Заңды тұлғалардың теориялары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе 1
Заңды тұлғалардың теориялары. 1
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды тұлға түсінігінің дамуы
11
Азаматтық құқық теориясындағы заңды тұлғалардың құқық субъектілігі. 18
ІІ бөлім. Заңды тұлғалардың түрлері мен нысандары 25
Коммерциялық емес ұйымдар 38
Қорытынды 38
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 40

Кіріспе

Заңды тұлға - қазіргі өмірдің ақиқаты. Қоғамдық қатынастардың дамуы,
нарықтық қатынастардың күрделенуі өмірге жаңа субъектіні әкелді. Оның
азаматтық қатынастарға қатысуын құқықтық реттеу үшін, оны құқық ретіндегі
мәртебесін бекіту қажет.
Заңды тұлға қоғамдық өмірде маңызға ие. Сол себептен оның құқық
субъектісі ретіндегі құқық субъектілігінің мәнін анықтау біздің міндетіміз.
Құқық субъектілік ұғымы жалпы заңнамада нақты белгіленбеген. Осы
жұмыста бұл санаттың құрамы талданып, түсінігінің мәні ашылатын болады.
Яғни, заңды тұлғаның құқық субъектілігі дегеніміз не, оның қандай
қасиеттерден тұратындығы, не үшін қажеттілігі туралы баяндалады. Заңды
тұлғаның құқық және әрекет қабілеттіліктерінің ара - қатынасы жөнінде
айтылады.
Заң деңгейінде заңды тұлғаның құқық субъектілігі ұғымының
бекітілмеуі, теория мен тәжірибеде бірқатар келіспеушіліктерді тудырып
отыр. Сондықтан теория мен тәжірибені сәйкестендіру мақсатында бірнеше
кеңестер ұсынылатын болады.

Заңды тұлғалардың теориялары.

Заңды тұлғалардың әр алуан теориялары заңды тұлғаны азаматтық айналымда
құқықтар мен міндеттерді иеленуші ретінде қатысатын мүліктік және ұйымдық
бірлік деп таниды және осы ойға бір ауыздан келіседі.
Осы заң терминін кейбір ғалымдар “құқықтық фикция”, басқалары “шынайы
өмірде бар құқықтардың жаңа субъектілері”, үшіншілері-“мақсаттың субъектісі
жоқ мүлігі” деп атайды және тағыда сол сияқты. Яғни, заңды тұлғаның
табиғаты неде? - деген сұраққа жауауп іздеу осы теориялардың негізгі
мазмұнын құрайды.
Біздің негізгі міндетіміз заңды тұлғалардың әйгілі теорияларының мәні мен
маңызын анықтау, олардың сол кездегі юриспруденция үшін рөлін көрсету және
олардың қазіргі құқық пен заңнаманың дамуына ықпал ету мүмкіндігін бағалау
болып табылады.
Негізінен, заңды тұлға теорияларын екі үлкен топқа бөліп қарастыруға
болады:
1) заңды тұлғаның құқық субъектісі ретінде бар болуын жоққа шығаратын
теориялар;
2) заңды тұлғаны құқық субъектісі ретінде танитын теориялар.
Заңды тұлға мәнін теориялық тұрғыдан ұғынуға талпыныс орта ғасырларда
жасалған болатын. Фикция теориясының негізін салушы ІV Иннокентий болып
саналады, ол 1245 жылы корпорация иек адамның ойында өмір сүреді, ол
ақылмен ойлап шығарылған фикция болып табылады деп мәлімдеді. Корпорацияда
ерік жоқ, тек оның мүшелері, тірі адамдар ерікке ие және әрекет етеді. Бұл
теория ұзақ уақыт аралығында заңды тұлға теорияларының ішінде ең атақты
теория ретінде қарастырылып, әлемдегі азаматтық - құқықтық ойдың әрі қарай
дамуына елеулі түрде әсер етті. Ресейде бұл теорияны қолдаушылар Д.И. Мейер
мен А.М. Гуляев болды.
Ф.К. Савиньи және оның шәкірттері заңды тұлғалар – жай фикция күшшімен
жол берілген құқықтың жасанды субъектілері, заңды тұлғаның адамдардан
тұратын органдары ғана әрекетке қабілетті деген ойда болды. Оның айтуынша,
жеке тұлғалар өзінен-өздері өмір сүреді және құқықпен танылған, ал заңды
тұлғалар болса, олар фикция, өмірде жоқ құбылыс, алайда олар құқық пен заң
техни-касы арқылы жасанды түрде құрылған[1]. Фикция теориясы ұзақ жылдар
бойы Франция мен Германияның азаматтық заңнамасының кейінгі дамуына негіз
болды. Осы теорияның кең таралуының нәтижесінде юриспруденцияда елеулі
тәжірибелік салдары бар екі қорытынды жасалған болатын:
1) егер ұйымдық және өкілдік мақсаттар үшін, арнайы құрылған
қалыптастырулар ретінде заңды тұлғаның органдары әркетке қабілетті
болатын болса, онда тек солар ғана заңды тұлғаны өзінің атынан
әрекет етуге өкілетті. Бұл ереже Европаның көптеген мемлекеттерінің
заңнамаларына енді[2];
2) егер заңды тұлғалар өзінен-өзі өмір сүрмесе, олар тек құқықтың
анықтауымен ғана бар болса, онда заңды тұлғалар ерікті түрде құрыла
алмайды, мұндай субъектілер заңды тұлғаның болашақтағы міндетті
тіркелуінің тәртібі мен негізінде туындайды.
Фикция теориясының ережелерін талдай отырып, филисоф, әрі құқықтанушы
Е.Н.Трубецкой келесі қорытындыға келеді. ”Фикция ойдан шығарылған нәрсе,
өмірде жоқ әлдебір затқа болжам жасау; мекемелер мен корпорацияларға
құқықтар бере отырып, біз өмірде жоқ затты ойдан ойлап шығармаймыз... нақты
функциялары бар мекемелер шынайы шамалар болып табылады”. “Құқық
субъектісі”- адам болмаса, онда мекемелер мен корпорацияларды заңды тұлға
деп атау фикцияларды құру деген сөз емес[3]”.
Ғалымның осы қортындысын асыра бағалау қиын, ол тілдегі фикция мен
юриспруденциядағы фикция мәні мен маңызы бойынша әр түрлі құбылыстар деген
ойға әкеледі. Егер тілде “фикция” сөзі өмірде жоқ затты білдірсе, құқықтағы
фикция бұл оның көмегімен шынайы өмірдің құбылыстары құқық аясына енетін
заңи құрал, оператор болып табылады.
Корпорациялар мен мекемелердің бар болуы өзінен - өзі шынайы. Орта
ғасырлық ғалымдар заңды тұлға фикциясы арқылы корпорациялар мен мекемелерді
субъектілер ретінде құқық аясына енгізді. Оларды құқық субъектілер ретінде
тану корпорацияның және оны құратын тұлғалардың өзінің құқықтарымен
міндеттерін, мүдделерін, бөліп көрсету үшін қажет.
Фикциондық теорияның негізгі қателігі - құқық субъектісі ұғымын, жалпы,
дұрыс түсінбеуінде. Савиньи және оның шәкіртері заңи тұлғаны
биологизациялады, оны адамның биопсихикалық мәнімен теңестірді.
А.В.Венедиктов фикция теориясын буржуазиялық индивидуализмның айқын
көрінісі ретінде сипаттаған болатын.
Кейбір ғалымдар заңды тұлғаның болуын мүлдем жоққа шығарды.
Олардың көзқарастары бойынша, субъектік құқық субъектісіз болуы мүмкін
емес, ал субъект тек адам бола алады. Осы жерде біз объективті және
субъективті құқық ұғымдарын талдамай-ақ, шынайы өмір бұл тезисті баяғыда
жоққа шығарды деп айта аламыз. Адаммен қатар құқық субъектілері заңды
тұлғалар, мемлекет, әкімшілік-аумақтық, ұлттық-аумақтық құрылымдар бола
алады.
Заңды тұлға – жай фикция емес, бұл Құқықтың Заты, ол азаматтық айналымда
шынайы түрде пайда болған кез келген жаңа құрылымды құқық аясына енгізу
үшін туындаған. Құқық аясына жаңа субъектілерді енгізу олардың
күрделілігіне және ішкі құрылысына байланысты болмайды,мысалы, ол
акционерлік қоғам немесе өзге де нысан болуы мүмкін.
Кеңес дәуірінде фикция теориясына “тыйым” салынған болатын, бірақ осыған
қарамастан, оны жақтаушылар қатарына Б.И.Пугинскийді жатқызуға болады. Оның
пікірі бойынша, заңды тұлға конструкциясы нақты ұйым оның көмегімен
мүліктік қатынастарға қатысу мүмкіндігін алатын құқықтық құрал болып
табылады[4].
Соңғы уақытта фикциялар теориясы әлеуметтік шынайылық теориясын біртіндеп
ығыстыруда, оның өзінің “революцияға дейінгі жағдайын” қалпына келтіруге
және заңды тұлға мәнін түсіндіруде басым орынды иеленуге де мүмкіндігі бар.
Оның қазіргі ізбасары М.И.Брагинский болып саналады.
Фикциондық теорияның әрі қарай дамуы Бринцтың “мақсатты мүлік теориясы”
болып табылады. Бринц әрбір заңды тұлға сол үшін құрылатын және қызмет
ететін мақсатқа көңіл аударады. Ол осы мақсатты тұлғаландырды
(персонификациялады) және өзге тұлғаландырдудың барлығын фикция деп
жариялады; оның пікірінше, кез келген мүлік біреуге емес, бірдемеге
арналған.
Бринц фикциялар теориясына да, Гиркенің заңды тұлғаның шынайылығы
теориясына қарсы шығады. Оның көзқарасы бойынша, фикциондық теорияның
жақтаушылары мен Гирке заңды тұлға тұлғалардың одағы мүшелері және осы одақ
арасындағы құқықтық қатынастарды туындау мүмкіндігін түсіндіру үшін ойдан
шығарған. Адамдар одағының билігіндегі мүлікті бірлесіп басқару жаңа
субъектіні құрмайды. Одақтың дамуының белгілі бір сәтіне дейін мүлік бұл
адамдардың мүлкі болып қала береді. Егер де бұл мүлік одаққа біріккен
тұлғаларға, яғни шынайы субъектілерге тиесілі болмаса, онда ол тек мақсатқа
ғана тиесілі болуы мүмкін.
Бұл - Бринц ұсынған теорияның қысқаша сипаттамасы. Ол заңды тұлғаны
қалыптастыруда және қызметінде мақсаттың рөлі мен маңызын ерекше атап
көрсетті. Бұл оның теориясының жемісі болып саналады.
Құқықтың социологиялық мектебінің негізін қалаушылардың бірі, Р.Фон
Иеринг, келесідей көзқараста болған екен: “кез келген азаматтық құқық
өзінің міндеті ретінде адамға белгілі бір мүддені қамтамасыз етуді санайды.
Құқықтың шынайы иемденушісі, дестинарий (дестинатор)”, әрқашанда адам[5].
Иеринг ілімінің рационалды жетістігі - оның Савиньиға қарағанда, заңды
тұлғаны тірі тұлғалар мен олардың қатынастарынан бөлектеп көрсетпеуінде.
Иеринг концепциясының негізгі кемшілігі мынада: ол субъектінің шынайылығын
натуралистік мағынада түсіндіре отырып, заңды тұлғаның қоғамдық
шынайылығын көре алған жоқ.
Келесі ұсынғалы отырған теориямыз – “ұжымдық меншік теориясы”. Осы теория
басым түрде француздық заңгерлердің қолдауымен дамыған болатын. Планиольдің
пікірі бойынша да, құқық субъектісі ретінде тек адамды ғана тануға болады.
Оның ойынша, заңды тұлға феноменінің шешімі жеке тұлғалар бірлестігінің
қызметі негізінде жатқан және олардың құқықтары мен міндеттерінің мазмұнын
айқындайтын меншіктің заңи табиғатында жатыр. Жеке меншіктің түрі болып
табылатын үлестік ортақ меншікке қарағанда, ұжымдық меншік, оның айтуынша,
меншіктің ерекше жағдайы болып табылады.
Сөйтіп, Планиольдің көзқарасы бойынша, заңды тұлға бұл мүлікті ұжымдық
иеленудің тек нысаны немесе тәсілі болып табылады. Ол үлестік ортақ
меншіктен өзгеше, ерекше меншіктің бар екендігін қаншалықты дәлелдеуге
тырысқанымен, ол оның қолынан келмейді, өйткені, ұжымдық иеліктегі мүлікке
құқықтардың шынайы субъектісі бұрынғыдай жеке тұлғалар болып табылады. Бұл
жерде жиынтық жаңа тұлға ретінде емес, индивидтердің қосындысы ретінде
қарасты-рылады.
Ресейде Планиольдің ойына Ю.С.Гамбаров қосылған болатын. Оның ойынша,
“заңды тұлға дегеніміз ұжымдық иеліктің нысаны, ал шынайы адами тұлға
болса, әрқашанда және барлық жерде құқықтың жалғыз субъектісі болып
табылады[6]”. Ю.С.Гамбаров заңды тұлғаны құқықтың субъектісі ретінде
таныған жоқ және заңды тұлға туралы ұжымдық, қоғамдық иелік етудің нысаны
ретінде айтқан болатын.
Заңды тұлғаның реалистік теориялары оны шынайы түрдегі құбылыс деп тани
отырып, бұл құбылыстың табиғаты мен сипатын әр түрлі бағалайды.
Заңды тұлға туралы ілімнің дамуында негізінен Гирке есімімен байланысты
органикалық теория елеулі із қалдырды. Гиркенің айтуынша, заңды тұлға жеке
тұлға секілді шынайы. Заңды тұлға – бұл ерекше денелі-рухани организм, бұл
одақтық тұлға. “Одақтық тұлға,- жазады Гирке, - адамдық одақтың құқықтық
тәртіппен танылған қызметі болып табылады, ол одаққа біріккен тұлғалар
жиынтығынан өзгеше, ерекше біртұтастық ретінде, яғни құқықтар мен
міндеттердің субъектісі әрекет етеді[7]”.
Одақтық тұлға құқыққа қабілетті. Оның құқық қабілеттілігі индивидтің
құқық қабілеттілігі сияқты жария және жеке қатынастарға таралады. Заңды
тұлғалардың құқық қабілеттілігі жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігінен,
бір жағынан - тар, екінші жағынан - кең. Тар дейтініміз, заңды тұлғада
отбасылық құқықтар болмайды, кең өйткені, заңды тұлға бүтінің оның
мүшелерімен өзара қарым-қатынастарынан туындайтын құқықтарды иеленеді.
Сонымен қатар, одақтық тұлға әрекетке қабілетті. Ол басқа тұлғалардың
өкілдік етуін қажет етпейді. Одақтық тұлғаның өзінің еркі бар және әрекет
етеді. Заңды тұлға өзін органдардың қызметі арқылы көрсетеді. Бұл - өкілдік
емес, яғни бір тұлғаны басқа тұлғамен алмастыру емес, бүтінді бөлек арқылы
“көрсету” болып табылады.
“Әлеуметтік шынайылық” теориясының көрнекті өкілдері француздық заңгерлер
Р.Соллейль мен Л.Мишу болып табылады. Осы теорияға сәйкес құқық
субъектілері ретінде тек адамдар ғана емес, сонымен қатар ерекше
”әлеуметтік организмдер” танылады.
Р.Соллейль де заңды тұлға ұғымын қоғамдық (әлеуметтік) организм арқылы
айқындайды, оның айтуынша, заңды тұлға оның мүшелерінің еркі мен мақсатының
бірлігімен, осы мақсатты жүзеге асыруға арналған және оқшауланған мүлікпен
сипатталады.
Заңды тұлғаның органикалық және әлеуметтік шынайылығы теорияларының
артықшылығы - Ф.К. Савиньидің фикция теориясына қарағанда, заңды тұлғаны
одақтық тұлға ретінде құрылмайтындығын, ол тек құқықтық тәртіппен
құрылатындығын тануында.
Шынайылық теориясынан мынандай қорытынды шығаруға болады: заңды тұлға
мәртебесін иеленетін құрылымдарды құру қажет емес, оларды тек есепке алу
қажет. Бұл теория заңды тұлғалардың келіп – кету тәртібімен тіркелуіне
әкелді.
Кеңестік заңды тұлға теориясының көрнекті өкілі – А.В. Венедиктов. Ол
1940 жылдардағы мақалаларында және өзінің “Государственная социалистическая
собственность” атты монографиясында заңды тұлғаның жаңа концепциясын
ұсынды.
Осы концепцияға сәйкес әрбір мемлекеттік ұйымның артында:
“1) барлық мемлекеттік меншік қорының біртұтас және жалғыз меншік иесі
ретінде социалистік мемлекеттің өзі, сонымен бірге 2) осы заңды тұлғаның
жауапты басшысы басқаратын жұмысшылар мен қызметкерлер ұжымы тұр, ол
дирекцияның басшылығымен заңды тұлғаға жүктелген міндеттерді тікелей жүзеге
асырады және оған мемлекет мемлекеттік меншіктің біртұтас қорының тиісті
бөлігі тікелей оралымды басқаруына береді[8]”.
Аталған автордың пікірінше, азаматтық айналымның қатысушысы, яғни заңды
тұлға деп, мемлекеттік ұйымға берілген меншіктің иесі, тұтастай
социалистік мемлекетті емес, жұмысшылар мен қызметкерлер ұжымын және оны
басқаратын басшыны таныды[9]. Заңды тұлға санаты социалистік мемлекеттік
ұйымдарға қатысты мүлікті “басқаруды” оған меншік құқығынан бөлінуін
көрсетеді. Ал, иемдену субъектісі Кеңестік мемлекет болып табылады.
Оралымды басқару құқығы мемлекеттік меншік құқығын жүзеге асырудың құралы
болып табылады.
Теория мен заңнаманың азаматтық - құқықтық институт ретінде оралымды
басқару құқығы концепциясын қабылдауы, меншік құқығын затты иелену,
пайдалану және оған билік ету өкілеттіктерімен теңестіргенде туындайтын
дауларды жойды. Егер осы аталған өкілеттіктердің біреуі немесе барлығы
тиесілі болмаса да және меншік иесі ерікті түрде немесе заң бойынша бұл
өкілеттіктерде шектелген болса да, ол меншік иесі болу мүмкін.
Оралымды басқару құқығы оған бекітілген мүліктің меншік иесі болып
табылмайтын ұйымның азаматтық құқық субъектілігін, яғни заңды тұлға
мәртебесін тану қажет болған кезде туындайды.
А.В. Венедиктовтың ұсынған концепциясы әдебиеттерде “ұжым теориясы ” деп
аталады. Бұл теория кейбір ғалымдардың сын көзқарастарына ұшырады. Олардың
айтуынша, аталған теория мемлекеттік кәсіпорынның мүлкіне билік ету
өкілеттігін әкімшілік (жауапты басшы, директор) емес ұйымдасқан ұжым
иеленетіндігін дәлелдей алмады. Билік етуші мәмлелер ұжым шешімдерінің
күшімен емес, директор қабылдайтын шешім негізінде жасалатын болды деп
көрсетті. Ал, ұйым азматтық айналымға қатысу үшін, мүлікке билік ету құқығы
шешуші болып саналады.
Бұл тәжірибе заңды тұлға - мемлекеттік ұйым теориясының, қысқаша айтқанда
директор теориясының пайда болуына ұйтқы болды.
Директор теориясының жақтаушысы, Ю.К. Толстойдың негізгі дәйектері
келесідей.
Оның ойынша, ұжым теориясы тұрғысынан алғанда, билік ету құқығын заңды
тұлға үшін айналым аясындағы өкілеттік ретінде негіздеуге болмайды. Сонымен
қатар мемлекеттік органға бекітіліп берілген мүлікті иелену мен пайдалану
өкілеттігі ұжымға тағы да тиесілі емес. Бұл өкілеттіктер әрбір жұмысшыға
еңбек шартында көзделген міндеттерін орындау үшін беріледі.
Ю.К. Толстойдың көзқарасы бойынша, әрбір заңды тұлғаның артында
мемлекеттің өзі және мемлекет мүлікті басқаруға өкілеттік берген ұйымның
жауапты басшысы (директор) тұрады. Мұнда мемлекеттің еркі лауазымды
тұлғаның еркіне айналады. Нәтижесінде келесідей қорытынды шығады: “жауапты
басшы заңды тұлғаның ажырамас бөлігі болып табылады, ол заңды тұлғадан
бөлінбейді. Сондықтан, жауапты тұлғаның басшысы азаматтық айналымда заңды
тұлғаның органы ретінде қатыса отырып, өз атынан қатысады[10]”.

Директор теориясы азаматтық құқық бойынша әдебиеттерде қолдау тапқан жоқ.
Өйткені, заңды тұлғаны оның органымен, ал, органын директормен теңестіруге
жол беруге болмайды, мұндай жағдайда директор мемлекеттік орган ретінде өз-
өзімен қатынасқа түсетін болады. Заңды тұлғаны директорға теңестіру дұрыс
емес.
Бұл теория, ұжым теориясының әрі қарай дамуына зор үлес қосты. Өндірілген
өнімге тауар ретінде азаматтық - құқықтық мәмілелер арқылы билік ету
мүмкіндігі бүкіл ұйымдасқан ұжымның қызметімен құрылады. Тек басшы ғана
емес, барлық ұжым да ұйымға бекіліген мүлікке сүйеніп, жоспарлы тапсырманы
орындайды, ал, бұл жоспардың бір бөлігі осы өнімді сату және әрі қарай
қызмет жасау үшін қажетті мүлікті иемдену болып табылады. Басшы -
мемлекеттің лауазымды тұлғасы ғана емес, сонымен қатар ұйым ішіндегі
еңбекті үйлестіруші. Басшы-ұжым мүшесі, әрі оның өкілі, яғни, ол екі жақты
жағдайда болады.
Сондықтан билік етуші мәмлелер басшының шешімімен жасалса да, бұл шешім,
біріншіден, орталықтанған жоспарлаудың актісімен, екіншіден директордың
басшылығымен жұмысшылар ұжымының қызметімен анықталады[11]. Мемлекеттік
ұйымның жұмысшылар ұжымының өзінің алдында тұрған міндеттерді орындауға
арналған бірлескен қызметінде осы ұжымның еркінің бір болуы көрінеді.
Ұжым теориясынан өзіне жүктелген шарттық міндеттемелерді бұзғанда және
басқа тұлғаға зиян келтіру нәтижесінде заңды тұлға жауаптылығының қажетті
шарты жұмысшылардың өздерінің еңбек міндеттерін пайдалануға байланысты
кінәлі әрекеттер болып табылады және жұмысшы мұндай жағдайларда заңды
тұлғаға қарсы тұра алмайды, оның әрекеттері заңды тұлғаның әрекеттері болып
саналады деген қорытынды шығаруға болады[12]. Осы айтылған ой-тұжырым
қазіргі азаматтық заңнамада да өзінің мән-маңызын жойған жоқ. Оған ҚР
921б.1т. “Заңды тұлға немесе азамат оның жұмысшысы өзінің еңбектік
(қызметтік лауазымдық ) міндеттерін орындағанда келтірілген зиянның орнын
толтырады”- дәлел бола алады.
Жоғарыда аталған теориялардың ішінен қоғам талабына лайықты және өзінің
өмірлігін дәлелдеген заңды тұлғаны шынайы субъект ретінде танитын теориялар
болып табылады. Осы теориялардан шығатын қорытынды: заңды тұлға мәртебесін
иеленетін құрылымдарды құру емес, тек есепке алып отыру қажет. Аталған
теория заңды тұлғалардың келіп-кету арқылы тіркелуінің туындауына себеп
болды.
Расында да, заңды тұлға - бүгінгі күннің ақиқаты. Ол қазіргі нарықтық
жағдайларда, республикамызда кәсіпкерліктің дамуына үлес қосып отырған
негізгі субъект болып саналады. Осы теория бүгінгі күнге дейін өзінің мәнін
жоғалтқан жоқ. Бұған дәлел ретінде ҚР АК, РФ АК және тағы да көптеген
мемлекеттердің азаматтық заңнамалары бола алады.

Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды тұлға түсінігінің дамуы

“Заңды тұлға терминінің өзі” біздің заңнамамызға Германдық, Азаматтық
Жиынтықтан келген болатын. Наполеон Кодексінде және Швейцарлық Азаматтық
Жиынтықта заңды тұлғаның мәртебесін білдіретін personne morale-“моральдык
тұлға” термині қабылданды.
Ағылшындық-американдық құқықта artіfіcal person немесе legal entіty, яғни
“жасанды, құқықпен арнайы құрылатын және танылатын тұлға”, терминдері
қолданылады. Рersonа терминінің өзі “театральдік маска” деген мағынаны
білдіреді.
Сөйтіп, заңды тұлға әр түрлі ұйымдастырушылықтарды құқықтың субъектілері
шеңберіне, атап айтқанда, азаматтық құқықтың шеңберіне, кіргізу үшін
қажетті абстракция болып табылады.
Кеңестік дәуірдің азаматтық заңнамасына сәйкес “заңды тұлғалар деп
оқшаулаған мүлікке ие, өзінің атынан мүліктік және мүліктік емес жеке
құқықтарды иелене алатын және міндеттерді жүзеге асыра алатын, сотта,
арбитражда немесе аралық сотта талапкер бола алатын ұйымдар табылады”
(ст.23 ГК РСФСР). Қазақстан Республикасының қолданыстағы Азаматтық Кодексі
заңды тұлғаның келесі анықтамасын бекітті: “меншік, шаруашылық жүргізу
немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз
міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады”.
Біз көріп отырғанымыздай, заңды тұлға анықтамасында түбегейлі өзгерістер
болған жоқ. Бір ғана айырмашылығы - заңды тұлғаның бірінші дефинициясында
ұйымның оқшауланған мүлкінің меншік нысаны көрсетілмеген. Бұны сол кездегі
мемлекеттік құрылыспен түсіндіруге болады, онда мемлекеттік меншік басым
жағдайға ие болды.
ҚР АК 33б.1-ші тармағынан кез келген ұйым заңды тұлға деп танылмауы
мүмкін деген қорытынды шығады. Заңды тұлға мәртебесін иелену үшін келесідей
белгілері болу қажет:
ұйымдастырушылық бірлік;
– мүліктік оқшаулық;
– өзіндік мүліктік жауапкершілік;
– азаматтық айналымға өз атынан қатысу;
Ұйымдастырушылық бірлік. Азаматтық кодекс заңды тұлғаны ұйым ретінде
анықтайды. Ұйым деп индивидтердің жай нақты саны емес, өзара әрекет етудің
және қызмет етудің нақты ережелерге бағынған адамдардың ұжымы
түсіндіріледі. Көптеген тұлғалардан тұратын ұжымдық құрылым ретінде заңды
тұлғаның ұйымдастырушылық бірлігі деп, оның азаматтық құқықтық
қатынастардағы бірыңғай ерікті сыртқа білдіретін, бірыңғай тұтастық ретінде
қатысуын түсінеміз.
Сөйтіп, ұйымның ұйымдастырушылық бірлігі - сол арқылы заңды тұлға
бірыңғай тұтастық болатын қатынастардың ерекше жүйесі. Әдетте, ұйымның
құрылымы ресми түрде оның жарғысында немесе ережесінде бекітіледі.
Сонымен бірге, ұйымдастырушылық бірлікті әрқашанда тұлғалардың көптігінің
бар болуы міндетті деп ұғынуға болмайды. Соңғы онжылдықта көптеген
мемлекеттерде капиталдың орталықтандырылуы процесіне байланысты, бір
қатысушыдан (жеке немесе заңды тұлғадан) тұратын заңды тұлғалар әдеттегі
құбылыс болып отыр. Европада one-man company немесе бір тұлғаның компаниясы
заңнамалық деңгейде Европа одағы 21-ші желтоқсан 1989 жылы, барлық
қатысушыларға өздерінің мемлекеттерінің заңнамасын унификациялауға және бір
қатысушысы бар ЖШС-ті тануға кеңес беретін, 12-ші директивасын (89667EWG)
қабылдағаннан кейін бекітілді[13].
ТМД мемлекеттерінің көпшілігі осы нормативтік ережені қабылдағанына
қарамастан, бір қатысушыдан тұратын заңды тұлғаның болуы немесе болмауы,
құқық субъектісі ретінде танылуы немесе танылмауы туралы полемика бүгінгі
күні де жалғасуда. Қазіргі кейбір ғалым-цивилистер заңды тұлға ең алдымен
тұлғалардың бірлесуі және адамдармен құрылатын ұжымдық құрылым (ұйым) деген
позициясын өзгертпеуде[14].
Біздің бұрынғы заңнамамыз бір қатысушыдан тұратын заңды тұлғаның болуына
жол берген жоқ. Қолданыстағы ҚР АК бір қатысушыдан тұратын заңды тұлғаның
құрылу мүмкіндігін көздейді (ҚР АК 40,58 бб.).
Заңды тұлғаның ұйымдастырушылық бірлігі заңды тұлғаның құрылтайшы
құжаттарында көрініс табады. ҚР АК 41-ші бабына сәйкес өз қызметін, егер
заң құжаттарында өзгеше айтылмаса, жарғы, не құрылтай шарты мен жарғысы
негізінде жүзеге асырады. Заңды тұлғаның құрылтай шарты жасалады, ал
жарғысын құрылтайшылар бекітеді. ҚР АК 41-ші бабының 5-ші тармағына сәйкес
заңды тұлғаның жарғысында: оның атауы, тұрғылықты орны, оның органдарын
құру тәртібі және құзіреті, оның қызметін қайта құру мен тоқтату ережелері
белгіленеді. Жарғының болуы - заңды тұлғаның болуының міндетті шарты.
Мүліктік оқшаулық. Мүліктік оқшаулық - заңды тұлғаның негізгі белгісі,
оның өзіндік мүліктік жауапкершілігі шығады. Заңды тұлғаның мүліктік
оқшаулығы ол билік етуге құқылы, оған бекітілген мүлікте көрінеді. Ю.К.
Толстой “заңды тұлғаның белгісі оқшауланған мүліктің бар болуы емес,
ұйымның қызмет етуінің мүліктік оқшаулық принципі болып табылады, ал бұл
бір нәрсе емес[15]”.
Заңды тұлғалардың мүліктік оқшаулану дәрежесі әр түрлі және сол мүлікке
меншік нысанына байланысты (мемлекеттік, жеке). Егер бұл мемлекеттік
кәсіпорын, болса онда мүлік оған шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару
құқығында бекітіледі және осымен басқа кәсіпорындардың мүлкінен
оқшауланады.
Заңды тұлғалардың мүліктік оқшаулығының көрінісі өзін-өзі қамтамасыз
етушілік пен өзіндік бухгалтерлік баланс болып табылады. Заңды тұлғаның
дербес балансы немесе сметасы болуы тиіс (ҚР АК 33б.1.т).
Өзіндік мүліктік жауапкершілік заңды тұлғалардың мүліктік
оқшауланушылығына негізделеді. Бұл белгі ҚР АК 44 бабында көрініс тапқан:
әрбір заңды тұлға өзінің міндеттемелері бойынша дербес азаматтық-құқықтық
жауапкершілікте болады, не оның құрылтайшылары, не мемлекет оның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Сонымен қатар, заңмен кейбір
жағдайларда несие берушілердің мүдделерін қамтамасыз ету үшін, осы жалпы
ережеден бірқатар ауытқулар көзделген. Мысал ретінде, ҚР АК 207 бабын
келтіруге болады,”қазыналық кәсіпорынның ақшалай қаражаты жеткіліксіз
болған жағдайда, оның міндеттемелері бойынша Қазақстан Республикасының
Үкіметі немесе тиісті жергілікті атқарушы орган субсидиарлық жауаптылықта
болады”.
Азаматтық айналымға өз атынан қатысу. Азаматтық айналымға өз атынан
қатысу өзінің атынан азаматтық құқықтар мен міндеттерді иелену және жүзеге
асыру мүмкіндігін, сонымен қатар сотта талапкер мен жауапкер ретінде
қатысуын білдіреді.
Заңды тұлғаның атауы белгілі бір ұйымды құқықтық қатынастың субъектісі
ретінде тану үшін, дараландыру және нақтылау құралы болып табылады.
Азаматтық айналымға өз атынан қатысу заңды тұлғаның өзге белгілерінен
туынды болып табылады. ҚР АК 38 бабына сәйкес заңды тұлғаның атауы оның
қалай аталатынын және ұйымдық-құқықтық нысанын көрсетуді қамтиды.
Жоғарыда баяндалған материалға орай, заңды тұлғаның әрбір белгісі өзінше
маңызды. Азаматыттық құқық ғылымында заңды тұлға белгілерінің қайсысы
шешуші? - деген сұраққа тура жауап жоқ.
А.В.Венедиктов барлық белгілерді сын көзқараспен талдап, қоғамдық
құрылымның құқық субъектілігінің бар болуын куәландыратын шешуші критерий
оның азаматтық айналымға өз атынан қатысуы болып табылады. Бұл белгі
А.В.Венедиктов СССР-дағы заңды тұлғалардың барлығына ортақ, сондықтан ол
оның шешуші белгісі деп санайды. “Азаматтық айналымға дербес қатысу, -
жазады А.В.Венедиктов, - онда азаматтық құқықтар мен міндеттердің өзіндік
иеленушісі ретінде қатысу, яғни өз атынан қатысу шешуші критерий болып
табылады, кеңестік заңнамада ол барлық заңды тұлғалардың нысандарына ортақ
және олардың азаматтық құқық қабілеттілігінің мазмұнын құрайтын
болған[16]”.
А.В.Венедиктов ұйымдастырушылық бірліктің, мүліктік оқшау-ланушылықтың
өзіндік мүліктік жауапкершіліктің болуы заңды тұлғаның елеулі белгісі
екендігіне қарсылық білдірмейді. Алайда, заңды тұлғалардың ішкі ұйымдасу
нысандарының әр түрлілігі, сонымен қатар мүліктік оқшаулық пен материалдық
жауапкершіліктің әр алуандылығы, оның ойынша барлық заңды тұлғалар үшін
ішкі құрылымның ортақ және біртұтас нысанды бөліп көрсетуге мүмкіндік
бермейді. Сол сияқты заңды тұлғалар үшін мүліктік оқшаулық пен өзіндік
мүліктік жауапкершілік дәрежесін белгілеу мүмкін емес. Ұйымдастырушылық
бірлік, мүліктік оқшаулық және өзіндік жауапкершілік – бұлар әр түрлі заңды
тұлғаларда әр алуан түрде көрініс табатын белгілер болып табылады[17].
Д.М.Генкин де осы қорытындыға келеді: “егер осы ұйым азаматтық айналымның
дербес субъектісі болып танылса, онда ол заңды тұлға болып танылуы тиіс”.
Әйгілі ғалым – цивилист Братусь С.Н. қарама-қарсы көзқарасты ұстанды,
белгілі бір ұжымдық құрылымды заңды тұлға деп тану, ол ресми түрде заңды
тұлға деп атала ма, жоқ па, оған баланыссыз, ол сол ұжымдық құрылым оны
азаматтық құқықтық қатынастардың өзіндік қатысушысы ететін белгілердің
жиынтығын иелене ме, соған байланысты. Сыртта құқықтар мен міндеттердің
өзіндік иеленушісі ретінде қатысу қабілеті - бұл құқық қабілеттіліктің
өзгеше сөздік белгіленуі, яғни осы ұжымдық құрылым құқық субъектісі, заңды
тұлға екендігі фактісін айқындау болып табылады. Азаматтық айналымда өз
атынан қатысу қабілеті – бұл құқық қабілеттіліктің алғышарты, элементі және
критерийі емес, бар құқық субъектіліктің білдірілуі мен көрінуі болып
табылады.
Біздің ойымыз бойынша А.В.Венедиктовтың пікірі дұрыс. Ол заңды тұлғаның
шешуші белгісі азаматтық айналымға өз атынан қатысу деп санайды. Біз
білетіндей, заңды тұлғаның филиалдары мен өкілдіктері мүліктік және
аумақтық оқшауланған бөлімшелер болып табылады. Филиалдар немесе өкілдіктер
туралы ережелермен олардың ұйымдастырушылық құрылымы анықталады, яғни
ұйымдастырушылық бірлік белгісі өз көрінісін табады. Филиал (өкілдік)
өзінің атынан емес, оны құрған заңды тұлғаның атынан әрекет етеді және
өзіндік мүліктік жауапкершілігі болмайды. Сонымен қатар біздің позиция-
мыздың дұрыстығын тәжірибеден алынған сот прецеденті көрсетеді. Сөйтіп, ҚР
Жоғарғы соты 1995-96 жылдарда М. азаматының “Возрождение” шығармашылық
өндірістік бірлестігіне талап туралы істі қарап, соңғысын, осы ұйым екі
жылдан артық жұмыс істемегеніне, ешқандай мүлігінің болмауына және салық
инспекциясының реестрінде есепке алынбауына қарамастан, заңды тұлға
мәртебесі бар толық құқылы ұйым ретінде таныды. Сот талапты
қанағаттандырды. Сөйтіп, “Возрождение” шығармашылық өндірістік бірлестігі
заңды тұлғаның мүліктік оқшауланушылық, өзіндік мүліктік жауапкершілік
белгілері болмаса да, құқық субъектісі болып танылды. Бұл соттың шешімі
біздің ой-қорытындымызды нығайта түседі.
Ю.Г.Басин “Юридические лица по гражданскому законадательству Республики
Казахстан” атты монографиясында жоғарыда айтылған ғалымның пікірімен
келіседі. Ю.Г.Басин былай деп жазады: “Заңды тұлғаның негізін қалаушы
белгілері – азаматтық айналымға өз атынан қатысу және мүліктік
оқшауланушылық, соңғысынан өзінің міндеттемелері бойынша өзіндік мүліктік
жауапкершілік шығады[18]”.
Сонымен бірге Ю.Г.Басин келесі көзқарасын былай деп білдіреді: “мүліктік
оқшаулық, ұйымдастырушылық бірлік, өзіндік мүліктік жауапкершілік
белгілерінің барлығын иеленбеген және өз атынан айналымға қатысу құқығы
болмайтын бірде-бір ұжымдық құрылым заңды тұлға болып танылу мүмкін емес,
яғни азаматтық құқықтық қатынастардың субъектісі бола алмайды[19]”. Бұл
қорытындымен келісуге болмайды, өйткені тәжірибе ешқандай мүлігі жоқ
ұйымдардың көптеген мысалдарын береді. Мысал ретінде, ЖШС-тің жұмсалып
қойған немесе баланста ғана бар жарғылық қорын айтуға болады және біз
жоғарыда баяндаған ҚР Жоғарғы сотының тәжірибесін айтуға болады.
Кейбір ұйымдар тек символикалық мүлікке ие, мысалы, өндірістік
кооперативтер, олардың алғашқы жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері
заңнамамен белгіленбеген. Қоғамдық ұйымдарға қатысты айтатын болсақ,
олардың баланстарында мүлік кейде мүлдем болмайды. Бірақ ұйымда мүліктің
болмау себебі көптеген жағдайларда оны тіркеуден бас тартуға және оның
қызметін тоқтатуға негіз болмайды.

Азаматтық құқық теориясындағы заңды тұлғалардың құқық субъектілігі.

Заңды тұлғалар азаматтық айналымға өзіндік субъектілер ретінде қатысу
үшін құрылатын құқықтық құрылымдар болып табылады.
Заңды тұлғалар субъектілер ретінде азаматтық құқықтық қатынастарға қатысу
үшін, олардың азаматтық құқық субъектілігі болуы тиіс. Біз осыдан бұрын
атап өткеніміздей, құқық субъектілік құқық қабілеттіліктің, әрекет
қабілеттіліктің тұлға үшін субъективтік құқықтар мен міндеттерді иелену мен
жүзеге асыру мүмкіндігі ретінде болуын көздейді.
Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі азаматтық заңнамамен бекітілген.
Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі – бұл оның қоғамдық өмірдің әртүрлі
аяларында құқықтар мен міндеттерді иелену қабілеті.
ҚР АК 34-ші бабына сәйкес заңды тұлғалардың екі түрі бар: коммерциялық
және коммерциялық емес. Коммерциялық заңды тұлғалар үшін негізгі мақсат
пайда табу болып табылады. Коммерциялық заңды тұлғалар үшін, мемлекеттік
кәсіпорындарды қоспағанда, жалпы құқық қабілеттілік көзделген. Сөйтіп, бұл
құқық қабілеттіліктің түрін ереже түрінде көрсетуге болады, “егер құрылтай
құжаттарында көзделмесе де, тыйым салынбағанның барлығына рұқсат”. Осы
ереже ҚР АК қабылдануымен заңдастырылған болатын.
Бұрын әрекет еткен ҚазССР АК (статья 27) сәйкес заңды тұлғалар оның
қызметінің белгіленген мақсаттарына сәйкес арнайы құқық қабілеттілікке ие
болатын. К.С.Мауленовтың осы бапқа түсініктемесі бойынша заңды тұлғаның
арнайы құқық қабілеттілікті иеленуі “заңды тұлғалар жарғысында көзделген
қызметінің мақсатына жауап беретін азаматтық құқықтар мен міндеттерді
иелене алатындығын білдіреді[20]”.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, атап айтқанда кәсіпкерліктің,
заң шығарушыға заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі анықтамасын қайта қарауға
тура келді. Жалпы құқық қабілеттілік нарықтық эконмика шарттарына және
азаматтық қатынастарды реттеу әдістеріне сәйкес келеді. Ю.Г. Басиннің
анықтамасы бойынша, белгіленген шектеулерді қоспағанда “қалған жағдайларда
коммерциялық заңды тұлға заңмен тыйым салынбаған кез келген мәмілелерді,
олар құрылтай құжаттарында бекітілген қызмет түрлеріне де жауап бермейтін
болса да, жасауға құқылы[21]”.
Коммерциялық емес тұлғалармен жағдай өзгеше. Олар тек олардың
жарғыларында көрсетілгенді ғана жасауға құқылы болғандықтан, олардың құқық
қабілеттілігі арнайы болып табылады.
ҚР “коммерциялық емес ұйымдар туралы” заңның 33-ші бабына сәйкес
коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметпен, ол оның жарғылық мақсаттарына
сәйкес болғанда ғана айналыса алады.
Коммерциялық емес ұйымның кәсіпкерлік қызметінің оның жарғылық қызметіне
сәйкестігін тым тар және тым кең талқылауға болады. Коммерциялық емес
ұйымның қызметінің негізгі мақсаттарымен тікелей байланысты табыстық
қызмет түрлерінің тізімін белгілеуден (мысалы, дәрістер оқу, коммерциялық
негізде секциондық сабақтарды жүргізу), осы заңды тұлғаның негізгі жарғылық
мақсаттарын орындау мүмкіндігін материалдық қолдау үшін, коммерцияның кез
келген түрлері арқылы ақша табуға дейін. Бірінші және екінші жағдайда да
кәсіпкерлік қызметпен айналысу, негізгі мақсаттарға сәйкес болатын болады.
Сонымен қатар ҚР АК 34 бабында коммерциялық емес ұйымдарға берілген
анықтаманың өзі кәсіпкерлікпен айналысу мүмкіндігін кең анықтауға
итермелейді, коммерциялық емес ұйым – негізгі мақсаты пайда табу болып
табылмайтын және алынған таза табысты қатысушылар арсында бөлмейтін ұйым.
Бұл жерде кәсіпкерлікпен айналысу мүмкіндігі емес, белгілі бір қызмет
түрімен айналысуда басымдықтардың орнын белгілеу сөз болып отыр. ҚР
“коммерциялық емес ұйымдар туралы” заңның 33б. 5т. көзделген алынған
табысты қызметтің негізгі мақсаттарына бағыттау, кәсіпкерліктің кез келген
түрін коммерциялық ұйымның негізгі қызметімен байланыстыруға мүмкіндік
береді.
“Коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтік, мәдени, рухани, ғылыми,
оқытушылық, қайырымдылық және өзге де қоғамдық игіліктер мен өзінің
мүшелерінің игілігін қамтамасыз етуге бағытталған мақсаттарда құылуы мүмкін
(“Коммерциялық емес ұйымдар туралы” заңның 4 бабы)”.
Субъектілердің кез келген қызметі белгілі бір қоғамдық қатынастардың
мазмұнын құрайды. Мұндайда шаруашылық қызметті шаруашылық болып табылмайтын
өзге де қызметтен бөлу оның мазмұны бойынша болуы мүмкін емес деген
авторлардың пікірлерімен келісуге болады (материалдық немесе материалдық
емес өндіріс). Егер қызметтің нәтижесі тауар болатын болса және ақшаға
берілетін болса, онда бұл қызмет шаруашылық қызмет болып табылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың қызметі азаматтардың әлеуметтік, мәдени және
өзге де қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты. Алайда, коммерциялық
емес ұйымды анықтағанда шешуші фактор оның мазмұны емес, сол қызметтің
ақылы сипатқа ие болуы тиіс. Субъектінің мүдделерді жүзеге асырудың құралы
ретінде мақсаттарды анықтауда коммерциялық және коммерциялық еместің
шекарасын көруге болады. Бірақ тәжірибеде оны жасау қиынға соғады.
Қандай критерий бойынша заңды тұлға білім берумен, білім беру процесі
үшін бе, әлде оқытушылық қызметтен пайда табу үшін айналыса ма? - бұны
қалай анықтаймыз. Біздің ойымызша, бұл сұраққа заңды жауап жоқ, өйткені
барлық замандарда коммерциялық қызметпен айналысу әр түрлі ниетілікке ие
болған, бұны көптеген ғалымдар айтқан болатын[22]. Субъектінің жүріс-
тұрысының ниеті оның қоғамдық қызметінің соңғы нәтижесінің құқықтық нысанын
анықтауға әсер ете алмайды және құқықтық тұрғыдан бағаланбауы тиіс.
Жүргізілген талдау коммерциялық ұйымдарға қатысты олардың құқық
қабілеттілігі көлемінің нақты заңи анықталған жоқ деген қорытындыға
әкеледі. АК 35 бабынан оларға арнайы құқық қабілеттіліктің берігендігі
туралы қорытынды шығаруға болады, ал “Коммерциялық емес ұйымдар туралы”
Заңмен фактілі түрде, оларға тапқан табысты жарғылық мақсаттарға бағыттау
шартымен заңмен тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрлерімен
айналысуына жол берілуінде қарама-қайшылық бар секілді, бұны заңға
өзгерістер енгізу арқылы жоюға болады.
Коммерциялық емес ұйымдар - қызметі белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған өзге субъектілер секілді шаруашылық
субъектілер. Құқық қабілеттілікті шектеу, яғни заңды тұлғаның арнайы құқық
қабілеттілігін бекіту, тек заңнама бойынша орын алуы тиіс: а) орындалатын
қызмет түріне байланысты; б) заңды тұлғаға бекітілген мүлікті пайдалану
ерекше бақылауды қамтамасыз етуді қажет етуіне байланысты; в) оны құру
мақсатына байланысты, сонымен бірге арнайы құқық қабілеттілік кез келген
негіз бойынша құрылтайшылардың шешімімен бекітілуі мүмкін.
Заң шығарушы заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ұғымын бекітті, ал заңды
тұлғаның әрекет қабілеттілігі түсінігін нақты ашып көрсеткен жоқ. Кейбір
ғалымдар құқық субъектілік пен құқық қабілеттілікті теңестіреді[23],
басқалары заңды тұлғаның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.