Шабуыл жасап тонау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе - 3 -
1-тарау. Тонау мен шабуыл жасап тонаудың жалпы сипаттамасы. - 7 -
1.1. Тонау мен шабуыл жасап тонаудың қылмыстық құқықтық сипаттамасы -
17 -
1.2. Тонау мен шабуыл жасап тонаудың криминалистік сипаттамасы.
Анықталатын мән-жайлар - 32 -
1.3 Қылмыстық істі қозғау ерекшеліктері. Тергеудің алғашқы кезеңдеріне тән
жағдайлар - 36 -
2 тарау. Алғашқы тергеу және жедел іздестіру шаралары - 39 -
2.1 Алғашқы тергеу әрекеттері, жедел іздестіру шаралары, тергеуді
жоспарлау ерекшеліктері - 44 -
2.2 Тағайындалатын сараптамалар - 51 -
3 тарау. Тонау мен қарақшылық қылмыстары бойынша сезіктіден жауап алу
тактикасы - 53 -
Қорытынды - 57 -
Пайдаланған әдебиеттер - 59 -

Кіріспе

Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін, барлық егеменді
мемлекеттің, я оның халқының өмірін құрайтын құқықтық жүйесін түбірімен
қайта құру қажеттілік туындайды. Бұл бағытта біраз іс жасалды: көптеген
заңдар мен үкімдер жобаланды және ендірілді. Бұл заңдар мен актілер
республиканың алғы қатарлы құқықтанушы – ғалымдар мен тәжірибелі –
заңгерлер терең талқыланды, ал олардың ішінде маңыздысы, мысалы, Негізгі
Заң - Қазақстан Республикасын Конституциясы бүкілхалықтық республикалық
референдумда қолдау тапты.
Қазақстан халқы өз алдына тарихи мақсат – құқықтық мемлекет құру қойды.
Мұндай құқықтық мемлекет құру үшін, қоғам өмірін гуманизациялау және
демократизациялауға, жынысына қарай, ұлтына, қоғамдағы мүліктік жағдайына,
әлеуметтік жағдайына, беделіне қарай төмендетудің кез-келген нысасын жоюға
бағытталған жаңа құқықтық жүйе құру қажет болды.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігі мен дербестігін алғаннан
кейін, нақты осындай құқықтық жүйе құрыла бастады. Қазақстан
Республикасының бірнеше жыл дербес өмір сүру кезінде халық өмірінің
көптеген жақтарын жақсартуға бағыттылған заңдар мен басқа да нормативтік –
құқықтық актілер орасан зор мөлшерде қабылданды. Осы мезгіл ішінде заң
шығару процессі үлкен жылдамдықпен жүрді.
Заң адамның өмірін және денсаулығын, оның бостандығын, ар-намысы мен
абыройын оның табиғи құқықтарына қол сұғушыдан қорғауға міндетті.
Сондықтан, барлық адамдар оларды қорғайтын құқықтарды білуге міндетті.
Заңдарды мұқият зерттеу бізге Қазақстанда қандай мемлекет құрылып жатқанын,
азаматтар қандай құқықтар мен бостандықтар бар екендігін, сондай-ақ егер де
олардың құқықтар мен бостандықтарын лауазымды тұлғалармен, басқа
азаматтармен бұзылған жағдайда олардың заңды мүдделерін кімдер қорғайды.
Құқықтық мемлекет құруда, елдегі заңдылық пен құқық тәртібі
сақталуында ерекше роль құқық-қорғаушы органдарға жүктелген. Яғни
қағидалардың сақталуы мен заңбұзушылықтың жауаптылығы осы органдарға
байланысты.
Міне осыдан мен өзіме неге мен осы тақырыпты алдым деген сұрақ
қойдым. Бұл тақырып қазіргі таңда көкейкесті мәселелердің бірі болып
табылады. Соңғы екі-үш жалдықта тонау мен қарақшылық қылмыстары үлкен
қарқынмен өсіп келді. Тонау мен шабуыл жасар тонаудың (қарақшылықтың) басқа
қылмыс түрлерінен ерекшеліктері мен ұқсастықтарын анықтау үшін, қандай
адамдар осы қылмыстарды жүзеге асыратынын, қандай жағдайда бұл қылмыстар
жасалады.
Қарақшылық (немесе шабуыл жасап тонау) – ұрлықтың аса қауіпті нысаны
болып табылады. Мүлікке қарсы қылмыстардың қатарында қарақшылық маңызды
орын алып тұр, соңғы онжылдықта осы қылмыстардың өсу тенденциясы көзге анық
көрініп отыр. Осылайша, тек 1987 жылдан 1990 жылға дейін біздің
мемлекеттегі тонау мен қарақшылықтың жалпы саны 55.5 мыңнан 151.9 мыңға
көтерілді, яғни жуықтап алғанда үш есеге өсті. Сонымен қатар, осы
қылмыстардың 90 %-ы азаматтардың мүлкін иеленіп алуға бағытталған, соның
ішінде қарасын үйлерге кірумен бірге жасалғандар да бар[1].
Тәжіребеге байланысты, соңғы жылдары осы қылмыстар ұйымдасқан топтармен
немесе кәсіпкой қылмыскерлермен жасалатыны анықталды, олар қылмыс жасау
әдісімен, шабулға дайындалу процесіне әр түрлі әрекеттер қосатындығымен,
қылмыстың нақты жасалануымен, үйлерге кірушілігімен, құндылықтарды заңсыз
иеленумен, сондай-ақ, қылмыстық озбырлықтың іздерді жасырумен ерекшеленеді.
Мен бұл жұмысымда тонау мен шабуыл жасап тонаудың, әрекеттегі заңдар
мен өзге нормативтік-құқықтық актілерін талдауға негізделе отырып
құрастыруға болатын өзекті сипаттамаларын ұрлықтың негізгі бір түрлері
ретінде қарастырымын. Сонымен қатар, тонау мен қарақшылықтың квалификациялы
түрі және осылардың ұрлықтық басқа түрлерінен, мысалы талантараж немесе
қорқытып алушылықтан айырмашылығы зерттеледі.
Тонау мен шабуыл жасап тонаудың соңғы екі жылда даму динамикасы 1-
кестеде көрсетілген. Осы кестеге сай қылмыстардың ашылу пайызы неғұрлым
жоғоры болса, соғұрлым қылмыс саны аз болады.

1-кесте

Тонау Шабуыл жасап тонау
Облыстар
ашылған % ашылған %
2004 2005 +- %
Шабуыл жасап тонау мен тонаудың кең таралған әдістері
Азаматтарға жүріп келе Көлік жүргізушілеріне, Басын айналдыратын
жатқан теміржол, су жәнекөлікті тартып алу, химиялық заттар қолдану
басқа көлікте шабуыл ақшаға, бағалы жүкке арқылы жәбірленушінің
жасау талан-тараж жасау ақшасын немесе мүлкін
мақсатында шабуыл жасау иеленіп алу

Криминалистикалық методика дегеніміз бұл қылмыстардың жеке түрлері мен
топтарын тергеу мен алдын алу әдістері. Ол әдіс-тәсілдер жиынтығының ғылыми
жағдайлары мен оған негізделген адам өлтіру, бұзақылық, зорлау, ұрлық,
парақорлық, боспалаушылық және тағы басқа қылмыстарды тергеу мен алдын алу
үшін әдістемеләк көрсеткіштерді және кеңестерді өз құрамына жинақтайды[4].
Белгілі бір қылмыстың түрін тергеуде криминалистикалық методика техника
және тактикамен тығыз байланысты.
Криминалистикалық техника – ғылыми жағдайлар оған негізделген
дәлелдерді жинау мен зерттеуге, қылмысты ашу мен алдын алуды жүзеге асырушы
басқа да жағдайларға арналған құралдарды, әдістерді және тәсілдерді
пайдалану бойынша берілетін техникалық сараптамалардан құралған
криминалистикалық бөлімі.
Криминалистикалық тактика – дегеніміз ол тергеу әрекеттерінің
тиімділігін, нәтижелігін арттырып, іс бойынша керектідәлелдемелерді дер
кезінде жинауға, сонымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде
жүргізуге бағытталған, заң заң шеңберінде қолданылатын тиімді де қолайлы
тәсілдер жөнідегі ғылыми ережелердің жиынтығы.
Криминалистикалық методика немесе қылмыстың жеке түрлерін тергеу
методикасы – бұл тергеуді ұйымдастыру мен жүзеге асыру (алдын алу) және
қылмыстың жеке түрлерін болдырмау бойынша кеңес беру негізінде
қарастырылатын ғылыми жағдай жүйесін құрайтын криминалистиканың бөлімі.
Криминалистикалық методика көздері мыналар болып табылады:
a) Қылмыс құрамының белгілерін, сондай-ақ, қылмыстық іс бойынша
дәлелдеу пәні мен шегін анықтайтын қылмыстық және қылмыстық іс
жүргізуші заң шығарушы нормалар;
b) Криминалистикалық техника, криминалистикалық тактика және
криминалистикалық ұйымдастыру жағдайларының жалпы теориялық
ережелері;
c) Қылмысты ашу, алдын алу және болдырмаудың алдыңғы қатарлы
ережелері;
d) Қылмысты тергеуде қолданылатын басқа ғылымдардың жеке ережелері
(сот медицинасы, психология, криминалогия және тағы басқа).
Криминалистикалық методиканың жалпы мәселесі Республикадағы қылмыспен
белсенді айбынды түрде күреске қатысу болып табылады.
Қылмыстың жеке түрлерін тергеу әдісі екі бөлімнен тұрады:
• Криминалистикалық методиканың жалпы ережелері;
• Қылмыстың нақтылы айқын түрлері мен топтарын тергеу әдістемесі
(жеке әдіс).
Жалпы жағдайы – бұл криминалистикалық методиканың теориялық негіздері
(жүйесі, мақсаты, қағидасы және тағы басқа).
Жеке әдістер – қылмыстың нақты түрлерін тергеу кеңестері мен
бағдарламалары.
Жеке әдістер екі топқа бөлінеді: жай және ерекше.
Жай әдістер – қылмыстық заңмен бекітілген қылмыстың түрлері бойынша, ал
ерекше әдістер мынадай белгілер бойынша құрылады:
▪ Қылмыстың болған орны;
▪ Қылмыскер тұлғасының мінездемесі;
▪ Қылмыстың болу мерзімінен бергі уақыт саны;
▪ Тергеуге қатысқан тергеушілер саны;
Қылмыстың әрбір түрлері бойынша анықтауға жататын жағдай шеңбері
берілген қылмыс үшін жауаптылықты бекітетін Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексіне сай баптарымен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Іс Жүзгізу Кодексінің кейбір баптарымен анықталады. Тергеу
практикасымен заң нормаларын басшылыққа ала отырып, криминалистикалық
методика қылмыстың әрбір түріне байланысты немесе тактикаларымен бекітуге
жататын тергеуге жағдай шегін анықтауға мүмкіндік беретін кеңестерді
реттейді.
Анықтауға жататын жағдай – бұл қылмыстық кодекс баптарына сай келетін
диспозиция емес, дәлелдеу пән бөлшектерінің механикалық сәйкестігі.
Қылмыстық іс жүргізу мен қылмыстық құқық ғылымына сәйкес келетін аталған
категориялар криминалистикада қарастырылады, толықтырылады және оның үстіне
жаңа сапаға иеленеді[5].

1.1. Тонау мен шабуыл жасап тонаудың қылмыстық құқықтық сипаттамасы

Қазақстан Респуликасының Қылмыстық Кодексінің 178 бабында былай
делінген:
1. Тонау – бұл бөтен мүлікті ашық ұрлау,- үш жылға дейін бас
бостандығымен шектеумен не алты айға дейін қамауға алумен немесе төрт жылға
дейін бас бостандығынан айырумен жазаланады.
2. Тонау:
a) өмірі мен денсаулығына қауіпті емес зардап келтіру арқылы немесе
осындай күш қолданумен қорқытып жасалса;
b) бірнеше рет жасалса;
c) алдын ала сөз байласқан топпен жасалса;
d) тұрғын үйге, қызметтік, кәсіптік жерге немесе сақтауға заңсыз
жолмен кіріп жасалса,-
үштен жеті жылға дейін, мүлкін тәркілеумен немесе тәкілеусіз
жазаланады.
3. Тонау:
a) ұйымдасқан топпен жасалса;
b) үлкен көлемде;
c) бұрын екі немесе одан да көп рет талан-тараж немесе қорқытып
алушылықпен сотталған тұлғамен жасалса,-
алтыдан он екі жылға дейін, мүлкін тәркілеумен жазаланады.

1. ҚР ҚК-нің 178-бабында тонау дегеніміз – бөтен мүлікті ашық ұрлау деп
анықтама берілген.
Бұл қылмыстық іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі сонда, ол меншікке
құқықты бұзады.
2. Осы қарастырып отырған қылмыстың обьектісі – меншік.
Қосымша тікелей обьект ретінде адамның денсаулығы алынады (күш қолданып
алынғанда).
Тонаудың затына ұрлаудың кез-келген формасының нышандары сәйкес келеді.
Сондықтан да, қайталамау үшін, бөтен мүліктің тонауға қатысты нышандарын
қарастырмаймыз. Ұрлық, алаяқтық, иеленіп алу сияқты бөтен мүлікті алудың
күш қолданылмайтын тәсілдеріне қарағанда ұрлаудың күш қолданылатын
формаларында (тонау, қарақшылықта) ұрланған мүлік құны мардымсыз болса да,
оны алу тәсілінің өзі оларды қылмыстық-жазаланатын іс-әрекеттер қатарына
қосады.
3. Тонаудың құрамы құрылымы жағынан материалды, сондықтан да бұл іс-
әрекеттің обьективтік жағын:
a) қоғамға қауіпті әрекеттер;
b) қоғамға қауіпті салдарлар;
c) солардың арасындағы себептік байланыс құрайды.
4. Тонау кезінде қоғамға қауіпті әрекет бөтен мүлікті ашық ұрлауға
бағытталған. Ұрлаудың ашық тәсілі де екі критерийді: обьективтік және
субьективтік критерийлерін сипаттайды. Обьективтік критерий дегеніміз –
ұрлаудың меншік иесінің немесе бөгде адамдардың көзінше жасалуы, ол адамдар
айыпты әрекеттерінің қылмыстық сипатын ұғынады, сол үшін аыйптаттайды.
Субьективтік критерий дегеніміз – айыпты өзінің ашық әрекет жасап тұрғанын,
меншік иесін немесе өзге адамдардың бар екендігін елемей тұрғандығын
ұғынады. Егер айыпты меншік иесінің немесе өзге адамдардың көзінше ашық
әрекет жасап тұрмын деп балап, ал шын мәнінде, айыптының алу процесі
кезіндегі әрекеттің заңсыз сипатын көріп тұрғандар ұғынбаса онда жасалған
іс-әрекет өзінің бағыттылығына қарай тонау ретінде сараланады[6].
5. Тонау кезінде мүлікті алу процесі, көбіне, басынан аяғына дейін ашық
сипатта болады. Егер айыпты мүлікті жасырын бастап, онысы әшкереленген
кезде өз әрекетін ары қарай жалғастырса, онда ұрлық тонау ұласады. Кезінде
Қазақ ССР Жоғарғы Соты Пленумының 1961 жылғы 7 желтоқсандағы қаулысында,
айыптының ұрлық ретінде бастаған әрекеті кейін сол ұрланған мүлікті сақтап
қалу мақсатында күш қолдануға алып келсе, онда қолданылған зорлықтық
сипатына қарай оның әрекеті тонау немесе қарақшылық болып сараланады деген
түсінік берілген.
Алу кезінде күш қолдануды ҚК-тың 178-бабының 1-бөлігі қамтымайды. Күш
қолданып тонау – осы іс-әрекеттің сараланған құрамы болып табылады. Бірақ
алудың ашық тәсілі, сонда да, мүлікті иелену үшін айыптың тарабынан қандай
да бір күш жұмсалуын қарастырады (итеру, қақтығысу және тағы басқа), ол ҚК-
нің 178-бабының 1-бөлігінде көзделген.
Жәбірленушіге залал келтіру фактісі мен мүлікті ашық түрде иеленуге
бағытталған айыпты адам әрекетің арасында қажетті тікелей себептік байланыс
болуға тиіс.
6. Тонаудың субьективтік жағы тікелей ниет түріндегі кінәмен және
пайдакүнемдік мақсатпен сипаттпалады.
Бөтен мүлікті ашық тәсілмен иеленетін айыпты міндетті түріде ұғынуға,
ол жасаған әрекеттердің нәтижесінде мүліктің оған өтетіндігін алдын-ала
білуге тиіс және баю мақсаиында соны тілейді. Сондықтан да, қызғаныштан,
өшпенділіктен не бұзақылық ойымен мүлікті жою мақсатында, не оны уақытша
ала тұру мақсатында, не нағыз немесе болашақ құқығын іске асыру мақсатында
бөтен мүлікті иеленуге бағытталған әрекеттің тонау құрамын бермейді.
Мысалы, айыптыың автобус аялдамасында тұрған адамның сырт киімін күндүз
иеленуге бағытталған әрекетін ашықтан-ашық ұрлау деп тану қажет, себебі
оның әрекетінің заңға қайшы сипатын түсінген басқа адамдардың көзінше
әрекет жасап тұрғанын ол ұғынады.
7. ҚК-тің 14 және 15 баптарына сәйкес тонаудың субьектісі – жасы 14-ке
толған, есі дұрыс адам бола алады.
Ұрлаудың тек тонау сияқты формасына ғана тән саралаушы нышанға
жәбірленушінің өмірі немесе денсаулығы үшін қауіпті емес кұш қолдануға не
сондай күш қолданамын деп қорқыту жатады.
8. Өмірге немесе денсаулыққа қауіпті болмаса да тонау кезінде қандай
да бір күш қолдану, бұл әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі едәуір
көтереді, себебі бұл жағдайда меншікке ғана емес, адамның өз басына
қастандық жасалады. Адамның жеке басының мүддесін қамтамасыз етудің
заңдардың бар салаларында баса ескерілгендігіне байланысты, жаңа Қылмыстық
кодексте бұл саралаушы нышан тек денсаулық немесе өмір үшін қауіпті емес
күш қолдануды ғана емес, сонымен қатар сондай күш қолданамын деп қорқытуды
да қарастырады.
9. Жәбірленушінің денсаулығы және өмірі үшін қауіпті емес күш қолдану
деп – кішігірім жарақат, қанталау, дене тырналуы түрінде денсаулыққа
келтірілген жеңіл зиянды түсіну керек. Адамның жанына бататын, бірақ
жарақат қалдырмайтын ұрып-соғу немесе өзгедей күш қолдану әрекеттері де
сондай қорлыққа жатады. Бөтен мүлікті иелену жәбірленушіні бостандықтан
айыру немесе бостандығын шектеу, байлап тастау, ұстап тұру және басқадай да
айыпты қолданған әрекеттер де денсаулыққа немесе өмірге қауіпті емес
зорлықтар қатарына жатады.
10. Тонауды күш қолданылған деп тану жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығы үшін қауіпті зорлық әрекеттерінің қолданылуы міндетті емес, оны
қолданудың нақты қаупінің төнуі жеткілікті, бірақ күш қолдану да,
психикасына қасым жасау да мүлікті иеленуге немесе оны ұстап қалуға
бағытталуы тиіс. Сондықтан да, айыпты ұрлық аяқталғаннан кейін ұсталып
қалмас үшін өмір немесе денсаулық үшін қауіпті емес күш қолданса, онда
жасаған ұрлығы тонауға ұласпайды.

Тонау ұрлықтың барлық обьективтік және субьективтік белгілерін
иеленген, себебі соның нысандарының бір түрі болып табылады. Ұрлыққа
қарағанда тонау бөтен мүлікті иелену ашық түрде жасалынады.
Тонаудың негізгі обьектісі – бұл меншіктік қоғамдық қатынастар - өзінің
қоғамдық-экономикалық мазмұны бойынша бөтеннің мүлкін иемдену талан-
тараждың басқа нысандарының обьектілеріне сәйкес келеді. Бірақ бір нәрсені
ұмытпаған жөн – заңға сәйкес тонау өмірі мен денсаулыққа қауіпті емес күш
қолдану немесе осындай күш деп қорқытумен сыбайласып келуі мүмкін,
сондықтан осындай зорлықтардың салдарынан тонаудың факультативті обьектісі
ретінде осы қылмыстан зардап шеккен азаматтың тұлғасы жүру мүмкін[7].
Заңға сәйкес тонаудың обьективтік жағы бөтенннің мүлкін ашық түрде
ұрлау болып табылады.

Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 179 бабында былай
делінген:
1. Қарақшылық, яғни бөтен мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға
ұшыраған адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш қолданумен немесе
тікелей осындай күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау –
мүлкі тәркіленіп немесе онсыз үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Мынадай:
a) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
b) бірнеше рет;
c) тұрғын, қызметтік, өндірістік үй-жайға не қоймаға заңсыз кірумен
жасалған;
d) қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданумен жасалған
қарақшылық –
мүлкі тәркіленіп, бес жылдан он екі жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Мынадай:
a) ұйымдасқан топ:
b) денсаулыққа ауыр зиян келтірумен;
c) мүлікті ірі мөлшерде ұрлау мақсатында;
d) ұрлық немесе қорқытып алушылығы үшін бұрын екі немесе одан көп рет
сотталған адам жасаған қарақшылық –
мүлкі тәркіленіп, сегіз жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.

1. Қарақшылық объектісі - күрделі қылмыстар қатарына жатады. Онда бөтен
мүлікке ғана емес, жәбірленушінің өз басына қастандық жасалады, бұл
жағдайда қарақшылықтың құрамы үшін факультативтік емес, міндетті екі
объектінің болуы қажет. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық
жасауда ғана емес, сол қастандықты жасау тәсілінде – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады. Адамның өз басы,
оның денсаулығы, бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады.
Қарақшылықпен шабуыл жасаудың заты мүлік деп танылады, яғни ол өз
иесінің мұқтаждығы не тікелей (тағам, жиһаз, автомашина, киім, т.б.), не
жанама (ақша, құнды қағаздар және басқа) қанағаттандыра алатын материалдық
әлемдегі заттар. Соған байланысты олар қандай да бір тұтынушылық құнға ие
болады, олар мүлік ретінде экономикалық қасиетпен сипатталады.
Қылмыстық қол сұғу затының функциясын атқару ушің ол нәрсе қандай да
бір тұтынушылық құндылығымен қатар, айырбастық (нарықтық) құнға да ие болуы
тиіс, яғни онда тек таза субъективтік құндылық қана емес, адам еңбегінің
материалданбаған, нәрсеге арналған заты ретінде объективтік құндылыққа да
ие болуы тиіс. Мүлікті, егер біз экономикалық шаруашылық позициясынан
қарастыратын болсақ, онда ол жасауға, өндіруге, өсіруге және өзге өндіріске
қоғамдық пайдалы еңбек жұмсалған нәрселер мен заттардың жиынтығы. Және
керісінше, бұрын еңбек жұмсалмаған зат, К. Маркс айтқандай, мүліктің
элементі бола алмайды, Сондықтан да затта кұн болады, ол азаматтық
айналымға, тауар-ақша қатынастарына қатысады. Азаматтық айналымнан алып
тасталынған мүлік - меншікке қарсы кылмыстың заты бола алмайды.
2. Объективтік жағынан алғанда, қарақшылық – жәбірленушінің денсаулығы
немесе өмірі үшін қауіпті зорлықпен немесе ондай зорлықты тікелей қолдану
қаупімен ұштасқан шабуыл арқылы сипатталады.
"Шабуыл" термині жәбірленушіге кенеттен, ойламаған жерден психикалық
қысым жасаумен байланысты.
Шабуыл кенеттен болғандықтан жәбірленуші өз мүмкіндігінше тойтарыс беру
қабілетін жоғалтады не өкіметтің немесе үшінші адамдардың көмегіне жүгіне
алмайды, себебі күш көрсету әрекеті табан асты туындайды.
Егер айыптының заңсыз мүліктік талаптарын жәбірленуші белгілі бір
мерзімде орындамаса, оған келешекте күш колдану қаупі төнетін болса, онда
бұл әрекет - қорқытып алушылыққа жатады, ал қарақшылықта зорлық пен мүлікті
иемдену бір уақытта жүзеге асырылады. Күш қолданусыз шабуыл жасау мумкін
емес. Бірақ бұл түсініктер пара-пар емес, себебі күш қолданудың барлығы
бірдей шабуыл түрінде болмайды. Жәбірленушіні есеңгіретіп, ұйықтатып
тастап, сондай-ақ уландырып мүлікті иелену де - зорлық жасағандыққа жатады.
Бұл жағдайда шабуыл жоқ, бірақ жәбірленушіге зорлық жасау орын алады, егер
бұл әрекеттер алдау аркылы жүзеге асырылса. Егер қылмыскер жәбірленушіні
бас салып, оны хлороформмен ұйықтатып тастаса, бұл ретте күш қолданып
шабуыл жасау орын алады. Күш қолдану шабуылсыз болуы мүмкін. Шабуыл
басталғанымен күш әлі қолданылмаған жағдайлар да кездеседі. Мысалы,
қаруланған қылмыскердің тасадан шығып өзінің ту сыртынан келгенін
жәбірленуші сезбейді.
Шабуыл мен күш қолдану арасында белгілі бір уақыт өтуі мүмкін: ол
аралықта қылмыскердің қандай күш қолдану керек екенін ойластыруына мүмкін
болады. Шабуыл мен күш қолдану бір уакытта болған жағдайда жәбірленушіге
кенеттен соққы беріледі. Адамның дене құрылысына және физиологиялық
жағдайына тіптен әсер етпейтін (немесе шамалы ғана әсер ететін), қалыпты
қызметін бұзбайтын әсері күшті және есеңгірететін заттарды адамға енгізу,
ол заттарды денсаулыққа және өмірге қаншалықты қауіпті екендігіне
байланысты, тонау немесе қарақшылық ретінде сараланады.
Жәбірленушіге спирттік ішімдік ішкізіп, оны дәрменсіз жағдайда
жеткізуді саралау мәселесі дау тудырады. Егер ішімдікті немесе есірткіні
жәбірленуші өз еркімен қабылдаса, қарақшылық үшін жауаптылық көзделмейді,
себебі бұл жағдайда күш колдану жоқ.
Дене бітіміне зорлық жасау басқа адамның ағзамына, оның еркімен
санаспай, қоғамға қауіпті заңсыз әсер етумен байланысты және ол әсер адам
денесінің сыртқы қабатына да, тікелей ішкі органдарына да таралуы мүмкін.
Дене бітіміне зорлық дегеніміз – жәбірленушінің ағзамына, сыртқы жән
ішкі органдарына, оның еркімен санаспай, механикалық құралдармен, сондай-ақ
химиялық және электр құралдарымен де жасалған әр түрлі қоғамға қауіпті
әсер.
Қарақшылық, кезінде қолданылатын зорлық шабуылға ұшыраған адамның өмірі
мен денсаулығы үшін қауіпті әрекет деп заңда анықтама берілген. Қылмыстық-
құқықтық және медициналық әдебиеттерде өзінің объективтік нышандарына қарай
жәбірленуші қаза табуға тиіс немесе оның зардабынан кейін ондай болуы
мүмкін зорлықтар өмірге қауіпті зорлықтар деп танылған.
Зорлықтың өмірге қауіпті екендігін-еместігін анықтау үшін сот істің
барлық мән-жайын ескеруге тиіс: қылмыс жасау құралын, көрсетілген зорлықтың
сипатын, жәбірленушінің жанды жерінің жарақаттандылығын, алған жарақатына
жәбірленушінің психикалық көзқарасын, сот-медициналық сараптаманың
корытындысын және тағы басқаларды.
Қарақшылық кезінде, көп жағдайларда, денсаулыққа нақты қауіптілік
төнеді. Бұл мән-жайлар едәуір мөлшерде зорлықтың жасалу тәсілімен
анықталады.
Өмір немесе денсаулық үшін қауіпті күш колданамын деп қорқытуды,
кылмыскердің өлтіремін немесе денсаулыққа зиян келтіремін деп
жәбірленушінің ашықтан-ашық үрейлендіруін айтуға болады, жәбірленуші оны
шындыққа балауы тиіс.
Өмір немесе денсаулық үшін қауіпті күш көрсетемін деп қоркыту -
қарақшылық кезінде нақты белгілі немесе белгісіз сипатта болады. Бірінші
жағдайда субъект өлтіретіндігін немесе денсаулығына зиян келтіретіндігін
екі ұшты қылмай тіке айтады. Екінші жағдайда ("мен саған көрсетемін",
"менен жақсылық күтпе", т.б.) қорқытудың мазмұнына, бағыттылығына барлық
мән-жайлар ескеріліп баға беріледі, атап айтқанда, қарақшылықпен шабуыл
жасалатын орын мен уақыт, қылмыскерлер саны, қорқытуын жүзеге асыру үшін
пайдаланылатын заттардың қасиеті, оның сипатын жәбірленушінің субъективтік
қабылдауы, т.б.
Қарақшылық кезінде күш қолдануды сөз қылғанда, оның мүлкін алуға дейін
де, алу кезінде де қолданылатынын айту керек.
Қарақшылық кезіндегі күш қолдану - мүлікті алу тәсілі ғана емес, оны
өзінде ұстап қалу тәсілі де болуы мүмкін. Мұндай жағдай, әдетте, күзеттегі
аймақтан мүлікті алып бара жатқан қылмыскерді күзетші ұстаған кезде болады.
Қарақшылық кезінде күш колдану (дене бітіміне немесе психикасына)
әрқашанда мүлікті иеленудің құралы болып табылады, яғни ол мүлікті иеленуге
бағытталуы тиіс.
Егер ол баска мақсатта, мысалы, ұсталып қалмау үшін қолданылса, ондай
әрекет бұл қылмыстың құрамын бермейді, ол адамның жеке басына қарсы
жасалған тиісті қылмыс ретінде саралануға тиіс.
Қарастырылып отырған қылмыстың объективтік жағының ерекшелігі сонда
-мүлікті қылмыскердің иеленген-иеленбегеніне қарамастан, жәбірленушінің
өмірі немесе денсаулығы үшін қауіпті зорлыққа ұласқан шабуыл жасаған
кезеңнен бастап қылмыс аяқталған болып саналады.
3. Қарақшылықтың субъективтік жағы – тікелей ниетпен және пайдакүнемдік
мақсатпен сипатталады. Қарақшылық кезінде пайдакүнемдік мақсатты анықтау
қажеттілігі.
ҚК-тің 179-бабының 1-бөлігіне берілген түсініктемелерден туындайды,
оның диспозициясында бөтен мүлікті иеленудегі мақсатта нұсқама бар. Мүлікті
иелену мақсаты дегеніміз – бөтен мүлікті өз пайдасына немесе басқа
адамдардың пайдасына айналдыруды мақсат тұту, сондықтан да қарақшылықты
мүлік ұрлау түрлерінің бірі деп қарастыруға болады.
4. Қарақшылықтың саралаушы нышандары ретінде заң мыналарды таниды:
а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) бірнеше рет;
в) тұрғын, қызметтік, өндірістік үй-жайға не қоймаға заңсыз кірумен;
г) қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданумен
жасалған;
д) денсаулыққа ауыр зиян келтірумен жасалған қарақшылық.
5. Ерекше саралаушы нышандарға мыналар жатады:
а) ұйымдасқан топтың қарақшылық жасауы;
б) денсаулыққа ауыр зиян келтірумен абайсызда жәбірленушінің өліміне
әкеп соққан қарақшылық;
в) мүлікті ірі мөлшерде ұрлау мақсатында қарақшылық жасау;
г) ұрлық немесе қорқытып алушылығы үшін бұрын екі немесе одан да көп
рет сотталған адамның қарақшылық жасауы.
Осы аталғандардың ішінде ұрлаудың қарақшылық сияқты формасына ғана тән
саралаушы нышандар мыналар: қару немесе қару ретінде пайдаланылатын
заттарды қолдану және қарақшылық кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру.
Қалған саралаушы нышандарды заң шығарушы ұрлаудың барлық формалары үшін
қарастырған. Одардың мазмұнына бірдей түсініктеме беріледі, сондықтан
оларды қарақшылыққа қатысты қарастырмауға болады.
6. Қарақшылық кезінде қару колдануды осы құрамның саралаушы нышаны
ретінде қарау ҚР қылмыстық заңдарына алғаш рет Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 12 мамырдағы "ҚР-ның кейбір заң актілеріне
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" заң күші бар Жарлығымен
енгізілген. Бірақ ол редакцияда айыптының қару ретінде өзге заттарды
(мысалы, жонатын, ас дайындайтын пышақтарды, балталарды, т.б.) пайдалану
жағдайы бұл нышандарға жатқызылмаған, ол шындыққа жанаспайды. Себебі, бұл
заттарда да тірі нысананы жарақаттайтындай қабілет бар. Бұл тұрғыдан
алғанда жаңа ҚК-те осы саралаушы нышан неғұрлым толық қарастырылған, онда
қарудың және өзге заттардың жарақаттайтын қасиеттері ескерілген.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 27-қазандағы "қарудың кейбір
түрлерінің айналымын мемлекеттік бақылау туралы" Заңында тірі және өзге де
нысаналарды құлатуға құрылымы әдейі арналған құрылғылар мен заттар, сондай-
ақ қарудың функционалдық міндеттін анықтайтын оның негізгі бөліктері қару
деп танылады делінген. Заң қаруға оның мына түрлерін жатқызады: атылатын,
суық, газды, электр, пневматикалық қаруларды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы 21 шілдедегі
"Атылатын қаруды, оқ-дәріні, қару-жарақты және жарылғыш заттарды ұрлау,
оларды заңсыз сатып алу, алып жүру, сактау, жасау немесе сату, атылатын
қаруды ұқыпсыз сақтау туралы істер бойынша практикасы жайындағы" №4
қаулысында атылатын қаруларға: автоматтар, карабиндер, винтовкалар,
пулеметтер, пистолеттер және басқа да құрылымы – тірі күшті, техниканы
құлатуға арналған құрылғылар мен заттар, сондай-ақ спорттық қарулар, оның
ішінде, іс жүзінде қандай мақсаттарға қолданылатындығына қарамастан, ату
үшін оқдәрі газының күші пайдаланылатын ұсақ калибрлі, тілінген, аңшы
қарулары жатады делінген.
7. Пневматикалық мылтық, сигнал беретін, жарыс, құрылыс, газ
пистолеттері, ракетницалар, сондай-ақ жауынгерлік қолданысқа арналмаған,
ішінде жарылғыш заттар мен қоспалар бар пиротехникалык, және жарық шашатьш
құралдар ҚР ҚК-нің 251-255-баптарда көзделген қылмыстардың заты
болмайтындығын соттар ескеруге тиіс, бірақ олар ҚК-нің 179-бабында
көзделген іс-әрекеттің заты деп танылады, себебі баптың диспозициясында заң
шығарушы кару немесе кару ретінде пайдаланылатын заттарды қолдану сияқты
саралаушы нышанды белгілеген.
Мұндай шешім дәлірек бейнелейді, себебі ол осы саралаушы нышанның бар-
жоқтығын анықтағанда қарақшылық кезінде қолданылған қандай заттарды ескеру
қажет екендігі жайындағы мәселеге байланысты туындайтын даулар мен қарама-
қайшы түсініктемелерді жоққа шығарады.
Қарақшылық жасағанда қарудың болуы жеткіліксіз: ол қолданылуға тиіс.
Қаруды қолдану дегеніміз – қылмыскердің оны нақты пайдалануы, яғни ол
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті жарақат салады, сондықтан да
мұндай заттар, тек сырттай көрініс қана бермей, нағыз қарулар қатарына
жатуға тиіс[8].
Егер айыпты біле тұра бұзылған, жарамсыз қарумен немесе қару сияқты
затпен қорқытса, мысалы, пистолет макетімен, ойыншық қанжарымен, т.б., және
ол заттар мен денсаулыққа зиян келтіру ниеті болмаса, оның әрекеті,
ауырлататын мән-жайлар болмаған жағдайда, ҚК-тің 179-бабының 1-бөлігінде
көзделген қарақшылық ретінде саралануға жатады.
Біле тұра жарамсыз қарумен немесе қару макетімен қорқыту қарақшылықта
сараланған деп қарастыру үшін негіздеме бола алмайды. Бұл заттарды көріп
жәбірленуші оларды нағыз қару деп ойлап қалуы мүмкін, бірақ олар айыптының
қоғамға қауіптілігінің жоғалту екендігін айғақтай алмайды, себебі
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп төндіре алмайды.
Қару қолданылған қарақшылықтың құрамы үшін шабуыл кезінде қару міндетті
түрде пайдаланылуы тиіс. Қаруды немесе өзге заттарды қолдану дегеніміз –
қарудың атылуы, көрсетілген заттарды ұрып-соғуға, тұншықтыруға, жаншуға
пайдалану, т.б.
Қарақшылық шабуылдық зардабы ретінде сараланатын денсаулыққа зиян
келтіруді заң шығарушы жаңа ҚК-те осы іс-әрекеттің саралаушы нышаны деп
қарастырған. Бұл саралаушы нышан сондай. Зардап орын алған жағдайда ғана
адамға кінә болып тағылады.
8. Мынадай жарақаттар салынғанда денсаулыққа ауыр зиян келген деп
есептейміз:
а) салған кезде өмірге қауіпті;
б) көру, сөйлеу, есту қабілетін немесе қандай да бір органды жоғалтуға
не органның өз функцияларын жоғалтуға әкеп соғатын;
в) бет әлпетінің сиқын бұзатын;
г) денсаулығының бұзылуына, сонымен қатар жалпы еңбек қабілетінің
кемінде үштен бірін тұрақты жоғалтуға әкеп соғатын;
д) кәсіби еңбек қабілетін толық жоғалтуға әкеп соғатын;
з) нашақорлықпен немесе уытқұмарлықпен ауыруға әкеп соғатын жарақаттар.
Сонымен, жәбірленушіні қарақшылық шабуыл кезінде ұрып-соғу, оның
денсаулығына жеңіл, орта ауырлықтағы зиян келтіру ҚК-тің 179-бабының 1-
бөлігі бойынша сараланады, қарақшылық кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру
179-баптың 2-бөлігі бойынша сараланады, егер де қарақшылық шабуылдың
нәтижесінде жәбірленуші абайсызда өлсе, онда әрекет ҚК-тің 179 - бабы 3-
бөлінің "б" тармақшасы бойынша сараланады.

1.2. Тонау мен шабуыл жасап тонаудың криминалистік сипаттамасы. Анықталатын
мән-жайлар

Қылмыстық криминалистикалық сипаттамасы – бұл тергеу және
криминалистикалық әдіс-тәсіл және құралдарды пайдалану шаралары үшін
маңызды, сол немесе басқа қылмыстық түр негіздерінде сай жүйесі.
Криминалистикалық қатынаста анықталған қылмыс ерекшеліктерінің
маңыздыларына мыналар жатады:
– Қылмыстық қол сұғудың тікелей пәні;
– Қылмысты істеу мен жасыру тәсілі;
– Даярланып жасалынған қылмыс жағдайлары (уақыт, орын, обьектіні
қорғау шарты және тағы басқа);
– Қылмыскердің қылмыс орнында қалдырған іздерінің ерекшеліктері
(іздердің қалыптасу механизмі);
– Қылмыскер мен жәбірленушінің тұлғасы.
Тергеу ситуациясы дегеніміз – ол тергеудің белгілі бір кезеңінде
айғақты мәліметтердің, дәлелдемелердің көлеміне және ерекшелігіне, істің
мән-жайын анықтау мүмкіндігіне байланысты қалыптасатын жағдай[9].
Тергеу ситуациясы мазмұнының құрамы:
– Іс бойынша жиналған дәлелдемелер;
– Тергеуге маңыздылығы бар басқа да ақпараттар;
– Осындай ақпаратты алу көзі туралы деректер.
Тергеу ситуациясының мағынасы берілген деректер орындарының құрамында
тергеу әрекетінің толық және обьективті кез-келген жағдайдағы суретін
құрайды және оған тән баға қоюды тергеушіге береді және осы бағалаудан
шыққан өзінің келесі әрекеттері туралы шешімді шығарады.
Тергеу ситуациясы келесі бөлімдерден тұрады:
a) Психологиялық сипаттама бөлімі – тергеуші мен оған қарсы тұлға
арасындағы қақтығыс салдары, тергеушінің психологиялық құбылысының
шығуы және тағы басқа.
b) Ақпараттық сипаттағы бөлімдер – тергеушінің хабардар болуы,
тергеушіге қарсы және басқа тұлғалардың ақпараттан хабардар болуы.
c) Іс жүргізуші және тактикалық сипаттағы бөлімдер – іс бойынша
өндіріс жағдайы, дәлелдеме және оның көздері, қиылысу шарасын
таңдау мүмкіндігі, нақты тергеу әрекетін өткізу.
d) Материалды және ұйымдастыру техникалық сипаттағы бөлшектер – ішкі
істер органдарының есепке алу аппаратынан тасу құралдарының болуы
және тағы басқа.
Тергеу ситуациясы әр түрлі негіздер бойынша топталады:
– Жай және нақты жағдайлар.
– Іс бойынша толық тергеудегі немесе жеке тергеу әрекетін
жүргізудегі қалыптасқан жағдай.
– Қақтығысты және қақтығыссыз жағдайлар.
Қылмысты тергеу ісі келесі этаптарға бөлінеді:
a) Қылмыстық істі қозғау (алдын ала) дәрежесі – белгілеріне ие
жағдайлары туралы материалдардытексеру, қылмыстық істі қозғау
туралы шешім қабылдау.
b) Бастапқы қылмыстық істі қозғаудағы бар қылмыс жағдайлары туралы
жалпы немесе жай көзқарастарды тексеру, зерттеуге жататын
деректерді анықтау, жоғалып кетуі мүмкін дәлелдемелерді жинау мен
бекіту, сезіктілерді іздестіру мен ұстауға арналған шараларды
қолдану, қылмыскер әрекеттерімен тиген материалдық залалды өтеу
шараларын қолдану, қылмыстың болуына мүмкіндік тудырған
жағдайларды табу бойынша жұмысты жалғастыру.
c) Жалғасушы – дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау бойынша
жұмыстың жалғасуы.
d) Қорытындылаушы – тергеуді бітіру және айыптау қорытындысын
құрастыру[10].
Тергеушінің анықтаушы органдарымен ара қатынасының негізгі қалпы болып
мыналар табылады:
a) Жедел іздестіруші қызметкерлерінің иелігіндегі бар материалдар
тергеушінің танысуы және бірігіп қылмыстық істі қозғау немесе
процессуалдық емес жолмен шешімді бірлесіп қабылдау.
b) Қылмыстық іс бойынша тергеу әрекеттері мен жедел іздестіруші іс
шараларын бірлесіп жоспарлау немесе тергеушімен жедел іздестіру
жұмысшыларының бар жеке жоспарларын реттеу.
c) Тергеу мен жедел іздестіру іс-шараларын өткізу салдарынан алынған
ақпаратпен үнемі хабардар болып отыруы.
d) Жеке тергеу әрекеттерін ұйымдастыру мен өткізуге жедел іздестіру
қызметкерлері жағынан тергеушіге көмегі.
e) Тергеушінің жеке тапсырмаларын анықтаушы органдарының
қызметкерлерінің орындауы.
Қоғамдық көмекті қолдануда, тергеуде тергеуші келесі қағидаларға
басшылық жасауға болады:
– Қоғам өкілдері тергеуге тек қана өз еркімен қатысады.
– Қоғам өкілдері кез-келген тергеу әрекетін өзінше жүргізе алмайды.
– Тергеуші алдын ала тергеу құпиясының сақталуын қамтамасыз етуі
тиіс.
– Тергеуші тергеуге көмектесетін қоғам өкілдерінің қауіпсіздігін
алдын ала қамтамасыз етуге міндетті.

1.3 Қылмыстық істі қозғау ерекшеліктері. Тергеудің алғашқы кезеңдеріне тән
жағдайлар

Тонау мен қарақшылық жайлы қылмыстық іс қозғау үшін себеп болып
табылатындар: жәбірленушінің немесе олардың туыстарының арыздары;
мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке ұйымдардың лауазымды тұлғаларының осы
ұйымдарға жататын мүлікті ашық түрде ұрлап кеті фактілері туралы немесе
мүлікті тартып алу мақсатында олардың қызметкерлеріне шабуыл жасағандығы
туралыхабарлауы; медицина мекемелерінің шабуыл жасау нәтижесінде
жәбірленген адамдарға көмек көрсеткені туралы хабарлауы; көзі көрген
тұлғалардың тонау немесе қарақшылық шабуыл белгілері деп табылатын
фактірлер туралы арыздары; тергеушінің өзінің немесе анықтау органдарының
қылмыс белгілерін табуы.
Әдетте тонау немесе қарақшылық белгілері бар оқиға туралы хабар
алғаннан соң арызданушыдан жауап алынады. Егер арызданушы жәбірленуші
болмай, көзі көрген немесе тиісті мекеме, кәсіпорын не болмаса ұйым
әкімшілігінің өкілі болса, онда жедел түрде оқиға болған жерді күзетке алу
шараларын қолдану, жәбірленушіні анықтау және одан оқиғаның мән-жайын
анықтау қажет.сұрау салушы тұлға көп жағдайда жәбірленушінің денесінен,
киімінен және заттарынан табылған іздер (дене жарақаты, жыртылған немесе
бүлінген киім) расында да оған қатысты күш қолданылғанын куәландыруына көз
жеткізуі мүмкін. Жедел түрде сезіктіні іздеуді ұйымдастыру үшін,
арызданушыға сұрақ салуды қысқа мерзімде өткізуі тиіс[11].
Әдетте тонау мен қарақшылықты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.