Бағалы қағаздардың басқа түрлері
Тақырыбы:
“Бағалы қағаздар құқығының нарықтық реттелуі”
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
І-ТАРАУ Бағалы қағаздардың негізгі және
туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ ТАРАУ Бағалы қағаздарды шығару механизмі ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ ТАРАУ Қазақстан Республикасындағы
бағалы қағаздар нарығы
3.1 Қазақстан Респубикасындағы бағалы қағаздар
нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.2 Бағалы қағаздар туралы Қазақстан Республикасының
қазіргі заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
4. Бағалы қағаздар нарығын реттейтін жүйелер ... ... ... ... .40
ІV ТАРАУ Бағалы қағаздар нарығындағы брокерлік
және дилерлік туралы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған - жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер - Қазақстан
Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет
алғандығы өтпелі дәуір кезендерінің өзгерістері. Нарық катынастары
өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70-жылда "социализм" мен
"капитализм" деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршендігін,
экономикалық және алеуметтік тиімділігін дөлелдеді. Сол "капитализм"
экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы
уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді.
Қаржы-несие институттары демократиялық негізде құрылған қазіргі нарық —
адамзат дамуыньң ең жоғарғы жетістігі.
Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, ез кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардын
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм
несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым
көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық
механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде
оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге
асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең
субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің түтас бір бөлігін құрайды.
Мұңдай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрьла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты
жетіддірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан өрі
дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден
тұрады:
А) эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
Б) инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері — заңды және жеке
тұлғалар;
В) бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер,
инвестициялық басқарушылар және т.б.;
Г) инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары және т.б. қорлар;
Д) қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең
экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық
жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де
қиын кәсіпшілік.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі
қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және
инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қайсы өндірістің
жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі
өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру үрдісін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі - акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі
экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік
жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік жасаса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
І-ТАРАУ Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
Акция - үлесті немесе меншікті куөландыратын бағалы қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң
жүзінде меншік құқығын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса,
акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан
рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы
жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта
сатуына болады.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
• меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның
жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
• бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
• жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы
жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты
акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып
бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгіді бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра
елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол
акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл осы
жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін нашарлататын
болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір
акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акиия бірнеше түрге жіктеледі. Бір жағынан, бір акционерден басқа
біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе,
екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша - жай және
артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында
бекітілгеы акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде
тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы
туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция — иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар
акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және
бағалы қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің
қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы түрғысынан қарағанда,
өсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған
акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші
нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға
айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір
жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да
әртурлі:
Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған
сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі
жақтың қолы қойылған "индоссамент" деген белгі қойылады. Содан соң
акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға
жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа
сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол екіншіге береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын)
иемденушілер құқын белгілеу тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция
иесі корпорациядан хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай
механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны (талоны)
болады. Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік құқын
іске асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол
көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола
береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан
пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда дауыс
беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып
қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір
бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге
асырылады.
Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері корпорацияның жылдық
айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір)
төлеуі мүмкін. Дивидендтің бірнеше түрі бар:
1) қолма-қол төленетін дивидендтер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған
түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
2) мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің
қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация дивидендтің
бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
3) акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы акция санына пропорционалды бөлінеді.
Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап қалуын қамтамасыз
етеді.
Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру. Өзінің үлестік құқын
акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып жүзеге
асырады. Акция кепілдікке де, яғни банктен несие алғанда да, беріледі.
Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру
құқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның
активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып
корпорацияның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс,
мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.
Корпорацшшың қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің
реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір акционерге хат
жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомостысын
бақылауы мүмкін.
Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа
ұшырағанда акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға ешкім
кепілдік бермейді.
Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы, яғни
жабылу дивидендін алу құқығы. Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі
бойынша, ең аддымен корпорация мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң
белгілі-бір төртіппен өзіне несие бергіштердің, ал ең соңында артықшылықты
акция иелерінің және жай акция иелерінің талабын орындайды.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағасын (курсын) сатуға
қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын,
сатушының төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін жоғары
бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия басқа біреу
белгілейді.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып,
бухгалтерліқ немесе "кітаптық" баға деп аталады. Ол активтің таза құнын
(корпорация активінен минус оның пассиві) орналастырылған акция санына
бөлгенге, немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың
көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар.
Онда ол нарықтық бағамен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның
сертификатында компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі.
Корпорация жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің белгілі бір
бөлігін (номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артыкшылықты акциялар (немесе преференционалды) — меншік туралы
ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан
белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді.
Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған
байланысты артықшылық дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция
бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, өдетте,
атаулы бағалы қағаз. Артықшылықты акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына
бөлінеді. Оларды былай топтастыруға болады — қатысушылар және
қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, конвертабельді және
конвертабельді емес.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны
әлбетте барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында
олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация
ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында
дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал
тартуға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның
нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша
корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала
жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді.
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша
сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны (мүддені) төлеуді міндеттенген
жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады.
Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді.
Облигация шығару - қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы
шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған жылдық
шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік — эмитенттің банкротқа
ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде - корпорация мүлігінің бір
бөлігін иеменденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар.
Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны несиелендіргеннің куәлігі. Өз кезегінде, акционер
корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктенудің куәлігі тәрізді.
Облигация иемденушісіне сыйақы төленеді. Оның мөлшері бекітілген
және нақты анықталған. Бұл бағалы қағаз өзінде көрсетілген белгілі бір
анықталған уақыт аралығында ғана кіріс түсіреді. Облигация бойынша сыйақы
(мүдде) басқа өтелетін дивидендтерден бұрын төленеді. Корпорацияның
сыйақыны (мүддені) уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең.
Акционер де дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері
тіркелмейді және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер корпорация дивиденд
төлеу туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер
корпорацияға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
Басқа несие беруші сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Ол
акционерлер жиналысына, сонымен қатар, корпорация басқаруға да қатыспайды.
Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік мүддесін қорғауда
шешуші дауыс құқығы бар.
Эмиссия шарты — ашықтан—ашық облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз
алушымен траст компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы
корпорацияның инвесторлары алдында оның кепілі болып. облигация
ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын
қадағалап отырады. Траст компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның
инвестициялық жобасының бизнес-жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз
ризашылығын береді.
Эмиссия шартында облигацияны уақытынан бұрын сатып алу бабы да болуы
мүмкін, яғни эмитенттің өз облигацияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай
жағдай облигация шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақыттан
бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номиналдық құнынан
жоғары болады.
Қамтамасыз етілген облигациялар — оларды шығарғанда кепілдікке
корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Облигация қамтамасыз етілген
және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Қамтамасыз етілген облигация
корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге
оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Егер корпорация
тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, онда оны ұстаушылар
кепілдікті өз пайдасына сатуға құқы бар, Қамтамасыз етуге қозғалмалы,
қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады.
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы болады.
Оның номиналына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы
облигацияның курсы деп аталады, Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары
болса, онда облигация сыйлықпен сатылды деп атайды, Егер номиналынан бағасы
төмен болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни бағасын
төмендетіп сатып алады. Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса да,
сыйақы (мүдде) оның номиналына байланысты есептеледі.
Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына,
екінші жағынан, нарықтағы әр уақытта әр түрлі болып қалыптасатын жағдайға
байланысты анықталады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда
болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.
Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған заемдар өте көп болса,
онда бұрын төмен бағамен шығарылған облигациялардың курсы төмендейді.
Басқаша айтқанда, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек
номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашылық жаңа иемденушіге өте
төмен кіріс түсіреді.
Екіншіден, егер жаңа облигациялар аз болса, олар номиналынан жоғары
курспен (сыйлықпен) сатылады. Ол облигацияның жаңа және бұрынғы иелерінің
кірісін теңестіреді.
Қорыта айтқаңда, корпорация өз жұмысын акция шығарумен де, сонымен
қатар облигация шығарумен де қаржыландырады. Дегенмен, акциядан гөрі,
облигация шығару корпорацияға қауіпті. Себебі облигациядан пайда түспесе
де, жыл сайын корпорация облигация бойынша төлем төлеуге міндетті. Ал акция
бойынша белгіленген соманы төлеуге міндетті емес. Егер компанияның дивиденд
төлеуге ақшасы болмаса, ол акционердің жеке сәтсіздігі.
Бағалы қағаздардың басқа түрлері. Бағалы қағаздардың өте көп басқа түрлері
болады. Оларды әртүрлі эмитенттер шығарады. Солардың екі-үш түрін қарап
өтейік. Корпорацияның жарғысына қарсы келмесе онда оның "екінші қатардағы",
немесе айналымдағы бағалы қағаздарға қосымша тағы да бағалы қағаздар
шығаруға капитал табуға мүмкіндігі бар. Оларды "құқықты бағалы қағаздар"
деп те айтады.
Оларға жазылу құқық опцион, варрант деген сөздер айқындайды,
Акцияға жазылу құқы акционерлерге компания акциясының жаңа тиражын
сатып алу артықшылық құқын береді. Бұл акционерлердің мүлікке деген
мүддесін қорғайды. Бұл бағалы қағаздың ерекшелігі корпорация жарғысында
акционерлердің "артықшылық құқы" деген арнаулы сөзбен белгіленеді. Ондай
құқықты тек жай акция иелері ғана пайдалана алады, Акцияға жазылу құқы бар
әрбір акционер корпорациядан сатып алуға рұқсаты бар акция саны және оның
сатылу бағасы көрсетілген арнаулы куәлік немесе құқық сертификатын алады.
Әдетте, акцияның сатылу бағасы ағымдағы курсынан төмен болады.
Жазылу құқын үш түрлі жолмен жүзеге асыруға болады: Біріншіден, өз
құқын іске асыру, яғни жаңа акция сатып алу. Ол үшін сертификатты толтырып
және ақша аударып, корпорацияға жіберу керек; Екіншіден, жазылу құқын
сатуға болады; Үшіншіден, жазылу құқын пайдаланбауға да болады. Онда сатып
алушылар туралы мәселені корпорация өзі шешеді.
Жазылу құқы - қысқа мерзімді бағалы қағаз. Әлбетте, ол бір айдан
аспайды. Егер корпорацияның акциясы қор биржасында айналымда болса, онда
құқық сертификаттары да сол биржада бағалануы мүмкін. Оларға басқа баға
қойылады.
Опцион — шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз.
Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі—бір уақыттың ішінде келісілген ақыға
бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық беріледі,
ал екінші жақ, қажет болғанда, шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды
сатуға және сатып алуға міндеттеледі. Әдетте, опцион компанияның өзінің
жоғары лауазымды қызметкерлеріне тұрақты бағамен жай акция сатып алу құқын
беретін бағалы қағаз. Опцион — заңды түрде бекітілген стандартты қүжат.
Онда сатылатын бағалы қағаздар саны керсетіледі. Оның өлшемі лот деп
аталады, яғни 1 лотта 100 дана біратаулы бағалы қағаз болады. Опционның
мазмүнында опциоңдық шартта бекітілген құқықтың орындалуы, яғни бағалы
қағаздарды сату немесе сатып алу күні және бағасы көрсетіледі.
Опционның екі түрі кездеседі: сатып алушы опционы және сатушы опционы.
Біріншісі — сатып алу шарты, онда опционның өзі сатып алынады. Екіншісі —
сату шарты, ол бағалы қағазбен бірге сатылады. Айта кететін жөйт, алғашқыда
опциондық шарт тек қор нарығындағы акцияға қатысты болса, қазіргі кезде
ондай шарт кез-келген тауарға жасалады.
Бағалы қағаздардың туынды түрлерінің бірі — варрант. Варрант — ерекше
бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының
сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі. Варрант иемденушісі
қолындағы варрантты (бағалы қағазды) белгілі бір уақыт аралығында тұрақты
бағамен онда белгіленген жай акциялар санына айырбастауға қықы бар.
Варрант - ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте, оны корпорация
облигациялармен және артықшылықты акциялармен қоса шығарады. Бұл, бір
жағынан, бағалы қағаздарды алғашқы орналастырғанда тартымды етсе, екінші
жағынан корпорацияның эмиссиялық шығыңдарын азайтады. Варрантың опционнан
айырмашылығы — егер опционды эмитент те және бағалы қағаздар портфелін
иемденуші де шығарса, ал варрантты тек қарыз міндеттемесінің эмитенті ғана
шығарады.
Варрант корпорацияның басқа бағалы қағаздарымен қоса шығарылғаннан
кейін, олардан бөлініп, өз алдына айналымға түседі. Ол туралы компанияның
жарғысында көрсетілген болуы керек. Варрант бөлінгеннен кейін бағалы
қағаздың сатылу бағасы варрант бағасына кемиді. Екінші нарыққа түскесін
варрант өзінің нарықтық курсына ие болады. Варранттың жаңа бағалы қағазға
айырбасталу бағасы варранттың орындалу бағасы деп аталады.
ІІ ТАРАУ Бағалы қағаздарды шығару механизмі
Бағалы қағаздар — ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не сипатқа енгізілген жазу түрі.
Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі бойынша
ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін құжатты
сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып та
екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік – нарықтық
қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға
жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік (салым)
облигациялары және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар
арасында орналастырылады, Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең
тараған.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен
табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша
иемденуші — заңды немесе жеке тұлғалар - оларды басқа иемденушіге беруге
құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және
кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде
орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы
кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды
кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтық бағалы қағаздар деп
атайды. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу - сатуды және заң
жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге
(инвесторларға) сатушыға түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке және
заңды тұлға болуы мүмкін): біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын
құрылтайшылар арасында орналастырғанда; екіншіден, қоғамның алғашқы
жарғылық капиталының көлемін жаңадан акция шығарып өсіргенде; үшіншіден,
заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың немесе
жергілікті өкімшіліктердің облигация және басқа қаржы міндеттемелерін
шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.
Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құрылтайшылар
арасында толығнан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына
жазылуға болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шығаруы
тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы
деректер, яғни эмитенттің аты мен ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия
проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні
көрсетіледі. Ал екінші тарауында инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда
инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы
қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында
бағалы қағаздар шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Эмиссия
проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия туралы, эмитенттің
құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың қоғамның жарғылық
капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың қазіргі уақыттағы жұмыс
лауазымы мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның ішінде басқару
органынан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер көрсетіледі. Бұдан басқа,
проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай болса) эмитент пен оның
басшыларына сотқа берілген арыз және жазалау шаралары көрсетіліп, қоғамның
қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нәтижесі баяндалады.
Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары,
иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын басқа да
хабарлар орын алады.
Қорыта айтқанда, эмиссия проспектісін шығару эмитенттің сенімділігін,
инвесторлар мүддесінің қорғалуын, сайып келгенде, бағалы қағаздар нарығы
қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акцияларды алғашқы
иемденушілерге сатушылар акцияның бағасын барлық сатып алушыларға бірдей
белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған акциялардың
бағасы бірдей болуы шарт. Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары
қатаң бақылап отырады. Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлігі жанындағы Бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық комиссияда тіркеуден өтіп, мемлекеттік тіркеу номерін алуы қажет.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар - ақша қатынастары және
меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығы жаңадан
қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей
байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаңа
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі - жекеменшіктендіру чектерін
(купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір бөлігін
қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға,
сыйлық ретінде беруге және жекеменшіктендіру сенімхаттан басқа адамға
беруге де болады. Біздің елімізде чегіне акция сату және меншікті
жекеменшіктендіру 1994-1995 жылдары өтті.
Қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа
түрі - жекеменшіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның
жаңа ұйымдастыру-құқықтық формасы - акционерлік қоғамдардың көптеп
құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа,
нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және
оның қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл
өте күрделі және ауқымды мақсат, Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәнінде
ия қаржы нарыгы, ия оиың инфрақұрылымы, яғни жеке коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы
саласының барлығын мемлекет айырықша құқықпен (монопольно) өзіне қаратып,
барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды.
Нарықтық экономика — адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі
мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тежірбиесі дәлелдеген ақиқат шындық.
Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту
тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік экономикалық
саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы — мемлекеттің бүкіл ақша қорларының
жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзгеріп және үнемі қозғалыста болады. Жалпы қаржы нарығы
біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы
өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: біріншіден, айналымдағы қолма-
қол ақша нарығы және қолма-қол ақша қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем
құралдары (вексельдер, чектер және с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының
қаржы нарығы қазіргі кезде айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан
инфляцияға ұшырауда. Екіншіден, несие капиталының нарығы, яғни қысқа және
ұзақ мерзімді банктік несие нарығы.
Коммерциялық банктер (олардың саны 71) қысқа мерзімді несиені
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі
қорларды құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта
қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының
бұл бөлігіне де дағдарыс тән; Үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл
нарықтың кейбір белгілері КСРО-да қазан революциясына дейін болғанымен,
соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-шы жылдардың
барысында ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда басталған нарық
қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін белгілі бір уақыт қажет. Себебі,
нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікгі басқару органдарынын
қаржы саясатын өзгертуден басталады. Бағалы қағаздар нарығы экономиканың
кез-келген саласының өз қажетіне ақша қорын алуына жол ашуда. Мысалы, акция
шығарып осы қорды үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал
облигацияны шығару несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл
айтылғандар бағалы қағаздар нарығын өрістетуге мүмкіндік береді. Қаржы
нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек
экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке
меншіккен негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін
емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл
табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар
осы уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік
мөлшері нарық деңгейіне сай келгеңде ғана есепшотта сақтайды. Сонымен,
шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамасыз
етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің
болуының кепілі.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айырықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзге тауар - бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады,
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс
кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі-бір мөлшерін көрсетеді. Егер
бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады (керісінше де болуы
мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың
"жалған капитал" екенін көрсетеді.
Жалған капитал - нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, несие капиталдары). Бағалы
қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды қүндылықтардың орнына
жүретін "символы" болғандықтан оны "қордың қүндылықтары" деп те атайды.
Сонымен қатар, бағалы қағаздар "қордың инструмеиті немесе құралы" болып та
есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол
жеткізуге немесе сол қүндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады.
Сонымен бағалы қағаздар нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа
материалдық құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын
процестердің реттеушісі.; Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне
қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндіріс
салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан қайта алынады.
Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы, кейбір
тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы
да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа
салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі кеміп,
ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Бағалы
қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытша бос
капиталды сату - сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Нарықтық экономиканың тәжірбиесінде капитал ең алдымен қоғамға шын мәнінде
қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең үйлесімді
құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамдық өндіріс
негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарық
экономикасының басты жетістігі. Біздін еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау
комитеті басқарған орталықтанған - жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991)
бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық
қатынастарды дамыту қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіні
ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары - негізгі қорды құру және ескі қорларды
жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық
конъюнктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюнктураның өзгеруі
белгілі-бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті
қаражатты белгілі-бір уақытта, яғни нарық конъюнктурасының өздеріне қолайлы
кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында бұндай жағдай қалыптасқан
жоқ. Себебі, банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы қағаздар
нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.
ІІІ ТАРАУ Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы
3.1 Қазақстан Респубикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық
негіздері
Кез-келген заңның мазмұны қоғамда орын алып және одан әрі дамып келе
жатқан экономикалық құбылыстарға сай болуы шарт. Себебі құқықтық нормаларды
шығару белгілі бір экономикалық мүдделерге қызмет көрсетуге бағытталған .
Соның ішінде, Казақстанда бағалы қағаздар нарығын және оның қызметін
қамтамасыз ететін құқықтық ережелерді қайта дамыту қажет.
Бағалы қағаздар нарығын құқықтық ережелермен қамтамасыз ету деген
мемлекеттік органдардың бағалы қағаздар айналымы тиімді және мағыналы болуы
үшін белгілібір жағдай жасайтын заңдар шығару. Және сол заңдардың мемлекет
мүддесі мен халық керегін қанағаттандырып, нарық қатынастарына бет алған
қоғамның объективті экономикалық заңдарына сай келуі. қазіргі кезде
Қазақстанның егемендік алғаннан бергі шыққан заңдар, Президенттің
жарлықтары және Үкіметтің қаулылары, сонымен қатар Бағалы қағаздар
жөніндегі Ұлттық комиссияның құқықтық актілері жатады. Бағалы қағаздар
нарығын құқықтық ережелермен камтамасыз ету мәселесіне ақшалы қарыз
міндеттемелерінің айналысы (яғни оларды сату және сатып алу) және белгілі-
бір ұйымдық-құқықтық түрде құрылған шаруашылық субъектілерін басқару мен
олардың меншігіне қатынасу құқығы кіреді. Айтылып отырған бағалы қағаздар
нарығындағы мүліктік құқық олар туралы шыққан заңдарда көрсетілген ерекше
құжатпен расталады. Ол құжат бағалы қағаздар деп аталады. Бірақ азаматтық
құқық қатынастарымен расталғанымен кейбір бағалы қағаздар бағалы қағаздар
нарығына айналысқа түспейді, Мысалы, Қазақстан заңдары бекіткен -
ипотекалық куәліктер, сол сияқты коносамент және тауарларды орналастыру
құжаттары тауарлар нарығында, яғни тауар биржасында айналымға түседі. Ал
бағалы қағаздар нарығы, алдыңғы тарауда айтып кеткеніміздей, қаржы
нарығының құрамдас бөлігі.
Бағалы қағаздар туралы Қазақстан заңдары орыстың азаматтық (саудалық)
құндылықтарына негізделіп шығарылады. Қазіргі кезде заң шығару біраз
кезеңнен өтті. 1917 жылғы Қазан революциясына дейін Қазақстан Ресей
империясының бір бөлігі болғандықтан XVІІІ-XІX ғасырларда қазақ даласында
азаматтық және сауда қатынастары орыстың саудалық құқықтық ережелерімен
реттелді. Революциядан кейінгі Кеңес үкіметінің алғашқы онжылдықтарында
аталған катынастар РСФСР-дың азаматтық заңдарымен жүргізілді. Сол кезде
бағалы қағаздардың айналуына толық құқықтық мүмкіндіктер туғызған жаңа
экономикалық саясатқа байланысты шығарылған заңдар болды. Атап айтқанда,
ақша нарығында вексель және чектер, яғни кысқа мерзімді төлем құралдары
сауда келісімінде кеңінен колданылды, сол уақытта, яғни 1922 жылы РСФСР-дың
Азаматтық кодексі төмендегі ережелерді біріктірді:
• 1937 жылы 7 тамызда Ресей Федеративтік республикасының Орталық
атқару комитеті мен Халық комиссарлары кеңесі бекіткен "Аудармалы және жай
вексель туралы" ереже;
• 1929 жылы 6 қарашада Ресей Федеративтік республикасының Орталық
атқару комитеті мен Халық комиссарлары кеңесі бекіткен "Чектер туралы
ережс" және сол сияқты заң күшіндегі актілер.
Ол кезде вексельдер және чектермен қатар тауарларды сақтау,
жылжымайтын мүліктерді сатып алу-сату келісімдерінде қоймалық, кепілдік
куәліктер және т.б. бағалы қағаздар қолданылды. Заң жүзінде бағалы қағаздар
туралы жалпы ұғым болғанымен, бұл айтылған қағаздар бағалы қағаздар нарығын
құрай алған жоқ. Себебі айтылған бағалы қағаздардың ұлттық экономиканы
дамыту мақсатында өндірісті ұйымдастыру үшін қаражат жинауына мүмкіндігі
жоқ. Ал инвестициялық бағалы қағаздарды, яғни акциялар, заңды тұлғалардың
облигацияларын шығаратын және оларды айналымға түсіретін механизм тіпті
болған жоқ. Қор биржалары мен бағалы қағаздар нарығының кәсіпкер делдалдары
(дилерлер мен брокерлер) жұмыс істейтін құқықтық негізі болмады. Себебі
делдалдар социализм және коммунизм идеяларына жат элементтер деп есептелді.
Заң шығарудың келесі кезеңінің негізі - 1977 жылы шыққан КСРО
Конституциясы мен 1962 жылы шыққан КСРО және Одақтас республикалардың
азаматтық заңдарының негіздері КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда, жалпы
"ішкі нарықта" қаңдай болса да бағалы қағаздар айналымын тоқтатты. КСРО
Конституциясында жеке меншік, еркін кәсіпшілік іс-әрекеттері
қаралмағандықтан айналымға акциялар, облигациялар шығаратын акционерлік
қоғамдар және басқа шаруашылық қоғамдары мен серіктестіктер құру туралы
құқық болған жоқ.
Мемлекеттің "өз ішінде" айналымға түсетін мемлекеттік облигациялар
шығарылды. Олар бағалы қағаздар деп атадды. Мемлекетке облигация сатып,
ақша тарту тиімді болса, ал халыққа облигацияны сатып алып, аз болса да не
проценттік өсім, не ұтыс алу тиімді болды. Бірақ ол облигациялардың қолдан-
қолға өтіп, сату-сатып алу айналысы, яғни бағалы қағаздармен "ойын"
ұйымдастыратын қызығушылық ынта болмады. Себебі, мүнда азаматтық құқыктың
негізі - келісім еркіндігі сакталған жоқ, яғни облигациялар міндетті түрде
күшпен жалақының бір бөлігінің орнына берілді.
Дегенмен КСРО халықаралық сауда-есеп айырысуында төлем қаржысы ретінде
вексельдер, чектер және сол сияқты төлем құралдарын кеңінен пайдаланды.
Оған дәлел 1936 жылы Кеңес Одағы 1930 жылы Халықаралық конвенция бекіткен
аудармалы және жай векселъдер туралы біркелкі заңға қосылып, 1937 жылы
"Аудармалы және жай вексельдер туралы Ережені енгізу туралы", жоғарыда
айтылған, қаулы қабылдады. Ол Ереже Кеңес Одағы ыдырағанша пайдаланылды.
Экономиканы қайта құру идеясы өндірісті қосымша инвестициялау көздерін
табу, кәсіпшіліктің тиімділіігн арттыру, сол сияқгы азаматтардың өз бетімен
шаруашылық жүргізуге қызығушылығын арттыратын механизмін құру жолдарын табу
керектігін меңзеді, Осы кезде КСРО Министрлер Кеңесінің 1990 жылғы 19
маусымындағы шешімі "Бағалы қағаздар туралы Ережені" бекітті, одан кейін
1991 жылғы 31 мамырда Кеңес Одағының және Одақтас республикалардың жаңа
Азаматтық заңдарының Негіздері қабылданды. Оның толық бір тарауы бағалы
қағаздар туралы ұғымға және оның түрлеріне, сол сияқгы бағалы қағаздарды
басқа біреуге беру ережесінің негіздерін бекітуге арналған. Бағалы қағаздар
туралы дәл осы Негіздер 1993 жылдың 30 қаңтарында Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кенесінің Қаулысы эномикалық реформа жүргізу кезінде азаматтық
құқық қатынастарын реттеу туралы" және Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексін қабылдағанша өз күшінде болды.
Қазақстанда 1990-1994 жылдары бағалы қағаздар шығарып және оларды
кейбір нарықта сатуға мүмкіндік беретін бірсыттыра құқықтық негіздер
құрылды. Олар: Жоғарыда айтылған Азаматтық заңдардың Негіздері; 1991
жылдың 21 маусымындағы "Шаруашылық серіктестіктері және акционерлік
қоғамдар туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. Бұл заң акционерлік
қоғамдар және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер құрып, олардың өз
жұмысын қаржыландыру үшін акциялар мен облигациялар шығаруына мүмкіндік
беретін заң; 1991 жылдың 11 маусымындағы "Бағалы қағаздар айналымы және
қор биржасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. Бұл заң бағалы
қағаздарды шығаруды реттеуте, оларды тіркеуге, бағалы қағаздар нарығындағы
делдалдық қызметті лицензиялауға, қор биржасын құруға және оның жұмыс
істеуіне рұқсат беретін заң; 1991 жылдың 13 қарашасындағы Қазақ КСР-ның
Министрлер Кабинетінің қаулысы бекіткен "Бағалы қағаздар туралы Ереже". Ол
ереже шығарылатын бағалы қағаздардың түрлерін және олардың әрқайсысында
жазылатын міндетті мағлұматтарды белгіледі; жоғарыда аталған заңдар
негізінде шығарылған басқа ережелер жиынтығы. Олар да мемлекеттік бағалы
қағаздарды шығару, заңды тұлғалар шығарған бағалы қағаздардың эмиссиясын
мемлекеттік тіркеу және басқа да құжаттарды шығару тәртібі белгіленген;
мүлікті мемлекет меншігінен алу және жекеменшіктендіру аркылы акцияландыру,
сол сияқты қорларының жұмысын реттеу туралы бірсыпыра заңдармен заң күші
бар ережелер; вексельдер, банктік (депозиттік) сертификаттарды шығаруды
және оларды айналымға түсіруді, сондай-ақ банктік қызмет көрсетуді
реттейтін Қазақстан Ұлттық банкісінің ережелері.
Сол жылдары акционерлік қоғамдар, оның ішінде жекеменшіктендірілген
қоғамдар, акциялар шығарып. оларды айналымға түсірді. Сонымен бірге қор
биржалары, ия болмаса тауарлы-қор биржалары құрылды, Жергілікті мемлекеттік
басқару органдары бағалы қағаздар шығаруға талаптанды. Бағалы қағаздар
нарығының алғашқы кәсіби мамандары пайда бола бастады. Қазақстандағы бағалы
қағаздар туралы бұрынғы шығарылған заңдардың жетілмегендігіне қарамастан
оларды қолданудың нәтижесінде Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын
қалыптастыру идеясын іске асырудың алғашқы қадамдары жасалып, бұл жүйеде өз
тәжірбиемізді жинақтап және оның мәнін түсінуге мүміндік туды.
Өз тәжірибеміз бағалы қағаздар нарығында мемлекеттің атқаратын ролін
көрсетті. Бір уақытта ол әрі бағалы қағаздар эмитенті, әрі инвестор, әрі
бағалы қағаздар нарығын реттеуші және ондағы катынастарды бақылаушы субъект
ретінде қатынасады. Бұнда мемлекет өзінің әртүрлі органдары ретінде
қатынасады. Себебі бір мемлекеттік орган баска жақпен әрі "ойынға"
қатысушы, әрі өзіне де ойынға басқа қатынасушыларға да ойынның ережесін
шығаруына болмайды.
Сондықтан 1994 жылдың 20 наурызыңда Республика Президентінің "Бағалы
қағаздар нарығын қалыптастыру шаралары туралы" .жарлығы шықты. Бұл бағалы
қағаздар нарығын мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Бағалы қағаздар құқығының нарықтық реттелуі”
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
І-ТАРАУ Бағалы қағаздардың негізгі және
туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ ТАРАУ Бағалы қағаздарды шығару механизмі ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ ТАРАУ Қазақстан Республикасындағы
бағалы қағаздар нарығы
3.1 Қазақстан Респубикасындағы бағалы қағаздар
нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.2 Бағалы қағаздар туралы Қазақстан Республикасының
қазіргі заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
4. Бағалы қағаздар нарығын реттейтін жүйелер ... ... ... ... .40
ІV ТАРАУ Бағалы қағаздар нарығындағы брокерлік
және дилерлік туралы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған - жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер - Қазақстан
Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет
алғандығы өтпелі дәуір кезендерінің өзгерістері. Нарық катынастары
өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70-жылда "социализм" мен
"капитализм" деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршендігін,
экономикалық және алеуметтік тиімділігін дөлелдеді. Сол "капитализм"
экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы
уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді.
Қаржы-несие институттары демократиялық негізде құрылған қазіргі нарық —
адамзат дамуыньң ең жоғарғы жетістігі.
Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, ез кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардын
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм
несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым
көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық
механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде
оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге
асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең
субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің түтас бір бөлігін құрайды.
Мұңдай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрьла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты
жетіддірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан өрі
дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден
тұрады:
А) эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
Б) инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері — заңды және жеке
тұлғалар;
В) бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер,
инвестициялық басқарушылар және т.б.;
Г) инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары және т.б. қорлар;
Д) қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең
экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық
жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де
қиын кәсіпшілік.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі
қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және
инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қайсы өндірістің
жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі
өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру үрдісін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі - акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі
экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік
жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік жасаса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
І-ТАРАУ Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
Акция - үлесті немесе меншікті куөландыратын бағалы қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң
жүзінде меншік құқығын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса,
акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан
рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы
жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта
сатуына болады.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
• меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның
жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
• бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
• жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы
жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты
акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып
бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгіді бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра
елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол
акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл осы
жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін нашарлататын
болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір
акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акиия бірнеше түрге жіктеледі. Бір жағынан, бір акционерден басқа
біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе,
екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша - жай және
артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында
бекітілгеы акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде
тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы
туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция — иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар
акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және
бағалы қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің
қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы түрғысынан қарағанда,
өсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған
акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші
нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға
айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір
жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да
әртурлі:
Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған
сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі
жақтың қолы қойылған "индоссамент" деген белгі қойылады. Содан соң
акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға
жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа
сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол екіншіге береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын)
иемденушілер құқын белгілеу тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция
иесі корпорациядан хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай
механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны (талоны)
болады. Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік құқын
іске асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол
көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола
береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан
пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда дауыс
беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып
қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір
бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге
асырылады.
Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері корпорацияның жылдық
айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір)
төлеуі мүмкін. Дивидендтің бірнеше түрі бар:
1) қолма-қол төленетін дивидендтер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған
түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
2) мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің
қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация дивидендтің
бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
3) акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы акция санына пропорционалды бөлінеді.
Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап қалуын қамтамасыз
етеді.
Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру. Өзінің үлестік құқын
акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып жүзеге
асырады. Акция кепілдікке де, яғни банктен несие алғанда да, беріледі.
Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру
құқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның
активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып
корпорацияның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс,
мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.
Корпорацшшың қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің
реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір акционерге хат
жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомостысын
бақылауы мүмкін.
Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа
ұшырағанда акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға ешкім
кепілдік бермейді.
Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы, яғни
жабылу дивидендін алу құқығы. Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі
бойынша, ең аддымен корпорация мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң
белгілі-бір төртіппен өзіне несие бергіштердің, ал ең соңында артықшылықты
акция иелерінің және жай акция иелерінің талабын орындайды.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағасын (курсын) сатуға
қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын,
сатушының төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін жоғары
бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия басқа біреу
белгілейді.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып,
бухгалтерліқ немесе "кітаптық" баға деп аталады. Ол активтің таза құнын
(корпорация активінен минус оның пассиві) орналастырылған акция санына
бөлгенге, немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың
көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар.
Онда ол нарықтық бағамен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның
сертификатында компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі.
Корпорация жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің белгілі бір
бөлігін (номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артыкшылықты акциялар (немесе преференционалды) — меншік туралы
ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан
белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді.
Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған
байланысты артықшылық дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция
бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, өдетте,
атаулы бағалы қағаз. Артықшылықты акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына
бөлінеді. Оларды былай топтастыруға болады — қатысушылар және
қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, конвертабельді және
конвертабельді емес.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны
әлбетте барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында
олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация
ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында
дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал
тартуға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның
нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша
корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала
жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді.
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша
сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны (мүддені) төлеуді міндеттенген
жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады.
Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді.
Облигация шығару - қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы
шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған жылдық
шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік — эмитенттің банкротқа
ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде - корпорация мүлігінің бір
бөлігін иеменденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар.
Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны несиелендіргеннің куәлігі. Өз кезегінде, акционер
корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктенудің куәлігі тәрізді.
Облигация иемденушісіне сыйақы төленеді. Оның мөлшері бекітілген
және нақты анықталған. Бұл бағалы қағаз өзінде көрсетілген белгілі бір
анықталған уақыт аралығында ғана кіріс түсіреді. Облигация бойынша сыйақы
(мүдде) басқа өтелетін дивидендтерден бұрын төленеді. Корпорацияның
сыйақыны (мүддені) уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең.
Акционер де дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері
тіркелмейді және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер корпорация дивиденд
төлеу туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер
корпорацияға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
Басқа несие беруші сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Ол
акционерлер жиналысына, сонымен қатар, корпорация басқаруға да қатыспайды.
Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік мүддесін қорғауда
шешуші дауыс құқығы бар.
Эмиссия шарты — ашықтан—ашық облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз
алушымен траст компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы
корпорацияның инвесторлары алдында оның кепілі болып. облигация
ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын
қадағалап отырады. Траст компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның
инвестициялық жобасының бизнес-жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз
ризашылығын береді.
Эмиссия шартында облигацияны уақытынан бұрын сатып алу бабы да болуы
мүмкін, яғни эмитенттің өз облигацияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай
жағдай облигация шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақыттан
бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номиналдық құнынан
жоғары болады.
Қамтамасыз етілген облигациялар — оларды шығарғанда кепілдікке
корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Облигация қамтамасыз етілген
және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Қамтамасыз етілген облигация
корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге
оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Егер корпорация
тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, онда оны ұстаушылар
кепілдікті өз пайдасына сатуға құқы бар, Қамтамасыз етуге қозғалмалы,
қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады.
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы болады.
Оның номиналына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы
облигацияның курсы деп аталады, Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары
болса, онда облигация сыйлықпен сатылды деп атайды, Егер номиналынан бағасы
төмен болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни бағасын
төмендетіп сатып алады. Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса да,
сыйақы (мүдде) оның номиналына байланысты есептеледі.
Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына,
екінші жағынан, нарықтағы әр уақытта әр түрлі болып қалыптасатын жағдайға
байланысты анықталады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда
болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.
Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған заемдар өте көп болса,
онда бұрын төмен бағамен шығарылған облигациялардың курсы төмендейді.
Басқаша айтқанда, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек
номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашылық жаңа иемденушіге өте
төмен кіріс түсіреді.
Екіншіден, егер жаңа облигациялар аз болса, олар номиналынан жоғары
курспен (сыйлықпен) сатылады. Ол облигацияның жаңа және бұрынғы иелерінің
кірісін теңестіреді.
Қорыта айтқаңда, корпорация өз жұмысын акция шығарумен де, сонымен
қатар облигация шығарумен де қаржыландырады. Дегенмен, акциядан гөрі,
облигация шығару корпорацияға қауіпті. Себебі облигациядан пайда түспесе
де, жыл сайын корпорация облигация бойынша төлем төлеуге міндетті. Ал акция
бойынша белгіленген соманы төлеуге міндетті емес. Егер компанияның дивиденд
төлеуге ақшасы болмаса, ол акционердің жеке сәтсіздігі.
Бағалы қағаздардың басқа түрлері. Бағалы қағаздардың өте көп басқа түрлері
болады. Оларды әртүрлі эмитенттер шығарады. Солардың екі-үш түрін қарап
өтейік. Корпорацияның жарғысына қарсы келмесе онда оның "екінші қатардағы",
немесе айналымдағы бағалы қағаздарға қосымша тағы да бағалы қағаздар
шығаруға капитал табуға мүмкіндігі бар. Оларды "құқықты бағалы қағаздар"
деп те айтады.
Оларға жазылу құқық опцион, варрант деген сөздер айқындайды,
Акцияға жазылу құқы акционерлерге компания акциясының жаңа тиражын
сатып алу артықшылық құқын береді. Бұл акционерлердің мүлікке деген
мүддесін қорғайды. Бұл бағалы қағаздың ерекшелігі корпорация жарғысында
акционерлердің "артықшылық құқы" деген арнаулы сөзбен белгіленеді. Ондай
құқықты тек жай акция иелері ғана пайдалана алады, Акцияға жазылу құқы бар
әрбір акционер корпорациядан сатып алуға рұқсаты бар акция саны және оның
сатылу бағасы көрсетілген арнаулы куәлік немесе құқық сертификатын алады.
Әдетте, акцияның сатылу бағасы ағымдағы курсынан төмен болады.
Жазылу құқын үш түрлі жолмен жүзеге асыруға болады: Біріншіден, өз
құқын іске асыру, яғни жаңа акция сатып алу. Ол үшін сертификатты толтырып
және ақша аударып, корпорацияға жіберу керек; Екіншіден, жазылу құқын
сатуға болады; Үшіншіден, жазылу құқын пайдаланбауға да болады. Онда сатып
алушылар туралы мәселені корпорация өзі шешеді.
Жазылу құқы - қысқа мерзімді бағалы қағаз. Әлбетте, ол бір айдан
аспайды. Егер корпорацияның акциясы қор биржасында айналымда болса, онда
құқық сертификаттары да сол биржада бағалануы мүмкін. Оларға басқа баға
қойылады.
Опцион — шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз.
Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі—бір уақыттың ішінде келісілген ақыға
бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық беріледі,
ал екінші жақ, қажет болғанда, шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды
сатуға және сатып алуға міндеттеледі. Әдетте, опцион компанияның өзінің
жоғары лауазымды қызметкерлеріне тұрақты бағамен жай акция сатып алу құқын
беретін бағалы қағаз. Опцион — заңды түрде бекітілген стандартты қүжат.
Онда сатылатын бағалы қағаздар саны керсетіледі. Оның өлшемі лот деп
аталады, яғни 1 лотта 100 дана біратаулы бағалы қағаз болады. Опционның
мазмүнында опциоңдық шартта бекітілген құқықтың орындалуы, яғни бағалы
қағаздарды сату немесе сатып алу күні және бағасы көрсетіледі.
Опционның екі түрі кездеседі: сатып алушы опционы және сатушы опционы.
Біріншісі — сатып алу шарты, онда опционның өзі сатып алынады. Екіншісі —
сату шарты, ол бағалы қағазбен бірге сатылады. Айта кететін жөйт, алғашқыда
опциондық шарт тек қор нарығындағы акцияға қатысты болса, қазіргі кезде
ондай шарт кез-келген тауарға жасалады.
Бағалы қағаздардың туынды түрлерінің бірі — варрант. Варрант — ерекше
бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының
сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі. Варрант иемденушісі
қолындағы варрантты (бағалы қағазды) белгілі бір уақыт аралығында тұрақты
бағамен онда белгіленген жай акциялар санына айырбастауға қықы бар.
Варрант - ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте, оны корпорация
облигациялармен және артықшылықты акциялармен қоса шығарады. Бұл, бір
жағынан, бағалы қағаздарды алғашқы орналастырғанда тартымды етсе, екінші
жағынан корпорацияның эмиссиялық шығыңдарын азайтады. Варрантың опционнан
айырмашылығы — егер опционды эмитент те және бағалы қағаздар портфелін
иемденуші де шығарса, ал варрантты тек қарыз міндеттемесінің эмитенті ғана
шығарады.
Варрант корпорацияның басқа бағалы қағаздарымен қоса шығарылғаннан
кейін, олардан бөлініп, өз алдына айналымға түседі. Ол туралы компанияның
жарғысында көрсетілген болуы керек. Варрант бөлінгеннен кейін бағалы
қағаздың сатылу бағасы варрант бағасына кемиді. Екінші нарыққа түскесін
варрант өзінің нарықтық курсына ие болады. Варранттың жаңа бағалы қағазға
айырбасталу бағасы варранттың орындалу бағасы деп аталады.
ІІ ТАРАУ Бағалы қағаздарды шығару механизмі
Бағалы қағаздар — ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не сипатқа енгізілген жазу түрі.
Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі бойынша
ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін құжатты
сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып та
екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік – нарықтық
қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға
жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік (салым)
облигациялары және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар
арасында орналастырылады, Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең
тараған.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен
табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша
иемденуші — заңды немесе жеке тұлғалар - оларды басқа иемденушіге беруге
құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және
кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде
орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы
кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды
кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтық бағалы қағаздар деп
атайды. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу - сатуды және заң
жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге
(инвесторларға) сатушыға түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке және
заңды тұлға болуы мүмкін): біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын
құрылтайшылар арасында орналастырғанда; екіншіден, қоғамның алғашқы
жарғылық капиталының көлемін жаңадан акция шығарып өсіргенде; үшіншіден,
заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың немесе
жергілікті өкімшіліктердің облигация және басқа қаржы міндеттемелерін
шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.
Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құрылтайшылар
арасында толығнан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына
жазылуға болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шығаруы
тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы
деректер, яғни эмитенттің аты мен ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия
проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні
көрсетіледі. Ал екінші тарауында инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда
инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы
қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында
бағалы қағаздар шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Эмиссия
проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия туралы, эмитенттің
құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың қоғамның жарғылық
капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың қазіргі уақыттағы жұмыс
лауазымы мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның ішінде басқару
органынан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер көрсетіледі. Бұдан басқа,
проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай болса) эмитент пен оның
басшыларына сотқа берілген арыз және жазалау шаралары көрсетіліп, қоғамның
қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нәтижесі баяндалады.
Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары,
иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын басқа да
хабарлар орын алады.
Қорыта айтқанда, эмиссия проспектісін шығару эмитенттің сенімділігін,
инвесторлар мүддесінің қорғалуын, сайып келгенде, бағалы қағаздар нарығы
қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акцияларды алғашқы
иемденушілерге сатушылар акцияның бағасын барлық сатып алушыларға бірдей
белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған акциялардың
бағасы бірдей болуы шарт. Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары
қатаң бақылап отырады. Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлігі жанындағы Бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық комиссияда тіркеуден өтіп, мемлекеттік тіркеу номерін алуы қажет.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар - ақша қатынастары және
меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығы жаңадан
қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей
байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаңа
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі - жекеменшіктендіру чектерін
(купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір бөлігін
қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға,
сыйлық ретінде беруге және жекеменшіктендіру сенімхаттан басқа адамға
беруге де болады. Біздің елімізде чегіне акция сату және меншікті
жекеменшіктендіру 1994-1995 жылдары өтті.
Қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа
түрі - жекеменшіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның
жаңа ұйымдастыру-құқықтық формасы - акционерлік қоғамдардың көптеп
құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа,
нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және
оның қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл
өте күрделі және ауқымды мақсат, Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәнінде
ия қаржы нарыгы, ия оиың инфрақұрылымы, яғни жеке коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы
саласының барлығын мемлекет айырықша құқықпен (монопольно) өзіне қаратып,
барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды.
Нарықтық экономика — адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі
мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тежірбиесі дәлелдеген ақиқат шындық.
Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту
тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік экономикалық
саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы — мемлекеттің бүкіл ақша қорларының
жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзгеріп және үнемі қозғалыста болады. Жалпы қаржы нарығы
біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы
өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: біріншіден, айналымдағы қолма-
қол ақша нарығы және қолма-қол ақша қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем
құралдары (вексельдер, чектер және с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының
қаржы нарығы қазіргі кезде айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан
инфляцияға ұшырауда. Екіншіден, несие капиталының нарығы, яғни қысқа және
ұзақ мерзімді банктік несие нарығы.
Коммерциялық банктер (олардың саны 71) қысқа мерзімді несиені
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі
қорларды құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта
қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының
бұл бөлігіне де дағдарыс тән; Үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл
нарықтың кейбір белгілері КСРО-да қазан революциясына дейін болғанымен,
соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-шы жылдардың
барысында ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда басталған нарық
қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін белгілі бір уақыт қажет. Себебі,
нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікгі басқару органдарынын
қаржы саясатын өзгертуден басталады. Бағалы қағаздар нарығы экономиканың
кез-келген саласының өз қажетіне ақша қорын алуына жол ашуда. Мысалы, акция
шығарып осы қорды үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал
облигацияны шығару несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл
айтылғандар бағалы қағаздар нарығын өрістетуге мүмкіндік береді. Қаржы
нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек
экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке
меншіккен негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін
емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл
табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар
осы уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік
мөлшері нарық деңгейіне сай келгеңде ғана есепшотта сақтайды. Сонымен,
шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамасыз
етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің
болуының кепілі.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айырықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзге тауар - бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады,
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс
кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі-бір мөлшерін көрсетеді. Егер
бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады (керісінше де болуы
мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың
"жалған капитал" екенін көрсетеді.
Жалған капитал - нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, несие капиталдары). Бағалы
қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды қүндылықтардың орнына
жүретін "символы" болғандықтан оны "қордың қүндылықтары" деп те атайды.
Сонымен қатар, бағалы қағаздар "қордың инструмеиті немесе құралы" болып та
есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол
жеткізуге немесе сол қүндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады.
Сонымен бағалы қағаздар нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа
материалдық құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын
процестердің реттеушісі.; Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне
қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндіріс
салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан қайта алынады.
Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы, кейбір
тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы
да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа
салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі кеміп,
ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Бағалы
қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытша бос
капиталды сату - сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Нарықтық экономиканың тәжірбиесінде капитал ең алдымен қоғамға шын мәнінде
қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең үйлесімді
құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамдық өндіріс
негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарық
экономикасының басты жетістігі. Біздін еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау
комитеті басқарған орталықтанған - жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991)
бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық
қатынастарды дамыту қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіні
ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары - негізгі қорды құру және ескі қорларды
жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық
конъюнктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюнктураның өзгеруі
белгілі-бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті
қаражатты белгілі-бір уақытта, яғни нарық конъюнктурасының өздеріне қолайлы
кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында бұндай жағдай қалыптасқан
жоқ. Себебі, банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы қағаздар
нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.
ІІІ ТАРАУ Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы
3.1 Қазақстан Респубикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық
негіздері
Кез-келген заңның мазмұны қоғамда орын алып және одан әрі дамып келе
жатқан экономикалық құбылыстарға сай болуы шарт. Себебі құқықтық нормаларды
шығару белгілі бір экономикалық мүдделерге қызмет көрсетуге бағытталған .
Соның ішінде, Казақстанда бағалы қағаздар нарығын және оның қызметін
қамтамасыз ететін құқықтық ережелерді қайта дамыту қажет.
Бағалы қағаздар нарығын құқықтық ережелермен қамтамасыз ету деген
мемлекеттік органдардың бағалы қағаздар айналымы тиімді және мағыналы болуы
үшін белгілібір жағдай жасайтын заңдар шығару. Және сол заңдардың мемлекет
мүддесі мен халық керегін қанағаттандырып, нарық қатынастарына бет алған
қоғамның объективті экономикалық заңдарына сай келуі. қазіргі кезде
Қазақстанның егемендік алғаннан бергі шыққан заңдар, Президенттің
жарлықтары және Үкіметтің қаулылары, сонымен қатар Бағалы қағаздар
жөніндегі Ұлттық комиссияның құқықтық актілері жатады. Бағалы қағаздар
нарығын құқықтық ережелермен камтамасыз ету мәселесіне ақшалы қарыз
міндеттемелерінің айналысы (яғни оларды сату және сатып алу) және белгілі-
бір ұйымдық-құқықтық түрде құрылған шаруашылық субъектілерін басқару мен
олардың меншігіне қатынасу құқығы кіреді. Айтылып отырған бағалы қағаздар
нарығындағы мүліктік құқық олар туралы шыққан заңдарда көрсетілген ерекше
құжатпен расталады. Ол құжат бағалы қағаздар деп аталады. Бірақ азаматтық
құқық қатынастарымен расталғанымен кейбір бағалы қағаздар бағалы қағаздар
нарығына айналысқа түспейді, Мысалы, Қазақстан заңдары бекіткен -
ипотекалық куәліктер, сол сияқты коносамент және тауарларды орналастыру
құжаттары тауарлар нарығында, яғни тауар биржасында айналымға түседі. Ал
бағалы қағаздар нарығы, алдыңғы тарауда айтып кеткеніміздей, қаржы
нарығының құрамдас бөлігі.
Бағалы қағаздар туралы Қазақстан заңдары орыстың азаматтық (саудалық)
құндылықтарына негізделіп шығарылады. Қазіргі кезде заң шығару біраз
кезеңнен өтті. 1917 жылғы Қазан революциясына дейін Қазақстан Ресей
империясының бір бөлігі болғандықтан XVІІІ-XІX ғасырларда қазақ даласында
азаматтық және сауда қатынастары орыстың саудалық құқықтық ережелерімен
реттелді. Революциядан кейінгі Кеңес үкіметінің алғашқы онжылдықтарында
аталған катынастар РСФСР-дың азаматтық заңдарымен жүргізілді. Сол кезде
бағалы қағаздардың айналуына толық құқықтық мүмкіндіктер туғызған жаңа
экономикалық саясатқа байланысты шығарылған заңдар болды. Атап айтқанда,
ақша нарығында вексель және чектер, яғни кысқа мерзімді төлем құралдары
сауда келісімінде кеңінен колданылды, сол уақытта, яғни 1922 жылы РСФСР-дың
Азаматтық кодексі төмендегі ережелерді біріктірді:
• 1937 жылы 7 тамызда Ресей Федеративтік республикасының Орталық
атқару комитеті мен Халық комиссарлары кеңесі бекіткен "Аудармалы және жай
вексель туралы" ереже;
• 1929 жылы 6 қарашада Ресей Федеративтік республикасының Орталық
атқару комитеті мен Халық комиссарлары кеңесі бекіткен "Чектер туралы
ережс" және сол сияқты заң күшіндегі актілер.
Ол кезде вексельдер және чектермен қатар тауарларды сақтау,
жылжымайтын мүліктерді сатып алу-сату келісімдерінде қоймалық, кепілдік
куәліктер және т.б. бағалы қағаздар қолданылды. Заң жүзінде бағалы қағаздар
туралы жалпы ұғым болғанымен, бұл айтылған қағаздар бағалы қағаздар нарығын
құрай алған жоқ. Себебі айтылған бағалы қағаздардың ұлттық экономиканы
дамыту мақсатында өндірісті ұйымдастыру үшін қаражат жинауына мүмкіндігі
жоқ. Ал инвестициялық бағалы қағаздарды, яғни акциялар, заңды тұлғалардың
облигацияларын шығаратын және оларды айналымға түсіретін механизм тіпті
болған жоқ. Қор биржалары мен бағалы қағаздар нарығының кәсіпкер делдалдары
(дилерлер мен брокерлер) жұмыс істейтін құқықтық негізі болмады. Себебі
делдалдар социализм және коммунизм идеяларына жат элементтер деп есептелді.
Заң шығарудың келесі кезеңінің негізі - 1977 жылы шыққан КСРО
Конституциясы мен 1962 жылы шыққан КСРО және Одақтас республикалардың
азаматтық заңдарының негіздері КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда, жалпы
"ішкі нарықта" қаңдай болса да бағалы қағаздар айналымын тоқтатты. КСРО
Конституциясында жеке меншік, еркін кәсіпшілік іс-әрекеттері
қаралмағандықтан айналымға акциялар, облигациялар шығаратын акционерлік
қоғамдар және басқа шаруашылық қоғамдары мен серіктестіктер құру туралы
құқық болған жоқ.
Мемлекеттің "өз ішінде" айналымға түсетін мемлекеттік облигациялар
шығарылды. Олар бағалы қағаздар деп атадды. Мемлекетке облигация сатып,
ақша тарту тиімді болса, ал халыққа облигацияны сатып алып, аз болса да не
проценттік өсім, не ұтыс алу тиімді болды. Бірақ ол облигациялардың қолдан-
қолға өтіп, сату-сатып алу айналысы, яғни бағалы қағаздармен "ойын"
ұйымдастыратын қызығушылық ынта болмады. Себебі, мүнда азаматтық құқыктың
негізі - келісім еркіндігі сакталған жоқ, яғни облигациялар міндетті түрде
күшпен жалақының бір бөлігінің орнына берілді.
Дегенмен КСРО халықаралық сауда-есеп айырысуында төлем қаржысы ретінде
вексельдер, чектер және сол сияқты төлем құралдарын кеңінен пайдаланды.
Оған дәлел 1936 жылы Кеңес Одағы 1930 жылы Халықаралық конвенция бекіткен
аудармалы және жай векселъдер туралы біркелкі заңға қосылып, 1937 жылы
"Аудармалы және жай вексельдер туралы Ережені енгізу туралы", жоғарыда
айтылған, қаулы қабылдады. Ол Ереже Кеңес Одағы ыдырағанша пайдаланылды.
Экономиканы қайта құру идеясы өндірісті қосымша инвестициялау көздерін
табу, кәсіпшіліктің тиімділіігн арттыру, сол сияқгы азаматтардың өз бетімен
шаруашылық жүргізуге қызығушылығын арттыратын механизмін құру жолдарын табу
керектігін меңзеді, Осы кезде КСРО Министрлер Кеңесінің 1990 жылғы 19
маусымындағы шешімі "Бағалы қағаздар туралы Ережені" бекітті, одан кейін
1991 жылғы 31 мамырда Кеңес Одағының және Одақтас республикалардың жаңа
Азаматтық заңдарының Негіздері қабылданды. Оның толық бір тарауы бағалы
қағаздар туралы ұғымға және оның түрлеріне, сол сияқгы бағалы қағаздарды
басқа біреуге беру ережесінің негіздерін бекітуге арналған. Бағалы қағаздар
туралы дәл осы Негіздер 1993 жылдың 30 қаңтарында Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кенесінің Қаулысы эномикалық реформа жүргізу кезінде азаматтық
құқық қатынастарын реттеу туралы" және Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексін қабылдағанша өз күшінде болды.
Қазақстанда 1990-1994 жылдары бағалы қағаздар шығарып және оларды
кейбір нарықта сатуға мүмкіндік беретін бірсыттыра құқықтық негіздер
құрылды. Олар: Жоғарыда айтылған Азаматтық заңдардың Негіздері; 1991
жылдың 21 маусымындағы "Шаруашылық серіктестіктері және акционерлік
қоғамдар туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. Бұл заң акционерлік
қоғамдар және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер құрып, олардың өз
жұмысын қаржыландыру үшін акциялар мен облигациялар шығаруына мүмкіндік
беретін заң; 1991 жылдың 11 маусымындағы "Бағалы қағаздар айналымы және
қор биржасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. Бұл заң бағалы
қағаздарды шығаруды реттеуте, оларды тіркеуге, бағалы қағаздар нарығындағы
делдалдық қызметті лицензиялауға, қор биржасын құруға және оның жұмыс
істеуіне рұқсат беретін заң; 1991 жылдың 13 қарашасындағы Қазақ КСР-ның
Министрлер Кабинетінің қаулысы бекіткен "Бағалы қағаздар туралы Ереже". Ол
ереже шығарылатын бағалы қағаздардың түрлерін және олардың әрқайсысында
жазылатын міндетті мағлұматтарды белгіледі; жоғарыда аталған заңдар
негізінде шығарылған басқа ережелер жиынтығы. Олар да мемлекеттік бағалы
қағаздарды шығару, заңды тұлғалар шығарған бағалы қағаздардың эмиссиясын
мемлекеттік тіркеу және басқа да құжаттарды шығару тәртібі белгіленген;
мүлікті мемлекет меншігінен алу және жекеменшіктендіру аркылы акцияландыру,
сол сияқты қорларының жұмысын реттеу туралы бірсыпыра заңдармен заң күші
бар ережелер; вексельдер, банктік (депозиттік) сертификаттарды шығаруды
және оларды айналымға түсіруді, сондай-ақ банктік қызмет көрсетуді
реттейтін Қазақстан Ұлттық банкісінің ережелері.
Сол жылдары акционерлік қоғамдар, оның ішінде жекеменшіктендірілген
қоғамдар, акциялар шығарып. оларды айналымға түсірді. Сонымен бірге қор
биржалары, ия болмаса тауарлы-қор биржалары құрылды, Жергілікті мемлекеттік
басқару органдары бағалы қағаздар шығаруға талаптанды. Бағалы қағаздар
нарығының алғашқы кәсіби мамандары пайда бола бастады. Қазақстандағы бағалы
қағаздар туралы бұрынғы шығарылған заңдардың жетілмегендігіне қарамастан
оларды қолданудың нәтижесінде Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын
қалыптастыру идеясын іске асырудың алғашқы қадамдары жасалып, бұл жүйеде өз
тәжірбиемізді жинақтап және оның мәнін түсінуге мүміндік туды.
Өз тәжірибеміз бағалы қағаздар нарығында мемлекеттің атқаратын ролін
көрсетті. Бір уақытта ол әрі бағалы қағаздар эмитенті, әрі инвестор, әрі
бағалы қағаздар нарығын реттеуші және ондағы катынастарды бақылаушы субъект
ретінде қатынасады. Бұнда мемлекет өзінің әртүрлі органдары ретінде
қатынасады. Себебі бір мемлекеттік орган баска жақпен әрі "ойынға"
қатысушы, әрі өзіне де ойынға басқа қатынасушыларға да ойынның ережесін
шығаруына болмайды.
Сондықтан 1994 жылдың 20 наурызыңда Республика Президентінің "Бағалы
қағаздар нарығын қалыптастыру шаралары туралы" .жарлығы шықты. Бұл бағалы
қағаздар нарығын мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz