Мән-жайды өте ауырлататын жағдайда жасалған ұрлық
1. Жәбірленушіге ірі мөлшерінде келтірген ұрлық.
Ірі мөлшер немесе ірі залал деп қылмыс жасалу сәтінде Қазақстан
Республикасының заңдарымен белгіленген айлық есептік көрсеткішпен бес жүз
есе асып түсетін мүліктің құны мен залалдың мөлшері танылады.
Бөтен меншікке қарсы қылмыс дегеннің өзі мүлікке қол сұғу, сондықтан
да оның құрамында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУДЫҢ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Ұрлықтың түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 8
1.2. Ұрлықтың қылмыстық құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
ІІ. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУДЫҢ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . 19
2.1. Жай ұрлау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 19
2.2. Мән-жайды ауырлататын жағдайда жасалған ұрлық ... ... ... ... ... ...
20
2.3. Мән-жағдайды өте ауырлататын жағдайда жасалған ұрлық ... ... .. 25
ІІІ. ҰРЛЫҚТЫҢ БӨТЕННІҢ МЕНШІГІНЕ ҚАРСЫ ҰҚСАС
ҚЫЛМЫСТАРДАН АЙЫРМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.1. Ұрлықтың тонаудан айырмасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2. Ұрлықтың қарақшылықтан айырмасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.3. Ұрлықтың қорқытып алушылықтан айырмашылығы ... ... ... ... ... . 35
3.4. Ұрлықтың алаяқтықтан айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ІV. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУҒА ҚОЛДАНЫЛАТЫН
ЖАЗА МӘСЕЛЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 46
СІЛТЕМЕЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
КІРІСПЕ
Жетпіс жыл бойы билеген тоталитарлық жүйенің ыдырауы бүгінде егемендік
алған барлық Республикаларға шешімін іздер көптеген проблемалар сыйлады.
Сол өзекті мәселелердің бірі, әрі бірегейі - қылмыс. Бүгінгі күні айрықша
алаңдатып отырған жағдай қылмыс тек қана қоғам үшін ғана емес, мемлекеттің
қауіпсіздігіне қатер төндіріп отырғаны шындық. Оған қарсы күрестің қауқары
жоқ деп айтуға болмас, дегенмен мүлдем ауыздықтаудың мүмкіншілігі болмай
отырғаны және ақиқат. Оған түрлі себептер бар.
Нарық қатынасы қоғамға жаңаша өзгеріс әкелді. Осы қатынастарды
реттейтін заңдар толық күшінде жұмыс істемейінше, қылмыстың тамырын қию
мүмкін болмайды. Президентіміздің өзі атап өткендей: Экономиканы сауықтыру
жұмыссыздықты азайтып, елдің жағдайын жақсылау арқылы қылмыстың өсуін
тежеуге болады,- деп көрсетті.
Социологиялық зерттеулерге жүгінсек, қылмыстың төркіні экономикалық
дағдарысқа келіп тіріледі екен. Айта берсек себеп те, сылтауда жеткілікті.
Рас қарақан тамағы үшін қылмысты іске қол ұрушылық фактілеріде кездеседі.
Президентіміз Елдегі жағдай мен 1997 жылға арналған ішкі және сыртқы
саясаттың негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауында былай деген
еді: Қылмыстың жай-күйі жалпы экономикалық ахуалға, халықтың өмір сүру
деңгейіне, жұмыссыздыққа, ал оған күрестің тиімділігі құқық қорғау
органдарының қаржыландыру деңгейіне тікелей байланысты екенін ұғыну қажет.
Сондықтан экономиканы сауықтыруға жұмыссыздықты азайтуға және
адамдардың әл-ауқатын арттыруға ұмтыла отырып біз қылмыстың өсу
мүмкіндігін кезең-кезеңімен төмендетіп, оның табаны астындағы тіректі
ығыстырып шығаратын боламыз.
Кейінгі жылдардағы экономиканың ауыр жағдайы, экономикалық дағдарыс,
халықтың басым көпшілігінің тұрмыс деңгейінің күрт төмендеп кедейленуі оның
мәдени-рухани дағдарысқа, күйзеліске ұрынуымен, қылмыстың қауырт өсуімен,
тағы басқа да құбылыстармен тығыз байланысты. Осыған сәйкес қылмыстың соңғы
жылдары сан жағынан мықтап өсуі, олардың ара қатынасының әр түрінің үлес
салмағынан өзгеруі қылмыстың ауыр және жаңа түрлері көбеюі бөтеннің
мүлкіне, құқына деген қауіп қатердің артуын байқауға болады. Дегенмен де
нақты мәліметтерге назар аударсақ, 2005 жылы Республика бойынша - 59810
яғни 10,8 пайыз қылмыс жасалған; ал 2006 жылы 48995 қылмыс жасалған. 2007
жылдың 3 ай қорытындысы бойынша 10473 қылмыс жасалған.
Бұл көрсеткіш арқылы өткен жылдарға қарағанда 17,9 пайызға қылмыстың
азайғандығын көрсетеді.
Шынтуайтына келгенде ұрлық жасап жүргендердің дені ауыл жастары.
Жұмысы жоқтық, қарны тоқтық аздырар адам баласын,- дегенді Абай атамыз
бүгінгі жастарға арнап айтқан сияқты. Адам азғындығын заман тапшылығынан
көргісі келген кейбіреулер олар қылмысқа бармағанда қайтеді дегенді де
айтып қалып жүр. Соғыс жылдары мен оның алдындағы ашаршылықта да бір үзім
нанға көзіңізді сүзгеніңізбен біреудің ала жібін аттамағанымызды айтар
болсақ, бүгінгі жастардың сондай топтарға үйірсек келуі қамын күйттеуден
гөрі оңай олжа табуға бейім тұратындықтарынан екендігін аңғару қиын емес.
Оның үстіне бұрыннан қалыптасқан тәрбие көздері де қожырап, сарқыла
бастады. Содан барып мейірім шапағаттан ада, қатыгез ұрпақ шығары
қалыптасып келеді. Ендігі жерде олардың қылмыс жасауын күтпестен алдын алу
шараларын қолға алу қажет.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы жаңа дәуір кешенінің басында тұр.
Ескі жүйенің елдігінен алыстап, жаңа тәуелсіз мемлекеттің іргесі қаланып
отырғаны біздің ел үшін абырой. Әйтсе де қоғамдық әлеуметтік жағдайымыздың
бір жүйеге түсіп, алғы күндерге, аршынды қадам басуы тым қиындылықпен
жүргізілуде.
Қайта құру кезінде демократия жариялық деген сияқты дабыра сөздер
көбейіп, заңға қарсы келмегеннің бәріне рұқсат деген желеу пайда болып,
тәртіптің, қылмысқа күрестің, әлсіреп бейбастықтық пен бетімен кетушілік
күшейіп кетті. Бұдан соң бұрынғы 15 одақтас республика және дербес егемен
мемлекетке айналды. Осы кезде одақтық заңдар дұрыс жұмыс істемейді, яғни өз
күштерін жас бастады. Сонымен бірге құқық реформасы жүзеге асырылмады.
Осыған сәйкес қылмыстың өрістеп және бой бермей жатуының тағы бір үлкен
себебі — ол құқық қорғау органдарының жұмыстарында үйлесімділікпен тізе
қосып бір бағытта қызмет ете білудің жетіспеушілігінде. Оның үстіне кейінгі
кезде жастар тәрбиесі жайына қалды. Арақ ішу, наша тарту, наркотиктер
қолдану өрістеді. Яғни қылмыстың әлеуметтік базасы кеңейді. 2006 жылы
қылмыс жасаушылардың 42 пайызы жастар болса, бұл көрсеткіш 2007 жылы 54
пайызға өсті.
Қазіргі уақытта зерттеулер мен тергеу нәтижесі арқылы анықталған
қылмыстық мамандықтың 100-ден аса түрі белгілі. Бұл 20 жылдармен
салыстырғанда 2 есе көп. Бұл қылмыстың оның ішінде кәсіби қылмыстардың
жылдан жылға көбейгенін көрсетеді. Кәсіби қылмыстар көбейген сайын оның
бұрынғы түрлері қазіргі әлеуметтік жағдайларға сәйкес пайда болып дамып
отырады.
Ч.Ламбразодан бастап басқа да шетелдік зерттеушілердің пікірінше
кәсіби қылмыстың ең көп әсер ету ортасы бұл мүліктік қылмыстар болып
табылады.
Зерттеу нәтижелеріне сәйкес 80 жылдардың соңы мен 90 жылдардың басында
кәсіби қылмыстар болып табылатын ұрылардың, пәтер ұрыларының, алаяқтар мен
тонаушылардың статистикалық көрсеткіші реті бойынша 80,6% болды.
Кәсіби қылмыскердің тұлғасының ерекшелігі болып:
1. Нақты бір қылмыстық әрекетті жүзеге асыру үшін білімді, шеберлікті,
әдісті білу.
2. Сол әдістерді жетілдіру болып табылады.
Мысалы: зерттеу нәтижесіне сәйкес әрбір жаңа бастаған қалтаға түсуші
ұры өз әдісінен игеру үшін 6 ай уақыт бойы дайындалады. Оның дайындығы
басқа бір кәсіби қылмыскерлердің тәжірибелеріне және қазіргі уақыттағы
әлеуметтік жағдайларда сынақ арқылы жетілдіруге жүргізіледі. Сонымен қатар
кәсіби қылмыскерлердің шеберлігі артқан сайын қылмыстың өсуімен жиілігі
арта түседі. Орта есеппен әрбір кәсіпқой қоймаға түсуші ұры бір айда 25 рет
ұрлық жасайды. Әрбір 100 қалта ұрлығының 15-інде ғана жәбірленуші өзінің
қалта ұрлығының құрбаны болғанын біледі. Ал зерттеу нәтижесіне сәйкес қалта
ұрлығының ашылуы 1-3 пайыздан аспайды.
Әрбір кәсіби қылмыскер өзінің қылмыстық ортасында өзінің атын
шығаруға, тәжірибе жинауға және өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге күш
салып қызмет етеді. Кәсіби қылмыста жасалған қылмыстардың бір-бірімен
байланыстылығы өте жиі кездеседі. Айтарлық комиссиондық магазин мен
ломбардтардан ұрлаған заттарды қайта пайдалану үшін жеке куәліктер,
документтер, ақшасына қалта ұрыларының көмегімен алынады немесе
қылмыскерлер қолдан құжат жасаушы мамандардан алынады. Мүмкін біз кәсіби
қылмыскерлердің әртүрлі топтарының бір-бірімен тығыз байланыста болатынын
көреміз. Мысалы: ұрылар мен қалта ұрылары документ жасаушылар осыған сәйкес
әрбір топтың мұндай байланыстары қылмыскерлердің өздерінің әдет-
ғұрыптарының, өз заңдарымен реттеліп отырады. Кәсіби қылмыстың себеп-
салдары болып жас өспірімдердің қылмыстық ортаға қосылуы, олардың сол
ортаның заңдарын қабылдауын айтуға болады. Сонымен бірге кәсіби
қылмыскерлердің басқа қылмыскерлерден ерекше мынадай белгілер бар:
Қылмыстың бір түріне мамандану;
Қылмыс жасауда нақты тәсілдерді пайдалану;
Бұл мінездеме қылмыскерлер мен жасалған қылмыстардың құрамын нақты
зерттеу нәтижесі арқылы бекітілген. Республикамыздың жүргізіп жатқан барлық
шараларына қарамастан, қылмыс атты әлеуметтік теріс құбылыс бар болып қана
қоймай, ол күннен күнге дами түсіп, неше түрлі қауіпті қылмыстар пайда бола
бастады. Соңғы уақыттағы қылмыстың жаңа түрлерінің пайда болып, көбейе
түсуі қоғамымызды ойландырмай қоймайды. Әрине оның ішінде қатты
ойландыратын мәселелердің бірі бөтеннің меншігіндегі мүліктерді
ұрлаудың күннен күнге өріс ала түсуі, ал ұрлықты жасаушылардың көбі жасы
кәмелетке толмағандар, ерекше рецедивистер және қоғамымызға қайшы
келетін арамтамақтықпен өмір сүретіндердің болуы.
Қоғам үшін қауіпті қылмыс жасап, адал еңбек жолына түскісі келмейтін
қылмыскерлерге жазаның ауыр түрін қолдана білу керек. Оның негізгі мақсаты
қылмыстың алдын-алу табылады.
Қылмыспен күрес кең көлемде жүргізілуі керек. Қылмыс жасау және басқа
да қоғамға қарсы іс-әрекеттердің түрлері әлеуметтік қырсық болып
есептеледі. Сондықтанда олармен күнделікті күрес жүргізе білу және де
күресте нақты шешімдер қолдана білу керек.
Бұл мәселеде Қазақстан Республикасының заң күші бар Қазақстан
Республикасының заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. 1997
жылғы шілденің 16-ғы Президент жарлығының маңызы ерекше. Осы жарлыққа
сәйкес Қылмыстық Кодекске едәуір өзгерістер енгізілді. Меншіктің барлық
түрлеріне Қылмыстық жауапкершілік Кодекстің VІ-тарауында көрсетілген. Бұл
енгізілген өзгеріс меншікке қарсы қылмыстарға бірдей жаза қолдануда алдымен
күрес жүргізуді қамтамасыз етеді.
Бұл дипломдық жұмыстан біздер бөтеннің меншігіне пайда көру
мақсатында жасалған қылмыстардың түрлерімен Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінің 175- бабында көрсетілген бөтеннің меншігін ұрлау
негізінен бөтеннің меншігіндегі мүлікті ұрлаудың түсінігін, оның түрлерін,
ұрлықтың басқа да бөтеннің меншігіне қарсы жасалған ұқсас
қылмыстардан айырмашылығының, жасаған қылмыстары үшін қылмыскерлерге қандай
жаза қолданылатыны туралы оқып білуімізге болады. Осы диплом жұмысын жазу
барысында Қызылорда қалалық сотының Сот тәжірибелері қолданылады. Қылмыстық
заңда орын алып отырған қайшылықтарға да кеңінен көңіл бөлінді.
І. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУДЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Ұрлықтың түсінігі
Бөтеннің меншігіне қарсы жасалатын қылмыстардың ең көп тараған
түрлерінің бірі ұрлау, тонау, алаяқтық, қарақшылық болып есептеледі.
Ұрлық дегеніміз - бұл заң тілімен алғанда, бөтеннің меншігін жасырын
түрде ұрлау, яғни пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік
иесі немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып, айыптының немесе басқа
адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және айналдыру танылады.
Бұл анықтамадан жасауға болатын қорытынды, ол ұрлықтың өзіне тән
белгілерінің болатындығында. Олар мына белгілер:
1. Қылмыскердің басқа біреудің мүлкін заңсыз түрде алып қойып өзі
иеленуі.
2. Мүліктің ұрының қолына, жәбірленушіге күш жұмсалмай, жасырын
түрде өтуі.
3. Қылмыстың жасалу барысында қасақана пайдакүнемдік оймен-басқа
біреудің мүлкін иемденіп алу мақсатымен жасалуы.¹
Бөтеннің мүлкі деп мемлекеттің, жеке қоғамдық ұйымдардың меншігіне
жататын материалдық игілікке арнаған, әл-әуқатының жиынтығын айтуға болады.
Заң жүзінде ол мүліктерін меншік иесінің өздерінің жеке басының мұқтажын
қанағаттандыру үшін иелену, пайдалану және билік етуге мүмкіндіктерінің бар
екендігін айту артық емес.
Барлық жағдайда да, мүлік деп өзінің белгілі бағалық қасиеті болып,
меншік иесінің материалдық немесе рухани қажеттілігін қанағаттандыратын
мүмкіндігі бар заттардың жиынтығын айтуға болады. Мүліктің экономикалық
мәні де сонда жатыр.
Бөтеннің меншігіне ұрлаудың субъектісі кез-келген жауапқа қабілетті
(өзінің жасаған қылмысы үшін жауап бере алатын), қылмыс жасаған кезде
қылмыс заңы белгіленген белгілі бір жасқа толған адамдар бола алады. Ол жас-
он төрт жас.
Бөтеннің меншігіне қарсы жасалған ұрлық, тонау, қарақшылық тонау
сияқты пайдақорлық қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікке он төрт жастан,
ал алаяқтық пен қорқытып алушылық сияқты қылмыстар үшін жауапкершіліке он
алты жастан бастап тартылады.²
Өзінің моральдық сапасы жағынан мұндай адамдар жұмыс істегісі
келмейтін, адал еңбекпен өмір сүргісі келмейтін, тек қана арамтамақтық
жолымен күн көріп ауырдың астымен, жеңілдің үстімен жүріп, өздерінің
қылмыстық әрекеттерін жалғастыра бергісі келетін адамдар. Ондай адамдардың
сана-сезімі ескіліктің, кеңес өкіметі кезіндегідей, аш-көздік, пайдақорлық,
жеңіл пайда табуға тырысқан сияқты. Адам еңбегін сыйлай білмейтін зиянды
пиғылдармен уланған. Ал қазіргі нарықтық экономика заманында ондай
субъектілермен ымырасыз күресе білу керек.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың обеъктісі деп жасалған қылмыстың неге
қастандық жасайтындығын немесе Қазақстан Республикасы Қылмыстық Заңымен
қорғалатын бөтен меншік құқындағы игілігіне жасалған қастандық деп айтуга
болады. Егер меншік құқығына талан-таражға байланысты іс бойынша,
меншіктің кімдікі екенін анықтаудың зор мәні бар екенін сот
тәжірибелерінен алынған мына мысалдардан көруге болады:
Ержанов Б. Бірлік өндірістік кооперативінің қоймасына кім екені
анықталмаған адаммен бірге кіріп, жалпы құны, 1101972 теңге тұратын
қоғамдық мүлікті ұрлаған. Бірлік құрылыс монтаждау өндірістік
кооперативінің жарғысында, кооперативтің мүлкі ұжым мүшелерінің ақшалай
заттай қаржыларынан құралған деп көрсетілген. Былайша айтқанда, қаржы жалпы
мақсаттағы түрлі құнды қағаздарды, акция сатудан, кооператив атына банктен
берілген несиеден құралған. Сонымен қатар, жарғыда ұжымның ақшалай-заттай
мүлкін құрғанда мемлекеттік ұйым, жеке кооперативтер: басқа да қоғамдық
кәсіпорындардың үлес қосқаны жөнінде істе дәлел бар, яғни қылмыс бөтеннің
меншігіне қарсы қол сұғылу арқылы келді. Ержановтың әрекеті ҚК-нің 175-бабы
3 бөлігімен дөрежеленіп, оған 4 жылға бас бостандығынан айыру үкімі
шығарылды.
Сөйтіп, облыстық соттың қоғамдық мүлік талан-таражға салынып, ұрланған
деген тұжырымы дұрыс болып шықты.
Жеке шағын кәсіпорыннан ұрланған мүлік, мемлекет мүлкі деп саналмайды.
Петров, Салямов аты-жөні анықталмаған сыбайласымен бірге саналы
ұжымдық Айдан атты жеке шағын кәсіпорнының қоймасынан 3259536 теңгенің
мүлкін ұрлағаны үшін, Қызылорда қалалық соты оларды ҚРҚК-нің 175-бабы 3
бөлімімен соттады.³
Мемлекет меншігінен басқа, жеке және ортақ меншіктердің
субъектісі республика азаматы және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен
олардың бірлестігі болады.
Бұл туралы Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабына сәйкес
былай деп көрсетілген: Республика азаматының меншік иесі болуға құқы бар,
меншік құқығының мерзімі шексіз.
Олардың объектісіне арнайы заңда көрсетілген мүліктерден басқа, кез-
келген мүлік болады. Жеке және ортақ меншікте болатын мүліктің, саны мен
құны бұрынғыдай шектелмейді. Былайша айтқанда республика азаматының жеке
меншігінде көлік құралдарынан самолет, не бірнеше түрлі жеңіл, не жүк
автомашиналары, не тұрғын үйлер болуы заңды деп саналады.
Конституцияда меншік объектілері мен субъектілері, олардың негізгі
салаларының әртүрлі меншік иелерінің өз құқығын жүзеге асыру шектері,
оларды қорғау кепілдіктерімен белгіленетіні көрсетілген.4
Бірақ бұл сұраққа әр түрлі ғылыми көзқарастар бар. Мысалы:
М.П.Михайлов былай деп жазады: Ұрлық кезінде қылмыстың тікелей объектісі
болып, мүлікке деген меншік те, құқтылық та емес, не мүліктің өзі де емес,
адамдардың өзіндік мүліктері ғана есептеледі - деп көрсетеді.
Профессорлар Беляев пен Шаргородскийлер М.П.Михайловты сынай келе:
Меншікке қарсы қылмыстың объектісі ретінде мүліктің өзін тану негізсіз
болып көрінеді-дейді. Біріншіден, бұдан мемлекеттік меншікке қастандық
жасау мен өзіндік меншікке қол сұғудың арасын бөлуге мүмкіндік жоқ,
өйткені екі меншіктің де құрылысында ұқсастық, тепе-теңдік бар,
екіншіден, қастандық жасалған объектінің тек қана кеңес азаматтарының болуы
шындық болып есептелмейді. Бұл заңға қайшы келеді, себебі, ол белгілі бір
территориядағы адамдардың азаматтығына қарамастан, барлығының өзіндік
мүліктерін қорғайды. Мұнан шығатын қорытынды, азаматтардың өзіндік
меншіктерінің қандай құқы болса, бұл тараудағы барлық қылмыстардың да
сондай барлығына ортақ арнайы бір объектісі болады.5
Мұндай көзқарасты профессор А.А.Пионтковский де мақұлдайды. Ғұлама
ғалым А.А.Пионтковский өзінің еңбегінде: азаматтардың өзіндік меншігін
ұрлаудың тікелей объектісі өзіндік меншікке құқы болады, ал қылмыскер
ұрлаған заттар мен бұйымдар болса ұрлықтың бұйымы болып есептеледі -дейді.
Біздің пікірімізше профессорлар Беляев пен Шаргородский және
Пионковскийлердің берген анықтамасын дұрыс деп айтуға болады. Себебі,
бөтеннің меншігін ұрлаудың тікелей объектісі болып бөтеннің меншікке деген
құқық есептеледі, ал енді заттар мен бұйымдар қылмыстың бұйымы болып
есептеледі, егер біздің елімізде тұратын халықтарды алалап, олардың
азаматтығын тексеріп, егер де олар біздің Қазақстан Республикасының азаматы
болмай, басқа мемлекет болса немесе азаматтығы жоқ болып, солардың заттары
ұрланған болса, ал біз оларды, Қазақстан азаматы емес, сондықтан да қылмыс
та жоқ десек, онда бұл біздің Қазақстан Республикасының Конституциясына,
басқа да халықаралық құқық нормаларына қайшы келген болар еді. Сондықтан да
М.П.Михайловтың ұрлық кезіндегі қылмыстың тікелей объектісі болып
кеңес адамдардың өзіндік мүліктері саналады, - деген өрісі тар
тұжырымымен келісуге болмайды.
Қылмыс жасалған кезде қастандық басқа азаматтардың бұйымдары мен
мүліктеріне жасалады. Қылмыскер ұрлаған заттар немесе бұйымдар сол ұрлықтың
бұйымы болып есептеледі.
Бұл жерде айта кететін тағы бір мәселе, егер ұрланған мүліктің
материалдық құны болса ғана ұрлықтың бұйымы болып есептеледі, ал егер ондай
қасиеті жоқ заттар болса, онда олар қылмыстың бұйымы бола алмайды. Мысалы,
қолдануға жарамсыз, лақтырып тастаған заттар ұрлықтың бұйымы бола алмайды,
себебі олардың материалдық құны жоқ.
Қылмыстың қастандық материалдық құны бар құжаттарға, мысалы, тауар,
ақша алуға берілген квитанцияларға да жасалуы мүмкін. Бірақ бұлар бөтеннің
мүлкін ұрлаудың бұйымы болып есептелмейді, мұндай құжаттарды иемдену бөтен
мүлікті ұрлауға дайындық болып есептелуі керек. Құжаттардың ішінде
көрсеткіштік өзгешілігі бар құжаттар ғана ұрлықтың бұйымы бола алады. Ондай
құжаттар қатарына құнды қағаздар, мемлекеттік заемдардың облигациялары,
көрсетушіге берген сақтық кітапшалары және тағы басқа да құжаттар жатады.
Ал енді мүліктік қасиеті жоқ құжаттар (төлқұжат, оқу орнын
бітіргендігі туралы диплом, тағы басқа да құжаттар) ұрлық бұйымы бола
алмайды.
Жалпылама ортақ меншіктегі мүліктер де ұрлық бұйымы болады, сонымен
қатар сот дауын шешпеген даулы мүліктер де, егер ол затқа оның немесе
ұйғарылған иесі болмаса, ұрлық бұйымы бола алмайды.
Сол сияқты, адам да ұрлық бұйымы болмайды. Пайдақорлық
ниетімен ұрланған балалардың өзі де адамның жеке басының бостандығына қарсы
жасалған қылмыс болып есептеледі. Әйелді өз еркінен тыс, некеге тұру үшін
алып қашу да иесінің жеке басына қарсы жасалған қылмыс болып есептеледі.
Адамның өнері, ашқан жаңалықтары, музыкалық, суретшілік шығармалары
басқа да ойшылық еңбектері ұрлықтың бұйымы бола алмайды, олар авторлық және
өнерпаштық құқына қарсы жасалған қастандық болып есептеледі.
Атылатын қару-жарақты тегіс стволды аңшылық мылтығынан басқасын оқ
дәріні, жарылғыш немесе ерекше қауіпті заттарды ұрлау да ұрлық бұйымы емес,
халықтың денсаулығы мен қоғамның қауіпсіздігіне қарсы жасалған қылмыс.²
Сондай-ақ, ұрлық бұйымы бола алмайтын заттар қатарына, жоғалып кеткен
заттарда жатады.
2. Ұрлықтың қылмыстық құрамы
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың объективтік жағы дегеніміз олардың мүлкін
жасырын ұрлауды немесе мүлікті жасырын түрде, байқаусызда, жәбірленушінің
келісімі мен ықтиярынсыз, күш жұмсамай алып қою.
Ұрлықтың жасырын түрде жасалуының өзі оның негізгі белгісі болып
есептеледі. Ұры ұрлық жасаған кезде сол заттың иесімен не басқа да
адамдармен қақтығысып қалмау ниетінде жасырын жасайды және сол арқылы, ол
ұрланған затты кедергісіз өз игілігіне жаратуға жол ашып алады.
Ұрлаудың жасырын болу себебі, жәбірленуші жоқ кезде, мүлікті жасырын алып
кетуіне байланысты болады. Мысалы, үй, пәтер ұрлықтары сол үйдің тұрғындары
жоқ кезде жасалады, затты иемдену, сол затты байқаусыз қалдырып кеткен
кезде жасалады. Сонымен қатар ұрлық меншік иесі, қожасы бар кезде де
жасалады, ондай кезде жәбірленуші сол жерде болып, өзінің затының ұрланып
жатқанын білмейтін жағдайда болуы керек, немесе белгілі бір жағдайларға
байланысты оны білмеген, көрмеген және ұғынбаған кейіп жасауы керек. Мысал
келтіріп көрелік: жәбірленуші мас болып, уақиғаның мән-жайын түсіне
алмайтын жағдайда болуы мүмкін, жәбірленушінің ұрлық болып жатқанын көріп-
біліп тұрып, көрмеген, білмеген кейіп білдіріп, қылмыс жасалып болған соң
ғана ұрыны ұстап алуы мүмкін. Мынадай оқиғаны мысалға келтіруге болады:
азамат Еркінбаев өзінің пәтері ұрланып жатқанын біліп, қылмыскерді
қарусыздандырудың еш мүмкіндігі болмағандықтан және артық қимылдар жасап
қойса жағдайдың мұнан да ушығып, қайғылы аяқталуы мүмкін екендігін түсініп,
білмеген адамның кейпіне түсіп, қылмыс жасалып болған соң ғана өзінің
көршілерін оятып, қылмыскерді ұстап алады.6
КСРО жоғары Пленумының 1986 жылғы 5 қыркүйектегі өзіндік меншікке
қарсы жасалатын қылмыстардың соттық практикасы атты қаулысында мүлікті
жасырын ұрлау деп есептеу үшін ол қылмыс жәбірленуші мен басқа да
адамдардың жоқ уақытысында немесе олар бар болса да оларға білдірмей
жасалуы керек. Егер жәбірленуші мен басқа да адамдар ұрлық жасалып жатқанын
біліп тұрса да, бірақ қылмыскер қоршаған ортаға байланысты, жасырын түрде
қимылдап жатырмын деген ойда болса да ұрлық деп есептеу керек,- деп
көрсетеді.
Егер, қылмыс субъектісінің ойынша ұрлық жәбірленуші мен
басқа да адамдарға білдірмей жасалып жатыр деген тұжырымда болса, онда оны
ұрлық деп есептеуге болады.
Қызылорда облысының Сырдария аудандық ішкі істер бөлімі қарастырған
мынадай қылмыстық істі мысал ретінде келтіруге болады: 2002 жылы 30 қараша
күні бұрын бұзақылығы үшін сотталған Ә.Жүнісов пен С.Бейімбетовтер, алдын-
ала келісіп алып, азамат Д.Ахметовтің үйінен, қорасына кіріп, 14 бас қойын
ұрлап кетеді. Қазіргі нарықтық экономика, заттардың құнының аспанға ұшып
тұрған уақытында 14 бас қой дегеніңіз оңай нәрсе емес, сондықтанда олар осы
ұрлық арқылы жәбірленуші Ахметовке елеулі материалдық залал келтірді.
Ұрылар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабының 2 бөлімінде
көрсетілген бөтеннің меншігіндегі малын ұрлағаны үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартылады. Жүнісов пен Бейімбетовтер қылмысты жасырын түрде
түнгі уақытта бір топ болып жасаған және бұл қылмыс Қазақстан Республикасы
Қылмыстық Кодексінің 175-бабының 2-ші бөлімімен дұрыс дәрежеленген³.
Бөтеннің меншігіндегі мүлкін ұрлауды аяқталған қылмыс деп мүлік
жәбірленушінің иелігіне алынып, айыпты адамның оны иеленуге, пайдалануға,
билеуге керегіне жаратып жіберуіне мүмкіндігі бар болса ғана айтуға болады.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың қоғамдық қауіптілігі, бәрінен бұрын, оның
қылмыстық зардаптарына байланысты. Қылмыстың нәтижесінде азаматтар өздеріне
тиесілі мүмкіндіктерін пайдалану, өзінің мұқтаждығын қанағаттандыру
мүмкіндігінен айырылып, азаматтарға келтірілген материалдық залал
жәбірленушінің мүлкінің кемуіне әкеліп соғады.
Ұрлықтың объективтік жағын анықтау үшін мүлікті жасырын түрде ұрлау
мен соған байланысты қылмыстық нәтижесі арасындағы себеп-салдарлық
байланысын анықтау керек, ұрлық жасалған кезде бөтеннің меншігіне
материалдық залал келуі керек.
Субъективтік жағынан ұрлық әрқашанда тікелей қасақаналық ниетпен
жасалады. Айыпты адам өзінің іс-әрекеті арқылы басқа адамның меншігіндегі
мүлкін жасырын түрде, байқатпай оны жәбірленушіге де, басқа адамдарға да
көрсетпей алып жатқанын айқын ұғынады. Осы әрекеттері арқылы материалдық
залал келтіреді және соны керек етеді.
Кез келген адам ұрлық жасау немесе басқа біреудің затын тартып алу
қылмыс екенін біледі және ондай қылмысы үшін өзінің әрекетіне есеп бере
алады. Айыпты адамның өзінің қылмыс жасағанын, іс-әрекетінің қоғамдық
қауіптілігін кей кездерде ғана білмей қалуы мүмкін, ол уақытта адам дұрыс
істеп тұрмын, өз құқымды іске асырып жатырмын деп ойлайды. Демек, ондағы
адам адал ниетпен адасып, мүліктің кімге тиесілі екендігін білмей, өзінің
іс-қимылының қоғамдық қауіптілігін ұқпайды. Сондықтан да оны кінәлі деп
есептеуге болмайды және ол қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Бірақ
мұндай жағдайлар өте сирек кездеседі.
Сонымен, кінәлінің ниеті бөтеннің меншігіндегі мүлкін ұрлауға
бағытталуы керек. Егер бөтен меншік мемлекеттік немесе қоғамдық мекеменің
не кәсіпорынның сақтауында болса және оны кінәлі адам білмейтін болса, онда
оның ұрлығы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабы бойынша
айыпталады. Себебі жәбірленушінің алдында материалдық жауапкершілікке
мемлекеттік немесе қоғамдық мекеме тартылады.
Егер де ұрының ниеті мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті ұрлауға
бағытталған болса, айыптының іс-әрекеті Қылмыстық кодексінің 175-бабы
бойынша айыпталып, бөтеннің мүлкін ұрлады деп айыпталуы керек.²
Егер айыптының ниеті жеке меншікті ұрлауға бағытталып, ал негізінен
мемлекет мүлкін ұрлаған болса, ал керісінше ұрының ниеті мемлекет не қоғам
мүлкін ұрлауға бағытталып, шын мәнінде жеке меншік ұрланған болса, онда
мұндай жағдайларда қылмыстың іс-әрекеті бірінші жағдайда да ал, екінші
жағдайда бөтеннің мүлкін ұрлауға жасаған қастандық деп есептеу керек.
Қылмыстардың ішінде ұрлық жасау, негізінен, бөтеннің меншігін ұрлау,
күннен күнге көбейе түсуде. Қазақстан Республикасында жасалатын
қылмыстардың оннан үш бөлігі сол ұрлықтың үлесіне тиеді. 2007 жылы
Республика бойынша - 59810 яғни 10,8 пайыз қылмыс жасалған; ал 2008 жылы
48995 қылмыс жасалған.
2008 жылдың 3 ай қорытындысы бойынша 10473 қылмыс жасалған. Бұл
көрсеткіш өткен жылдарға қарағанда 17,9 пайызға қылмыстың азайғандығын
көрсетеді.
Ұрлық заңды бұзудың өрескел түрі. Оны мемлекет жазалайтын іс-әрекет
деп те анықтауға болады. Ұрлықтың көрінісі сан алуан. Жасөспірім азаматтың
қалтасына түссе де қылмыс, ересек адам алдын-ала ойлап біреудің мүлкін
ұрласа да қылмыс. Ұрлық бөтеннің мүлкіне үлкен нұқсан келтіреді. Ұрлықтың
мемлекеттік құрылысқа, оның меншігіне қарсы бағытталған сипаты да
ұшырасады.
Ұрлықты адам бір жағдайлардың кездейсоқ шиелінесуіне байланысты жасауы
да мүмкін. Кейбіреулер ұрлықпен кәсіби түрде шұғылданады. Қылмыстық заңдар
осылардың барлығын анықтап, ескереді және әрбір жасалған қылмысқа нақты
баға береді. Қылмысқа қарсы күресу арқылы қылмыстық заңдар қоғамдық
тәртіпті нығайтуға, сол арқылы халықтың тыныш өмір сүруіне қамқорлық
жасауға жәрдемдеседі. Демек, қылмыстық заңдар қоғамды, жеке адамдарды
қауіпті іс-әрекеттерден қорғайтын құрал болып саналады.7
Бөтеннің меншігімен оларға мұрагер болу құқы мемлекетпен қорғалады.
Бірақ, өкінішке орай, бөтеннің меншігіне қарсы қылмыс, басқа қылмыстарға
қарағанда, көп тараған қылмыстардың бірі болып есептеледі.
Бөтеннің меншігі құқықтың әртүрлі салаларымен, негізінен азаматтық,
әкімшілік және қылмыстық құқықтармен қорғалады.
Егер бөтеннің меншігіне қол сұғу қылмыстық жолмен қасақана жасалған
болса, оған қылмыстық жаза қолданылады.
Бөтеннің меншігіне қылмыстық қол сұғушылық жасаған адамдарға мемлекет
тарапынан күштеу шаралары қолданылады. Қылмыстық жазалау, басқа да әдіс-
тәсілдермен қатар, құқықты бұзушылықпен күрестегі қылмысты ескертуде үлкен
роль атқарады.
Ескіні күйретіп, жаңаны орнатып жатқан кезде көптеген қайшылықтар
туындайтын, қатерліктер мен кемшіліктерге жол беріліп, олардың орын алуы да
табиғи нәрсе деуге болады. Сонымен бірге қоғамдық өмірдің барлық
салаларындағы қиындықтарда, күйзелістерде өзара ұштасып байланысып
жатады. Осыған сәйкес қылмысқа қарсы күрестің пәрменділігін
арттыру мақсатында бірнеше заңды құжаттар қабылданды. Қылмысқа қарсы
күрестің негізгі қызметі болып оны ескерту немесе сақтандыру болып
табылады.
Қылмыстан сақтандырудың арнайы шаралары мемлекеттік органдармен және
қоғамдық ұйымдармен жүргізіледі. Сонымен бірге бұған сәйкес немесе өз
қалауымен жеке кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар және азаматтар да қатысуы
мүмкін. Сонымен бірге жалпы әлеуметтік шаралар мен арнайы шаралар бір-
бірімен тығыз байланысты болады. Өйткені арнайы шаралар жалпы әлеуметтік
шаралардың қарқынды жүргізуіне көп әсерін тигізеді.
Сақтандыру шараларының бағыты мен көлемі және қылмыстың деңгейіне
сәйкес профилактика жалпы, ерекше және жеке болып бөлінеді.
1. Жалпы профилактика шаралары дегеніміз қылмыстың барлық
жалпы себеп-салдарымен жағдайын жоюға бағытталған шаралар.
2. Ерекше профилактика шаралары - бұл нақты жеке қылмыс топтарына
қарсы бағытталады.
3. Жеке профилактика - жеке адамның қылмыс жасау кезеңдеріне сәйкес
жүргізіледі.
Сонымен бірге қылмыстан сақтандыру масштабы бойынша:
1. Жалпы мемлекеттік;
2. Аймақтық;
3. Жергілікті ауданда, нақты объектіде болып бөлінеді.
Қылмыстан сақтандыру субъектісі болып — мемлекеттік органдар,
қоғамдық ұйымдар, ұжымдар, жеке құрылымдар және азаматтар болып табылады.
Құқық қорғау органдары: сот, прокуратура, тергеу органдары қылмыстан
сақтандыру арнайы шараларының жүзеге асырушы органдар болып табылады.
1. Маскүнемдікпен және нашақорлықпен мақсатты түрдегі үздіксіз
күрес.
2. Жанұяда немесе тұрмыста болатын әрбір құқық бұзушылыққа дер
кезінде көңіл аударып, шара қолдану.
3. Көшеде немесе басқа да қоғамдық жерлерде қоғамдық тәртіпті
қадағалау, бақылау.
4. Ұлтаралық және нәсілдік кемсітушілікке қарсы күресті күшейту.
5. Рецедивистер мен кәсіби қылмыскерлердің жасөспірімдерге
кері қылмыстық әсер етуін болғызбау.
6. Жасалған қылмыс үшін әділ жазаны қамтамасыз ету.
7. Жаза өтеп келгеннен кейін қайталап қылмыс жасаудан сақтандыру.
8. Қылмыскерлермен, жасөспірімдермен жұмыс жүргізу.
Осы шараларды жүзеге асыру қылмысты тұрақтандыруға, онан соң оларды
азайтуға және жоюға мүмкіндік береді.6
ІІ. БӨТЕННІҢ МЕНШІГІН ҰРЛАУДЫҢ ТҮРЛЕРІ
2.1. Жай ұрлау
Бөтеннің меншігіне қарсы жасалатын қылмыстар заңда көрсетілген
машықтық белгілерімен жасалатын болса, онда қылмыстың қоғамдылық
қауіптілігі өсе түскендігі.
Бөтеннің меншігіне қарсы жасалатын қылмыстар сияқты, ұрлықтың да өз
түрлері бар, олар төмендегідей:
а. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 175-бабының бірінші
бөлімінде көрсетілгендей, бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау;
ә. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 175-бабының екінші
бөлімінде көрсетілгендей, мән-жайды ауырлататын жағдайда жасалған қылмыс.
Ол бірнеше рет жасалған ұрлық немесе адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша жасалған қылмысы, сондай-ақ тұрғын, қызметтік немесе өндірістік үй-
жайға, қоймаға заңсыз кірумен жасалған ұрлық;
б. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 175-бабының үшінші
бөлімінде көрсетілгендей, мән-жайды өте ауырлататын жағдайда жасалған
қылмыс. Ол қорқытып алушылық үшін бұрын екі немесе одан да көп рет
сотталған адам рецедивист, ұйымдасқан және ірі мөлшерде жасалған ұрлық.²
Сонымен, жоғарыда аталған бөтеннің меншігіне қарсы жасалатын ұрлықтың
түрлерін анықтап, талдап көрелік:
а. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 175-бабының бірінші
бөлімінде ұрлықтың мән-жайды ауырлататындай белгісі жоқ түрі көрсетілген,
сондықтан да бұл қылмыс бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау болып есептеледі.
Қызылорда облысының Сырдария аудандық соты өзінің достарының
жоқтығын пайдаланып, бір бөлмеде бірге тұратын Ахметовтың кеудешесі
мен Астаховтың шалбарын ұрлап алған Жанайдаровтың іс-әрекетін ұрлықтың жай
түрі деп бағалады. Жанайдаровтың іс-әрекеті дұрыс болмаған, себебі,
бұл қылмыста мән-жайды ауырлататындай жағдай жоқ.
2.2. Мән-жайды ауырлататын жағдайда жасалған ұрлық
Қылмыс жасалған кезде мән-жайды ауырлататын жағдайға қылмыстық кодекс
төмендегілерді жатқызады:
1. Бөтеннің мүлкін ұрлаудың қайталанып жасалуының түсінігі Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 175-181 баптарындағы қайталанып
жасалған қылмыс деп, бөтен мүлікті жасырын ұрлау 175 бап , сеніп
тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету 176 бап, алаяқтық
177 бап, тонау 178 бап, қарақшылық 179 бап, ерекше құнды заттарды
ұрлау 180 бап, қорқытып алушылық 181 бап, радиоактивті материалдарды
ұрлау немесе қорқытып алу 248 бап, қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен
жару құрылғыларын ұрлау не қорқытып алу 255 бап, есірткі заттарды немесе
жүйкеге әсер ететін заттарды ұрлау не қорқытып алудан 260 бап, кейін,
яғни осы баптарда көзделген бір немесе одан да көп қылмыстардан кейін
жасалған қылмыс танылады.²
Мынадай мән-жайлар қайталанған қылмыс болып есептелмейді: сотталушыға
бұрынғы жасаған қылмысы үшін белгілі бір себептермен үкім шықпаған болса,
мысалы, іс жолдастық сотқа берілуі арқылы қылмыстық жауапкершіліктен
босатылса немесе айыптыны кепілдікке алған болса, сондай-ақ Қылмыстық
Кодексінің 15-бабын басшылыққа ала отырып, жасы толмағанға тәрбиелік
сипаттағы еріксіз шараларды қолданған болса да қылмыс қайталанбаған болып
есептеледі.
Бұрынғы жасалған қылмыс пен кейінгі жасалған қылмыс аралығындағы
қылмыстың ізге түсу мен соттылықтың мерзімдері өтіп кетпесе ғана қайталану
болады деп есептеуге болады.
Қайталанып жасалған қылмыс болып есептелу үшін, жасалған қылмыстық іс-
әрекеттердің әрбірінің жеке-жеке қылмыстық құрамы болуы керек және кез-
келген іс-әрекет келесі бір қылмыстан, болмашы уақыт болса да, белгілі
түрде бөлініп тұруы керек, әрбір қылмысты жасау үшін қылмыскерде жаңа
қылмыстық ниет туылуы керек.
Сондықтан бір мезгілде бірнеше меншік иелерінің мүлкін ұрлау
қайталанған ұрлық болып есептелмейді.
Мұндай жағдайда залал бірнеше адамға тисе де, қылмыстың тек қана бір
қылмыстық іс әрекетпен жасалғандығының арқасында, ол қайталанған қылмыс
болмайды.
Мынадай мысал келтіруге болады. 2008 жылы желтоқсан айының 8-нен 9-на
қараған күні, бұрын бөтеннің мүлкін ұрлағаны үшін сотты болған, Асанов пен
Сырлыбаев екеуі Қызылорда облысының, Сырдария ауданы, Айдарлы совхозының
тұрғыны Нұржановтың қорасына кіріп дөнежін сиырын ұрлап алып кеткен. Асанов
пен Сырлыбаевтың іс-әрекеті Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодекісінің
175-бабының 2-ші бөлімі бойынша жасалған қылмыс, бұл қайталанған, бір топ
адамның алдын-ала келісуі бойынша, жәбірленушіге едәуір материалдық залал
келтірген қылмыс деп есептелінеді.
2. Адамдар тобының алдын ала байласуы бойынша жасалған ұрлық.
Бұл ұрлық бөтеннің меншігіне қарсы жасалған қылмыстың мән-жайының
қауіптілігін арттыра түсетін белгілерінің бірі. Бір топ адамдар бірігіп
қылмыс жасаған кезде, олардың қылмыстық күші бір жерге шоғырланып,
мүмкіндіктері өз ойларын жүзеге асыру үшін жұмсалады. Өздерінің келісіп
қимылдауының арқасында, қылмыскерлер жеке бір адамның жасауы мүмкін емес
немесе ол жасаған кездің өзінде едәуір қиындық туғызатындай жағдайларды
оңай жасай алатындай әрекеттер жасайды.
Адамдардың алдын-ала келісіп алуы арқылы жасалған ұрлықтың машықтық
белгілерін барлық криминалистер бірдей түсіне бермейді. Қылмыс жасаған
топтың қылмыскерлері бәрі бірдей қылмыс жасаған болып есептелуі керек пе,
әлде құрамда да әрбір адамның өзінің атқарған қызметі бар ма, осындай
жағдайларға байланысты ғалымдар арасында ортақ түйін жоқ.
Мысалы, А.А.Пиантковский Азаматтардың мүлкін, алдын-ала келісуі
арқылы, бір топ адамның ұрлауы барлық уақытта да алдын ала келісіп қылмысқа
бірге қатысу болып есептеледі, ұрлық жасалған кезде оған бірнеше адам
қатысады. Егер оны бір ғана адам басқарса да, қалғандары қылмысқа бірге
қатысушы болып есептеледі, - деп көрсетеді.
Ал, А.В.Владимиров былай деп көрсетеді: Бірнеше адамның алдын ала
келісуі арқылы жасалған топтық қылмыста да ұйымдастырушы, арандатушы, дем
берушілердің бірге қатысуы мүмкіндігі есептен шығарылмаған. Сонда да мұндай
жағдайда қылмыстық іске бірге қатысушы егер ол ұрлық жасауға тура
қатыспаса, топтың қатысушысы болып есептелмейді. Оның атқарған қызметі
Қылмыстық Кодекстің 27-бабында көрсетілген қылмысқа қатысудан асып
кетпейді. Сонда да ол қылмысқа қатысқаны үшін алдын-ала келісіп қылмыс
жасағаны үшін, сол топтың қылмысқа қатысушы болып есептелуі керек.
Егер А.А.Пиантковскийдің көзқарасына келісетін болсақ, онда ең соңында
мынадай қорытындыға келген болар едік: қылмысқа қатысу институты бөтен
меншікке қарсы қылмысқа қолданылмайды, болашақта бірге қатысып жасалған
қылмыскерлердің алдын ала келісіп жасаған қылмысы әрқашанда топтық қылмыс
болып есептелуі керек.8
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы қаулысында Бір топ адамның алдын ала келісуі арқылы жасалған
қылмыс деп екі немесе одан да көп адамдардың алдын ала қылмыс жасауға
келісіп алуы арқылы жасалған ұрлықты айтуға болады, - деп көрсеткен.
Жоғарғы Сот органдарының талдауына қарағанда және сот тәжірибесі
негізінде мынадай қорытындыға келуге болатынын айта кету керек, ол бір топ
адамның алдын ала келісіп ұрлық жасауы деп кем дегенде екі адамның келісіп
алуы арқылы тікелей қылмыс жасауы тікелей орындаушылар. Ұрлыққа басқа
адамдар да қылмысқа қатысушы болып қатысуы мүмкін.
Егер тікелей орындаушы бір ғана қылмыскер болып, ал қалған мүшелері
қылмыстың объективтік жағын ғана құрайтын іс-әрекеттер жасайтын болса, онда
бұл қылмыс ұрлықтың машықтанған түрі болып есептелмейді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 175-бабының 2-ші бөлімінде
көрсетілген бір топ адамдардың алдын ала келісуі бойынша жасалған ұрлық
болуы үшін, біріншіден, қылмыс екі немесе одан да көп адамдар мен
жасалғандығын анықтау керек. Екінішіден, олардың арасында алдын ала бірге
жасауға келісілген келісім болуы керек.
3. Тұрғын, қызметтік немесе өндірістік үй-жайға, қоймаға заңсыз
кірумен жасалған ұрлық.
Бұл ұрлықтың қандай ұрлық екенін білу үшін біз алдымен үй-жайға заңсыз
кіру дегеннің не екенін түсініп алуымыз керек.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы қаулысында былай деп жазылған: Кіру дегеніміз — бұл үй-жайда
ұрлық жасау, тонау, шабуыл жасап тонау мақсатында баса көктеп кіру. Ол
жасырын түрде де ашық та жасалуы мүмкін. Сондай-ақ, кедергілерді жеңу
арқылы да кедергісіз де жасалуы мүмкін және де қылмыскердің ұрлаған мүлкін
үйге кірмей-ақ шығарып алуына мүмкіндік туғызу арқылы да жасалуы мүмкін.*
Қызылорда қалалық сотының 2008 жылғы 30 шілдеде Қалдыбаеваны айыптау
туралы істі қарап, анықталғаны: Қалдыбаева мас күйінде азаматша Гейгердің
меншігіндегі мүлкін ұрлау мақсатында 2008 жылғы 12 мамыр күні ашық тұрған
есігі арқылы Гейгердің пәтеріне кіріп, сол пәтердің коридорындағы тұрған,
бағасы 3000 теңгелік алтын сақинаны және 450 теңгелік затын ұрлап, пәтерден
шығып бара жатқан жерінде жәбірленуші Гейгердің өзі ұстап алады.
Алдын ала тергеу органы мен қалалық соты соттаушының іс-
әрекетін Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 175- бабының 2
бөліміне жатады деп дұрыс белгілеген. Себебі сотталушы
Калдыбаева бөтен меншікті ұрлауды тұрғын үйге немесе пәтерге кіру
арқылы жасады.
Ұрлық, тонау, қарақшылықпен тонау сияқты қылмыстарды тұрғын үйге
немесе қызметтік үй-жайға кіріп жасалған уақыттағы айыпты адамның сол үйде
немесе қоймаға оймен кіргендігін және қай уақытта мүлікті өз меншігіне
иемдену ниеті пайда болғандығын анықтап алу керек. Егер айыпты адам үй-
жайға немесе қоймаға кірген уақытта ұрлық жасаймыз деген ниетте болмай,
үйге кіріп барған соң ғана басқа адамның мүлкін ұрлаған болса, онда оның іс-
әрекетінде үй-жайға немесе қоймаға кіріп жасалған қылмыс белгісі болмайды.
Қалдыбаеваның айыпталуы туралы ісінің мысалын басқаша келтіріп көрелік. Оны
былайша келтіруге болады, мысалы, Қалдыбаева, азаматша Гейгердің ескі досы
немесе көршісі. Ол Гейгердің үйіне басқа бір себептермен келді, екеуі бірге
теледидар көрді. Ол уақытта Қалдыбаеваның ойында Гейгердің затын ұрлау
туралы арам ниет болған жоқ, ал азаматша Гейгер жоқ кезде оның столында
тұрған алтын жүзік пен ерін далаптарын көріп, ұрлау ниетінде өзінің
қалтасына салып қойды, ол үйден шығып бара жатып, шыға берісте жәбірленуші
оны ұстап алды делік. Мұндай жағдайда айыпты адам Қылмыстық Кодексінің 175-
бабының 2 бөлімімен емес, сол 175-баптың 3 бөлімімен, жәбірленушіге ірі
залал келтіргені үшін айыпталуы керек. Себебі Қалдыбаеваның ойында
жәбірленушінің үйіне кірген кезде оның затын ұрлау туралы арам ниет болған
жоқ, ол ой кейін пайда болды.9
Сондықтан да үй-жайға, қоймаға кіріп жасалған ұрлықтың
белгісін анықтау үшін қылмыскердің қандай ниетпен тұрғын үйге
немесе қызметтік үй-жайға, қоймаға кіргендігін, ойына басқа адамның мүлкін
иемдену мақсаты ниеті қашан пайда болғандығын анықтап алу өте маңызды.10
Қызылорда қалалық соты өзінің ашық сот мәжілісінде азаматша Алешинаның
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 175-бабының 2 бөлімімен
айыпталуы туралы ісін қарап анықтағаны: О.А.Алешина 2007 жылы 23 қазан күні
10-дар шамасында өзінің бұрыннан танысы, Иванисов атындағы көшенің 43
үйінде тұратын Свинцованың мүлкін ұрлау мақсатында оның үйіне келіп, үйде
ешкімнің жоқтығын пайдаланып, үй иелерінің кілті қай жерге қойып
кететіндігін білгендіктен, ол есіктің кілтін алып үйдің кірер есігін ашып,
Свинцованың тұрғын үйіне кіріп, ол үйден құны 400 теңгелік Кварц атты
радиоқабылдағыш, 1290 теңге ақша және 200 теңгенің тамағын ұрлайды, барлығы
1890 теңгенің мүлкін ұрлайды.
Алешинаның іс-әрекетін Қызылорда қалалық соты тұрғын үйге кіріп
жасаған ұрлық деп, Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 175-бабының
2 бөлімімен айыпты деп тапты.
Тағы бір мысал келтіріп көрелік. 2007 жылы 21 желтоқсанда Қызылорда
қалалық соты өзінің ашық сот мәжілісінде М.И.Байсақаловты айыптау ісін
қарап анықталғаны: 2007 жылы 30 тамызда М.И.Байсақалов мас күйінде бөтен
меншікті ұрлау мақсатында, жасырын түрде Макаренко көшесіндегі 19 үйдің 38
пәтеріне балкон арқылы кіріп, ол жерден бағасы 30 теңгелік наушниктер,
Электроника 5 маркалы стол сағатын бағасы 235 теңге, бағасы 1500 теңгелік
алтын жалатылған сақинаны, базарлық бағасы 150 теңге тұратын күнге қарсы
киетін көзілдірікті, барлығы 1915 теңгеге бағаланатын, Галкин деген
азаматтың мүлкін ұрлап кетеді.
Байсақаловтың іс-әрекеті Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің
175-бабының 2 бөлімімен дұрыс анықталған, себебі, ұрлықта мас адам тұрғын
үйге кіріп жасап отыр.9
Сонымен, үй-жайға, қоймаға кіріп жасалған ұрлық деп сол үй-жаймен
қойманың иелерінің рұқсатынсыз және келісімінсіз, заңсыз түрде, ішіндегі
мүлікті ұрлау мақсатымен үй-жайға, қоймаға кіруді және басқа да адамның
кіруіне жол беретін жағдай туғызудың, сондай-ақ, сол үйден мүлікті алуды
айтады.
2.3. Мән-жайды өте ауырлататын жағдайда жасалған ұрлық
1. Жәбірленушіге ірі мөлшерінде келтірген ұрлық.
Ірі мөлшер немесе ірі залал деп қылмыс жасалу сәтінде Қазақстан
Республикасының заңдарымен белгіленген айлық есептік көрсеткішпен бес жүз
есе асып түсетін мүліктің құны мен залалдың мөлшері танылады.
Бөтен меншікке қарсы қылмыс дегеннің өзі мүлікке қол сұғу, сондықтан
да оның құрамында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz