Диспозитивтік қағиданың соттың бірінші инстанциясында көрініс табуы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
РЕФЕРАТ 2
КІРІСПЕ 4
І-тарау. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДИСПОЗИТИВТІК ҚАҒИДАСЫ 7
1. Диспозитивтік қағиданың түсінігі және мәні 7
2. Диспозитивтік қағиданың мазмұны 16
ІІ тарау. Диспозитивтік қағиданың азаматтық іс жүргізу сатыларында көрініс
табуы 28
1. Диспозитивтік қағиданың соттың бірінші инстанциясында көрініс табуы 28
2. Диспозитивтік қағиданың апелляциялық, кассациялық инстанцияларда
көрініс табуы 43
3. Диспозитивтік қағиданың азаматтық іс жүргізудің басқа да сатыларында
көрініс табуы 47
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 56

РЕФЕРАТ

Орындайтын бітіру жұмысымның тақырыбы Азаматтық іс жүргізудегі
диспозитивтік қағидасы. Бітіру жұмысымның өзі осы аталған қағиданың
азаматтық іс жүргізуде көрініс табуына бағытталған.
Бітіру жұмысымның мақсаты: азаматтық іс жүргізудегі диспозитивтік
қағидаға толығымен құқықтық сипаттама беру, яғни азаматтық іс жүргізудегі
диспозитивтік қағидаға толық түсінік беру? Осы қағиданың мәні мен мазмұнын
ашып көрсету. Сонымен қатар диспозитивтік қағиданың азаматтық іс жүргізудің
жеке сатыларында көрініс табуына тоқталу, сондай-ақ азаматтық іс жүргізудің
жеке сатыларындағы диспозитивтік қағида көрініс табатын нормаларын ашып
көрсету.
Бітіру жұмысында жиі кездесетін сөздер бар. Олар: азаматтық іс жүргізу,
дипозитивтік қағида, тараптар, іске қатысушы тұлғалар, талапкер, жауапкер,
сот, прокурор, сот өндірісі, талап қою, талаптан бас тарту, талапты
мойындау, бітімгершілік келісім, шешім, ұйғарым, шағым беру, наразылық
келтіру.
Бітіру жұмысымның құрылымы мынадай. Бітіру жұмысы кіріспе, екі тарау
және қортындыдан тұрады. Бірінші тарау Азаматтық іс жүргізудегі
диспозитивтік қағида деп, ал екінші тарау Диспозитивтік қағиданың
азаматтық іс жүргізу сатыларында көрініс табуы деп аталады. Бітіру жұмысы
34 беттен тұрады.
Бітіру жұмысын жазу кезінде А.Т. Боннер, М.Г. Авдюков, М.К. Треушников,
А.А. Мельников, В.А. Мусин, М.С. Шакарян, Ю.С. Осипов, З.К. Абдуллина және
тағы басқа да авторлардың еңбектері қолданылды.
КІРІСПЕ
Жаңа іс жүргізу заңдары адамның құқығы мен бостандығын қорғау туралы
тиісті халқаралық актілерді ескере отырып, адам құқықтарын қорғау
саласындағы органдардың назарын процесстің жарыспалығы, жеке тұлғаға қол
сұғылмайтындығы, оның ар-ожданы мен қадыр-қасиетін құрметтеу, кәсіби
заңгерлік жәрдем көрсету және сот ісін жүргізудің кез келген сатысында
қорғау құқығына, сондай-ақ істі жүргізуді тым формалды түрге айналдырмай
сот әділдігінің тиімділігін арттыруға аудару керек.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасында іс жүргізу туралы мынадай мәселе қарастырылған.
Түбірлі өзгерістер азаматтық сот ісін жүргізуге де қатысты болуы тиіс.
Бүкілодақтықң меншікті қорғау тетігі рөлін атқаруды доғарып, ол азаматтық
дауда тең құқықты жақтарға мемлекет тарапынан қызмет көрсету құралына
айналуы тиіс. Азаматтық іс жүргізу азаматтардың ар-ожданы мен намысын
қорғаудың, еңбек дауы мен өзге де таластарды шешудің, моральдық және
материалдық зиянның орнын толдырудың, азаматтық-құқықтық қатынастардың
күллі субъектілерінің құқықтары заңды мүдделерін қамтамсыз етудің тиімді
тетігіне айналуы керек. Сот шешімдерін орындату үшін мемлекеттік тұрғыдан
мәжбүр етудің күші пайдаланылуы тиіс.
Осы жоғарыда айтылған мәселелердің негізінде сот жүйесін реформалау
судьялардың әлеуметтік беделін арттырып, сотты және адамның құқығы мен
бостандығының сенімді кепілгері ету, қоғамдағы жанжалдардың заңды әрі
әділетті түрде тоқталуына жәрдемдесу мәселелерін шешуге тиіс.
Осы аталғандарды жинақтай келгенде, қарастыратын тақырыбымыз азаматтық
іс жүргізудегі қағидалармен байланысты. Осыған байланысты әр-бір құқық
саласының ерекшеліктері оның қағидаларынан көрініс табады. Өйткені
қағидалар құқықтың бастамасы, негізі болып табылады.
Принципң сөзін латын тілінен аударғанда негіз немесе бастама деген
ұғымды білдіреді. Жалпы құқық саласында қағидалар туралы түрліше
көрсетілген. Бірақ қағида түсініктері түбінде бір мағынаны білдіреді.
Қағида туралы атақты ғалым С.С. Алексеев мынадай пікір айтқан. Қағида –
бұл құқықтың мазмұнын, негізін, онда бекітілген қоғамдық өмірдің
заңдылықтарын сипаттайтын құқықтық нормативтік – жетекші бастама. Қағида
құқықты туындатады, оның мазмұнын көрсетеді. Қағидада жалпы құқықтың,
сонымен қатар оның нақты салаларының ерекше өзіне тән белгілері құралады.
Қарастыратын тақырыбымыз диспозитивтік қағида болғандықтан, Қазақстан
Республикасы Конституциясында адам туралы мынадай бап көрініс тапқан.
Әрбір адам өзінің құқыққабілеттігін мойындатуға және өзінің құқықтары
мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін кез келген әдістермен қорғауға,
өздерінің құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқылы.
Міне осы айтылған бапқа байланысты әрбір адам азаматтық сот өндірісінде
өз құқықтары мен бостандықтарын азаматтық іс жүргізудің қағидаларын
басшылыққа ала отырып қорғай алады.
Жалпы алғанда, азаматтық іс жүргізу құқығының қағидалары – бұл осы құқық
саласында басшылыққа алатын негізгі ережелер, іс жүргізу институттарының
мәні мен мағынасын дұрыс түсіндіруге жағдай туғызытын негіз.
Осы қағидалардың ішіндегі тоқталатынымыз, азаматтық іс жүргізудегі
диспозитивтік қағида. Негізінен dіsposіtіo сөзі латын тілінен аударғанда
орналасу деген ұғымды білдіреді.
Диспозитивтілік – бұл азаматтық іс жүргізудегі қорғанудың процессуалдық
құралдарын қолдану. Іске қатысушы жақтар өздерінің материалдық және
процессуалдық құқықтарын еркін пайдалана алады.
Диспозитивтік қағиданың ерекшелігі, бұл қағида тек азаматтық іс жүргізу
құқығына ғана тән. Диспозитивтік қағидасы азаматтардың сотқа өз құқықтарын
қорғау үшін жолдануға, талап қою құқығында, сонымен қатар сот шешіміне
шағымдануда және тағы басқа да жағдайларда көрініс табады.
Азаматтық іс жүргізу құқығына тән реттеу әдістерінің бірі диспозитивтік
әдіс. Бүл әдісте азаматтық істің туындауы, оның дамуы, бір сатыдан екінші
сатыға өтуі мүдделі тұлғалардың еркімен жүзеге асады.
Бүл жерде де диспозитивтік бастама, диспозитивтік қағида көрініс табады.
Осыған байланысты бітіру жұмысының негізгі бағыты да осы диспозитивтік
қағиданың түсінігі, мәні, мазмұны мен іс жүргізу сатыларында көрініс
табуына бағытталған.

І-тарау. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДИСПОЗИТИВТІК ҚАҒИДАСЫ

1. Диспозитивтік қағиданың түсінігі және мәні

Диспозитивтік қағида ерекше белгілері бойынша азаматтық іс жүргізуді
қылмыстық іс жүргізуден ерекшелендіреді. Диспозитивтік қағида азаматтық іс
жүргізудің ерекше бір қағидасы болып табылады. Бұл қағида істің жылжуын,
олардың бір сатыдан екінші сатыға өтуін анықтайды, яғни азаматтық іске
қатысушы тұлғалардың өздеріне тиесілі материалдық және процессуалдық билік
етуден көрініс табады. Диспозитивтік қағидаға сәйкес азаматтық істі қозғау,
талап пәні мен негізін анықтау, сот шешіміне шағымдану, шешімді орындауға
жолдану талапкердің еркінде. бІтімгершілік келісімге келу екі жақтың, ал
талапты мойындау жауапкердің еркіне байланысты.
Нақтық азаматтық істегі диспозитивтілік азаматтық сот өндірісінен бастап
орындау өндірісіне дейін орын алады. Азаматтық іс жүргізу саласандағы
диспозитивтілік азаматтық материалдық құқыққатынасқа тән диспозитивтік
бастаманың жалғасы және нәтижесі болып табылады. Диспозитивтік бастамасы
сот өндірісінің барлығына – нақты іс қоғаудан орындау өндірісіне дейін
таралып, әрекет етеді.
Негізінен диспозитивтік қағидаға ғалымдар әртүрлі түсініктер береді.
Олардың берген мағынасы да әртүрлі. Осы авторлардың біреуінің пікірлеріне
тоқталсақ, оларды төмендегідей көрсетіп кетуге болады. Ю.С. Осиповтың
пікірі бойынша, диспозитивтік қағидасы соттың, прокурордың және басқа да
құзіретті органдардың көмегі арқылы іске қатысушы тұлғалардың өздеріне
тиесілі материалдық және процессуалдық құқықтарын пайдалану құқығы мен
бостандықтары. Ол осы анықтамада диспозитивтік қағиданың екі негізгі және
бір-бірімен байланысты кезеңін анықтайды. Біріншіден, бұл жерде азаматтық
сот өндірісінің бастамасы бекітілген және екіншісі, осының нәтижесінде іс
барысындағы мүдделі тұлғалардың бастамашылығының ара қатынасы анықталады.
Келесі бір автордың пікірі бойынша диспозитивтік қағидасы – азаматтық
сот өндірісіндегі процесстің бастамасы мен жылжу механизмін анықтайтын
нормативтік-жетекші ереже. Мүдделі тұлғалар азаматтық істі қозғап, іс
барысында оның ары қарай жылжуына, өзгеруіне, сатыдан сатыға өтуіне және
істің тоқтауына әсерін тигізеді. Диспозитивтік қағидасы азаматтық іс
жүргізудің барлық сатыларын қамтиды және тек қадағалау өндірісінде ғана
шектеулер арқылы көрініс табады.
Міне, осы екі ғалымның берген түсініктері екі түрлі мағынаны көрсетіп
тұр. Осы айтылған пікірлерге сәйкес азаматтық іс жүргізудегі диспозитивтік
бастамаға келесідей сипаттама беріп өтуге болады.
Азаматтық іс жүргізу құқығындағы диспозитивтік қағиданың көрініс табуы
мен дамуы болып табылады. Осы айтылғанға байланысты Азаматтық кодекстің 8-
бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі азаматтық
құқықтарды, соның ішінде оларды қорғау құқығын өз еріктері бойынша
пайдаланады. Азаматтардың өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
Конституцияда көрсетілген.
АІЖК-нің 8-бабына әрбір мүдделі тұдға өзінің бұзылған немесе даулы
конституциялық құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
қорғау үшін сотқа жолдану құқығы көрсетілген. Азаматтық іс жүргізу заңы
азаматтық субъективтік құқықтарды сотпен қорғауды жүзеге асыру мақсатында
әрбір субъектіге іс жүргізуде еркін пайдаланатын нақты процессуалдық
әрекеттер мен құқықтарды ұсынады.
Азматтық іс жүргізу құқығында осы кезге дейін диспозитивтік қағида
түсінігі мен мәні, осы қағиданың әрекет өтуі, таралатын субъектілері және
бұл қағиданың азаматтық сот өндерісінің жеке сатыларында көрініс табуы
туралы ғалымдарда ортақ пікір жоқ деп айтуға болады. Былай айтуымыздың
себебі ретінде, алдында айтып өткен ғалымдардың пікірін қаратыруға болады.
Бірақ көптеген авторлардың пікірі бойынша диспозитивтік қағидасы азаматтық
сот өндірісінің жылжымалы бастамасы болып табылады. Нақтылай айтсақ,
азаматтық іс жүргізудегі бастама іске қатысушы тұлғалардың құқықтарымен
айқындалады.
Диспозитивтік қағидаға дұрыс пікір берген ғалымдардың бірі М.С.
Шакарянның пікірін айта кетуге де болады. Диспозитивтік қағида – азаматтық
сот өндірісінің ерекше қағидаларының бірі. Бұл қағида азаматтық процесстің
жылжу механизмдерін анықтайды. Ол даулы азаматтық құқық қатынастағы
субъектілердің дербес жағдайынан көрініс табады. Даулы азаматтық процесстің
негізгі жылжымалы бастамасы болып іске қатысушы тұлғалардың бастамашылығы
болып табылады.
Осы айтылған мәселеге байланысты тағы бір айта кететін жағдай бар. Кейде
қоғам, мемлекет, сонымен қатар азаматтар құқықтарын қорғауды жүзеге асыру
белгілі бір себептерге байланысты мұмкі болмай қалады. Бұндай жағдайда
азаматтық іс прокурордың, мемлекет басқару органдарының арызымен қозғалады.
Кейбір сирек кездесетін жағдайларда қоғамдық және басқа да ұйымдар мен
азаматтар заңмен өкілеттік берілген жағдайларда басқа тұлғаның құқықтары
мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғау үшін сотқа жолдана алады.
Осы диспозитивтік қағида таралатын субъектілердің ішінен үшінші
тұлғаларды да қарастырып көрейік. Біз білетіндей, даудың пәніне дербес
талап мәлімдейтін үшінші тұлғалар бар. Олардың процессуалдық жағдайы
талапкердің процессуалдық жағдайына жақын, бірақ олардың өздеріне тән
ерекшеліктері бар. Мысалы, осы тұлға іс жүргізу кезінде екі тарапқа да
(талапкер мен жауапкерге) талап қоя алады (АІЖК 52 б.). Сонымен қатар
даудың пәніне дербес талап қоймайтын үшінші тұлғалар да бар. Олар нақты
заңда көрсетілген процессуалдық құқықтар мен міндеттерге ие (АІЖК 53 б.).
Дербес талап мәлімдейтін үшінші тұлғалар диспозитивтік қағиданың әрекет ету
аясына еніп кетеді. Ал дербес талап қоймайтын үшінші тұлғалар процесстің
жеке сатыларында істің жылжуына әсерін тигізуі мүмкін. Осы айтылған
мәселелерді қорыта келе, диспозитивтік қағида бойынша азаматтық іс
жүргізуде процессуалдық және материалдық құқықтарды пайдалану еркі
тараптармен қатар үшінші тұлғаларға да берілген деп айтуға да болады.
Сонымен жоғарыдағыларға байланысты айтатын болсақ, диспозитивтік қағида
дегеніміз тараптар басқа да іске қатысушы тұлғалардың өздерінің материалдық
және процессуалдық құқықтарын өз еркімен пайдалануы. Әрбір мүдделі түлға
өзінің құқығын бұзылды деп есептесе, онда сотқа жолдана отырып қорғау
сұрауға құқылы. Бұл жерде мүдделі тұлға ретінде алдымен өз атынан өзінің
субъективтік құқықтарын немесе заңды мүдделерін қорғайтын адамды түсіну
керек.
Сондай-ақ оқулықтарда диспозитивтік қағидасы азаматтық іс қозғау
тәртібін, сотпен қорғалуға жататын құқық көлемін анықтауды, процесстің
сатыдан сатыға өтуін, процесстің аяқталуын реттейді делінген. Осы жерде
тағы бір айта кететін жағдай, осы ғалым процесстің туындауын, дамуын және
аяқталуын соттың, прокурордың және басқа да ұйымдардың көмегімен
тараптардың материалдық процессуалдық құқықтарын жүзеге асыру еркімен
байланыстырады.
Бұл жерде осы ғалымның тараптардың өздеріне тиесілі материалдық және
процессуалдық еркін өз еркімен пайдалана алады деп дұрыс көрсеткен. Ал
соттың тараптарға құқықтарын түсіндіруі, прокурордың кей жағдайларда
азаматтардың арызы бойынша істі қозғау, олардың белсенді көмегі деп айтуға
жеткіліксіз болып табылады.
Осы диспозитивтік қағиданың пәні тараптардың азаматтық іс жүргізуде
өздерінің мтаериалдық құқықтарын қолдану және осы құқықтарды қорғауда
процессуалдық құралдарды толық қолдану еркіндігін сипаттайды.
Диспозитивтік қағидасы азаматтық іс жүргізудің басқа қағидалары –
заңдылық, теңдік, объективтік шындық және бәсекелестік қағидаларымен тығыз
байланыста әрекет етеді. Бұл жерде қысқаша тоқталсақ, заңдылық қағидасына
сәйкес тараптар өз құқықтарын пайдалану кезінде заң талаптарын сақтауы және
бұзбауы керек. Теңдік қағидасына сәйкес тараптарға артықшылықтағы құқықтар
берілмейді. Ал бәсекелестік қағидасына сәйтараптар айтысуда бірдей құқықтар
мен міндеттерді жүзеге асырады.
Сонымен қатар заң оқулықтарында диспозитивтік қағидасы азаматтық іс
жүргізу кезіндегі субъектінің мүліктік және мүліктік емес қатынастардағы
дербестігі деп көрсеткен. Бүл жерде диспозитивтілік азаматтық сот
өндірісінде азаматтық құқықтағы жеке бастама қағидасына сай келеді деп
түсіндірген.
Ал Ресей ғалымы М.Г. Авдюков диспозитивтік қағиданың азаматтық сот
өндірісінде көрініс табатын үш үш жағдайын көрсеткен:
а) іс жүргізу мүдделі тұлғаның бастамасымен туындайды;
б) даудың пәнін мүдделі тұлғамен анықталады;
в) іске қатысушылар процессті дамыту және аяқтау үшін өздеріне тиесілі
процессуалдық құқықтарды еркін пайдаланады.
Бұл жерде ғалымның пікірін дұрыс деп айтуға болады. Өйткені мүдделі
тұлға істі қозғау немесе қозғамау туралы мәселені өз еркімен шешеді.
Мүдделі тұлға өз бастамасымен істі қозғаған кезде қойған талаптың пәнін
және негізін жеке өзі анықтайды. Ал тараптар процессті бір нәтижеге жеткізу
үшін өздеріне берілген процессуалдық құқықтарды еркін пайдаланады.
Сонымен қатар азаматтық іс жүргізудегі жеке құқықтардың диспозитивтік
сипаты келесідей реттерде көрініс табады:
Біріншіден, тек құқығы иеленушінің өзі ғана бұзылған құқығын орнына
келтіру үшін сотқа жолдану не жолданбауын өзі дербес шешеді. Осыған
байланысты, егер мүдделі тұлға өз құқықтарын қорғауды талап етпесе, онда
сот өз бастамасы бойынша азаматтық істі қозғай алмайды. Сол себептен
азаматтық істі қозғау үшін арыз-талап берілуі қажет. Бүл жерде рим
заңгерлерінің талапкерсіз судья жоқң деген сөзін айтуға болады. Сонымен
қатар басқа тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін үшін прокурорға,
мемлекеттік басқару орындарына және басқа да тұлғаларға сотқа жолдану
құқығы берілген. Бірақ көбінесе азаматтық істер мүдделі тұлғаның өзімен
қозғалады, яғни мүдделі тұлға талап қою арқылы істі қозғауға септігін
тигізеді. Осы мүдделі тұлғалардың өз талабымен іс жүргізуін және прокурор
мен басқа да тұлғалардың бастамасымен іс жүргізуді салыстырып қарасақ,
бірінші айтылған тұлғаның әрекетінде диспозитивтік бастама, әрекет неғұрлым
көп. Сонымен қатар ешкімді де өз еркіне қарсы талап қоюға мәжбүрлеуге жол
берілмейді. Егер прокурор, мемлекеттік басқару органдары басқа біреудің
еркінсіз оның мүддесін қорғау үшін сотта іс қозғаса, онда бұл істерді сот
қысқартып, тоқтатып тастайды. Бұл жерде әрекет қабілетсіз деп тану туралы,
психиатриялық мекемелерге мәжбүрлеп орналастыру туралы істерді қоспау
керек.
Екіншіден, құқықты иеленуші талап негізін және пәнін, берілген талап
мөлшерін өзі анықтайды. Талапкер талап негізін және пәнін өзгертуге,
қойылған талап мөлшерін ұлғайтуға немесе кемітуге құқылы. Бірақ бұл жерде
тараптар өз құқықтарын пайдаланған кезде екінші жақтың құқықтарына нұқсан
келтірмеуі керек. Егер процесс барысында тұлғаға істің перспективасының
аяқталуына байланысты талабын өзгертуге жол берілсе, онда екінші жақтың
құқықтарына нұқсан келеді. Осыдан туындайтын нәтиже теңдік қағидасы
бұзылып, талапкер басымдыққа ие болады.
Үшіншіден, егер азаматтық құқықты иеленуші процесске дейін құқықты еркін
пайдалана алса, онда бұл мүмкіндік процесс кезінде де сақталуы керек.
Осыған байланысты талапкер талаптан бас тартуы, жауапкер талапты мойындауы,
екі тарап істі бітімгершілік келісіммен аяқтауы мүмкін. Тағы бір айта
кететін жағдай, сот процесске қатысушылардың материалдық және процессуалдық
құқықтарды жүзеге асырудағы әрекеттері заңға қайшы келмеуіне және басқа
біреудің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылмауына бақылауды жүзеге
асырады. Жауапкердің талапты мойындауы, тараптардың бітімгершілік келісімге
келуі заңға қайшы келгенде және басқа біреудің құқықтарына және заңмен
қорғалатын мүдделеріне нұқсан келтірсе, онда сот тараптардың бұндай
әрекеттерін қолдамайды. Ÿғни талапты мойындау, талаптан бас тарту немесе
бітімгершілік келісімді қабылдап, бекітпейді. Бұндай жағдайда сот дәлелді
ұйғарым шақырады және бас тартудың негіздері мен себептерін көрсетеді.
Осы мәселеге байланысты тағы бір айт кететін жағдай бар. Көптеген
ғалымдар (М.Г. Авдюков, А.Т. Боннер, А.А. Мельников) тараптардың жоғарыдағы
айтылған әрекеттерді жүзеге асырғанда, осы әрекеттермен (диспозитивтік
қағида) соттың белсенділігі қағидасы тығыз байланысты деп көрсеткен.
Олардың ойларынша, диспозитивтік қағидаға сәйкес тараптар өәрекеттерін
соттың араласуымен жүзеге асырады. Сот тараптардың әрекеттеріне кей
жағдайларда ғана араласа алады. Нақтылап айтсақ, сот заңды бұзушылықтың
болмауын немесе басқаның құқықғына нұқсан келмеуін бақылайды және
тараптарға сот ісін жүргізудегі құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді.
Сонымен қорыта келе мынадай тұжырым жасауға болады. Егер мүдделі тұлға
өз құқығын сот арқылы қорғау туралы мәселені шешуде еркіндікке ие болса,
онда осы құқықтарды қорғаудағы процессуалдық әрекеттерді пайдалануда да
ерікті болуы керек.

2. Диспозитивтік қағиданың мазмұны

Диспозитивтік қағиданың мазмұны іске қатысушы жақтар мен басқа
тұлғарларға заңмен бөлініп берген кең құқықтармен анықталады. Диспозитивтік
қағиданың көрініс табу шеңберінің кеңдігі соншалықты, азаматтық іс жүргізу
заңының бір бабына жинақтау мүмкін емес. Бұл қағиданың жеке бөліктері,
аспектілері АІЖК-нің 8, 32, 49, 51, 55, 56, 140, 150, 156 және тағы басқа
да баптарында көрініс табады. Осы кодекске сәйкес іске қатысушылар әртүрлі
процессуалдық өкілеттіктерге ие болады. Бірақ диспозитив қағиданың
мазмұнына олардың ішіндегі сот қызметі пәнімен және процесстің жылжуына
әсерін тигізетін өкілеттіктер ғана енеді.
Диспозитивтік қағиданың негізгі мазмұны адамның сотпен қорғану құқығы
болып табылады. Сол сияқты диспозитивтік қағида мазмұнына мүдделі тұлғаның
істі қозғау, оны жалғастыру мен аяқтау және сотпен қорғану көлемін
анықтайтын құқықтарды жүзеге асыру кіреді.
Диспозитивтік қағида мазмұнына тараптардың өз құқықтарын қорғау үшін
материалдық құқықтар мен процессуалдық құралдарды пайдаланумен байланысты
жүзеге асыратын өкілеттіктері енеді. Кейбір авторлардың айтуы бойынша,
тараптардың өз құқықтарын қорғау үшін материалдық құқықтар мен
процессуалдық құралдарды пайдаланумен байланысты процессуалдық құқықтарға
мыналар енеді: талап қою және қарсы талап қою; өтініштер, шағымдар,
аппеляциялық, кассациялық шағымдар келтіру; қарсылықтар мен талаптың
көлемін анықтау; оларды өзгерту мүмкіндігі; талаптың негізін және нысанын
анықтау, өзгерту; талаптан бас тарту; талапты мойындау; бітімгершілік
келісімге келу.
Осы мәселеге байланысты В.М. Семенов соттың белсенділігі туралы сөз
қозғаған. Ол диспозитивтік қағида мазмұнына соттың мынадай міндеттерін
еңгізген: заңда белгіленген тәртіппен келіп түскен талап-арызға байланысты
азаматтық істерді қарауға кірісу; іске қатысушы тұлғаларды анықтау; істің
нақты жағдайын анықтау мақсатымен іс материалдарының толықтығын қамтамасыз
ету; іске қатысушы тұлғалардың өздерінің процессуалдық құқықтары мен
міндеттерін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ету; іске қатысушы
тұлғалардың субъективтік материалдық құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауды жүзеге асыру. Осы айтылған міндеттерді диспозитивтік қағида
мазмұнына кіргізгеніміз қате болады. Өйткені диспозитивтік қағиданың
мазмұны адаманың, мүдделі тұлғаның сотпен қорғану құқығы болвып табылады.
Ал соттың бұл міндеттерін осы мүдделі тұлғаның сотпен қорғану құқығын
қамтамасыз ететін құрал деп түсінуге болады.
Нақты азаматтық іс бойынша процесстің туындауы мүдделі тұлғаның өз
құқықтарын қорғау үшін сотқа жолдануымен байланысты. АІЖК-не байланысты
сотта азаматтық істі мынадай негіздер бойынша жүзеге асырылады:
азаматтардың өз құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін
жолдануы бойынша (АІЖК 8 б.); прокурордың арызы бойынша (АІЖК 8, 55 б.);
мемлекеттік билік органдары және жекелеген азаматтар, ұйымдар басқа
біреудің құқығын қорғау үшін қойған талабы бойынша (АІЖК 56 б.).
Осыған байланысты тағы бір айта кететін жағдай, қазіргі азаматтық іс
жүргізу кодексі мен ҚазССР-нің АІЖК-ің салыстырсақ, ескі кодексте
жоғарыдағы айтылған негіздерді бір бапқа еңгізіп көрсеткен. Сонымен қатар
ескі кодексте үшінші негізге кәсіподақтар, қоғамдық бірлестіктер,
кооперативтер және колхоздар мен тағы басқа да тұлғаларды еңгізген. Ал
қазіргі кодекс бойынша бұл аталған тұлғалар тізімнен аланып тасталған.
Сонымен азаматтық тек заңда көрсетілген мүдделі тұлғаның талап етуімен
туындайды. Кейбір авторлардың айтуы бойынша мәмілелерді қорқыту, алдау,
адастыру арқылы жасаған жағдайда немесе осындай мәмілелер жеке тұлғаға және
мемлекетке нұқсан келтіргенде сот өз бастамасы бойынша істі жүргізе алады
деген. Бұл жерде олар түскен пайданы немесе жеке басына пайдаланған
материалдық құндылықты мемлекетке алып қою үшін жасаған әрекеттерді
көрсетіп өткен.
Сот істі қозғай алмағанымен кейбір жағдайларда іс барысына әсерін
тигізе алады. Мысалы, ажырасу туралы талапты қанағаттандырған кезде сот
қажетт жағдайда кәмелетке толмаған балалар мен еңбекке қабілетсіз жұбайының
мүддесін қорғайтын шаралар қолданады, яғни осы аталған тұлғаларды күту үшін
алимент өндіру туралы жариаланбаған талаптың қарап, шешеді. Ал ата-
анасының екеуі де ата-аналық құқықтан айрылғанда, сот баланы қорғаншы және
қамқоршы орган қорғаншылығына беру туралы мәселені шешеді. Баланың ата-
анасында қалуы қауіпті болған жағдайда баланы алып қою және оны қорғаншы
және қамқоршы органдар қорғаншылығына беру туралы шешімді судья ата-аналық
құқықтан айыру туралы мәселеден тәуелсіз шешеді.
Еңбек қатынастары бойынша заңсыз жұмыстан шығарылған немесе ауыстырылған
жұмысшыны жұмысқа орналастыру туралы істі қарағанда, сот өз бастамасы
бойынша заңсыз жұмыстан шығарған лауазымды адамды үшінші тұлға ретінде
процесске қатыстыра алады. Міне, соттың іс барысына әсерін тигізуін
жоғарыдағыдай түсіндіруге болады.
Процесс туындауы үшін, яғни талап сотпен қабылдану үшін талапкерде нақты
іс бойынша нақты тұлға иеленетін талапқа құқығы болуы керек. Талапқа құқық
дегеніміз, бұл мемлекетпен қамтамасыз етілген және заңмен бекітілген
талапкердің бұзылған субъективтік құқығын және заңмен қорғалатын мүддесін
соттан қарап және шешіп беруін сұрау. Осы талап қою құқығын жүзеге асыру
нәтижесінде іс қозғалғаннан кейін, азаматтық істің жылжуы, оның бір сатыдан
екіншісіне өтуі мүдделі тұлғаның еркінің нәтижесінде жүзеге асатын әртүрлі
билік ету сипатындағы әрекеттермен байланысты болады. Тараптар әрбір іс
бойынша процесс барысын өзгертуге мүмкіндік беретін кең көлемді құқықтарды
иеленеді. Осы тараптардың билік ету сипатындағы әрекеттері, яғни
талапкердің талаптан бас тартуына, жауапкердің талапты мойындауына не себеп
болды, бітімгершілік келісімге негізінде не жатқанын тексеруді керек ететін
сот бақылауында болады.
Диспозитивтік қағида мазмұнын ашып көрсетуде, басқа елдің де азаматтық
процессін алып қарауға болады. Мысалы, Чехияның азаматтық процессінде
алғашқы және маңызды диспозитивтік әрекет, ол талап қою немесе іс қозғау
туралы арыз беру. Диспозитивтік тұрғыдан алғанда талап екі жақты әрекетке
ие. Біріншісі, талап қою іс бойынша өндірісті қозғауға себеп болады.
Чехияның азаматтық іс жүргізу құқығына сәйкес іс бойынша өндіріс талап
қойылған күннен басталады. Екіншіден, талап арызда талап пәні анықталады.
Талап пәні өтіну бөлімінде көрініс табады. Соттың сұрау бөлімінен шыға
алмауы, талап пәнін пайдаланумен байланысты диспозитивтік қағиданың
қолданылуы көрініс табады.
Барлық талап өндіріс іс қозғау туралы арыз берумен басталады. чехияның
азаматтық іс жүргізу құқықғы кейбір істерді арызсыз қозғауды қарастырған.
Бірақ бұл істер талап өндірісіне жатпайтын талапсыз өндірістерге ғана
қатысты. Міне Чехияның іс жүргізудегі процессуалдық ерекшеліктері
жоғарыдағыдай деп атауға болады.
Азаматтық іс жүргізу азаматтардың бұзылған немесе бұзылу қауіпі төнген
субъективтік құқықтарын қорғауды қаматамасыз етуде қызмет етеді. Осыған
байланысты талап қоюға өзінің бұзылған құқықтарын қорғағысы келген кез-
келген тұлға құқылы. Бұл тұрғыда талап қою құқығы негізгі азаматтық-
құқықтық нормада, яғни АІЖК-де тікелей көрсетілген.
Ендігі кезекте диспозитивтік қағида мазмұнына байланысты заң
оқулықтарында қолданалатын процессуалдық легитимацияң ұғымына тоқталып
өтейік.
Талап қою құқығы және іс бойынша өндірісті жүргізу процессуалдық
легитимация деп аталады. Процессуалдық легитимацияны тараптар өздерінің
субъективтік құқықтарын қорғау үшін жеке мүдделері және жеке өздері үшін
пайдаланады. Бірақ процессуалдық легитимацияны пайдалану үшін іс бойынша
сәйкес шешім шығарғанда талапкердің заңды мүддесінің болуы керек. Ол осы
мүдде арқылы сот шешімінен құқықтық немесе нақты фактілі пайда табуы
мүмкін, яғни шешім құқықтық мәселені шешуге қатысты шығады.
Процессуалдық легитимацияға байланысты Чехияның азаматтық процессіне
қайта оралайық. Чехияның АІЖК-де мойындау талабы бойынша болып жатқан сот
өндірісінде талапкердің заңды мүддесінің болу қажеттілігі тікелей
көрсетілген. Бұл жерде талапкер өзінің істегі заңды мүддесін дәлелдеуі
міндетті. Ал басқа талаптар бойынша, әсіресе орындау талабы бойынша заңды
мүдденің нақты болуы қажет емес. Бірақ бұл жерде заңды мүддені қорғауға
артық болады деп түсінбеу керек.
Процессуалдық легитимация талап қою құқығы секілді талапкердің өз
құқығын қорғауды талап ету мүддесімен байланысты. Кейбір жағдайларда басқа
біреудің бұзылған немесе бұзылу қаупі төнген құқықтарын көздейтін басқа
субъектілер де процессуалдық легитимацияны бөліседі. Чехияның азаматтық іс
жүргізу құқығында осындай процессуалдық легитимацияныңң екі түрі
көрсетілген.
Біріншісі, азаматтық сот өндірісіне прокурор мен ұлттық комитеттің
араласуы. Заңдылықты сақтауды қадағалау шеңберінде прокурор азаматтық сот
өндірісінде іс қозғау туралы арыз беруде процессуалдық легитимацияға ие
болады. Осы құқыққа ұлттық комитет те ие болады.
Екінші топқа материалдық құқық субъектілерінен басқа ерекше жағдайдағы
нақты талап бойынша басқа субъектілердің процессуалдық легитимацияны
бөлісуі кіреді. Диспозитивтік қағида тұрғысынан қарағанда, айтылған
жағдайларға қатысты осы субъектілерге іс бойынша өндірісте билік ету құқығы
берілгенімен, осы өндірістегі талап пәніне билік ету құқығы берілмеген.
Сонымен қатар талап қоюда және сот әрекетіне шағымдануда процессуалдық
легитимация басқа субъектілерге де берілген. Бірақ талаптан бас тарту
немесе бітімгершілік келісімге келуге қатысты бұл субъектілер процессуалдық
легитимацияға ие бола алмайды. Тағы айта кететін мәселе, құқық
субъектісінен процессуалдық легитимация субъектісінің айырмашылығы,
біріншісі даулы қатынас субъектісі болмағандықтан сот өндірісіндегі дау
пәніне билік ете алмайды.
Бұл процессуалдық легитимацияның жалпы сипаттамасы Чехия Республикасының
азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша беріліп отыр. Осы процессуалдық
легитимация субъектілерін Қазақстан Республикасының АІЖК бойынша мынадай үш
түрге бөлуге болады. Біріншісі, құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделері
жағдайда сотқа қорғау үшін жолданған тұлғалар. Бұл тұлғалар іске аңғұрлым
мүдделі болғандықтан, процессуалдық легитимацияға басымдықпен ие болады.
Екіншісі, арыз-талаппен жолданған прокурорды айтуға болады. Ал үшіншісі,
басқа біреудің құқықтарын қорғау үшін сотқа жолданған мемлекеттік билік
органдары, ұйымдар мен басқа да жеке тұлғалар. Соңғы екі түрге
субъектілердің процессуалдық легитимацияны иеленуде шектеулерге тап болады.
Диспозитивтік қағиданың мазмұнына қайта оралатын болсақ, осы қағиданың
мазмұнына ғылымда ортақ көзқарас жоқ. Сол көзқарастардың бірін алып
қарастырсақ, А.А. Мельников диспозитивтік қағида мазмұнына тараптардың
процессуалдық құқықтарымен қатар олардың материалдық құқықтарын және осы
құқықтарды қорғау үшін процессуалдық құралдарды пайдалануды да еңгізген.
Әрбір нақты азаматтық істе процессуалдық құқықтар шеңберінде тараптардың
билік ету сипатындағы әрекеттер көрініс табады. Бірақ диспозитивтік қағида
мазмұнын анықтайтын жағдай, бұл материалдық құқықтарды пайдалану
болғандықтан, осы құқықсыз процессуалдық форма мазмұнсыз және мәнсіз болып
қалады. Диспозитивтік қағида мазмұны іске қатысушы тараптарға және басқа да
тұлғаларға кең көлемдегі процессуалдық құқықтарды заңмен бөліп беру арқылы
анықталады. Диспозитивтік қағидаға сәйкес дәлелдемелер мен нақты фактілерге
сілтеме жасау тараптардың құқығы. Сот ұсынылған дәлелдемелерді негізсіз
жоққа шығармай, олардың заңдылығын тексеріп, дұрыс баға беруге міндетті.
Бұл жерде диспозитивтік қағиданың мазмұны азаматтардың белсенділігі
қағидасымен байланысты. Бұл қағида заңда, жаңа оқулықтарда нақты
көрсетілмеген. Бірақ кеңестік ғалымдар бұл қағида азаматтық іс жүргізуде
бар және бұл қағида диспозитивтік қағидамен тығыз байланыста болады деп
санайды.
Ендігі кезекте осы авторлардың диспозитивтік қағида мазмұнына кіргізген
іске қатысушы тұлғалардың құқықтарына жекелеп тоқталып өтейік.
Талап беру құқығына мынадай сипаттама беріп өтуге болады. Сот берілмеген
талапты шешпейді, қарамайды. Диспозитивтік қағида мүдделі тұлғаның сотқа
жолдануымен көрініс табады. Соттың бастмасымен азаматтық іс қозғау заңмен
көрсетілмеген. Заңда көрсетілген тәртіпке сәйкес қойылмаған талаптың
шешілуі мүмкін емес. Азаматтық іс жүргізу сатыларында соттың іс жүргізуге
өкелеттігі жоқ тұлғаның берген талабынан бас тартуы, ал мұндай талапты
қателікпен қабылдаған жағдайда соттың талапты қараусыз қалдыруынан
диспозитивтік қағида көрініс табады деп айтуға болады. Бұлай айтатын
себебіміз, диспозитивтік қағидаға сәйкес, талап беруге тек әрекет
қабілеттілі талапкер ғана құқылы.
Азаматтық іс басқа тұлғаның құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау үшін
мемлекеттік басқару органдары мен өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар мен
басқа да тұлғалардың арыздары бойынша да басталуы мүмкін. Басқа тұлғаның
құқығын қорғау арқылы қозғалатын азаматтық істің тізімі заңда онша көп
емес.
Басқа тұлғалармен қозғалатын азаматтық істердің бір-екеуіне тоқталып
өтейік. Неке және отбасы туралың заңда ата-аналық құқықтан айыру тәртібі
көрсетілген. Ата-аналық құқықтан айыру туралы талапты мүдделі тұлғалардан
басқа тұлғалар да бере алады. Негізінен ата-аналық құқықтан айыру туралы
талапты қорғаншы және қамқоршы органдар, сонымен қатар жасы кәмелетке
толмағандар жөніндегі комиссия да бере алады. Ата-аналық құқықтан айырмай
ақ баланы ата-анасынан алып қою туралы талапты заңда көрсетілген негіздер
бойынша қоғаншы және қамқоршы органдар береді.
Ал еңбекті қорғауды бақылайтын мекемелер мен лауазымды тұлғалар
жұмысшылар мен қызметкерлердің мүдделерін қорғау үшін сотта өкілдік ету
құқығы берілген.
Талап қою құқығы, талап қоюға құқылы тұлғалар туралы айта келе,
келесідей қорытынды жасауға болдаы. Басқа біреудің құқығын қорғау үшін
прокурор және басқа да мүдделі тұлғалардың талап қою құқығы басқа тұлғаның
көзқарасымен байланысты. Әрбір адам өз құқығын жүзеге асыруда еркіндікке ие
болады.
Келесі кезекте қарастыратынымыз, талап негізін және нысанын өзгерту.
Мүдделі тұлғаның талап қою құқығын еркін пайдалануы, талап негізін және
нысанын (пәнін), талап бойынша жауапкерді өз еркімен көрсетуімен
байланысты. Іс жүргізу кезінде талапкер талап негізін және пәнін өзгертуі
мүмкін. Осыған байланысты талапкер талап негізін және пәнін өзгертумен
қатар талап көлемін ұлғайтуға немесе кемітуге құқылы.
Мүдделі тұлғалардың дау пәнін анықтаумен талапкердің талап негізін және
пәнін өзгерту құқығы байланысты. Талапкер талаптың кез-келген элементін
өзгерте алады. Талаптың кез-келген элементін өзгерту туралы М.Г. Авдюков
мынадай пікір айтқан.
Талапкер талаптың кез-келген элементін өзгерткенде, процесс барысындағы
талаптың екінші талапқа ауысуын білдіреді. Бірақ жаңа талап алғашқы
талаптан барлық пунктері бойынша ерекшеленбейді. Оның алғашқы талаппен
байланысы, талап негізі мен пәнінің элементтерінің барлығының бірдей
өзгермеуімен байланысты. Бір уақытта талап негізін және пәнін өзгерту қате
болып табылады.
Бұл жерде М.Г. Авдюковтың пікірі дұрыс айтылған. Талапке талап негізін
немесе пәнін өзгертуге құқылы (АІЖК, 49 б.). Ал талаптың негізін және пәнін
бір уақытта өзгерту кезінде, бұл әрекеттер мүлдем жаңа талаптың туындауына
әкеліп соғады.
Талапкермен көрсетілмеген негіздер бойынша талапты қарауға немесе
талапкер жарияламаған талаптарды қанағаттандыруға соттың құқығы жоқ. Бұл
туралы ғалымдар пікірі әр түрлі. Е.В. Рябованың көзқарасы бойынша, сот
талап негізін талапкерден тәуелсіз екі жағдайда өзгерте алады: біріншісі,
талапкермен көрсетілген фактілер бойынша талап қанағаттандыруға жатпаса, ал
екіншісі, егер іс материалдарындағы көрсетілген фактілі мәліметтер талапкер
талабын негіздей алмаса.
Бұл жерде Е.В. Рябова осы айтылған екі жағдайды соттардың белсенділігі
қағидасына сүйеніп айтып отыр. Диспозитивтік қағидаға сәйкес, мүдделі
тұлғалар өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа жолданғанда,
процесс кезінде процесстің өзгеруіне себеп болатын әрекеттер жасауға тек
мүдделі тұлғалар ғана құқылы. Осыған байланысты аталған ғалымның пікірі
дұрыс емес. Бұл жағдайда жоғарыдағы қателіктерді орнына келтіру үшін сот
мүдделі тұлғаға заңда көрсетілген құқықтарын түсіндіру керек.
Сонымен қатар жауапкердің талапты мойындауы немесе талаптардың іс
бойынша бітімгершілік келісімге келуі туралы сөз қозғап өтуге болады.
Жауапкер талапты мойындауда және талапкер талабына қарсылық білдіруде
ерікті. Жауапкер талапты толығымен немесе бір бөлігін ғана мойындауға
құқылы. Сонымен қатар жауапкер талапкердің талабын мойындамай, қайта
талапкерге қарсы талап қоя алады. Тағыр бір айта кететін жағдай, талаптар
іс бойынша бітімгершілік келісімге келуге құқылы. Бірақ бітімгершілік
келісімге келу, талапкердің талаптан бас тартуы, жауапкердің талапты
мойындауы заңға қайшы келсе немесе басқа түлғаның құқықтары мен мүдделерін
бұзса, сот талапкердің талаптан бас тартуын, жауапкердің талаптарды
мойындауын қабылдамайды, бітімгершілік бітімді бекітпейді (АІЖК 42 б.).
Диспозитивтік принципке сәйкес іске қатысушы тұлғалар апелляциялық,
кассациялық шағым беруге құқылы, бұл жерде бірінші инстанциядағы сот
шешімінің дұрыс емес деп тапқан жерін талапкер көрсетуге ерікті. Олар шағым
пәнін өздері жеке дара анықтайды.
Сонымен жоғарыдағылардың негізінде келесідей қорытынды жасауға болады.
Талапкердің талап қою, талап негізі мен пәнін өзгерту, талап көлемін
ұлғайту немесе кеміту, жауапкердің талапты мойындау, қарсы талап қою,
талаптың бітімгершілік келісімге келуі және талаптың шағым беру құқығынан
диспозитивтік қағида көрініс табады. Бұл жерде диспозитивтік қағида басқа
қағидалармен байланыста әрекет жасайды.
Диспозитивтік қағиданың заңдылық қағидасымен байланысын талапкердің
талаптан бас тарту, жауапкердің талапты мойындау және талаптардың
бітімгершілік келісімге келуінен көрініс табады. Бұл жерде осы әрекеттер
заңға қайшы келмеген, және басқаның мүддесін, құқықтарын бұзбаған жағдайда
ғана түсінік керек.
Ал талаптардың теңдігі қағидасымен диспозитивтік қағида талапкердің
талап қоюы, талап негізін және пәнін өзгертуі, жауапкердің қарсы талап қоюы
құқықтарын жүзеге асыру кезінде байланыста болады. Жалпы диспозитивтік
қағида мазмұнына жоғарыдағыдай сипаттама беруге болады.

ІІ тарау. Диспозитивтік қағиданың азаматтық іс жүргізу сатыларында көрініс
табуы

1. Диспозитивтік қағиданың соттың бірінші инстанциясында көрініс табуы

Соттың бірінші инстанциясы азаматтық іс жүргізу сатыларының негізгізгісі
болып табылады. АІЖК-нің 2 бөліміндегі нормалар осы сатыдағы, яғни соттың
бірінші инстанциясында азаматтық іс жүргізуді реттейді. Бұл нормалар
кодекстің басқа тарауларына қарағанда неғұрлым көп (АІЖК 139-331 б.).
Бірінші инстанцияда іс жүргізудің азаматтық іс жүргізудің басқа сатыларынан
ерекшелігі, бұл сатыда барлық азаматтық істер қаралады. Ал диспозитивтік
қағидаға келсек, бұл қағида азаматтық іс жүргізу сатысы соттың бірінші
инстанциясы, яғни 2 бөлімінде көптеген нормалардан көрініс табады.
АІЖК-нің 8, 55, 56 баптарының негізінде жеке адамдардың өз құқықтарын
және заңды мүдделерін қорғау үшін жолдаған талап немесе прокурордың және
басқа да заңда көрсетілген тұлғалардың өзгенің құқықтары мен мүдделерін
қорғау мақсатында берген талап арыздары бойынша сот азаматтық істерді
қарауға кіріседі.
Заң негізінен азаматтық істі мүдделі тұлғаның талап арызымен қозғауды
бірінші кезекке қояды. Себебі, азаматтық іс тек мүдделі тұлғамен ғана
қозғалады. Ал прокурор немесе басқа да тұлғалармен қозғалған, қозғалатын
азаматтық іс мүдделі тұлға талап арызымен қозғалатын азаматтық іспен
салыстырғанда біршама ғана.
Осы жерде тағы бір айта кететін мәселе – талапқа құқық және талап қою.
Қазақстандық ғалым З.К. Абдуллина осы екі мәселеге төмендегідей көзқарас
білдірген. Талапқа құқық - азаматтық (материалдық) құқық категориясы болып
табылады. Бұл құқықты тұлғаның пайдалана алатыны не алмайтыны туралы
мәселені сот нәтижесінде сотқа берілген дәлелдемелерді зерттеуде және
жауапкер қарсылығы мен талапкер талабын негіздейтін фактілердің барын не
жоғын айқындаған кезде сотпен анықталады. Осыған байланысты сот егер
қойылған талапқа талапкер құқылы деп қорытынды жасаса, талапты
қанағаттандыру туралы шешім шығарады.
Талап қою – талапкермен іс қозғау мақсатындағы жасайтын процессуалдық
әрекеті. Талап қоюға азаматтық іс қозғау және оны өз өндірісіне алу туралы
әрекеті сәйкес келуі керек.
Басқа тұлғаның құқығы мен заңды мүддесін кәсіподақ, ұйым, мекемелер және
басқа азаматтардың сотпен қорғауға жолданудың маңызы үлкен емес. Бұл
айтылған мәселелерге себебтер бар. Көрсетілген субъектілердің
субъектілердің сотқа жолдану ниетін жүзеге асыру заңмен көрсетілген
жағдайларда ғана мүмкін болады. АІЖК-де басқаның мүддесін және құқығын
қорғау үшін сотқа жолданудың, басқаның мүддесі үшін іс қозғаудың жағдайлары
көрсетілген. АІЖК-нің 272 бабы бойынша сайлауға, референдумға қатысушы
азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің бұзылған құқықтарын қорғау үшін
сотқа жолдануға құқылы. АІЖК-нің 302, 309 баптары бойынша азаматтың әрекет
қабілеттігін шектеу немесе әрекет қабілетсіз деп тану туралы, азаматты
психиатриялық стационарға мәжбүрлеп жатқызу туралы істер бойынша прокурор,
мекеме, қорғаншы және қамқоршы органдар, психиатриялық мекеменің лауазымды
тұлғалары және жеке азаматтар арыз беруге құқылы және осы тұлғалардың
бастамашылығымен іс қозғалады. Сонымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.