Кепілдің құқықтық мәні
М а з м ұ н ы :
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Міндеттемелердің орындалуының қамтамасыз етілуі 6
1.1 Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің
түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз 13
етілуі ... ...
2 . Кепілдің ұғымы және құқықтық табиғаты ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.1 Кепілдің құқықтық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Кепіл мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3 Кепілдік келісімдердің ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2.4 Кепіл ұстаушының құқығын жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.5 Қазақстан Республикасында кепілдік қатынастарды
құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3. Кепілдің жекелеген түрлерінің құқықтық ерекшеліктері ... ... ... 48
3.1.Кепілзат және ломбардқа зат салудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 48
3.2.Жылжымайтын мүлік ипотекасының ұғымы және заңдық базасы ... 52
3.3.Ипотекалық куәлік және ипотекалық несиелеудің ерекшелігі ... ... . 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Кіріспе
Өзектілігі: Мемлекетіміз Тәуелсіздік алған кезден бастап және еліміз
нарықтық экономикалық реформалар жағдайына көшуіне байланысты кәсіпкерлік
қызметті қолдау мен қорғаудың маңызы арта түсуде. Осы тұрғыдан алып
қарағанда, азаматтық құқық саласының кепілдік институтының маңызы арта
түсуде. Осыған дейін Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті заң тұрғысында
қолдау мен қорғаудың маңызы аса өзекті сипатқа ие болып отыр. Себебі,
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті реттеу мен қолдаудың құқықтық
негіздерінің мәні мен мазмұнының нарық жағдайында сандаған еседе арта
түсуде.
Осы орайда айта кету керек, осыған дейін Қазақстан Республикасында ең
аса сұраныспен қолданылатын тауарлардың бірі болып жылжымайтын мүлік болып
табылатындығы белгілі. Жалпы жылжымайтын мүлікті кепілге беру арқылы несие
алудың қазіргі кездегі әлеуметтік әрі экономикалық мәні бірнеше есеге аса
арта түсті деп айтуға толық негіз бар.
Қоғамдағы демократияландырудың бастама сәті жаңа дәуірінде құрылған
құқық жүйесінің азаматтық құқықтық бастамасын өзгерту болып табылады. Егер
біз өз мақсатымызды жүзеге асыруда дамуымыздың ішкі және сыртқы факторларын
таразыласақ, онда біздің дұрыс бағыт алуымызға мүмкіндік бар .
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары әлеуметтік, экономикалық және
саяси жүйелер өзгеріп экономика нарық кезеңге көшті.
Еліміздегі жүргізіліп жатқан құқықтық реформаларды әр саланы қамтып,
азаматтардың күнделікті өмір сүруіне қажетті құқықтық жағдай туғызды. Соның
бірі ретінде Қазақстан Республикасында қолданып жүрген нормативтік құқықтық
актілердің қолданыс аясы бойынша көлемдігі азаматтық құқық болып табылады.
Еліміз нарықтық экономикаға өту саласында мемлекеттік шектік
монополистік ролінен негізгі өндірушіден елімізде шығарылған тауарларды
жеткізушіге және бөлушіге және жеке бөлушіге экономикалық қатынастарды
жүргізу аясын кеңейтуге тыйым салудан бас тартты және азаматтық құқықтық
мүліктік қатынастарды реттеу аясының кең көлемде жүргізілуіне жол ашты.
Азаматтық құқықтық қатынасқа түсушілер арасында белгілі бір шартты
міндеттемелік қатынастар арасында құқықтық жағдайы болды, бұл қатынасты
реттеуге міндеттемелік құқық қолданылады. Міндеттемелік құқықпен нақты
тұлғалар арасындағы құқықтық қатынасты реттейтін яғни бір тұлға басқа
тұлғадан белгілі бір әрекетті жасауға талап етуге, ал екінші тұлға мұнда
қойылатын талапты орындауға міндетті мәнін белгілейтін құқық саласы екенін
көрсетеді.
Кепіл классикалық азаматтық-құқықтық институттардың бірі ретінде рим
құқығынан өз бастамасын алатын, өзінің көп ғасырлық тарихына ие. Кеңестік
құқықта кепіл нақтылы сипатта болады. Себебі экономиканың барлық аясына
мемлекеттік монополия орнатылғандықтан, оның дамуында тежелеу байқалады.
Атап айтқанда, бұл жағдай мемлекеттік кәсіпорындардың көбеюінде, банкілік
аяда коммерциялық несие берудің жоқтығында, мемлекеттік кәсіпорындардың
құқықтық қабілеттілігінің шектелуінде, олардың негізгі қорларынан ақы
өндіріп алуға заңмен тыйым салынуында және тағы басқа кері факторлар
нәтижесінде кепіл институты өз мәнін төмендете бастады және жөнді қолданыс
таппады.
Қазақстанның егемендігін алғаннан кейін және экономикада нарықтық
өзгерістер жолын таңдағаннан кейін міндеттемелік құқықтың, сонымен бірге
міндеттеменің атқарылуын қамтамасыз ету әдістерінің рөлі өсе бастады.
Қазіргі жағдайда экономика үшін өтпелі кезеңге сай кері әсерлер, атап
айтқанда, инфляция, өндірістің дамуының төмендеуі, шығарылған тауарларға,
көрсетілген қызметпен жасалған жұмыстарға мезгілінде ақы төлемеу,
міндеттеменің атқаруын қамтамасыз етудің бұрыннан белгілі әдістерінің
кеңімен қолдану, мысалы, тұрақсыздық, өз мәнін өтеу қаржысы болмаса, айып
немесе өсім төлеу үшін ақша қаражатын қайдан алады.
Бұл мағынада кепілдің келесі басымдылықтары бар: біріншіден, мүлікті
кепілге салу шарты борышқор несие берушімен есеп айырысқанша осы мүліктің
сақталуын қамтамасыз етеді. Кепілге салынған мүліктің бағасы инфляция
деңгейі өсуіне сай пропорционалды өсіп отырады. Екіншіден, борышқордың
мүлкін кепілге салу несие беруші кепіл ұстаушының басқа несие берушілер
алдында кепіл мәні есебінен өз талаптарын қанағаттандырудың басымдылық
мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Үшіншіден, мүліктен айырылып қалу нақты қаупі
борышқор үшін өз міндеттерін тиісті түрде атқаруға жақсы ынталандыру болып
табылады.
Сонымен, кепіл міндеттемелердің атқаруын қамтамасыз ету әдістерінің
арасында айрықша орын алады және оның қолданылуы кәсіпкерлік, сондай-ақ
шаруашылық аяларында тиімді болып табылады.
Қазақстан реформаланып жатқан экономикасына адекватты жаңа заң базасын
құру қажеттілігі туды. Соның нәтижесінде 27.12.1994 жылы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің жалпы бөлімі бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар (атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің
23.12.1995 жылғы “Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы” заң күші бар жарлығы)
қабылданды, олар арқылы кепіл институтын реттеуде елеулі өзгерістер жүрді,
осылар берілген жұмыста қаралады.
Осы жұмыстың мақсаты — бұл Қазақстан Республикасындағы кепіл
институтын және оның біздің мемлекетімізде практикалық қолданылуын зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін алдыма келесідей міндеттер қоямын:
- міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері міндеттемені
орындауға немесе тисінше орындауға әсер ететін мүліктік сипаттағы
шаралар болып табылатындығын анықтау;
- кепілдік құқықтың пайда болуына әсер ететін фактілерді
анықтау;
- кепіл институтының азаматтық құқытық қатынастардағы орнын анықтау;
- ипотеканы кепілдің бір түрі ретінде құқықтық реттеудің ерекшелігін
ашып көрсету;
- ипотеканың қазіргі таңда азаматтардың өздерінің үй мәселесін шешудің
негізгі бір жолы ретінде құқықтық қамтамасыз етілуін ашып көрсету;
- айналымдағы тауарларды кепілге салуды құқықтық реттеудің жағдайларын
ашып көрсету;
- ломбардқа зат салудың ерекшеліктерін көрсету;
- кепіл институтының теориялық және құқықытық аспектілеріне байланысты
өзекті мәселелерді жан-жақты қарастыру.
Берілген жұмыс өзінде екі тарауды мазмұндайды, олардың әрқайсысы
бірнеше бөлімдерден тұрады.
1-тарау кепілдің ұғымын және құқықтың мәнін, кепілдік келісімдердің
ұғымын және түрлерін және Қазақстан Республикасындағы кепіл қатынастарын
құқықтық қамтамасыз етуді қамтып көрсетеді.
2-тарау құқықтық режимдерінде бір-бірінен айырмашылығы бар кепілдің
жекелеген түрлеріне арналған. Атап айтқанда, кепілдің келесі түрлері:
Жылжымайтын мүлік ипотекасы;
Кепілзат және ломбардқа заттарды кепілге салу.
Осы жұмыстың негізінде заң құжаттарынан басқа, А.С.Званицкий,
О.С.Иоффе, М.К.Сүлейменов, В.С.Толстой, А.А.Вишневский, С.Я.Сорокина және
тағы басқа көптеген отандық, сондай-ақ шетелдік заңгер ғалымдардың
еңбектері алынған.
І . МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
1. Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің
түсінігі және түрлері
Азаматтық құқықтың нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда
міндеттемені ерікті және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде
міндеттемені орындамау немесе тиісінше орындамау орын алатыны тағы шындық.
Осыған байланысты заң міндеттеменің орындалуына арнайы шаралар
қолданылады, оларды міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп
атауға негіз бар. Бұл әдістер міндеттеме орындалмаған жағдайда борышқорға
қосымша қарыз ретінде жүктелуден тұрады, не борышқормен қатар үшінші
тұлғаны міндеттемені орындауға итермелейді. Мысалы, кепіл болушылық не
мүлікті резароке қылдыру кезінде міндеттемені орындау баспаның есебінен
жүргізілу (айып төлеу, кепіл), не белгілі бір ақша сомасын төлеу бойынша
өкілетті органмен міндеттеменің берілуі мүмкін (кепілдік).
Тараптарға жүктелген міндеттілерді тиісті дәрежеде орындауға әсер
ететін әдістер заңдармен анықталады немесе тараптардың келісімімен
бекітіледі.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің біразы негізі
міндеттеменің сипатына байланысты болады және негізгі міндеттемені
жарамсыздық кезінде немесе әрекет етуін тоқтатқан жағдайда оның маңызының
да тоқтатылуы көрсетеді.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін әдістер несие берушінің
мүддесіне бекітіліп және қамтамасыз етудің барлық әдістері санкция түріне
жатпайтындығын көрсетеді, бірақ барлығы борышқорға тура және жанама қосымша
жүктеулерді құрады. Мысалы, борышқордың кепілге салынған мүлкінің есебінен
несие берушінің кепілі беру кезінде оған өзінің қарсылығын өтеуге құқылы.
Бірақ осы мүліктің есебінен шығынның орнын толтыру, несие берушінің
айыпталуы бойынша қосымша талабы өтелуі мүмкін. Мүлікті пайдаланудан және
иеленуден алудың өзі борышқордың мүддесі жанынан қосымша кедергілер келуі
мүмкін екендігін көрсетеді1.
Міндеттеме бойынша құқықтарды жүзеге асыру тек субъектінің еркіне ғана
емес, борышқордың еркіне де байланысты болады. Міндеттемеден (шартқа
негізделген) бөтеннің әрекетіне құқық пайда болуы мүмкін, яғни бұл
борышқормен орындалатын әрекетті жалпы ереже бойынша міндеттемені орындауға
мәжбүрлемейтін талап ету құқығын береді. Бұл ереженің бір ғана артықшылығы
меншік құқығы немесе өзге де заттық құқықтарды қорғау әдістерінен шығатын
заттардың жеке-анықталған қатынастарындағы міндеттеменің шын мәнінде
орындалуын мәжбүрлеу мүмкіндігіне алып келеді. Міндеттемемен әрекет жасау
жалпы ереже бойынша белгілі бір тәуекелдің дәрежесімен міндеттемелік
қатынастар бойынша міндеттемені орындауға беруді, міндетті тұлғаның еркімен
жүзеге асырылатынын белгілейді.
Міндеттемені қамтамасыз ету азаматтық құқықтың дәстүрлі институты болып
табылады. Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдісі
дегеніміз борышкер шарт бойынша өзіне алған міндеттемесін орындамаса немесе
мардымсыз орындаған жағдайда несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруға
қосымша кепілдікті бекітетін заңмен немесе шартпен қарастырылған мүліктік
сипаттағы арнай шара болып табылады.
Сонымен міндеттеме – құқықтық қатынастардың бір түрі болып
табылғандықтан олар мәжбүрлік сипаттағы шаралармен қорғалады. Бұл шаралар
өте әртүрлі және көптеген міндеттемемен бірге болғандықтан жалпы шара деп
аталады. Бұл жерде барлық жағдайлар заңмен, шартпен немесе белгіленген
қатынастың өзінің сипаттамасымен тыйым салуды қолдануға жататындығы
айтылады.
Бірақ олардың барлық жиынына қарамастан бұл шаралар әрқашанда қажетті
әрі тиімді жағдай жасауға әрекетсіз болады. Мынандай жағдай болуы мүмкін,
борышқор міндеттемені орындамайды, бірақ несие берушіге ешқандай шығын
келмесе, не шығын келсе, осы және басқада себептермен олардың көлемін
дәлелдеу жағдайы жоқ екенін көрсетеді. Онда шығындар туралы талап тіпті
ұсынылмайды немесе іске аспайтын болып қалады.
Несие берушіге шығын келгеніне және орындау құжаты бойынша борышқордағы
бар мүліктің талап етілуіне қарамастан міндеттемені орындауға тапсыру үшін
және арнайы сипаттама болатын қосымша шараларды қамтамасыз ету үшін
міндеттемеге қатысушылардың өздерімен анықталуға жататынын заң шешеді. Егер
міндеттемені тиісінше және өз уақытында орындауға ерекше мүдделі мемлекет
қарайтын болса, онда міндеттеме арнайы қамтамасыз ету шараларымен не заңның
тікелей көрсетуі бойынша, не міндеттеме негізінде оларға жазылған келісім
бойынша қамтамасыз етіледі.
Сондай-ақ несие беруші міндеттемелік қатынас бойынша борышқормен
орындалмаған міндеттемеге байланысты туындаған шығынды талап етуге құқылы.
Жалпы ереже бойынша кез-келген міндеттеменің орындалуы заңға көрсетілген
жағдайда орындалуын мәжбүрлеу тәртібімен міндеттеменің талап етуге немесе
міндеттеменің бұзылғандығын борышқордың барлық мүлкінің есебінен өндіруге
несие берушінің құқығы қамтамасыз етілгендігін білдіреді.
Заңда немесе шартта көрсетілген жағдайда міндеттеменің орындалуы
қамтамасыз етудің жалпы шарасына қосымша (міндеттеменің орындауынан келген
барлық шығынды борышқордың барлық өзінің мүлкінің есебінен өтеуі
жауапкершілік түрінде) міндеттеменің орындалуына көмектесуші ерекше құрал
ретінде қолданылады. Бұл құралдар азаматтық құқығына міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп аталады.
Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп
– заңда және шарттарда көрсетілген мүліктің сипаттығы міндеттемені
борышқордың тиісті дәрежеде орындалуына әсер ететін және несие берушінің
мүддесін қорғауды жеңілдететін арнайы шаралар түсіндіріледі.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің басқаша түсінігін
О.С.Иоффе былай деп анықтайды, міндеттеменің орындалуына қолданылатын жалпы
сипаттағы шаралардан басқа, арнайы қосымша сипаттағы шаралардың кез-келген
міндеттемеге қолданылмай, тек заңдар мен немесе тараптардың келісімімен
ерекше түрде бекітілген міндеттемеге қолданылуын айтамыз. Бұл жердегі
арнайы қамтамасыз ету шараларынан міндеттемені қамтамасыз ету әдістері
деген түсінік пайда болады.2
Сонымен қатар бұл шаралар ереже ретінде мақсатына сәйкес жиналады және
былай бөлінеді:
Борышқордың жауапкершілік дәрежесінің артуы және залалдың мөлшерінің
барлық немесе оның жартысынан жеңілдеуді – бұл шараға міндеттемені тиісінше
орындамаған немесе орындамаған жағдайда төленетін айыппұл немесе мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсім түріндегі алып төлек кіреді;
борышқордың жауапкершіге үшінші тұлғаларға және орындауға міндетті
тұлғалардың санына таратылады – бұл шараларға кепілдік және кепіл болушылық
жатады;
белгілі бір заттардың есебінен несие беруші өзінің талабын
қанағаттандыруға берілген артықшылық құқығы (“жекелігіне сенбеймін, заттың
құнына сенемін”) – бұл шараға кепіл жатады;
борышқордың міндеттемені орындаудан бас тартқан жағдайда несие
берушіден қайтарымсыз аванс алуға – бұл шараға кепілпұл жатады;
борышқордың ақшалай міндеттемені қарсы орындауға дейінгі (қарсы) немесе
затты беру міндеттемесі бойынша несие берушіге міндеттемені орындамау
құқығы ұсынылады – бұл шараға борышқордың мүлкін алып қалу жатады.
Міндеттемені қамтамасыз ету әдістері айып төлеу, көлемінде, кепілдік,
кепіл болуышылық, кепіл немесе мүлікті алып қалу сияқты әдістермен ғана
шектелмейтіндігін қажетті түрде ескеру керек.
Сонымен қатар міндеттемелік құқық туралы басқа да әрекеттерде
міндеттемені қамтамасыз ету жайлы басқадай түсініктер беріліп кеткен. Соның
бірінде міндеттемені қамтамсыз етудің әдістерін “қамтамасыз ету нысандары”
деп көрсетіп кеткен. Осы айтылған түсінікке тоқтап кететін болсақ.
Міндеттемені қамтамасыз етудің нысандары азаматтардың арасындағы
қатынастарда борышқордың міндеттемені өз еркімен немесе дұрыс орындамаған
жағдайдан туындайтын құбылыстардан несие берушінің өзінің мүддесін сақтауды
белгілеуге және несие берушіге оның құқығын жеңіл әрі тиімді жүзеге асыру
үшін кепідік береді. “Қамтамасыз ету нысандары” кей жағдайларда басқада
қызметтерді орындайтынын атап айтатын болсақ, “дәлелдемені шарт жасау
фактісі ретінде жеңілдету (мысалы, азаматтардың арасындағы шартпен
кепілпұлды беру), және борышқордың өзінің міндеттемесін орындамаған немесе
тиісті дәрежеде орындамағаннан несие берушіге келетін шығынның көлемін
өтеді (мұндай мән кейде айып төлеуге қоладынлады)” .
Борышқордың міндеттемені тиісінше орындауына әсер ететін мүмкін
жағдайлар болса, онда ол міндеттеменіңорындалуын қамтамасыз ету әдістеріне
кіреді. Міндеттемені қамтамасыз ету әдістерінің жоғарыда айтылғаннан басқа
қамтамасыз ету шарасы ретінде заңда арнайы көрсетілген (мысалы,
қаржыландыру шарты бойынша ақшалай талапты беру туралы шарттарды пайдалану
сондай-ақ шартпен бекітілген құралдар болуы мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз ету әдістері жалпы қамтамасыз етілетін
міндеттемеге қатынасы бойынша қосымша (акцессорлық), яғни оның заңды күйіне
және дұрыстығына байланысты болып табылады. Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету әдістерінің қосымша сипаттамасы (қамтамасыз етілген
міндеттеме) негізгі міндеттемеге (басты) кей сәттерде ғана келеді.
Біріншіден, тек дұрыс міндеттемелік талапты қамтамасыз етуі мүмкін, яғни
заң негізінде пайда болатын талап. Екіншіден қамтамасыз етілетін
міндеттемеге талапты беру құқығы негізгі міндеттемеге байланысты кезінде
және көп жағдайларда осы негізгі міндеттеме бойынша қарызды беру кезінде
болуы керек. Үшіншіден, негізгі міндеттеменің тоқтатылуы негіздеріне
байланыссыз-ақ қамтамасыз етілген міндеттеменің тоқтатылуына әкеп соғады.
Төртіншіден, негізгі міндеттеменің жарамсыздығы оның міндеттемені
қамтамасыз еместігінің жарамсыздығына әкеп соғады.
Дегенмен бүл норма императивтік және басқада шарттық салдар туғызу
мүмкіндігін көрсетпейді. бІрақ қамтамасыз ететін міндеттеменің жарамсыздығы
қамтамасыз етілген міндеттеменің жарамсыздығына әсер етпейді, бұл басты
міндеттеменің, қосымша міндеттемеден байланысының тәуелсіздігін көрсетеді.
Негізгі міндеттеменің басты ережесі сондай-ақ негізгі міндеттеменің
қосымша міндеттеменің тоқтатылуынан тәуелсіздігін бекітеді. Тек соңғы
ережеден кепіл заттарын ломбардпен жүзеге асыру жағдайы және кейбір
жылжымайтын мүлік ипотекасының заттарын соттан тыс мәжбүрлеу тәртібімен
жүзеге асыру жағдайлары болып табылады, бұл кепіл ұстаушы арнайы
кәсіпкерлік ұйымдар тарапынан өрескел пайдаланғаны үшін кепіл берушінің
мүддесін қорғау бойынша заң шығарушылардың еркімен еріксіз қабылданды.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерініңғ таңдаушы тараптары
не қосымша (немесе арнайы) келісімдердің, не қамтамасыз етуге жіберілген
міндеттеменің өзінде жазбаша түрде жазылуы керек. Кейбір әдістер жай
жазбаша емес, сонымен қатар оның жасалу нысанын нотариаттық куәландыруға
және тіпті арнайы тіркеуді талап етеді. Қамтамасыз етудің барлық әдістері
міндеттемелік-құқықтық сипатта болады және оның бекітілуіне негіз болып,
міндеттеменің орындалуына көмектесуден тұрады. Бірақ негізгі міндеттеменің
тиісінше орындалуының мақсаттарына жету құралы әр түрлі. Кей жағдайларда
борышқордың жауапкершіліктен қашуы негізгі міндеттемені тиісінше орындауға
әсер етеді, (айыппұл санкцияларын төлеуден), сондай-ақ басқа қауіп-қатерлер
мүлікті жояды (кепіл, мүлікті ұстап қалу), егер бұлар қосымша ауыртпалықпен
ұштасқанменде борышқорды осыған итермелейді. Негізгі міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің мазмұнының қалай құрылатындығына
қарамастан, тек негізгі міндеттеменің орындалуына көрсетілген әдістердің
көмегімен жету немесе борышқорға қосымша ауыртпалықтар жүктеу – бұлар
қамтамасыз ету әдістеріне не жауапкершілік шарасының құрамына кіреді, не
мұндай әдістер болып табылмайды. Мысалы, айып төлеу азаматтық құқықтық
жауапкершілік шарасына жатады, ол кепіл, кепіл болушылық жауапкершілік
шарасы болып табылмайды.
Борышқордың несие берушінің құқығынан айырмашылығы міндеттеме
бұзылғаннан келген шығынның орнын борышқордың барлық мүлкінің есебінен
толтыру, азаматтық-құқықтық жауапкершілік принципіне негізделіп,
міндеттемені қамтамасыз ету үшін арнайы шараларды қолдану тез арада
болмайды.
Міндеттемені қамтамасыз ету туралы жалпы ереже тек қамтамасыз ету
шараларын қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Сондай-ақ қандай да бір міндеттеме
осы аталған немесе басқа да нақты әдістермен қамтамасыз етілуі үшн
тараптардың келісімі немесе қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдар мен
тараптардың келісімімен көрсетілуі мүмкін (мысалы, кепіл, айып төлеу,
мүлікті ұстап қалу бұлар заңмен) ал басқалары – тараптардың келісімімен
(кепіл пұл) бекітілуге жатады.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кей әдістері (айып төлеу, кепіл пұл)
міндеттемені орындамаумен тікелей және сөзсіз байланысты болып қосымша
мүлкінен айырумен, міндеттемені орындамаған немесе тиісінше орындамаған
тұлғаларға жүктеліп бір уақытта заңды жауапкершілік шарасы болып табылады.
Басқалары (кепіл, мүлікті алып қалу, кепілдік және кепіл болушылық)
жауапкершілік шарасына жатпайды, сондай-ақ олардың қолданылуы тараптардың
келісімімен немесе заңда көрсетілген міндеттемені қамтамасыз ету
жағдайларына келген және олардың негізінен пайда болғанын дәлелдеудің жеке
процедурасымен байланысты.
Сонымен қатар міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін арнайы әдістер
тәжірибелік қолдану аясында бірдей емес. Мысалы, тауар жеткізуші сатып
алушыға аккредиттік төлем нысанымен акцептік төлем нысанына жүйелі түрде
тауар төлемін ұстайтын тұлғаның ауыстыруға құқығын көрсетеді. Бұл сатып
алушымен тиісінше орындауды қамтамасыз етудің бір әдісі, оның міндетті
тауарға өз уақытында төлем төлеу болып табылады. Бірақ бұл қолданыстағы
заңдармен тек тауар жеткізілім қатынастарына қолданыл-ғандықтан аккредиттік
нысан ақша есебінің дұрыс нысаны ретінде тараптармен таңдалып алынған жоқ.
Айып төлеу сияқты қамтамасыз ету құралының бұл төлем құралынан
айыпрмашылығы кез келген міндеттемеге қолданылуы мүмкін, ол кейбір әдістер
заңда тікелей көрсетілген немесе бұл оның табиғатынан тыйым салынған
міндеттемеге қолданылмайды3.
Бұл мағынада міндеттемені қамтамасыз ету әдістерінің өзі тағы да жалпы
және арнайы деп бөлінеді. Арнайы әдістер нақты қатынастардан бөлінбейді,
олар заңдармен белгіленген. Сондықтан бұл қатынастармен тек байланысы
қаралуы мүмкін? Жалпы әдістер азаматтық нормалармен бектіліген, оларға
жоғарыда айтылып кеткен айып төлеу, кепілдік аманат кепіл пұл жатады.
Бұл әдістер заңдық құырылымы бойынша құқық бұзушының міндетін мәжбүрлі
түрде жүзеге асыру мүмкіндігіне арналған мүлікті алдын-ала бөлумен
байланысты және байланысты емес болып бөлінеді. Осы айтылғандарды өз ішінде
бөлетін болсақ мүлікті алдын-ала бөлумен байланыстыға – кепіл және кепіл
пұл, аз байланысты емеске – айып төлеу, кепіл болушылық және кепілдік
жатады. Бұл жіктелудің тәжірибелік маңызы әр түрлі болып қамтамасыз ету
құралдарының бірыңғай емес тиімділігін анықтайтындығынан тұрады. Мұнда
алдын-ала бөлінген мүліктің есебінен орындауды мәжбүрлеп қамтамасыз ету
жеңіл әрі тиімді болады, мұндай бөліну алдын-ала жүргізілмейді. Құқықтық
табиғатында осы әдістер заңды жауапкершілік шарасы болып табылатын және
болып табылмайтын болып бөлінеді. Жауапкершілік шарасы болып
табылмайтындарға – кепіл, кепілдік және кепіл болушылық кіреді. Айып төлеу
кепіл пұл кезінде құқық бұзушы белгілі бір мүліктік шығындарды шегеді.
Сондықтан да айып төлеу жалпы ережеде тікелей көрсетілген, яғни борышқор
кінәлі болған кезде, егер заңдарда немесе шартта өзгеше көзделмесе
міндеттемені орындамағаны немесе тиісті дәрежеде орындамағаны үшін жауап
береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде орындау үшін өзіне
байланысты шаралардың борышын қолданғанын дәлелдесе, ол кінәсіз деп
танылады. Ал кепілпұлға келетін болсақ анықталып міндеттеменің
орындалмауына жауапты тарап екінші тарапқа епіл пұл сомасын ескере отырып,
шекпен залалдық орнын толтыруға міндетті деп көрсетілген.
Кепілге салынған мүліктің есебінен, сондай-ақ кепіл болушылықтың немесе
кепілділіктің есебінен міндеттеменің өзінің орындалуына не жататындығы
талап етіледі, сондықтан да бұл қамтамасыз ету құралдарын жүзеге асыру
кезінде кінәлілік ескерілмейді және онымен тек міндетті қамтамасыз ететін
фактінің бұзылғандығын назарда ұстау керек. Кепілге салынған мүліктің
есебінен не кепіл болушылықтың немесе кепіл берушінің есебінен талап ету
айыптөлеу немесе міндеттеме кепілмен кепіл болушылықпен немесе кепілдікпен
қамтамасыз етілген тұлғаның тек кінәлілік кезінде шығынның орны толтырылуы
мүмкін.
Міндеттемелік құқықтың әрекет ету аясы бойынша қамтамасыз ету
құралдарының айырмашылығы кез-келген субъектілердің (айып төлеу, кепіл,
кепіл болушылық) арақатынасына міндеттемелерде тек азаматтардың қатысуымен
(кепіл пұл) және мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың арасында қолданылуы
мүмкін (кепілдік). Мұнда міндеттеменің жеке түрлерінің субъектілік құрамын
қоса отырып қамтамасыз ету құралдырының қолдану ара қатынасының таза
заңдылығы айқындалған.
Бірақ ары қарай болатындығы көрсетілсе міндеттеменің қамтамасыз етудің
жеке әдістерінің нақты тәжірибеде қолдануын білсек, ал егер кейбір арнайы
ережелерді ескерсек бұл қатынастар кей жағдайда тіпті тар қатынаста
қолдануға әкеп соғады.
Тәжірибеде ең көп кездесетін әрі маңыздысы айып төлеу болып табылады.
Бұған өзінің заңдық қасиеті бойынша тікелей кепілпұлмен жалғасады, ал
кепілпұлдың өз кезегінде кепілмен байланыстылығы бар екенін көрсетеді,
сондай-ақ кепіл болушылық ретінде қолданылатын әдістер басқа да барлық
әдістердің қатынасы бойынша ең қажетті құрал ретінде болады, бірақ
кепілдікпен белгілі бір ортақ мәнде болады. Сондықтан да айып төлеудің
артынша кепілпұл және кепіл, ал содан кейін кепіл болушылық және кепілдік
қаралады.
1.2. Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз етілуі
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдармен
және тараптармен келісімімен көрсетілуі мүмкін. Міндеттеменің орындалуының
құқықтық қамтамасыз етілуі бұл азаматтық құқыққа тән қасиет және азаматтық
құқықтан шығатын кез-келген шарттар (мәмлелер) міндетті түрде құқықтық
қамтамасыз етілуге жатады. (Міндеттеме туралы жалпы ережелер).
Міндеттемені қамтамасыз ету туралы жалпы ережелер тек қамтамасыз ету
шараларының қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Сол себептен қандай да бір
міндеттеме жалпы немесе басқада нақты шаралармен қамтамасыз етілуі үшін
тараптардың келісімі немесе заңдардың арнайы нормалары болуы қажет.
Міндеттеменің қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдар мен (Мысалы кепіл,
айып төлеу, мүлікті алып қалу) көрсетілуі сондай-ақ тараптардың келісімімен
(кепіл пұл) белгіленуі мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз етудің заңмен көрсетілген әдісінің бірі кепіл
(кепіл құқығы) заңмен көрсетілген. Кепіл түрі ретінде болып табылатын
ипотека және кепілзат осы міндеттемені құқықтық қамтамасыз етілуіне жол
береді. А.А.Вишневский қорытындысы бойынша кепіл туралы шарттың
тараптарының өкілеттілігінің көлемі бойынша кепіл құқығындағы ипотека –
кепілге салыған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың иелігінде
және пайдалануында қалатын кепіл түрі. Кепіл зат-кепілге мүлікті кепіл
беруші кепіл ұстаушының иелігіне беретін кепіл түрі болып табылады деп
көрсеткен4.
Міндеттеменің құқықтық қамтамасыз етілуіне қатысты әдісі ретінде
ипотеканың заң нормасында ипотека жылжымайтын мүлік ипотека деген атаумен
берілген.
Жылжымайтын мүлік ипотекасы – кепілге берілген жылжымайтын мүлік немесе
ондағы үлес кепіл берушінің немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында
қамтитын кепіл түрі. (Жылжымайтын мүлікті ипотекалық шарт арқылы жасайды).
Жылжымайтын мүлік ипотекасы міндеттемелерді қамтамасыз ету жолы ретінде
ипотекасын қолдану кезінде туындайтын қатынастарды реттейді.
Жылжымайтын мүлік ретінде – жер учаскелері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар
және жермен берік байланыстығы өзге де мүліктер, яғни ауыстырылуы олардың
мақсатына шектен тыс зиян келтірусіз мүмкін болмайтын объектілер танылады.
Ипотека міндеттемені қамтамасыз ететін болғандықтан бұл жерде негізгі
міндеттеме ұғымы анықталады. Негізгі міндеттеме – ипоекамен толық немесе
ішінара қамтамасыз етілген борыштық немесе өзге де міндеттеме ретінде
анықталған. Негізгі міндеттемені ипотекамен қамтамасыз етудің шектері
белгіленген. Ипотека кредит шарты немесе өзге де міндеттеме бойынша кепіл
ұстаушыға қарыздың негізгі сомасының толық немесе ипотека шартында
көзделген бөлігінде төмендеуін қамтамасыз етуі керек. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, кредит шартын қамтамасыз етуге белгіленген ипотека, сол сияқты
кредиторға кредиттің пайдаланылғаны үшін өзіне тиесілі сыйақының да
төленуін қамтамасыз етеді. Егер шартта өзгеше көзделмесе, ипотека кепіл
ұстаушының талаптарын оларды қанағаттандыру сәтіндегі көлеміне қарай:
негізгі міндеттемесінің орындалмауынан, мерзімі кешіктірілуінен немесе өзге
де тиісінше орындалмауынан келтірілген шығындарды өтеуді;
Негізгі міндеттеменің орындалмауы, орындалу мерзімінің кешіктірілуі
немесе өзге де тиісінше орындалмауы үшін айып (айып пұл, өсім) төлеуді;
Негізгі міндеттемеде не заң актілерінде көзделген бөгде адамның ақшаның
заңсыз пайдаланғаны үшін айып ақыны қоса қамтамасыз етеді. Ипотека сонымен
қатар: сот шығындарын және кепілге берілген мүліктен айып ақы өндіріп алуға
байланысты өзге де шығыстарды өтеуді; ипотеканы өткізу жөніндегі
шығыстардың өтелуін қамтамасыз етеді.
Кепілге берілген жылжымайтын мүлік ипотека шарты арқылы жасалады.
Ипотекалық шарт – негізгі міндеттемені айқындау туралы талаптардың келісімі
болып табылады. Ипотека шарты жазбаша нысанда жасалып, оған кепіл бермей
және кепіл ұстаушы, сондай-ақ кепіл беруші борышқор болмаса борышқор да қол
қояды. Ипотека шарты мемлекеттік тіркеудің объектісі ретінде мемлекеттік
тіркеуге жатады. Ипотека шартының мазмұнында:
кепіл беруші мен кепіл ұстаушының, сондай-ақ заттай кепілдердің аты-
жөні және тұрағы;
негізгі міндеттеменің мәні, оның мөлшері мен орындалу мерзімі, кепіл
берілген жылжымайтын мүліктің тізбесі;
ипотеканың мәні болып табылатын жылжымайтын мүлік сол бойынша кепіл
берушінің меншігі болып табылатын құқықтық атауы көрсетілуге тиіс.
Кепілге берілген жылжымайтын мүлікті меншіктен шығарылған кезде кепіл
ұстаушы өз таңдауына қарай:
кепілге берілген жылжымайтын мүлікті иеліктен шығару туралы мәселенің
күші жойылған деп тануын;
негізгі міндеттеменің мерзімінен бұрын орындалуын және кімнің меншігі
екеніне қарамастан, кепілге бекіткен жылжымайтын мүліктен айып ақы
өндірілуін талап етуге құқылы.
Кепілге берушінің құқықтары ипотека куәлігін беру арқылы растауы
мүмкін. Кепіл беруші жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлесі ипотеканың мәні
болып табылатын тұлға. Ипотека куәлігі оның заңды иесінің негізгі
міндеттеме бойынша орындалуды алуға және орындалуды алу мақсатында кепілге
берілген жылжымайтын мүліктен айып ақы өндіріп алуға құқығын куәландыратын
ордерлік бағалы қағаз болып табылады.
Ипотека куәлігі бойынша құқықтарды жүзеге асырудың шарттары және
міндеттемеліктердің орындалуы ипотека шартында көзделген өз құқықтарын
жүзеге асыру кезінде ипотека куәлігінің иесі оны кепіл берушіге көрсетуге
міндетті. Негізгі міндеттемені орындаған кепіл беруші ипотека куәлігінің
берілуін тиісті белгінің соғылуын талап етуге құқылы.
Ипотека куәлігі кепілге беру басқа тұлғаға берілу арқылы ипотека
осындай тұлға мен ипотека куәлігінің заңды иесі арасындағы кредит шарты
немесе өзге де міндеттемені қамтамасыз ету үшін кепілге берілуі мүмкін.
Ипотека куәлігін кепілге берумен қамтамасыз етілген міндеттеме орындалмаған
жағдайда ипотека куәлігінің кепіл ұстаушысы ипотекамен қамтамасыз
етілген негізгі міндеттеме бойынша құқықтардың өзіне берілуін талап етуге
құқылы.
Сонымен бірге жалжымайтын мүлік ретінде қаралатын жер учаскелерін
кепілге салу көрсетіліп кеткен. Кепіл құқығы басқа қамтамасыз ету
құралдарына қарағанда қолдану аясы өте кең көлемде болады. Жер учаскесі мен
жер пайдасының құқығын кепілге салуға меншік құқығымен немесе жер пайдалану
құқығымен тікелей жер учаскесі кепіл нысанасы болуы мүмкін. Жер учаскесін
және жер пайдалану құқығын кепілге салуды шектеу жер учаскесіне немесе жер
пайдалану құқығына қатысты мәліметтер жасауға тыйым салынған жағдайларда
жер учаскесін және жер пайдалану құқығын кепілге салуға жол берілмейді. Бұл
табиғи салынған жағдайларға жалпы пайдаланылатын; қорғаныс мұқтаждықтарына
берілген; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар; қызметтік жер иелігі жатады.
Бұлар ипотекалық кредитті қамтамасыз ету үшін жер учаскелері және жер
пайдалану құқығының кепілін бекітеді. Кепіл пәні ретінде кепіл берушінің
жер пайдалану құқығы; жеке меншік құқығы болатын жер учаскелері; сондай-ақ
ортақ меншік немесе ортақ жер пайдалануға болатын жер учаскелер болуы
мүмкін. Жер пайдалану кепілі тұрақты жер пайдалану құқығына аренда
нысанында және аренда шартының мерзіміндегі уақытша ұзақ мерзіміндегі жер
пайдалануға қатысты жүзеге асырылады. Кепілге салуға қарай жер учаскесінің
бір бөлігін нысаналы мақсатқа сай пайдалану мүмкін болса жер учаскесінің
бұл бөлігін жер пайдалану кепілге салуға жол берілмейді. Бөлінетін жер
учаскесінің бәрін, кепілге салынатын жер учаскесінде орналасқан үйді
(ғимаратты) қоса кепілге салмайынша жер пайдалану құқылы кепілге салуға жол
берілмейді. Бөлінбейтін жер учаскесінде осындай жағдайда болады. Жер
учаскесін жалға беру нысанында ұзақ мерзімді уақытша жер пайдалану құқығын
жалдау шартының қолдану мерзіміне кепілге салуға болады. Қысқа мерзімді
өтеуші уақытша Жер пайдалану құқығы кепілге салуға жол берілмейді.
Кепіл болушы болуы мүмкін: жер учаскесіне жеке меншік құқығы бар
мемлекеттік емес заңды тұлғалар және жеке тұлғалар; жер учаскесіне жер
пайдалануға құқығы бар мемлекеттік емес заңды тұлғалар және жеке тұлғалар
болады.
Кепіл алушы заңды тұлға және жеке тұлға болуы мүмкін. Шартты жер үлесі
кепіл пәнінен дербес болып табылады.
Жер учаскесін немесе жер пайдалану құқығын кепілге салу –
міндеттемелердің орындалудың қамтамасыз етудің кепіл шартына негізделген не
заң актілерінің негізіндегі әдісі, оған сәйкес борышкер кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттемені орындамаған жағдайда несие берушінің (кепіл
ұстаушының) кепілге салынған жер учаскесінің немесе жер пайдалану құқығының
құнынан, осы жер учаскесі немесе жер пайдалану құқығы тиеселі тұлғаның
(кепіл берушінің) басқа несие берушілері алдында қайтарып алуға басым
құқығы болуды түсінеміз.
Сондай-ақ жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы не арнайы жағдайлар
жасалып кеткен. Жылжымалы мүлікке заңды құқықтарға бар жеке және заңды
тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыру және қорғау мақсатында осындай мүлік
кепілін тіркеу шараларын көрсеткен.
Жылжымалы мүлік кепіл тіркеу – жылжымалы мүлік кепілінің тізіміне
келіп талаптары бар шарттағы немесе өзге шарттағы мәліметтерді енгізу
жөнінде жылжымалы мүлік кепілін тіркеу кезінде туындайтын қатынастарға
қатысушылардың іс-әрекеттерінің жиынтығын білдіретін, тіркеуші органның
жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы куәлік берді немесе басқа да іс-
әрекеттер танылады.
Жылжымалы мүлік кепілін тіркеудің кепіл берушінің аталған мүлкіне
үміткер кепіл ұстаушылардың талаптарына қатысты кепіл ұстаушының талаптарын
қанағаттандырудың кезектілігін заң актілерінің ережелеріне сәйкес
белгілейді.
Әрбір алдыңғы тіркелген ұстаушы барлық өзінен кейін тіркелген кепіл
ұстаушылардың алдында, сондай-ақ мүліктің тіркелмеген барлық кепіл
ұстаушыларының алдында міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету кезінде
басымдыққа ие болады.
Міндеттеменің құқықтық қамтамасыз етілуін міндеттеменің орындалуының
тиімді әрі дұрыс жұмыс істеуіне септігін тигізеді. Сондай-ақ заң
шығарушылар тікелей қамтамасыз ету әдістерінің жиынтығына және несие беруші
мен борышқордың мүддесіне негіздеп тиісті заң нормаларын шығару керек.
Кепіл институты бірнеше жүз жыл бұрын пайда болды. Б.з.д. ғасырда
Вавиһонда әртүрлі құндылықтарды алып сауда беретін банкирлер болған. Кепіл
сонымен қатар б.э.д. ІІ ғасырдағы Индия заңдарының қайнар көзі Ману
заңдарында да айтылады.
Ежелге Римде алғышқы кепіл институты фидуция болады. Ежелгі кезеңде
мүлікті қайтару міндеттемесінің моральдық маңызы болды. Оны бұзған несие
беруші қатал жазаланды. Кейінірек міндеттемені орындаған борышкерге несие
берушіге мүлікті қайтару туралы талап қою құқығы берілуі (actіo Fіducіa)5
Ресейде кепіл құқығы ХІV-ХV ғасырларда қалыптасты. А.С.Звоницкийдің
айтуынша кепіл туралы алғашқы атаулар ХІІІ-ХІV ғасырлардағы актілерден
көрінеді, яғни Новгород немесе Псков облыстарының актілерінен.
Ресейде 1800 жылы кепіл туралы ереже өзгерді. Бұл банкроттық жарғысының
шығуына байланысты болды. 1800 жыл жылжымайтын мүлікті кепілге қою үшін
нотариальдық куәлендіру міндеті енгізіледі. Бұл тәртіпті сақтамағанда кепіл
жарамсыз деп танылады. Бұл тәртіпті сақтамаған кепіл жарамсыз деп танылады.
Осы тәртіп 1917 жылғы революцияға дейін әрекет етті.
Кепіл институты кең қолдау тапқан жоқ немесе міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету әдісі ретіндегі әрекет етуші құрал болған жоқ, өйткені
арнайы заң кеше берушінің кепілге салынған мүлікке талап қоюын шектеді.
2. Кепілдің ұғымы және құқықтық табиғаты
1. Кепілдің құқықтық мәні
Кепіл құқықтық “тарихының” ерекшелігі оның табиғатынан анықтауда екі
мыңнан астам жыл бойы таластың жүруінде. Сондықтан кепіл құқығының
теоретикалық және практикалық мәселелерін мазмұндауға кірісер алдында
кепілдің тарихын қысқаша қарастырып кеткен орынды. Бұл қазіргі кезеңдегі
кепіл құқығы үшін тән белгілерді айқынырақ айқындауға мүмкіндік береді.
Рим құқығына кепілдің дамуының бірінші кезеңінде несие берушінің
мүддесі басымырақ болды. Борышқордың мүлкі (мысалы, имениесін салу)
манципация бойынша кепіл несие берушінің меншігіне берілген. Бір мезгілде
тараптар арасында келісім жасалған, ол бойынша кепіл несие берушісі
борышқор мезгілінде борышын өтеген жағдайда борышқорға кепіл мәнін қайтарып
беру міндетін өз мойнына алған. Бұл ретте несие берушінің меншігіне өзінің
мүлкін бере отырып борышқор едәуір дәрежеде борыштық міндеттемесін
қамтамасыз етті. Мұндай қатынастар тек сенімде (fіdes) ғана қалптасты.
Сондықтан бұл кепіл түрі фидуций атауын алды. Рим құқығының классикалық
кезеңінде пигнус (pіgnus) және ипотека (nypoteca)1 секілді кепіл нысандары
басымдырақ дамыды. Кепілдің пигнус нысаны кезінде борышқор, фидуции
кезіндегі сияқты міндеттемесін қанағаттандыру мақсатында өзінің мүлкін
несие берушіге берді, бірақ меншігіне емес, оның иелігіне берді. Ал,
борышқордың өзі кепіл несие берушісінің келісімімен затты пайдалану құқығын
сақтап қала алады, мысалы, жалға алушы ретінде. Ипотеканың пигнустан
айырмашылығы ипотека кезінде кепіл несие берушісіне кепілге салынған
мүлікті иелену құқығы өткен жоқ, ал борышқорда сақталынып қалды. Рим
ипотекалық құқығы ипотеканың мемлекеттік органдарына тіркелуін анықтаған
жоқ, бір мүлікті қайта кепілге салуға байланысты мәселелер кепіл ұстаушының
басымдылығы мен ипотека туралы келісімде шешілді. Рим құқығына талап ету
құқығын кепілге салуда, тауары бар қойма және дүкендерді кепілге салуда
белгілі болған.
Рим құқығындағы кепіл қатынастарының табиғатына қатысты Рим құқығының
Ресейлік цивилист-зерттеушілері әр түрлі қорытындылар жасалғандығын және
нәтижесінде жалпы алғанда кепіл құқығының құқықтық табиғатын бағалауға әр
түрлі тәсіл ұсынғандықтан ескерген жөн.1
Атап айтқанда, А.С.Звоницкийдің пікірі бойынша, “затқа құқық және
міндеттілік құқықтар арасындағы шекте бола тұрып, өзінде тұлғаның затқа
тікелей билік қатынасын қамти отырып, кепілдің заңи табиғаты барлық
теоретикалық жүйелер үшін елеулі қиындықты әкелуде және әр түрлі цивилистік
теорияларға кедергі болып отыр.
Рим құқығының қайнар көздерінде кепілдің табиғатына екі түрлі
көзқарастар болуына себептер тапқанмен, кейбір авторлар римдік кепіл
құқығының заттық сипатта екендігін кесімділікпен көрсетуде. Г.Дернбург,
Юстинианға сілтеме жасай отырып, ескереді: “Кепіл құқығы заттық құқық болып
табылады. Расында, бөтен біреудің заттарына басқа заттық құқықтарға
қарағанда басқа түрде болады, өйткені оның мақсаты пайдалану және табыс
табу емес, бірақ заттың өзін оқшаулауға уәкіл етеді. Осыған байланысты
кепіл құқығының мақсаты несие берушімен затты тікелей және ұзақ мерзімге
байланыстырады және осылай оны несие берушінің билігіне бағындырады. Осыдан
кепілдің заттық құқық мәні тұрады”.
Революцияға дейінгі орыс әдебиеттерінде ғалымдардың едәуір көпшілігі
кепілді заттық құқық ретінде қарастырған. Азаматтық заңдар жинаған
құрыстырушылар кепілді заттық құқық қатарына жатқызған және оларды былай
анықтаған: “Кепіл талапты мүлікпен қамтамасыз ету болып табылады және
борышқор міндеттемені орындамаған жағдайда сенім білдірушіге салынған
мүлікпен өзін басымдырақ қанағаттандыру құқығын береді”.
Ф.Мейер керісінше ойлаған, оның пікірі бойынша кепіл міндеттемені
қамтамасыз етудің, бір әдісі ретінде кепілге құқығы бар тұлға шарт бойынша
борышқор ұқыпсыз болған кезде кепіл мәні болып табылатын затты сату арқылы
алынған қаражатпен қанағаттандыру алуға құқылы, сондықтан кепіл бөтен
біреудің затына құқық ретінде көрінеді.
В.Гантовер көрсеткендей, кепіл әрқашан айрықша және дербес түрде
болатын басқа заттық құқықтар сияқты дербес мәнге болмаған, кепіл басқа
құқықты қамтамасыз етуге ғана қызмет еткен, онсыз кепілдің өздігімен өмір
сүруі мүмкін емес, керісіншеәрқашанда бастапқыға қосымша, акцессорлық мәнге
ғана болған.
Г.Ф.Шершеневич, кепіл
құқығын заттық құқық ретінде анықтаманың жақтаушылардың ізбасары бола
тұрып, Г.Гантовер сияқты басқа заттық құқықтан айыратын кепіл құқығының
кейбір ерекшеліктеріне назар аударған, ең алдымен басқа заттық құқықтарға
қарағанда кепіл құқығының дербес мәнге ие болмауына назар аударған кепіл
құқығы міндеттеме бойынша құқыққа тәуелдікте болады. Кепіл құқығы кепіл
ұстаушыға кепідге салынған затты иелену де, пайдалану да құқығын бермейді.
Оның есесіне кепіл құқығы субъектіге басқа заттық құқықтарға қарағанда
анағұрлым артығырақ құқық береді - ол меншік иесін оған тиісті меншік
құқығына айыруға апарып соғуы мүмкін.
Өйткені, ғасырдың аяғында заңи әдебиеттерде кепіл құқығының табиғаты
бойынша орнаған пікір-таласты қорыта келе, К.Аненков ескереді Ресейлік
цивилистер көзқарасының арасындағы айырмашылық ең басты мынадан көрінеді,
олардан кейбіреулері кепілді жеке құқыққа (яғни, міндеттемелік)
жақындатқан, ал басқаларының пікірі бойынша, керісінше, кепіл құқығы заттық
құқық болуы керек, ал үшіншілердің пікірі бойынша, ол заттық құқық ретінде
сипатталғанымен, оның мұндай сипаты заңда әбден жетілмеген болып көрініс
табады. Жалпы оның пікірі бойынша революцияға дейінгі цивилистердің
арасында кепіл құқығының табиғатына қатысты бірыңғай көзқарастығы болмауы
көп жағдайда ол кездегі заңдардың жетіспеушіліктері де. К.Аненковтың өзі
кепіл құқығында мынаны таниды: “заттық құқықтық белгілерін иелене отырып
заттық құқыққа қарағанда жеке құқықтың сипатында болады, бұл кепілге
салынған мүліктен ақы өндіріп алу кезінде оның үшінші тұлғаларға қарсы
күшке ие болуында сондай-ақ онымен салынған мүлікке билік ету бойынша
меншік иесінің құқығын шектеуге байланысты”.
Егер шетелдік заңдардағы кепіл құқығына иеленетін болсақ, онда
көпшілік құқықтық жүйелерде кепіл заттық құқықтық бір түрі ретінде
танылады, бұл атап айтқанда кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша
борышқор банкрот болған кезде, кепіл мәні болып табылатын мүлік, конкурстық
массаға енгізілмейді (шамасы, борышқорға тиісті емес мүлік ретінде) ал
несие берушінің қамтамасыз етілген талабы кепілге салынған мүлік есебімен
конкурстық несие беруші тәртібінде емес, кәдімгі тәртіпте
қанағаттандырылады. Англо-американ құқықтық жүйе бойынша жылжымайтын
мүлікті кепілге салу екі нысанда жүзеге асырылады: Pawn және mortgage.5
Бірінші жағдайда кепіл мүлікті кепіл ұстаушының иелігіне берумен жүреді.
Кепілдің екінші нысаны фидуциарлық мәміле түрінде болады, ол бойынша несие
беруші кепілге салынған мүліктің меншік иесіне айналады. Бірақ, борышқор
кепілмен қамтамасы міндеттемені атқару кезінде, ал меншік құқығы тағы да
кепіл ұастаушыға беруге міндетті. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының
азаматтық заңдары бойынша кепіл құқығы міндеттемелік құқық болып табылады.
Бұл туралы атап айтқанда, ҚР азматтық кодексі жалпы бөлімінің кепіл туралы
нормаларымен құрылымдық орналасуы дәлелдейді: кеплі туралы ереже
“Міндеттемелік құқық” 3-ші бөлімінің 18 тарауында “Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету” орналасқан. Ал, “Меншік құқығы және өзге де заттық
құқықтық” 2-ші бөлімінде кепілдік қатынастарды реттеуші қандай да бір
нормалар жоқ.
Кепілдің міндеттемелік құқықтық сипатта екендігі кепіл қатынастарын
реттеуші кейбір айрықша ережелердің кодекс мәтініне енгізілуімен
расталадлы. Мысалы, ҚР Азаматтық кодексінің жалпы бөлімінің 301 бабы Ш-
тармағына сәйкес тек заттар ғана емес, сондай-ақ мүліктік құқықтар
(талаптар) кепіл мәні болуы мүмкін. Бәрімізге мәлім мүліктік құқық
өздігінен өздік объекті ретінде ешқандай жағдайда заттың құқықтық пәні бола
алмайды. Мысалы, кепіл ұстаушы кепіл туралы шарт бойынша өзіне тиесілі
құқықтарды несие берушінің құқықтарын беру туралы ережені сақтай отырып
талап етуді беру жолымен басқа тұлғаға бере алады (339, 347-баптар).
Сонымен қатар, талап беру — таза міндеттемелік-құқықтық институт. Заттық
құқықта басқа тұлғаға цессия тәртібінде берілмейді.
Цивилистік ғылымда кепіл институтының қай құқық саласына жатқызылуы
жөнінде, яғни кепіл заттық құқыққа жата ма әлде міндеттемелік құқыққа жата
ма деген қызу пікірталас жүрген болатын.
Соңғы кезде Қазақстандық авторлар Е.Б. Осипов пен М.К. Сүлейменов
кепіл заттық —құқықтық сипатқа ие деген көзқарас басым болып тұр. Бүл
жағдайды азаматтық құқық теориясында және заң шығарушылық жүйесінде болған
өзгерістер дәлелдей түседі дейді. Ары қарай М.К. Сүлейманов пен Е.Б.Осипов
сол өзгерістерге кеңірек тоқтап және кепіл құрылымына талдау жасай келе,
кепіл табиғаты екі жақтылық нысанда мойындалуы тиіс. Яғни кепіл екі түрлі
қатынасты тудырады: бір жағынан кепіл берушілермен кепіл ұстаушының
арасында, екінші жағынан кепіл ұстаушы мен зат арасында. Демек, кепілді
міндеттемені қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады деп
А.А.Вишневскийге сілтеме жасап тоқтайды.
Өз кезегінде А.А. Вишневскийде Д.А.Медведевке сілтеме жасай жоғарыда
айтылған Е.Б. Осипов пен М.К. Сүлейменовтың пікірін толық қолдап, кепілді
міндеттемені қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады
дейді.
М.И. Брагинский және В.О. Витрянский өз еңбектерінде кепіл табиғаты
таза міндеттемелік-құқықтық сипатқа ие, онда тек кепіл ұстаушы өз құқығын
қорғау үшін мүліктік құқықтық нормалардың кейбір тәсілдерінің таралуы ғана
көрініс табады деп өз көзқарастарындәлелдеу үшін олар бірнеше дәлелдер
келтіреді. Соның бірнешеуін келтіре кетейік.
Біріншіден, кепіл пәні болып Азаматтық кодекстің 336 бабына сәйкес тек
зат қана емес, сонымен қатар мүліктік құқықтарда (талаптар) саналады. Ал
мүліктік құқықтық өз алдына жеке объекті ретінде заттық құқықтық пәні
бола алмайды.
Екіншіден, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Міндеттемелердің орындалуының қамтамасыз етілуі 6
1.1 Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің
түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз 13
етілуі ... ...
2 . Кепілдің ұғымы және құқықтық табиғаты ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.1 Кепілдің құқықтық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Кепіл мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3 Кепілдік келісімдердің ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2.4 Кепіл ұстаушының құқығын жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.5 Қазақстан Республикасында кепілдік қатынастарды
құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3. Кепілдің жекелеген түрлерінің құқықтық ерекшеліктері ... ... ... 48
3.1.Кепілзат және ломбардқа зат салудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 48
3.2.Жылжымайтын мүлік ипотекасының ұғымы және заңдық базасы ... 52
3.3.Ипотекалық куәлік және ипотекалық несиелеудің ерекшелігі ... ... . 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Кіріспе
Өзектілігі: Мемлекетіміз Тәуелсіздік алған кезден бастап және еліміз
нарықтық экономикалық реформалар жағдайына көшуіне байланысты кәсіпкерлік
қызметті қолдау мен қорғаудың маңызы арта түсуде. Осы тұрғыдан алып
қарағанда, азаматтық құқық саласының кепілдік институтының маңызы арта
түсуде. Осыған дейін Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті заң тұрғысында
қолдау мен қорғаудың маңызы аса өзекті сипатқа ие болып отыр. Себебі,
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті реттеу мен қолдаудың құқықтық
негіздерінің мәні мен мазмұнының нарық жағдайында сандаған еседе арта
түсуде.
Осы орайда айта кету керек, осыған дейін Қазақстан Республикасында ең
аса сұраныспен қолданылатын тауарлардың бірі болып жылжымайтын мүлік болып
табылатындығы белгілі. Жалпы жылжымайтын мүлікті кепілге беру арқылы несие
алудың қазіргі кездегі әлеуметтік әрі экономикалық мәні бірнеше есеге аса
арта түсті деп айтуға толық негіз бар.
Қоғамдағы демократияландырудың бастама сәті жаңа дәуірінде құрылған
құқық жүйесінің азаматтық құқықтық бастамасын өзгерту болып табылады. Егер
біз өз мақсатымызды жүзеге асыруда дамуымыздың ішкі және сыртқы факторларын
таразыласақ, онда біздің дұрыс бағыт алуымызға мүмкіндік бар .
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары әлеуметтік, экономикалық және
саяси жүйелер өзгеріп экономика нарық кезеңге көшті.
Еліміздегі жүргізіліп жатқан құқықтық реформаларды әр саланы қамтып,
азаматтардың күнделікті өмір сүруіне қажетті құқықтық жағдай туғызды. Соның
бірі ретінде Қазақстан Республикасында қолданып жүрген нормативтік құқықтық
актілердің қолданыс аясы бойынша көлемдігі азаматтық құқық болып табылады.
Еліміз нарықтық экономикаға өту саласында мемлекеттік шектік
монополистік ролінен негізгі өндірушіден елімізде шығарылған тауарларды
жеткізушіге және бөлушіге және жеке бөлушіге экономикалық қатынастарды
жүргізу аясын кеңейтуге тыйым салудан бас тартты және азаматтық құқықтық
мүліктік қатынастарды реттеу аясының кең көлемде жүргізілуіне жол ашты.
Азаматтық құқықтық қатынасқа түсушілер арасында белгілі бір шартты
міндеттемелік қатынастар арасында құқықтық жағдайы болды, бұл қатынасты
реттеуге міндеттемелік құқық қолданылады. Міндеттемелік құқықпен нақты
тұлғалар арасындағы құқықтық қатынасты реттейтін яғни бір тұлға басқа
тұлғадан белгілі бір әрекетті жасауға талап етуге, ал екінші тұлға мұнда
қойылатын талапты орындауға міндетті мәнін белгілейтін құқық саласы екенін
көрсетеді.
Кепіл классикалық азаматтық-құқықтық институттардың бірі ретінде рим
құқығынан өз бастамасын алатын, өзінің көп ғасырлық тарихына ие. Кеңестік
құқықта кепіл нақтылы сипатта болады. Себебі экономиканың барлық аясына
мемлекеттік монополия орнатылғандықтан, оның дамуында тежелеу байқалады.
Атап айтқанда, бұл жағдай мемлекеттік кәсіпорындардың көбеюінде, банкілік
аяда коммерциялық несие берудің жоқтығында, мемлекеттік кәсіпорындардың
құқықтық қабілеттілігінің шектелуінде, олардың негізгі қорларынан ақы
өндіріп алуға заңмен тыйым салынуында және тағы басқа кері факторлар
нәтижесінде кепіл институты өз мәнін төмендете бастады және жөнді қолданыс
таппады.
Қазақстанның егемендігін алғаннан кейін және экономикада нарықтық
өзгерістер жолын таңдағаннан кейін міндеттемелік құқықтың, сонымен бірге
міндеттеменің атқарылуын қамтамасыз ету әдістерінің рөлі өсе бастады.
Қазіргі жағдайда экономика үшін өтпелі кезеңге сай кері әсерлер, атап
айтқанда, инфляция, өндірістің дамуының төмендеуі, шығарылған тауарларға,
көрсетілген қызметпен жасалған жұмыстарға мезгілінде ақы төлемеу,
міндеттеменің атқаруын қамтамасыз етудің бұрыннан белгілі әдістерінің
кеңімен қолдану, мысалы, тұрақсыздық, өз мәнін өтеу қаржысы болмаса, айып
немесе өсім төлеу үшін ақша қаражатын қайдан алады.
Бұл мағынада кепілдің келесі басымдылықтары бар: біріншіден, мүлікті
кепілге салу шарты борышқор несие берушімен есеп айырысқанша осы мүліктің
сақталуын қамтамасыз етеді. Кепілге салынған мүліктің бағасы инфляция
деңгейі өсуіне сай пропорционалды өсіп отырады. Екіншіден, борышқордың
мүлкін кепілге салу несие беруші кепіл ұстаушының басқа несие берушілер
алдында кепіл мәні есебінен өз талаптарын қанағаттандырудың басымдылық
мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Үшіншіден, мүліктен айырылып қалу нақты қаупі
борышқор үшін өз міндеттерін тиісті түрде атқаруға жақсы ынталандыру болып
табылады.
Сонымен, кепіл міндеттемелердің атқаруын қамтамасыз ету әдістерінің
арасында айрықша орын алады және оның қолданылуы кәсіпкерлік, сондай-ақ
шаруашылық аяларында тиімді болып табылады.
Қазақстан реформаланып жатқан экономикасына адекватты жаңа заң базасын
құру қажеттілігі туды. Соның нәтижесінде 27.12.1994 жылы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің жалпы бөлімі бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар (атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің
23.12.1995 жылғы “Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы” заң күші бар жарлығы)
қабылданды, олар арқылы кепіл институтын реттеуде елеулі өзгерістер жүрді,
осылар берілген жұмыста қаралады.
Осы жұмыстың мақсаты — бұл Қазақстан Республикасындағы кепіл
институтын және оның біздің мемлекетімізде практикалық қолданылуын зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін алдыма келесідей міндеттер қоямын:
- міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері міндеттемені
орындауға немесе тисінше орындауға әсер ететін мүліктік сипаттағы
шаралар болып табылатындығын анықтау;
- кепілдік құқықтың пайда болуына әсер ететін фактілерді
анықтау;
- кепіл институтының азаматтық құқытық қатынастардағы орнын анықтау;
- ипотеканы кепілдің бір түрі ретінде құқықтық реттеудің ерекшелігін
ашып көрсету;
- ипотеканың қазіргі таңда азаматтардың өздерінің үй мәселесін шешудің
негізгі бір жолы ретінде құқықтық қамтамасыз етілуін ашып көрсету;
- айналымдағы тауарларды кепілге салуды құқықтық реттеудің жағдайларын
ашып көрсету;
- ломбардқа зат салудың ерекшеліктерін көрсету;
- кепіл институтының теориялық және құқықытық аспектілеріне байланысты
өзекті мәселелерді жан-жақты қарастыру.
Берілген жұмыс өзінде екі тарауды мазмұндайды, олардың әрқайсысы
бірнеше бөлімдерден тұрады.
1-тарау кепілдің ұғымын және құқықтың мәнін, кепілдік келісімдердің
ұғымын және түрлерін және Қазақстан Республикасындағы кепіл қатынастарын
құқықтық қамтамасыз етуді қамтып көрсетеді.
2-тарау құқықтық режимдерінде бір-бірінен айырмашылығы бар кепілдің
жекелеген түрлеріне арналған. Атап айтқанда, кепілдің келесі түрлері:
Жылжымайтын мүлік ипотекасы;
Кепілзат және ломбардқа заттарды кепілге салу.
Осы жұмыстың негізінде заң құжаттарынан басқа, А.С.Званицкий,
О.С.Иоффе, М.К.Сүлейменов, В.С.Толстой, А.А.Вишневский, С.Я.Сорокина және
тағы басқа көптеген отандық, сондай-ақ шетелдік заңгер ғалымдардың
еңбектері алынған.
І . МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
1. Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің
түсінігі және түрлері
Азаматтық құқықтың нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда
міндеттемені ерікті және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде
міндеттемені орындамау немесе тиісінше орындамау орын алатыны тағы шындық.
Осыған байланысты заң міндеттеменің орындалуына арнайы шаралар
қолданылады, оларды міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп
атауға негіз бар. Бұл әдістер міндеттеме орындалмаған жағдайда борышқорға
қосымша қарыз ретінде жүктелуден тұрады, не борышқормен қатар үшінші
тұлғаны міндеттемені орындауға итермелейді. Мысалы, кепіл болушылық не
мүлікті резароке қылдыру кезінде міндеттемені орындау баспаның есебінен
жүргізілу (айып төлеу, кепіл), не белгілі бір ақша сомасын төлеу бойынша
өкілетті органмен міндеттеменің берілуі мүмкін (кепілдік).
Тараптарға жүктелген міндеттілерді тиісті дәрежеде орындауға әсер
ететін әдістер заңдармен анықталады немесе тараптардың келісімімен
бекітіледі.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің біразы негізі
міндеттеменің сипатына байланысты болады және негізгі міндеттемені
жарамсыздық кезінде немесе әрекет етуін тоқтатқан жағдайда оның маңызының
да тоқтатылуы көрсетеді.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін әдістер несие берушінің
мүддесіне бекітіліп және қамтамасыз етудің барлық әдістері санкция түріне
жатпайтындығын көрсетеді, бірақ барлығы борышқорға тура және жанама қосымша
жүктеулерді құрады. Мысалы, борышқордың кепілге салынған мүлкінің есебінен
несие берушінің кепілі беру кезінде оған өзінің қарсылығын өтеуге құқылы.
Бірақ осы мүліктің есебінен шығынның орнын толтыру, несие берушінің
айыпталуы бойынша қосымша талабы өтелуі мүмкін. Мүлікті пайдаланудан және
иеленуден алудың өзі борышқордың мүддесі жанынан қосымша кедергілер келуі
мүмкін екендігін көрсетеді1.
Міндеттеме бойынша құқықтарды жүзеге асыру тек субъектінің еркіне ғана
емес, борышқордың еркіне де байланысты болады. Міндеттемеден (шартқа
негізделген) бөтеннің әрекетіне құқық пайда болуы мүмкін, яғни бұл
борышқормен орындалатын әрекетті жалпы ереже бойынша міндеттемені орындауға
мәжбүрлемейтін талап ету құқығын береді. Бұл ереженің бір ғана артықшылығы
меншік құқығы немесе өзге де заттық құқықтарды қорғау әдістерінен шығатын
заттардың жеке-анықталған қатынастарындағы міндеттеменің шын мәнінде
орындалуын мәжбүрлеу мүмкіндігіне алып келеді. Міндеттемемен әрекет жасау
жалпы ереже бойынша белгілі бір тәуекелдің дәрежесімен міндеттемелік
қатынастар бойынша міндеттемені орындауға беруді, міндетті тұлғаның еркімен
жүзеге асырылатынын белгілейді.
Міндеттемені қамтамасыз ету азаматтық құқықтың дәстүрлі институты болып
табылады. Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдісі
дегеніміз борышкер шарт бойынша өзіне алған міндеттемесін орындамаса немесе
мардымсыз орындаған жағдайда несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруға
қосымша кепілдікті бекітетін заңмен немесе шартпен қарастырылған мүліктік
сипаттағы арнай шара болып табылады.
Сонымен міндеттеме – құқықтық қатынастардың бір түрі болып
табылғандықтан олар мәжбүрлік сипаттағы шаралармен қорғалады. Бұл шаралар
өте әртүрлі және көптеген міндеттемемен бірге болғандықтан жалпы шара деп
аталады. Бұл жерде барлық жағдайлар заңмен, шартпен немесе белгіленген
қатынастың өзінің сипаттамасымен тыйым салуды қолдануға жататындығы
айтылады.
Бірақ олардың барлық жиынына қарамастан бұл шаралар әрқашанда қажетті
әрі тиімді жағдай жасауға әрекетсіз болады. Мынандай жағдай болуы мүмкін,
борышқор міндеттемені орындамайды, бірақ несие берушіге ешқандай шығын
келмесе, не шығын келсе, осы және басқада себептермен олардың көлемін
дәлелдеу жағдайы жоқ екенін көрсетеді. Онда шығындар туралы талап тіпті
ұсынылмайды немесе іске аспайтын болып қалады.
Несие берушіге шығын келгеніне және орындау құжаты бойынша борышқордағы
бар мүліктің талап етілуіне қарамастан міндеттемені орындауға тапсыру үшін
және арнайы сипаттама болатын қосымша шараларды қамтамасыз ету үшін
міндеттемеге қатысушылардың өздерімен анықталуға жататынын заң шешеді. Егер
міндеттемені тиісінше және өз уақытында орындауға ерекше мүдделі мемлекет
қарайтын болса, онда міндеттеме арнайы қамтамасыз ету шараларымен не заңның
тікелей көрсетуі бойынша, не міндеттеме негізінде оларға жазылған келісім
бойынша қамтамасыз етіледі.
Сондай-ақ несие беруші міндеттемелік қатынас бойынша борышқормен
орындалмаған міндеттемеге байланысты туындаған шығынды талап етуге құқылы.
Жалпы ереже бойынша кез-келген міндеттеменің орындалуы заңға көрсетілген
жағдайда орындалуын мәжбүрлеу тәртібімен міндеттеменің талап етуге немесе
міндеттеменің бұзылғандығын борышқордың барлық мүлкінің есебінен өндіруге
несие берушінің құқығы қамтамасыз етілгендігін білдіреді.
Заңда немесе шартта көрсетілген жағдайда міндеттеменің орындалуы
қамтамасыз етудің жалпы шарасына қосымша (міндеттеменің орындауынан келген
барлық шығынды борышқордың барлық өзінің мүлкінің есебінен өтеуі
жауапкершілік түрінде) міндеттеменің орындалуына көмектесуші ерекше құрал
ретінде қолданылады. Бұл құралдар азаматтық құқығына міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп аталады.
Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері деп
– заңда және шарттарда көрсетілген мүліктің сипаттығы міндеттемені
борышқордың тиісті дәрежеде орындалуына әсер ететін және несие берушінің
мүддесін қорғауды жеңілдететін арнайы шаралар түсіндіріледі.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің басқаша түсінігін
О.С.Иоффе былай деп анықтайды, міндеттеменің орындалуына қолданылатын жалпы
сипаттағы шаралардан басқа, арнайы қосымша сипаттағы шаралардың кез-келген
міндеттемеге қолданылмай, тек заңдар мен немесе тараптардың келісімімен
ерекше түрде бекітілген міндеттемеге қолданылуын айтамыз. Бұл жердегі
арнайы қамтамасыз ету шараларынан міндеттемені қамтамасыз ету әдістері
деген түсінік пайда болады.2
Сонымен қатар бұл шаралар ереже ретінде мақсатына сәйкес жиналады және
былай бөлінеді:
Борышқордың жауапкершілік дәрежесінің артуы және залалдың мөлшерінің
барлық немесе оның жартысынан жеңілдеуді – бұл шараға міндеттемені тиісінше
орындамаған немесе орындамаған жағдайда төленетін айыппұл немесе мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсім түріндегі алып төлек кіреді;
борышқордың жауапкершіге үшінші тұлғаларға және орындауға міндетті
тұлғалардың санына таратылады – бұл шараларға кепілдік және кепіл болушылық
жатады;
белгілі бір заттардың есебінен несие беруші өзінің талабын
қанағаттандыруға берілген артықшылық құқығы (“жекелігіне сенбеймін, заттың
құнына сенемін”) – бұл шараға кепіл жатады;
борышқордың міндеттемені орындаудан бас тартқан жағдайда несие
берушіден қайтарымсыз аванс алуға – бұл шараға кепілпұл жатады;
борышқордың ақшалай міндеттемені қарсы орындауға дейінгі (қарсы) немесе
затты беру міндеттемесі бойынша несие берушіге міндеттемені орындамау
құқығы ұсынылады – бұл шараға борышқордың мүлкін алып қалу жатады.
Міндеттемені қамтамасыз ету әдістері айып төлеу, көлемінде, кепілдік,
кепіл болуышылық, кепіл немесе мүлікті алып қалу сияқты әдістермен ғана
шектелмейтіндігін қажетті түрде ескеру керек.
Сонымен қатар міндеттемелік құқық туралы басқа да әрекеттерде
міндеттемені қамтамасыз ету жайлы басқадай түсініктер беріліп кеткен. Соның
бірінде міндеттемені қамтамсыз етудің әдістерін “қамтамасыз ету нысандары”
деп көрсетіп кеткен. Осы айтылған түсінікке тоқтап кететін болсақ.
Міндеттемені қамтамасыз етудің нысандары азаматтардың арасындағы
қатынастарда борышқордың міндеттемені өз еркімен немесе дұрыс орындамаған
жағдайдан туындайтын құбылыстардан несие берушінің өзінің мүддесін сақтауды
белгілеуге және несие берушіге оның құқығын жеңіл әрі тиімді жүзеге асыру
үшін кепідік береді. “Қамтамасыз ету нысандары” кей жағдайларда басқада
қызметтерді орындайтынын атап айтатын болсақ, “дәлелдемені шарт жасау
фактісі ретінде жеңілдету (мысалы, азаматтардың арасындағы шартпен
кепілпұлды беру), және борышқордың өзінің міндеттемесін орындамаған немесе
тиісті дәрежеде орындамағаннан несие берушіге келетін шығынның көлемін
өтеді (мұндай мән кейде айып төлеуге қоладынлады)” .
Борышқордың міндеттемені тиісінше орындауына әсер ететін мүмкін
жағдайлар болса, онда ол міндеттеменіңорындалуын қамтамасыз ету әдістеріне
кіреді. Міндеттемені қамтамасыз ету әдістерінің жоғарыда айтылғаннан басқа
қамтамасыз ету шарасы ретінде заңда арнайы көрсетілген (мысалы,
қаржыландыру шарты бойынша ақшалай талапты беру туралы шарттарды пайдалану
сондай-ақ шартпен бекітілген құралдар болуы мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз ету әдістері жалпы қамтамасыз етілетін
міндеттемеге қатынасы бойынша қосымша (акцессорлық), яғни оның заңды күйіне
және дұрыстығына байланысты болып табылады. Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету әдістерінің қосымша сипаттамасы (қамтамасыз етілген
міндеттеме) негізгі міндеттемеге (басты) кей сәттерде ғана келеді.
Біріншіден, тек дұрыс міндеттемелік талапты қамтамасыз етуі мүмкін, яғни
заң негізінде пайда болатын талап. Екіншіден қамтамасыз етілетін
міндеттемеге талапты беру құқығы негізгі міндеттемеге байланысты кезінде
және көп жағдайларда осы негізгі міндеттеме бойынша қарызды беру кезінде
болуы керек. Үшіншіден, негізгі міндеттеменің тоқтатылуы негіздеріне
байланыссыз-ақ қамтамасыз етілген міндеттеменің тоқтатылуына әкеп соғады.
Төртіншіден, негізгі міндеттеменің жарамсыздығы оның міндеттемені
қамтамасыз еместігінің жарамсыздығына әкеп соғады.
Дегенмен бүл норма императивтік және басқада шарттық салдар туғызу
мүмкіндігін көрсетпейді. бІрақ қамтамасыз ететін міндеттеменің жарамсыздығы
қамтамасыз етілген міндеттеменің жарамсыздығына әсер етпейді, бұл басты
міндеттеменің, қосымша міндеттемеден байланысының тәуелсіздігін көрсетеді.
Негізгі міндеттеменің басты ережесі сондай-ақ негізгі міндеттеменің
қосымша міндеттеменің тоқтатылуынан тәуелсіздігін бекітеді. Тек соңғы
ережеден кепіл заттарын ломбардпен жүзеге асыру жағдайы және кейбір
жылжымайтын мүлік ипотекасының заттарын соттан тыс мәжбүрлеу тәртібімен
жүзеге асыру жағдайлары болып табылады, бұл кепіл ұстаушы арнайы
кәсіпкерлік ұйымдар тарапынан өрескел пайдаланғаны үшін кепіл берушінің
мүддесін қорғау бойынша заң шығарушылардың еркімен еріксіз қабылданды.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістерініңғ таңдаушы тараптары
не қосымша (немесе арнайы) келісімдердің, не қамтамасыз етуге жіберілген
міндеттеменің өзінде жазбаша түрде жазылуы керек. Кейбір әдістер жай
жазбаша емес, сонымен қатар оның жасалу нысанын нотариаттық куәландыруға
және тіпті арнайы тіркеуді талап етеді. Қамтамасыз етудің барлық әдістері
міндеттемелік-құқықтық сипатта болады және оның бекітілуіне негіз болып,
міндеттеменің орындалуына көмектесуден тұрады. Бірақ негізгі міндеттеменің
тиісінше орындалуының мақсаттарына жету құралы әр түрлі. Кей жағдайларда
борышқордың жауапкершіліктен қашуы негізгі міндеттемені тиісінше орындауға
әсер етеді, (айыппұл санкцияларын төлеуден), сондай-ақ басқа қауіп-қатерлер
мүлікті жояды (кепіл, мүлікті ұстап қалу), егер бұлар қосымша ауыртпалықпен
ұштасқанменде борышқорды осыған итермелейді. Негізгі міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің мазмұнының қалай құрылатындығына
қарамастан, тек негізгі міндеттеменің орындалуына көрсетілген әдістердің
көмегімен жету немесе борышқорға қосымша ауыртпалықтар жүктеу – бұлар
қамтамасыз ету әдістеріне не жауапкершілік шарасының құрамына кіреді, не
мұндай әдістер болып табылмайды. Мысалы, айып төлеу азаматтық құқықтық
жауапкершілік шарасына жатады, ол кепіл, кепіл болушылық жауапкершілік
шарасы болып табылмайды.
Борышқордың несие берушінің құқығынан айырмашылығы міндеттеме
бұзылғаннан келген шығынның орнын борышқордың барлық мүлкінің есебінен
толтыру, азаматтық-құқықтық жауапкершілік принципіне негізделіп,
міндеттемені қамтамасыз ету үшін арнайы шараларды қолдану тез арада
болмайды.
Міндеттемені қамтамасыз ету туралы жалпы ереже тек қамтамасыз ету
шараларын қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Сондай-ақ қандай да бір міндеттеме
осы аталған немесе басқа да нақты әдістермен қамтамасыз етілуі үшн
тараптардың келісімі немесе қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдар мен
тараптардың келісімімен көрсетілуі мүмкін (мысалы, кепіл, айып төлеу,
мүлікті ұстап қалу бұлар заңмен) ал басқалары – тараптардың келісімімен
(кепіл пұл) бекітілуге жатады.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кей әдістері (айып төлеу, кепіл пұл)
міндеттемені орындамаумен тікелей және сөзсіз байланысты болып қосымша
мүлкінен айырумен, міндеттемені орындамаған немесе тиісінше орындамаған
тұлғаларға жүктеліп бір уақытта заңды жауапкершілік шарасы болып табылады.
Басқалары (кепіл, мүлікті алып қалу, кепілдік және кепіл болушылық)
жауапкершілік шарасына жатпайды, сондай-ақ олардың қолданылуы тараптардың
келісімімен немесе заңда көрсетілген міндеттемені қамтамасыз ету
жағдайларына келген және олардың негізінен пайда болғанын дәлелдеудің жеке
процедурасымен байланысты.
Сонымен қатар міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін арнайы әдістер
тәжірибелік қолдану аясында бірдей емес. Мысалы, тауар жеткізуші сатып
алушыға аккредиттік төлем нысанымен акцептік төлем нысанына жүйелі түрде
тауар төлемін ұстайтын тұлғаның ауыстыруға құқығын көрсетеді. Бұл сатып
алушымен тиісінше орындауды қамтамасыз етудің бір әдісі, оның міндетті
тауарға өз уақытында төлем төлеу болып табылады. Бірақ бұл қолданыстағы
заңдармен тек тауар жеткізілім қатынастарына қолданыл-ғандықтан аккредиттік
нысан ақша есебінің дұрыс нысаны ретінде тараптармен таңдалып алынған жоқ.
Айып төлеу сияқты қамтамасыз ету құралының бұл төлем құралынан
айыпрмашылығы кез келген міндеттемеге қолданылуы мүмкін, ол кейбір әдістер
заңда тікелей көрсетілген немесе бұл оның табиғатынан тыйым салынған
міндеттемеге қолданылмайды3.
Бұл мағынада міндеттемені қамтамасыз ету әдістерінің өзі тағы да жалпы
және арнайы деп бөлінеді. Арнайы әдістер нақты қатынастардан бөлінбейді,
олар заңдармен белгіленген. Сондықтан бұл қатынастармен тек байланысы
қаралуы мүмкін? Жалпы әдістер азаматтық нормалармен бектіліген, оларға
жоғарыда айтылып кеткен айып төлеу, кепілдік аманат кепіл пұл жатады.
Бұл әдістер заңдық құырылымы бойынша құқық бұзушының міндетін мәжбүрлі
түрде жүзеге асыру мүмкіндігіне арналған мүлікті алдын-ала бөлумен
байланысты және байланысты емес болып бөлінеді. Осы айтылғандарды өз ішінде
бөлетін болсақ мүлікті алдын-ала бөлумен байланыстыға – кепіл және кепіл
пұл, аз байланысты емеске – айып төлеу, кепіл болушылық және кепілдік
жатады. Бұл жіктелудің тәжірибелік маңызы әр түрлі болып қамтамасыз ету
құралдарының бірыңғай емес тиімділігін анықтайтындығынан тұрады. Мұнда
алдын-ала бөлінген мүліктің есебінен орындауды мәжбүрлеп қамтамасыз ету
жеңіл әрі тиімді болады, мұндай бөліну алдын-ала жүргізілмейді. Құқықтық
табиғатында осы әдістер заңды жауапкершілік шарасы болып табылатын және
болып табылмайтын болып бөлінеді. Жауапкершілік шарасы болып
табылмайтындарға – кепіл, кепілдік және кепіл болушылық кіреді. Айып төлеу
кепіл пұл кезінде құқық бұзушы белгілі бір мүліктік шығындарды шегеді.
Сондықтан да айып төлеу жалпы ережеде тікелей көрсетілген, яғни борышқор
кінәлі болған кезде, егер заңдарда немесе шартта өзгеше көзделмесе
міндеттемені орындамағаны немесе тиісті дәрежеде орындамағаны үшін жауап
береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде орындау үшін өзіне
байланысты шаралардың борышын қолданғанын дәлелдесе, ол кінәсіз деп
танылады. Ал кепілпұлға келетін болсақ анықталып міндеттеменің
орындалмауына жауапты тарап екінші тарапқа епіл пұл сомасын ескере отырып,
шекпен залалдық орнын толтыруға міндетті деп көрсетілген.
Кепілге салынған мүліктің есебінен, сондай-ақ кепіл болушылықтың немесе
кепілділіктің есебінен міндеттеменің өзінің орындалуына не жататындығы
талап етіледі, сондықтан да бұл қамтамасыз ету құралдарын жүзеге асыру
кезінде кінәлілік ескерілмейді және онымен тек міндетті қамтамасыз ететін
фактінің бұзылғандығын назарда ұстау керек. Кепілге салынған мүліктің
есебінен не кепіл болушылықтың немесе кепіл берушінің есебінен талап ету
айыптөлеу немесе міндеттеме кепілмен кепіл болушылықпен немесе кепілдікпен
қамтамасыз етілген тұлғаның тек кінәлілік кезінде шығынның орны толтырылуы
мүмкін.
Міндеттемелік құқықтың әрекет ету аясы бойынша қамтамасыз ету
құралдарының айырмашылығы кез-келген субъектілердің (айып төлеу, кепіл,
кепіл болушылық) арақатынасына міндеттемелерде тек азаматтардың қатысуымен
(кепіл пұл) және мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың арасында қолданылуы
мүмкін (кепілдік). Мұнда міндеттеменің жеке түрлерінің субъектілік құрамын
қоса отырып қамтамасыз ету құралдырының қолдану ара қатынасының таза
заңдылығы айқындалған.
Бірақ ары қарай болатындығы көрсетілсе міндеттеменің қамтамасыз етудің
жеке әдістерінің нақты тәжірибеде қолдануын білсек, ал егер кейбір арнайы
ережелерді ескерсек бұл қатынастар кей жағдайда тіпті тар қатынаста
қолдануға әкеп соғады.
Тәжірибеде ең көп кездесетін әрі маңыздысы айып төлеу болып табылады.
Бұған өзінің заңдық қасиеті бойынша тікелей кепілпұлмен жалғасады, ал
кепілпұлдың өз кезегінде кепілмен байланыстылығы бар екенін көрсетеді,
сондай-ақ кепіл болушылық ретінде қолданылатын әдістер басқа да барлық
әдістердің қатынасы бойынша ең қажетті құрал ретінде болады, бірақ
кепілдікпен белгілі бір ортақ мәнде болады. Сондықтан да айып төлеудің
артынша кепілпұл және кепіл, ал содан кейін кепіл болушылық және кепілдік
қаралады.
1.2. Міндеттеменің орындалуының құқықтық қамтамасыз етілуі
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдармен
және тараптармен келісімімен көрсетілуі мүмкін. Міндеттеменің орындалуының
құқықтық қамтамасыз етілуі бұл азаматтық құқыққа тән қасиет және азаматтық
құқықтан шығатын кез-келген шарттар (мәмлелер) міндетті түрде құқықтық
қамтамасыз етілуге жатады. (Міндеттеме туралы жалпы ережелер).
Міндеттемені қамтамасыз ету туралы жалпы ережелер тек қамтамасыз ету
шараларының қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Сол себептен қандай да бір
міндеттеме жалпы немесе басқада нақты шаралармен қамтамасыз етілуі үшін
тараптардың келісімі немесе заңдардың арнайы нормалары болуы қажет.
Міндеттеменің қамтамасыз етудің кейбір әдістері заңдар мен (Мысалы кепіл,
айып төлеу, мүлікті алып қалу) көрсетілуі сондай-ақ тараптардың келісімімен
(кепіл пұл) белгіленуі мүмкін.
Міндеттемені қамтамасыз етудің заңмен көрсетілген әдісінің бірі кепіл
(кепіл құқығы) заңмен көрсетілген. Кепіл түрі ретінде болып табылатын
ипотека және кепілзат осы міндеттемені құқықтық қамтамасыз етілуіне жол
береді. А.А.Вишневский қорытындысы бойынша кепіл туралы шарттың
тараптарының өкілеттілігінің көлемі бойынша кепіл құқығындағы ипотека –
кепілге салыған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың иелігінде
және пайдалануында қалатын кепіл түрі. Кепіл зат-кепілге мүлікті кепіл
беруші кепіл ұстаушының иелігіне беретін кепіл түрі болып табылады деп
көрсеткен4.
Міндеттеменің құқықтық қамтамасыз етілуіне қатысты әдісі ретінде
ипотеканың заң нормасында ипотека жылжымайтын мүлік ипотека деген атаумен
берілген.
Жылжымайтын мүлік ипотекасы – кепілге берілген жылжымайтын мүлік немесе
ондағы үлес кепіл берушінің немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында
қамтитын кепіл түрі. (Жылжымайтын мүлікті ипотекалық шарт арқылы жасайды).
Жылжымайтын мүлік ипотекасы міндеттемелерді қамтамасыз ету жолы ретінде
ипотекасын қолдану кезінде туындайтын қатынастарды реттейді.
Жылжымайтын мүлік ретінде – жер учаскелері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар
және жермен берік байланыстығы өзге де мүліктер, яғни ауыстырылуы олардың
мақсатына шектен тыс зиян келтірусіз мүмкін болмайтын объектілер танылады.
Ипотека міндеттемені қамтамасыз ететін болғандықтан бұл жерде негізгі
міндеттеме ұғымы анықталады. Негізгі міндеттеме – ипоекамен толық немесе
ішінара қамтамасыз етілген борыштық немесе өзге де міндеттеме ретінде
анықталған. Негізгі міндеттемені ипотекамен қамтамасыз етудің шектері
белгіленген. Ипотека кредит шарты немесе өзге де міндеттеме бойынша кепіл
ұстаушыға қарыздың негізгі сомасының толық немесе ипотека шартында
көзделген бөлігінде төмендеуін қамтамасыз етуі керек. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, кредит шартын қамтамасыз етуге белгіленген ипотека, сол сияқты
кредиторға кредиттің пайдаланылғаны үшін өзіне тиесілі сыйақының да
төленуін қамтамасыз етеді. Егер шартта өзгеше көзделмесе, ипотека кепіл
ұстаушының талаптарын оларды қанағаттандыру сәтіндегі көлеміне қарай:
негізгі міндеттемесінің орындалмауынан, мерзімі кешіктірілуінен немесе өзге
де тиісінше орындалмауынан келтірілген шығындарды өтеуді;
Негізгі міндеттеменің орындалмауы, орындалу мерзімінің кешіктірілуі
немесе өзге де тиісінше орындалмауы үшін айып (айып пұл, өсім) төлеуді;
Негізгі міндеттемеде не заң актілерінде көзделген бөгде адамның ақшаның
заңсыз пайдаланғаны үшін айып ақыны қоса қамтамасыз етеді. Ипотека сонымен
қатар: сот шығындарын және кепілге берілген мүліктен айып ақы өндіріп алуға
байланысты өзге де шығыстарды өтеуді; ипотеканы өткізу жөніндегі
шығыстардың өтелуін қамтамасыз етеді.
Кепілге берілген жылжымайтын мүлік ипотека шарты арқылы жасалады.
Ипотекалық шарт – негізгі міндеттемені айқындау туралы талаптардың келісімі
болып табылады. Ипотека шарты жазбаша нысанда жасалып, оған кепіл бермей
және кепіл ұстаушы, сондай-ақ кепіл беруші борышқор болмаса борышқор да қол
қояды. Ипотека шарты мемлекеттік тіркеудің объектісі ретінде мемлекеттік
тіркеуге жатады. Ипотека шартының мазмұнында:
кепіл беруші мен кепіл ұстаушының, сондай-ақ заттай кепілдердің аты-
жөні және тұрағы;
негізгі міндеттеменің мәні, оның мөлшері мен орындалу мерзімі, кепіл
берілген жылжымайтын мүліктің тізбесі;
ипотеканың мәні болып табылатын жылжымайтын мүлік сол бойынша кепіл
берушінің меншігі болып табылатын құқықтық атауы көрсетілуге тиіс.
Кепілге берілген жылжымайтын мүлікті меншіктен шығарылған кезде кепіл
ұстаушы өз таңдауына қарай:
кепілге берілген жылжымайтын мүлікті иеліктен шығару туралы мәселенің
күші жойылған деп тануын;
негізгі міндеттеменің мерзімінен бұрын орындалуын және кімнің меншігі
екеніне қарамастан, кепілге бекіткен жылжымайтын мүліктен айып ақы
өндірілуін талап етуге құқылы.
Кепілге берушінің құқықтары ипотека куәлігін беру арқылы растауы
мүмкін. Кепіл беруші жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлесі ипотеканың мәні
болып табылатын тұлға. Ипотека куәлігі оның заңды иесінің негізгі
міндеттеме бойынша орындалуды алуға және орындалуды алу мақсатында кепілге
берілген жылжымайтын мүліктен айып ақы өндіріп алуға құқығын куәландыратын
ордерлік бағалы қағаз болып табылады.
Ипотека куәлігі бойынша құқықтарды жүзеге асырудың шарттары және
міндеттемеліктердің орындалуы ипотека шартында көзделген өз құқықтарын
жүзеге асыру кезінде ипотека куәлігінің иесі оны кепіл берушіге көрсетуге
міндетті. Негізгі міндеттемені орындаған кепіл беруші ипотека куәлігінің
берілуін тиісті белгінің соғылуын талап етуге құқылы.
Ипотека куәлігі кепілге беру басқа тұлғаға берілу арқылы ипотека
осындай тұлға мен ипотека куәлігінің заңды иесі арасындағы кредит шарты
немесе өзге де міндеттемені қамтамасыз ету үшін кепілге берілуі мүмкін.
Ипотека куәлігін кепілге берумен қамтамасыз етілген міндеттеме орындалмаған
жағдайда ипотека куәлігінің кепіл ұстаушысы ипотекамен қамтамасыз
етілген негізгі міндеттеме бойынша құқықтардың өзіне берілуін талап етуге
құқылы.
Сонымен бірге жалжымайтын мүлік ретінде қаралатын жер учаскелерін
кепілге салу көрсетіліп кеткен. Кепіл құқығы басқа қамтамасыз ету
құралдарына қарағанда қолдану аясы өте кең көлемде болады. Жер учаскесі мен
жер пайдасының құқығын кепілге салуға меншік құқығымен немесе жер пайдалану
құқығымен тікелей жер учаскесі кепіл нысанасы болуы мүмкін. Жер учаскесін
және жер пайдалану құқығын кепілге салуды шектеу жер учаскесіне немесе жер
пайдалану құқығына қатысты мәліметтер жасауға тыйым салынған жағдайларда
жер учаскесін және жер пайдалану құқығын кепілге салуға жол берілмейді. Бұл
табиғи салынған жағдайларға жалпы пайдаланылатын; қорғаныс мұқтаждықтарына
берілген; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар; қызметтік жер иелігі жатады.
Бұлар ипотекалық кредитті қамтамасыз ету үшін жер учаскелері және жер
пайдалану құқығының кепілін бекітеді. Кепіл пәні ретінде кепіл берушінің
жер пайдалану құқығы; жеке меншік құқығы болатын жер учаскелері; сондай-ақ
ортақ меншік немесе ортақ жер пайдалануға болатын жер учаскелер болуы
мүмкін. Жер пайдалану кепілі тұрақты жер пайдалану құқығына аренда
нысанында және аренда шартының мерзіміндегі уақытша ұзақ мерзіміндегі жер
пайдалануға қатысты жүзеге асырылады. Кепілге салуға қарай жер учаскесінің
бір бөлігін нысаналы мақсатқа сай пайдалану мүмкін болса жер учаскесінің
бұл бөлігін жер пайдалану кепілге салуға жол берілмейді. Бөлінетін жер
учаскесінің бәрін, кепілге салынатын жер учаскесінде орналасқан үйді
(ғимаратты) қоса кепілге салмайынша жер пайдалану құқылы кепілге салуға жол
берілмейді. Бөлінбейтін жер учаскесінде осындай жағдайда болады. Жер
учаскесін жалға беру нысанында ұзақ мерзімді уақытша жер пайдалану құқығын
жалдау шартының қолдану мерзіміне кепілге салуға болады. Қысқа мерзімді
өтеуші уақытша Жер пайдалану құқығы кепілге салуға жол берілмейді.
Кепіл болушы болуы мүмкін: жер учаскесіне жеке меншік құқығы бар
мемлекеттік емес заңды тұлғалар және жеке тұлғалар; жер учаскесіне жер
пайдалануға құқығы бар мемлекеттік емес заңды тұлғалар және жеке тұлғалар
болады.
Кепіл алушы заңды тұлға және жеке тұлға болуы мүмкін. Шартты жер үлесі
кепіл пәнінен дербес болып табылады.
Жер учаскесін немесе жер пайдалану құқығын кепілге салу –
міндеттемелердің орындалудың қамтамасыз етудің кепіл шартына негізделген не
заң актілерінің негізіндегі әдісі, оған сәйкес борышкер кепілмен қамтамасыз
етілген міндеттемені орындамаған жағдайда несие берушінің (кепіл
ұстаушының) кепілге салынған жер учаскесінің немесе жер пайдалану құқығының
құнынан, осы жер учаскесі немесе жер пайдалану құқығы тиеселі тұлғаның
(кепіл берушінің) басқа несие берушілері алдында қайтарып алуға басым
құқығы болуды түсінеміз.
Сондай-ақ жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы не арнайы жағдайлар
жасалып кеткен. Жылжымалы мүлікке заңды құқықтарға бар жеке және заңды
тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыру және қорғау мақсатында осындай мүлік
кепілін тіркеу шараларын көрсеткен.
Жылжымалы мүлік кепіл тіркеу – жылжымалы мүлік кепілінің тізіміне
келіп талаптары бар шарттағы немесе өзге шарттағы мәліметтерді енгізу
жөнінде жылжымалы мүлік кепілін тіркеу кезінде туындайтын қатынастарға
қатысушылардың іс-әрекеттерінің жиынтығын білдіретін, тіркеуші органның
жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы куәлік берді немесе басқа да іс-
әрекеттер танылады.
Жылжымалы мүлік кепілін тіркеудің кепіл берушінің аталған мүлкіне
үміткер кепіл ұстаушылардың талаптарына қатысты кепіл ұстаушының талаптарын
қанағаттандырудың кезектілігін заң актілерінің ережелеріне сәйкес
белгілейді.
Әрбір алдыңғы тіркелген ұстаушы барлық өзінен кейін тіркелген кепіл
ұстаушылардың алдында, сондай-ақ мүліктің тіркелмеген барлық кепіл
ұстаушыларының алдында міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету кезінде
басымдыққа ие болады.
Міндеттеменің құқықтық қамтамасыз етілуін міндеттеменің орындалуының
тиімді әрі дұрыс жұмыс істеуіне септігін тигізеді. Сондай-ақ заң
шығарушылар тікелей қамтамасыз ету әдістерінің жиынтығына және несие беруші
мен борышқордың мүддесіне негіздеп тиісті заң нормаларын шығару керек.
Кепіл институты бірнеше жүз жыл бұрын пайда болды. Б.з.д. ғасырда
Вавиһонда әртүрлі құндылықтарды алып сауда беретін банкирлер болған. Кепіл
сонымен қатар б.э.д. ІІ ғасырдағы Индия заңдарының қайнар көзі Ману
заңдарында да айтылады.
Ежелге Римде алғышқы кепіл институты фидуция болады. Ежелгі кезеңде
мүлікті қайтару міндеттемесінің моральдық маңызы болды. Оны бұзған несие
беруші қатал жазаланды. Кейінірек міндеттемені орындаған борышкерге несие
берушіге мүлікті қайтару туралы талап қою құқығы берілуі (actіo Fіducіa)5
Ресейде кепіл құқығы ХІV-ХV ғасырларда қалыптасты. А.С.Звоницкийдің
айтуынша кепіл туралы алғашқы атаулар ХІІІ-ХІV ғасырлардағы актілерден
көрінеді, яғни Новгород немесе Псков облыстарының актілерінен.
Ресейде 1800 жылы кепіл туралы ереже өзгерді. Бұл банкроттық жарғысының
шығуына байланысты болды. 1800 жыл жылжымайтын мүлікті кепілге қою үшін
нотариальдық куәлендіру міндеті енгізіледі. Бұл тәртіпті сақтамағанда кепіл
жарамсыз деп танылады. Бұл тәртіпті сақтамаған кепіл жарамсыз деп танылады.
Осы тәртіп 1917 жылғы революцияға дейін әрекет етті.
Кепіл институты кең қолдау тапқан жоқ немесе міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету әдісі ретіндегі әрекет етуші құрал болған жоқ, өйткені
арнайы заң кеше берушінің кепілге салынған мүлікке талап қоюын шектеді.
2. Кепілдің ұғымы және құқықтық табиғаты
1. Кепілдің құқықтық мәні
Кепіл құқықтық “тарихының” ерекшелігі оның табиғатынан анықтауда екі
мыңнан астам жыл бойы таластың жүруінде. Сондықтан кепіл құқығының
теоретикалық және практикалық мәселелерін мазмұндауға кірісер алдында
кепілдің тарихын қысқаша қарастырып кеткен орынды. Бұл қазіргі кезеңдегі
кепіл құқығы үшін тән белгілерді айқынырақ айқындауға мүмкіндік береді.
Рим құқығына кепілдің дамуының бірінші кезеңінде несие берушінің
мүддесі басымырақ болды. Борышқордың мүлкі (мысалы, имениесін салу)
манципация бойынша кепіл несие берушінің меншігіне берілген. Бір мезгілде
тараптар арасында келісім жасалған, ол бойынша кепіл несие берушісі
борышқор мезгілінде борышын өтеген жағдайда борышқорға кепіл мәнін қайтарып
беру міндетін өз мойнына алған. Бұл ретте несие берушінің меншігіне өзінің
мүлкін бере отырып борышқор едәуір дәрежеде борыштық міндеттемесін
қамтамасыз етті. Мұндай қатынастар тек сенімде (fіdes) ғана қалптасты.
Сондықтан бұл кепіл түрі фидуций атауын алды. Рим құқығының классикалық
кезеңінде пигнус (pіgnus) және ипотека (nypoteca)1 секілді кепіл нысандары
басымдырақ дамыды. Кепілдің пигнус нысаны кезінде борышқор, фидуции
кезіндегі сияқты міндеттемесін қанағаттандыру мақсатында өзінің мүлкін
несие берушіге берді, бірақ меншігіне емес, оның иелігіне берді. Ал,
борышқордың өзі кепіл несие берушісінің келісімімен затты пайдалану құқығын
сақтап қала алады, мысалы, жалға алушы ретінде. Ипотеканың пигнустан
айырмашылығы ипотека кезінде кепіл несие берушісіне кепілге салынған
мүлікті иелену құқығы өткен жоқ, ал борышқорда сақталынып қалды. Рим
ипотекалық құқығы ипотеканың мемлекеттік органдарына тіркелуін анықтаған
жоқ, бір мүлікті қайта кепілге салуға байланысты мәселелер кепіл ұстаушының
басымдылығы мен ипотека туралы келісімде шешілді. Рим құқығына талап ету
құқығын кепілге салуда, тауары бар қойма және дүкендерді кепілге салуда
белгілі болған.
Рим құқығындағы кепіл қатынастарының табиғатына қатысты Рим құқығының
Ресейлік цивилист-зерттеушілері әр түрлі қорытындылар жасалғандығын және
нәтижесінде жалпы алғанда кепіл құқығының құқықтық табиғатын бағалауға әр
түрлі тәсіл ұсынғандықтан ескерген жөн.1
Атап айтқанда, А.С.Звоницкийдің пікірі бойынша, “затқа құқық және
міндеттілік құқықтар арасындағы шекте бола тұрып, өзінде тұлғаның затқа
тікелей билік қатынасын қамти отырып, кепілдің заңи табиғаты барлық
теоретикалық жүйелер үшін елеулі қиындықты әкелуде және әр түрлі цивилистік
теорияларға кедергі болып отыр.
Рим құқығының қайнар көздерінде кепілдің табиғатына екі түрлі
көзқарастар болуына себептер тапқанмен, кейбір авторлар римдік кепіл
құқығының заттық сипатта екендігін кесімділікпен көрсетуде. Г.Дернбург,
Юстинианға сілтеме жасай отырып, ескереді: “Кепіл құқығы заттық құқық болып
табылады. Расында, бөтен біреудің заттарына басқа заттық құқықтарға
қарағанда басқа түрде болады, өйткені оның мақсаты пайдалану және табыс
табу емес, бірақ заттың өзін оқшаулауға уәкіл етеді. Осыған байланысты
кепіл құқығының мақсаты несие берушімен затты тікелей және ұзақ мерзімге
байланыстырады және осылай оны несие берушінің билігіне бағындырады. Осыдан
кепілдің заттық құқық мәні тұрады”.
Революцияға дейінгі орыс әдебиеттерінде ғалымдардың едәуір көпшілігі
кепілді заттық құқық ретінде қарастырған. Азаматтық заңдар жинаған
құрыстырушылар кепілді заттық құқық қатарына жатқызған және оларды былай
анықтаған: “Кепіл талапты мүлікпен қамтамасыз ету болып табылады және
борышқор міндеттемені орындамаған жағдайда сенім білдірушіге салынған
мүлікпен өзін басымдырақ қанағаттандыру құқығын береді”.
Ф.Мейер керісінше ойлаған, оның пікірі бойынша кепіл міндеттемені
қамтамасыз етудің, бір әдісі ретінде кепілге құқығы бар тұлға шарт бойынша
борышқор ұқыпсыз болған кезде кепіл мәні болып табылатын затты сату арқылы
алынған қаражатпен қанағаттандыру алуға құқылы, сондықтан кепіл бөтен
біреудің затына құқық ретінде көрінеді.
В.Гантовер көрсеткендей, кепіл әрқашан айрықша және дербес түрде
болатын басқа заттық құқықтар сияқты дербес мәнге болмаған, кепіл басқа
құқықты қамтамасыз етуге ғана қызмет еткен, онсыз кепілдің өздігімен өмір
сүруі мүмкін емес, керісіншеәрқашанда бастапқыға қосымша, акцессорлық мәнге
ғана болған.
Г.Ф.Шершеневич, кепіл
құқығын заттық құқық ретінде анықтаманың жақтаушылардың ізбасары бола
тұрып, Г.Гантовер сияқты басқа заттық құқықтан айыратын кепіл құқығының
кейбір ерекшеліктеріне назар аударған, ең алдымен басқа заттық құқықтарға
қарағанда кепіл құқығының дербес мәнге ие болмауына назар аударған кепіл
құқығы міндеттеме бойынша құқыққа тәуелдікте болады. Кепіл құқығы кепіл
ұстаушыға кепідге салынған затты иелену де, пайдалану да құқығын бермейді.
Оның есесіне кепіл құқығы субъектіге басқа заттық құқықтарға қарағанда
анағұрлым артығырақ құқық береді - ол меншік иесін оған тиісті меншік
құқығына айыруға апарып соғуы мүмкін.
Өйткені, ғасырдың аяғында заңи әдебиеттерде кепіл құқығының табиғаты
бойынша орнаған пікір-таласты қорыта келе, К.Аненков ескереді Ресейлік
цивилистер көзқарасының арасындағы айырмашылық ең басты мынадан көрінеді,
олардан кейбіреулері кепілді жеке құқыққа (яғни, міндеттемелік)
жақындатқан, ал басқаларының пікірі бойынша, керісінше, кепіл құқығы заттық
құқық болуы керек, ал үшіншілердің пікірі бойынша, ол заттық құқық ретінде
сипатталғанымен, оның мұндай сипаты заңда әбден жетілмеген болып көрініс
табады. Жалпы оның пікірі бойынша революцияға дейінгі цивилистердің
арасында кепіл құқығының табиғатына қатысты бірыңғай көзқарастығы болмауы
көп жағдайда ол кездегі заңдардың жетіспеушіліктері де. К.Аненковтың өзі
кепіл құқығында мынаны таниды: “заттық құқықтық белгілерін иелене отырып
заттық құқыққа қарағанда жеке құқықтың сипатында болады, бұл кепілге
салынған мүліктен ақы өндіріп алу кезінде оның үшінші тұлғаларға қарсы
күшке ие болуында сондай-ақ онымен салынған мүлікке билік ету бойынша
меншік иесінің құқығын шектеуге байланысты”.
Егер шетелдік заңдардағы кепіл құқығына иеленетін болсақ, онда
көпшілік құқықтық жүйелерде кепіл заттық құқықтық бір түрі ретінде
танылады, бұл атап айтқанда кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша
борышқор банкрот болған кезде, кепіл мәні болып табылатын мүлік, конкурстық
массаға енгізілмейді (шамасы, борышқорға тиісті емес мүлік ретінде) ал
несие берушінің қамтамасыз етілген талабы кепілге салынған мүлік есебімен
конкурстық несие беруші тәртібінде емес, кәдімгі тәртіпте
қанағаттандырылады. Англо-американ құқықтық жүйе бойынша жылжымайтын
мүлікті кепілге салу екі нысанда жүзеге асырылады: Pawn және mortgage.5
Бірінші жағдайда кепіл мүлікті кепіл ұстаушының иелігіне берумен жүреді.
Кепілдің екінші нысаны фидуциарлық мәміле түрінде болады, ол бойынша несие
беруші кепілге салынған мүліктің меншік иесіне айналады. Бірақ, борышқор
кепілмен қамтамасы міндеттемені атқару кезінде, ал меншік құқығы тағы да
кепіл ұастаушыға беруге міндетті. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының
азаматтық заңдары бойынша кепіл құқығы міндеттемелік құқық болып табылады.
Бұл туралы атап айтқанда, ҚР азматтық кодексі жалпы бөлімінің кепіл туралы
нормаларымен құрылымдық орналасуы дәлелдейді: кеплі туралы ереже
“Міндеттемелік құқық” 3-ші бөлімінің 18 тарауында “Міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету” орналасқан. Ал, “Меншік құқығы және өзге де заттық
құқықтық” 2-ші бөлімінде кепілдік қатынастарды реттеуші қандай да бір
нормалар жоқ.
Кепілдің міндеттемелік құқықтық сипатта екендігі кепіл қатынастарын
реттеуші кейбір айрықша ережелердің кодекс мәтініне енгізілуімен
расталадлы. Мысалы, ҚР Азаматтық кодексінің жалпы бөлімінің 301 бабы Ш-
тармағына сәйкес тек заттар ғана емес, сондай-ақ мүліктік құқықтар
(талаптар) кепіл мәні болуы мүмкін. Бәрімізге мәлім мүліктік құқық
өздігінен өздік объекті ретінде ешқандай жағдайда заттың құқықтық пәні бола
алмайды. Мысалы, кепіл ұстаушы кепіл туралы шарт бойынша өзіне тиесілі
құқықтарды несие берушінің құқықтарын беру туралы ережені сақтай отырып
талап етуді беру жолымен басқа тұлғаға бере алады (339, 347-баптар).
Сонымен қатар, талап беру — таза міндеттемелік-құқықтық институт. Заттық
құқықта басқа тұлғаға цессия тәртібінде берілмейді.
Цивилистік ғылымда кепіл институтының қай құқық саласына жатқызылуы
жөнінде, яғни кепіл заттық құқыққа жата ма әлде міндеттемелік құқыққа жата
ма деген қызу пікірталас жүрген болатын.
Соңғы кезде Қазақстандық авторлар Е.Б. Осипов пен М.К. Сүлейменов
кепіл заттық —құқықтық сипатқа ие деген көзқарас басым болып тұр. Бүл
жағдайды азаматтық құқық теориясында және заң шығарушылық жүйесінде болған
өзгерістер дәлелдей түседі дейді. Ары қарай М.К. Сүлейманов пен Е.Б.Осипов
сол өзгерістерге кеңірек тоқтап және кепіл құрылымына талдау жасай келе,
кепіл табиғаты екі жақтылық нысанда мойындалуы тиіс. Яғни кепіл екі түрлі
қатынасты тудырады: бір жағынан кепіл берушілермен кепіл ұстаушының
арасында, екінші жағынан кепіл ұстаушы мен зат арасында. Демек, кепілді
міндеттемені қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады деп
А.А.Вишневскийге сілтеме жасап тоқтайды.
Өз кезегінде А.А. Вишневскийде Д.А.Медведевке сілтеме жасай жоғарыда
айтылған Е.Б. Осипов пен М.К. Сүлейменовтың пікірін толық қолдап, кепілді
міндеттемені қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады
дейді.
М.И. Брагинский және В.О. Витрянский өз еңбектерінде кепіл табиғаты
таза міндеттемелік-құқықтық сипатқа ие, онда тек кепіл ұстаушы өз құқығын
қорғау үшін мүліктік құқықтық нормалардың кейбір тәсілдерінің таралуы ғана
көрініс табады деп өз көзқарастарындәлелдеу үшін олар бірнеше дәлелдер
келтіреді. Соның бірнешеуін келтіре кетейік.
Біріншіден, кепіл пәні болып Азаматтық кодекстің 336 бабына сәйкес тек
зат қана емес, сонымен қатар мүліктік құқықтарда (талаптар) саналады. Ал
мүліктік құқықтық өз алдына жеке объекті ретінде заттық құқықтық пәні
бола алмайды.
Екіншіден, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz