Халықаралық жария құқықтың қайнар көздерінің түсінігі
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
“Қазіргі халықаралық құқықтағы доктрина ролі”
МАЗМҰНЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ 1
1-тарау. Халықаралық жария құқықтың қайнар көздерінің түсінігі 1
1.1 Халықаралық құқықтың қайнар көздердің түсінігі мен түрлері. 3
1.2 Халықаралық құқықтың қайнар көздердің жіктелуінің және саралануының
өзекті мәселелері 7
2-тарау. Халықаралық құқықтың қайнар көздердегі доктринаның рөлі мен орны
30
2.1. Доктринаның түсінігі мен даму тарихы 33
2.2. Қазіргі халықаралық құқық ғылымында доктринаның даулы мәселелері 40
1-тарау. Халықаралық жария құқықтың қайнар көздерінің түсінігі
Халықаралық жария құқықтың қайнар көздерін сараламай тұрып, ең
алдымен норма жасау проблемаларымен танысып щығу қажет. Норма жасау процесі
кезінде құқық субъектілері өздерінің қызметтерінің басым бағыттарын
айқындайды, яғни халықаралық құқықтың мәнін тұтас алғанда.
Латын тілінен аударғанда норма сөзі (латын norma) - міндетті деп
танылған заңдастырылған заң, тәртіп, құрылым деген мағынаны білдіреді.
Кейбір құқықтық нормалардың мазмұны мен әрекет ету тетігі құқықтық
емес нормалармен ұқсас болады, мысалы, халықаралық сыпайыгершілік (өнеге)
нормасына ұқсайды. Аталған соңғы норма заң тұрғысынан міндетті емес,
оларсыз халықаралық теңіз және дипломатиялық құқық өмір сүре алмайды.
Мәселен, ашық теңіздегі кемелердің өзара салют беруі, дипломатиялық
салтанат рәсімі.
Халықаралық сыпайыгершілік – меймандостық, тату көршілік актілерін,
мемлекеттердің өз еркітерімен ерекше көңіл аударып, құрметтесуін көрсетеді.
Алайда халықаралық сыпайыгершілік ережелері халықаралық-құқықтық
қатынастың қатысушылары үшін заңдық тұрғыда міндетті болуы да мүмкін. Мұнда
жағдай халықаралық шартта да (құқықтың шартық нормасы), сондай-ақ
халықаралық құқықтық дәстүрде де (құқықтың әдеттегі нормасы) бекітілуі
мүмкін.
Халықаралық құқықтық нормалар ұлттық-құқықтық нормалармен тығыз
байланысты, бұл тезистің дәлелі ретінде өзара әрекеттесу процесін айтуға
болады (нақтырақ 1-тараудың 1,6-тармақтарында).
Халықарлық-құқықтық нормалар — бұл халықаралық жария құқық
субьектілері тәртіптерінің белгілі бір ережелері.
Ондай нормаларға мынадай сипат тән:
- Біріншіден, халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы
қатынастарды реттеу;
- Екіншіден, міндетті сипаты, яғни құқықтық нормалардың заңдық
күші, себебі құқықтық емес нормалардың өзіндік міндетті күші
болады;
- Үшіншіден, жалпы сипаты, яғни норманың әрекет ету көптеген
жағдайларды ескере қарастырылған.
Осы заманғы халықаралық-құқық ғылымының маңызды мақсаттарының бірі
халықаралық құқық нормаларының тиімділігі проблемалары болып отыр. Бұл
проблеманың қолданбалы сипатта екені сөзсіз. Ол тиімділік обьектісі ретінде
халықаралық субъектілердің әрекеттері, олардың құқыққа сай немесе құқыққа
қайшы тәртіптерін анықтау болса, зерттеудің негізгі әдістері болып
әлеуметтік әдістер табылады. Халықаралық құқықтық реттеудің соңғы нәтижесі
тек субъектілердің тәртібімен емес, сонымен қатар халықаралық қатынастардың
белгілі бір түрлерінің қалыптасуынан да көрінеді. Сол себепті, халықаралық
жария құқықтың тиімділігін арттырудың маңызды шарттының бірі норма құру
процесін жетілдіру болып табылады. Бұған, халықаралық құқықтық нормаларда
халықаралық қатынастардың дамуының объективті заңдылықтары көрінгенде,
нормативтік ережелердің айқындығы мен нақтылығы болғанда, құқықтығы
олқылықтардың зерттегенде ғана қол жеткізуге болады. Халықаралық құқық
нормаларының тиімділігін анықтағанда осы жүйенің ерекшеліктерін ескеру
қажет.
БҰҰ-ның Халықаралық Сот Статутының 38-бабында келесі тағайындаулар
жазылған:
“1. Халықаралық құқық негізінде шешіп сот өз шешімін келесі
пунктерді қолдануы тиіс.
a) дауласып отырған мемлекетте танылған, ережелерді
орнататын жалпы және ерекше халықаралық конвенциялар;
b) құқық норма ретінде танылған жалпы тәжірибелердің
дәлелдігі екендігі халықаралық әдет-ғұрыптар;
c) Өркениетті ұлттармен танылған, жалпы құқық қағидалары;
d) Құқық нормаларды анықтау үшін көмекші құрал ретінде әр
түрлі ұлттардың халықаралық жария құқықтың тәжірибелі
мамандардың доктриналары және сот шешімдері, 59-бапта
көрсетілген”.
Бұл қауым соттың ex aequa et bono ісін бойынша шешімдерді шығаруға
құқығын шектемейді. Халықаралық сот статуты 1945 жылы Сан-Франциско
конференциясында қабылданған Халықаралық Әділет Сотының Тұрақты Палатасы
статут негізінде құрылған. Халықаралық Әділет Сотының Тұрақты Палатасы
статуты Чили делегациясының талабы бойынша БҰҰ-ның халықаралық сот жаңа
статутының 38-бабы толығымен көшіріп алынған. Және бұл статутта сот “сот
оған берілген дауларды халықаралық құқыққа негізделе отырып шешуі тиіс”.
Құқық шығармашылық және құқықты құру (құқықты қалыптастыру).
Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық ұйымдардың рөлін
толық зерттеу үшін осы екі терминнің мазмұнын анықтау қажет. Негізінен, осы
екі түсініктеме өзінің мәні бойынша бір-біріне өте ұқсас болғанымен олардың
мазмұны толығымен бірдей немесе идентикалық деп айтуға болмайды. Құқықты
қалыптастыруға құқықтық нормаларын құрастырудың толық процесі кіреді, бұл
көлемі бойынша кеңірек ұғым болып табылады. Құқықты қалыптастыру құқық
шығармашылықпен салыстырғанда ұзағырақ және толығырақ құқықты пайда болуына
өз әсерін тигізетін объективті және субъективті факторларды біріктіретін
процесс.
“...өзінің мазмұны бойынша құқық шығармашылық құқық қалыптастырудың
қорытынды, конститутивті кезеңі болып табылады...”1
1.1 Халықаралық құқықтың қайнар көздердің түсінігі мен түрлері.
“Құқықтың қайнар көздері” деген термин материалдық және ресми
(заңдық) екі аспектіде қолданылады.
Халықаралық құқықтың материалдық қайнар көздері ретінде халықаралық
еңбек бөлінісі нәтижесінде дамитын және халықаралық құқық нормаларын
түзейтін бүкіл әлемдік экономикалық қатынастарды айтамыз. Осы заманғы
халықаралық құқықтың мағынасындағы қайнар көздері – бұл оның нормалары мен
қағидаларының көрінуі мен бекітілуінің ерекше, арнаулы нысан. Осы заманғы
халықаралық құқықтың заңдық қайнар көздері халықаралық құқық шығармашылықта
ерекше орынға ие, атап айтқанда халықаралық құқықтың нормалары мен
қағидаларының қалыптасу және пайда болу процесін қорытындылайды.
Халықаралық құқықтың құқық шығармашылық қызметінің нәтижесінде
қажеттіліктер мен құқық құрастырушы факторлар халықаралық-құқықтық нормаға
айналады, юридикалық шындықтың пайда болуына әкеліп соғады.
Құқықтың жалпы теориясында құқық шығармашылық терминінің мазмұны
келесіде ашылады – объективті түрде шартталған құқықты қалыптастырудың
қорытынды процесі, құқықтық нормалардың құрастырылуына, олардың кейінгі
дамуына, өзгертілуіне және заң күшінен айрылуына бағытталған мемлекеттің
қызметі. Анықтама берудегі үлкен айырмашылықтарына қарамастан осы
түсініктемені кеңес одақ кезінде қалыптасқан құқық теориясында негізгі
болып табылады.2
Халықаралық құқық шығармашылық халықаралық құқық құру процесінің
қорытынды, конститутивті бөлімі деген тезиске негізделе отырып халықаралық
құқық шығармашылықты құқықты құру процесі кезеңінің қорытындылайтын
жүйеленген әрекеттер тобынан тұратын құбылыс ретінде анықтауға болады. Өз
кезегінде халықаралық құқық шығармашылық процесі екі кезеңінен тұрады:
халықаралық құқық субъектілерімен құқық нормасының мазмұнын келістіру
негізінде құрастыру және құрастырылған нормаға юридикалық заң күшімен
қамтамасыз ету. Халықаралық құқықта құқық нормаға міндеттеме күшімен
қамтамасыз ету процесі халықаралық құқық субъектілерінің жекеленген
әрекеттері арқылы жүзеге асырылады, мәселен белгілі бір анықталған ортақ
актінің негізінде.
Г.Н. Тункин “маңызды ерекшеліктердің бірі... деп норманы” бұл құқық
жүйесі субъектілерінің өзара жасайтындығын әділ атап өткен. Осындай
ерекшелігіне байланысты халықаралық құқықтағы норма құру процесін жеке
мемлекеттердің ұлттық құқықтарындағы норма құру процесімен салыстырғанда
әлдеқайда күрделі болып шыға келеді.3
Халықаралық құқықтық нормалар санының артуы оларды жіктеу
қажеттілігіне әкеледі. Оның ішінде көп таралғаны бұл нормалардың шартық
және әдеттегі болып бөлінуі. Дегенмен, оның күрделілігіне және көп
қырлылығына байланысты басқа да маңызды белгілерді ескеру қажеттілігі
туындады:
А) әрекет ету өрісі бойынша - әмбебаптық, аумақтық, пакртикулярлы
(бытыраңқы).
Әмбебаптық нормалардың болуы халықаралық әмбебап актілерімен
қамтамасыз етіледі, олар халықаралық құқықтың көпшілік мақұлдаған нормалары
деген атқа ие. Әмбебап нормалар БҰҰ Жарғысында, 1970 жылы халықаралық құқық
қағидаларының Декларациясында бар, БҰҰ Бас Ассамблеясының көптеген
қарарлары көпшілік мемлекеттердің оның заңдық күшін қабылдағанынан кейін
халықаралық құқықтық көпшілік таныған нормасына айналады. Әмбебап
нормалардың негізгі айырмашылық белгісі олардың әрекет етуінің әмбебаптығы
жалпыға бірдей міндетті күші болып табылады. Әмбебап норма ғана императивті
бола алады және ерекше әмбебап міндеттемелерді жасай алады.
Әмбебап және аймақтық құқықтық нормалар өзара байланысты және
олардың тиімділігінің маңызды мәні болып табылады. БҰҰ Жарғысында “Аймақтық
келісімдер” деген арнайы VII тарау бар. Халықаралық құқықтың аймақтық
нормаларының көбеюіне отарлау нәтижесінде тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы
себеп болды. Аймақтықтың себебі әлеуметтік және саяси факторларға ғана
емес, сонымен қатар жаңа факторларға да байланысты. Жаңа құқықтық нормалар
аймақтық деңгейде жеңілірек жасалады. Осы деңгейде, сондай-ақ әмбебап
нормаларды жүзеге асыру да анағұрлым тиімді.
Доктринада және тәжірибеде партикулярлық (бытыраңқы) құқықтық
нормалар белгілі. Партикулярлық термині (латынша particularize –
ішінара,жеке) оқшауланған жергілікті деген мағынаны береді, яғни жалпы
мемлекеттікке қарама-қарсы деген сөз. Қарастырылып жатқан контексте бұл
әмбебап нормаларға қарағанда шектелген сипатта әрекет ететін нормаларды
білдіреді. Құқықтық нормалардың мұндай түрлері белгілі бір географиялық
орынмен, шекарамен, арналармен байланысты нақтылықты қажет еткен
жағдайларда қолданылады. Ұлттар Лигасының халықаралық әділ сотының Тұрақты
Палатысының тәжірибесі, кейінірек БҰҰ Халықаралық Сотының тәжірибелері
партикулярлық әдеттегі нормалардың бар екенін растап берді. Партикулярлық
нормаларда жалпылық сипаты жоқ, дегенмен құқықпен тығыз байланысты болады.
Партикулярлық нормалар жалпы халықаралық құқықтан пайда болған және
халықаралық құқық негізінде қызмет етеді.
Б) Заңи күші бойынша – императивтік және диспозитивтік.
Халықаралық құқық доктринасы “императивтік норма” және “Jus Cogens”
терминдерін тең дәрежеде қолданады. Императивтік нормалардың пайда болуының
алғышарттарын БҰҰ жарғысы жасады, мәселен 2-баптың 6-тармағы, 106-бап. Онан
әрі бұл тұжырымдаманы халықаралық шарттардың құқықтары туралы Вена
конвенциясы дамытты. Халықаралық құқық комиссиясы императивтік нормалардың
құқықтық табиғатын егжей-тегжей талқылады. Жалпы, халықаралық құқықтың
императивтік нормаларына халықаралық құқықтың негізгі қағидалары; әлемдік
бірлестіктердің халықаралық құқықтың қол жеткізген адамгершілік
стандарттарын – әділдік, адал ниет қағидаларын тарихи түрде бекітетін
құқықтар мен нормалар; қол жеткізген гумандық деңгейді бекітетін – адамзат
құқығы, халықтар, аз ұлттар құқығы жөніндегі, соғыс құрбандарын қорғау
жөніндегі қағидалар; атмосфераны жалпылай ластауға, жер бетін, теңіздерді
былғауға тыйым салатын қағидалар мен нормалар; халықаралық кеңістіктердің,
ашық теңіздердің, ғарыштың, Антарктиканың режимін айқындайтын қағидалар мен
нормаларды жатқызуға болады.4
Диспозитивтік нормалар халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы
келісім нәтижесінде тәртіп ережелерінен ауытқуға мүмкіндік береді .
Диспозитивтік нормалар мынадай болып көріну мүмкін: “Тараптар келісімімен
өзгеше көзделмесе, тараптардың... мүмкіндігі бар” – дегендей. Нормалардың
диспозитивтігі шектелген міндетті күшімен емес, субъектілердің өздерінің
ара қатынасын жалпы нормада бекітілгеннен басқаша реттеу құқығы көрсетеді.
Мәселен, халықаралық экономикалық қатынастар аумағында 1980 жылы
халықаралық сатып алу–сату шарттары туралы Конвенцияның 6-бабында
диспозитивтік норма бар: тараптар Конвенцияны қолданбауы да мүмкін немесе
12-баптың талаптарын сақтағанда, оның кез келген ережелерінен бас тартуға
немесе оның әрекет етуін өзгертуге құқылы, - делінген.
В) Халықаралық құқықтың реттеу тетігі қызметі бойынша материалдық
және іс жүргізушілік.
Халықаралық құқықтағы іс жүргізу нормаларының мәні ұлттық жүйеден
өзгешелеу. Ондай нормаларды арнайы заң шығарушы және құқықты қолданушы
мекемелер шығарады және іске асырады.
Ал халықаралық құқықтың іс жүргізу нормаларын негізінен алғанда,
құқық субъектілерінің өздері шығарады және іске асырады, яғни материалдық
және іс жүргізу нормаларының елеулі ерекшеліктері жоқ.
Халықаралық құқық Комиссиясы құқық қолдану процесін қажет ететін
қандай да бір Конвенцияны дайындау барысында іс жүргізу нормаларының
проблемалары туындайды. Сонымен қатар материалдық нормаларды қолдану
мәселелері де бір мезгілде шешіле береді.
Басқаша айтқанда, іс жүргізу нормаларына туындайды және олардың
әрекет етуіне қызмет етеді. Халықаралық жария құқықта іс жүргізу нормалары
ұлттық құқықтың саласы – мемлекеттік, әкімшілік салалары сияқты жеке салаға
бөлінбейді. Олар құқықтың жалпы жүйесінде де, сондай-ақ нақты халықаралық –
құқықтық актілерді де материалдық нормалармен өзара байланысты.
Г) Халықаралық-құқықтық нормалардың басқа түрлері.
Нормаларды жүйелеуге байланысты көптеген негіздер бар. Мәселен, олар
тыйым салатын, міндеттейтін, құқық беретін нормалар. Бұлай бөлуге заңи
тәртіптің деңгейі негіз болады. Мысал ретінде, халықаралық қатынастардың
қатысушылары бекіткен, оларға қосылған немесе қабылдаған халықаралық
шарттарды айтуға болады.
Сілтемелік (бланкеттік) халықаралық-құқықтық нормалар басқа
нормаларда көзделген ережелерді басшылыққа алуға міндеттейді. Мұнан басқа,
құқықтық емес нормаларға да сілтемелер жасалуы мүмкін. Мысалы, Халықаралық
Сот Статутының 38-бабында, тараптар келіскен жағдайда дауларды әділдік
бастамасымен қарау қарастырылған.
“Құқықтың қайнар көздері” деген термин материалдық және ресми
(заңдық) екі аспектіде қолданылады.
Халықаралық құқықтың материалдық қайнар көздері ретінде халықаралық
еңбек бөлінісі нәтижесінде дамитын және халықаралық құқық нормаларын
түзейтін бүкіл әлемдік экономикалық қатынастарды айтамыз. Осы заманғы
халықаралық құқықтың мағынасындағы қайнар көздері – бұл оның нормалары мен
қағидаларының көрінуі мен бекітілуінің ерекше, арнаулы нысан. Осы заманғы
халықаралық құқықтың заңдық қайнар көздері халықаралық құқық шығармашылықта
ерекше орынға ие, атап айтқанда халықаралық құқықтың нормалары мен
қағидаларының қалыптасу және пайда болу процесін қорытындылайды.
Сөйтіп, халықаралық құқықтың қайнар көздерінің – заңи мағынасы –
бұл, оның субъектілердің келісілген еркін білдіретін халықаралық құқық
нормаларына айналған мысалдар.
Қайнар көздердің жүйесі негізгі және көмекші болып екіге бөлінеді.
Негізгіге мыналар жатады:
• Халықаралық шарт;
• Халықаралық дәстүр;
Халықаралық құқықтың көмекші қайнар көздеріне мыналар жатады:
• Халықаралық ұйымдардың шешімдері мен қарарлары;
• Халықаралық Соттың және Төрелік соттың шешімдері;
• Мемлекеттің ішкі заңдары, ұлттық соттарының шешімдері;
• Халықаралық құқықтағы ғалымдар доктринасы;
• “өркениетті ұлттар таныған құқықтың жалпы қағидалары”.
Халықаралық құқықтың өзіндік қайнар көздері болып табылмағанмен де,
бұл қайнар көздер, біріншіден, халықаралық-құқықтық нормалардың жасалу
процесінде белгілі бір сатылары болып табылады; екіншіден, заң шығару
процесі барысына әсерін тигізеді; үшіншіден, халықаралық құқық нормаларының
бар болуы немесе мазмұнын бекітеді.
1.2 Халықаралық құқықтың қайнар көздердің жіктелуінің және саралануының
өзекті мәселелері
Халықаралық шарт шарттасушы тараптар үшін құқықтар мен міндеттер
түзеді, бұлар оның заң нормаларында бекітіледі. Осы қайнар көз халықаралық
құқықтың негізгі қағидаларына сәйкес келетін заң нормаларын жасайды.
Халықаралық құқық нормаларын жасайтын мемлекеттердің келісілетін еріктері
аяқталған нысанда болғанда шарт жасалады. Соңғы жағдайда біз мемлекеттер
арасында жасалатын келісімдерді де айта аламыз. Ол үшін ереже бойынша
жазбаша бекітілген немесе ауызша айтылатын белгілі бір мәтін болу керек.
Халықаралық құқық доктринасы халықаралық шарттардың құқыққа сай болуының
басты белгісі ретінде оларды жасау барысындағы еріктілікті айтады. Сондай-
ақ, шарт тиісті мемлекеттердің тең құқылы ерік білдіруі болып табылған
жағдайда құқықтың қайнар көзі болып саналуы мүмкін. Халықаралық шарттың
құқықтық табиғатына, жасалу сатыларына “Халықаралық шарттар құқығы” деген
тақырып шеңберінде қарастырылады.
Халықаралық құқықта ең негізгі болып халықаралық шарт және
халықаралық әдет-ғұрып екені мен айтып өткен болатынмын. Халықаралық шарт
мәдени, саяси, экономикалық қатынастардағы мемлекеттердің ынтымақтастығының
юридикалық формасы және де олар хаттамалармен айырылысу, ноталармен
айырмасу, коммюнике, бірлескен өтініш декларация, конвенция, пактілер,
протоколдар, келісімдер, трактаттар, шарттар деп аталады. Мемлекеттің
бейбіт сүрудің негізгі юридикалық формасы – тәуелсіз теңдік немесе кедергі
жасамау бастамалары – демократиялық негізінде жасасқан халықаралық шарт.
Халықаралық құқықтың қайнар көздері болып халықаралық құқықта екі
жақты және көп жақты шарттар болып табылады. Нормалар мен қағидалар,
халықаралық құқықта екі жақты шартты жасасқан осы екі мемлекетке міндетті
болып табылады, яғни егер үшінші мемлекет осы шартқа қосылған болса, онда
оның шарттары бұл мемлекеттерге міндетті болады, яғни жалпыға бірдей
халықаралық нормалар болып саналады. Мысалы, АҚШ пен Ұлы Британия
арасындағы Атланта хартиясына, кейінірек бұл шартқа КСРО мен басқа да
мемлекеттер қосылды.
Барлық халықаралық шарттар, халықтардың сана сезіміне сәйкес реттеу
объектілеріне қарамастан және халықаралық жалпыға бірдей танылған
принциптерге сәйкес жасасқан шарттар, халықаралық құқықтың қайнар көзі
болып саналады. Сондықтан да халықаралық шарттарды екіге бөлуге болады:
құқық жасаушы және құқық жасаушы емес. Мысалы, мәмілелер-шарттар.
Революция дейінгі орыстардың халықаралық құқық саласындағы маманы Ф.
Мартенс жазып өткен болатын, мемлекеттердің халықаралық коммерциялық сауда
қатынастардағы халықаралық екі жақты шарттар халықаралық құқық норма құруға
мүмкіндігі жоқ, бірақ жалпы ережелерден туындайтын нормалары болуы мүмкін.
“Халықаралық жағымды құқықтың қайнар көздерінің негізгі қайнар көзі ретінде
мемлекет арасындағы жеке келісімдер болуы мүмкін.”5
Халықаралық шарттар өте маңызды және құқық жасаушы ретінде,
халықаралық құқық дамуына үлкен әсерін тигізеді . Екі жақты шарттар екі
мемлекет арасындағы ғана байланысты үлкен бір ереже немесе принципте де
жазылмаған норманы ішінде сақтайды, “шарт жасасқан тараптар шартты орындауы
тиіс” туралы ереже. Бұл партнерлардың ерігі, шарттың міндеттілігінің негізі
болып саналады. Халықаралық шарттың “pacta sunt servanda” нормасы құқық
жасаушы ереже ретінде халықаралық шартта міндеттеуші сипатын береді. Бұл
норманың шарттың міндеттеуші күші деген деп Кельсен жазған.6
Көп жақты шарттар – мемлекеттер мүше болған халықаралық құқықтың
жалпы принциптері мен нормаларын бекітеді . Қазіргі кездегі көп жақты
шарттардың ең маңыздысы және құқық жасаушы мінезге иелі шарт ол БҰҰ жарғысы
болып табылады.7
Халықаралық дәстүр шарттан кейін екінші орынға ие, бұрындары ол
басым дәрежеге ие болатын. Әдеттегі нормалар ұзақ мерзімді тәжірибенің
нәтижесінде, құқық субъектілерінің ондай норманың заңи міндетті сипатын
мойындағанынан кейін пайда болады. Шарттық және әдеттегі нормалар
халықаралық құқықтң жалпы жүйесін құрайды, олар бір-біріне қайшы келмеді,
керісінше, халықаралық құқық нормаларын тиімді қолдануды қамтамасыз етеді.
ТМД – халықаралық аймақтық ұйым болып табылады. Біріншіден, белгілі бір
мемлекет аралық қатынастарға қатысты, екіншіден, қатынастар белгілі
кеңістікте (ТМД кеңістігі) жүзеге асуда, үшіншіден, БҰҰ жарғысының 52-
бабына сай, аймақтық ұйымдар аймақтық әрекеттерге жататын бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін құрылады. Бұл тұрғыдан қарағанда, ТМД
елдерінің біріккен бейбітшілік мақсаттағы (мысалы, Ауғанстан мен Тәжікстан
шекарасындағы немесе Қырғызстан территориясындағы заңсыз енген терроршыл
топтарға қарсы) күштері аймақтық бейбітшілік пен қауіпсіздік мәселесін іс
жүзінде шешуге ұмтылады. Сонымен қатар, халықаралық құқық субъектісі болып
табылатын әр аймақ елдерінің қауымдастығы әмбебап ынтымақтастық болса, бір-
біріне жақын орналасқан территориялардағы мемлекеттердің қауымдастығы
аймақтық ұйым ретінде бағаланады.
ТМД органдары жеткілікті өкілеттіктерге ие. Дегенмен, олардың
өкілеттіктерін жүзеге асыру механизмі нақты да анық көрсетілмегендіктен
және тараптар арасындағы міндеттемелер орындалмаған жағдайда туындайтын
жауапкершілік анықталмағандықтан ТМД қызметі сылбыр көрінеді. Сол сияқты
ТМД кеңістігінде жинақталып қалған мәселелер де аз емес. ТМД-ның жалғасы
ретінде Евразиялық одақ жобасы да баспасөз ақпарат беттерінде жарық көрді.
ТМД елдері басшыларының біразы және кейбір ғалымдарының көзқарастарына сай,
Евразиялық одақты ТМД жалғасы деп айтуға толық мүмкіндік бар секілді.
Себебі, бірде бір мемлекетпен ешқандай ұйымға (одаққа) кірмей дамуға
болатын да шығар, бірақ бұл даму бір жақты болады. Тіпті неге дүние жүзі
мемлекеттері бір-бірімен жақындасуда, одақтар құруда? Қазіргі кезеңде де
бәсекелестік мәселесі “фирма аралық немесе мемлекет ішіндегі бәсекелестік”
ұғымынан асып, “мемлекет аралық – аймақ аралық бәсекелестік” ұғымына ие
болуда. Мұның арғы жағында ортақ мүдде, ортақ мақсатқа жету талпыныстары
тұр. Бұл көзқарастан келгенде де қазіргі ТМД-ға мүше-мемлекеттердің
болашағы тиімді интеграцияда, ортақ мүдде мен мақсат үшін бір-біріне
жақындасуда.
ТМД елдерінен Евразиялық одақты құру идеясын Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 1994 жылдың 29 наурыз жұлдызында
М. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің оқытушылары мен
студенттерімен кездесуінде ұсынған болатын. Ал 1994 жылдың маусым айында
Қазақстан баспасөз беттерінде Н.Ә. Назарбаев қол қойған Евразиялық Одақтың
(ЕАО) жобасы жарияланды.8
1994 жылдың қыркүйек айында Алматы қаласында “Евразиялық кеңістік:
интеграциялық потенциал (жиынтық) және оны жүзеге асыру” атты ғылыми-
тәжірибелік конференция өтеді.
Интеграцияның жаңа түрі, деңгейі ретінде Евразиялық одақ жобасы
ұсынылған. Мемлекеттер арасындағы нарықтық экономиканың, саяси процестердің
демократияландырылуының әр түрлі деңгейі, Н.Ә. Назарбаев тарабынан ТМД-ның
қызметімен үйлесетін қосымша интеграциялық құрылым – Евразиялық одақ құру
идеясын туғызды.
Ондағы негізгі мақсат – экономикалық реформаларды жүзеге асыру
мақсатында мүше-мемлекеттер орындауға міндетті болып табылатын ортақ
бағдарламаларды қабылдау, оның іс жүзінде іске асырылатын қадағалау және
ортақ экономикалық саясатын келістіру.
“Евразиялық одақ (ЕАО) – әр мүше-мемлекеттік мүдделерін және
жинақталған ортақ интеграциялық потенциалды жүзеге асыруға бағытталған тең
құқықты тәуелсіз мемлекеттердің одағы”.
Евразиялық одақ – бұрынғы кеңес кеңістігіндегі тұрақтылық пен
қауіпсіздікті, әлеуметтік-экономикалық жағдайды қазіргі кезеңге сәйкес
өзгертіп нығайтуға бағытталған егемен мемлекеттердің интеграциялық нысаны
болып табылады.
Евразиялық одақтың қалыптасу механизмі мен бірігу қағидалары болып
мыналар табылады:
• ЕАО-ға мемлекеттердің кіруі туралы ұлттық референдумдар немесе
парламенттер шешімдерін жүргізу;
• ЕАО құру туралы шартқа қатысушы-мемлекеттердің теңдік, бір-
бірінің ішкі істеріне араласпау, егемендікті, территория
тұтастығы және мемлекеттік шекараларға қол сұқпау қағидаларын
сыйлау негізінде қол қою;
• Шарт экономикалық, валюта және саяси одақ құру бағытындағы
интеграцияны тереңдету мақсатында заңи және ұйымдастыру алғы
шарттарын қарастыру қажет;
• ЕАО-ға ассоциациялық мүше болуға жол берілмейді;
• ЕАО-да шешімдер қабылдау мүше-мемлекеттердің жалпы санының 45
мамандандырылған көпшілік дауысы негізінде жүзеге асырады. Бұл
қағидалар мен Евразиялық одақты құру механизмі басқа
мемлекеттер тарабынан қолдау табады деген үмітпен ұсынылғанды.
Тәуелсіз мемлекеттер ЕАО-ға мынадай алғы шарттарды орындаған кезде
ғана мүше болып кіре алады:
• қабылданған мемлекет аралық келісімдерді міндетті түрде
орындау;
• ЕАО мүше-елдердің қалыптасқан мемлекеттік-саяси институттарын
өзара тану;
• территория тұтастығы мен шекаралар беріктігін тану;
• мемлекет аралық қатынастарда қысым көрсетудің экономикалық,
саяси және басқа да формаларынан бас тарту;
• өз араларындағы әскери қақтығыстарды болдырмау.
Жалпы қорытынды беретін болсақ, халықаралық ұйымдардың пайда болу
фактісі бірден құқық шығармашылықтағы жаңа және маңызды бастамасына
айналды, өйткені мемлекеттер олардың конституциялық механизмін тұрақсыз
түрде шақырылатын конференциялардың орына құқық нормаларын құру бойынша
тұрақты форум ретінде пайдалана бастады.9
Нәтижесінде, көпжақты халықаралық келісім шарттарын құрастыру
процесі әлдеқайда жедел әлдеқайда әмбебап процесіне айналды. Осы жерде
кейбір артықшылықтарын көрсетіп жіберуге болады. Біріншіден, өзінің құзыр
аясына қатысты халықаралық қатынастарды және мемлекеттердің позицияларын
үнемі зерттей отырып халықаралық ұйым басқа кез келген құрылымға қарағанда
шарт мәтінінің жобасын жасау не дайындау қажеттілігі туралы ақпаратқа ие.
Екіншіден, ұйымға мүше-мемлекеттердің өкілдері арасындағы консультациялар
мен өзара әрекеттесу процесінің тұрақтылық және перманенттілік сипаты көп
жағдайда заңи мотивінің анықталуына және құрылуына, кейін конвенцияның
алғашқы жобасының дайын болуына жағдай жасайды. Үшіншіден, тікелей келісім
шарттың өзін дайындау және зерттеу мәселесімен айналысатын органы ретінде
секретариаттың маңыздылығы өте зор. Төртіншіден, халықаралық ұйымдардың
эксперттік сараптамасын жасайтын тәжірибелі жоғары мамандандырылған
ғалымдарды және қызметкерлерді тұрақты немесе мерзімді негізінде шақырып
алу мүмкіндігі бар.
Құрамында орын алып отырған ережелердің маңыздылығы бойынша жалпы
көп жақты шарттар даусыз түрде халықаралық құқық ең маңызды нормаларды
құрастырудың негізгі әдісі ретінде құқық шығармашылық процесінің “жүрегі”
болып табылады.10
Қазіргі таңда көп жағдайда қалыптасқан тенденция байқалып отыр –
органдардың құзырына және тұрақты сипатына байланысты халықаралық
ұйымдардың көбісі өзінің құрылу процедурасын қысқартты.11
Жүйе аралық ұйымдардың құқық шығармашылық қызметі көмекші
органдардың қалыптастырылған жүйесі болмай өз қызметін жүзеге асыра
алмайды. Әдетте доктринада құқық шығармашылық органдардың тұрақты (яғни
тұрақты сипатына ие) және уақытша (кодификация және баптар не
конвенциялардың жобасын дайындау бойынша нақты мақсаттарын жүзеге асыру
үшін құрылатын) түрлері бөліп қарастырылады.12
Әрине, ең дамыған және күрделі құқық шығармашылық аппаратына ие
халықаралық ұйым БҰҰ болып табылады. Алғашқы ретте міндетті түрде БҰҰ-ның
халықаралық құқық Комиссиясын атап көрсету керек. Осы аталған орган
қызметінің негізгі нысаны – келісім баптарының жобасын құрастыру, кейін
олардың негізінде көп жақты конвенциялар қабылданады. Көрсетілген органның
функциясы нақты БҰҰ-ның халықаралық құқық Комиссиясы туралы ереженің 15-
бабында бекітілген, яғни халықаралық құқықпен әлі реттелмеген немесе жеке
мемлекеттердің тәжірибесінде құқық саласында толық реттелмей қалған
мәселелер бойынша конвенцияларды дайындау қызметі. Бірақ іс жүзінде не
тәжірибеде Комиссия кодификация мен прогрессивті дамыту арасында
методологиялық айырмашылықты жасамайды, яғни осы екі құбылысты ортақ
кодификациялық процесінің құрамдас бөліктері ретінде қарастыруда.
БҰҰ халықаралық сот статутының 38-бабының юридикалық табиғатын батыс
елдердің халықаралық құқық саласындағы мамандар әр түрлі түсіндірген
болатын. Заңгерлердің көпшілігі өз жұмыстарында бұл бапқа көп назар
аударады, бірақ мазмұнының юридикалық түсіндірмесіне тоқталмай кетеді. Ал
басқа ғалымдар халықаралық құқық қайнар көздерінің жөнінде өз теорияларын
жасап, бұл теориялар 38-бабқа ешқандай қатысы болмайды және одан тәуілсіз
болады. Кейбіреулері ғана оның юридикалық мінездемесін түсіндірісі келеді.
“Халықаралық сот құрылтайшы ететін халықаралық келісім шарт
халықаралық құқық құрайтын компонентер немесе бұл компонентер анықтайды,
мазмұндайды және бұл өте құманды жағдай” деп Кеьзен жазған . ”Сотпен
қолданатын халықаралық құқықтың әр түрлі тізім компонентердің
аутентикалығы және бұл тізімділік өте проблемалы жағдай” Кельзен 38-бап
әдейі жария етеді деп айтып кеткен болатын.
Халықаралық құқық бөліктері ретінде тек 38-бапта a,b,c тармақтардағы
мазмұндары ғана нормалар сақтауы мүмкін деп Кельзен нақтылайды. Ал d
тармағы айтылып өткен сот шешімді мен доктрина тек a,b,c тармақтардағы
нормаларды анықтау үшін керегін туралы жазған. 13
Ал А.Федросс Чили делегациясының 38-бабқа өзгерістерді ұсынған
және бұл жағдайға байланысты ол қорытынға келіп отыр, екінші дүние жүзілік
соғысқа дейін өте даулы сұраққа БҰҰ Жарғысы нақты нүкте қойған болатын.
Халықаралық құқықтың қайнар көзі жөнінде Федросс ойы бойынша “өркениетті
ұлттармен танылған жалпы құқықтық принциптер халықаралық құқықтың
интегральды бөлігі деп және ол өзімен үшінші, тәуелсіз халықаралық құқықтың
қайнар көзін көрсетіп отыр, келісім-шарттан және әдет-ғұрыптан кейін”14.
“Ғылыми теорияның аналогиясы емес, деп халықаралық қайнар көздің
доктринасы” БҰҰ-ның халықаралық сот статутының 38-бапта болуы мүмкін емес
деп дат мемлекеттік маманы А.Росс пікір айтқан болатын. Оның ойы бойынша
бұл баптағы қайнар көздердің тізімі өте жалпы деп жазған сондықтан да ол
тәжірибиенің дамуына кедергі болмайтынын айтқан болатын. Бірақ Росс
тұжырымы бойынша 38-бапта жазылған келісім-шарт, әдет-ғұрып және
тәжірибеден де басқа “халықаралық құқық саласындағы тәжірибиелі мамандардың
доктриналар және жалпы құқық принциптер” туралы жазғанын өте жақсы нәрсе
деп айтқан болатын, бұл объективті емес факторларға көптеген жағдайларды
ашады деп Росс жазған.15
Кейбір батыс елдердің халықаралық құқықсаласындағы мамандардың БҰҰ-
ның халықаралық сот статутының 38-бабында, халықаралық құқықтың қайнар
көздердің анықтамасының халықаралық регламентке қоса, жаңа нормаларды
құрудағы Сот өкілеттіктің халықаралық регламентінде көрініс тапқан.
Кейбір батыс елдердің халықаралық құқық мамандары БҰҰ-ның
халықаралық сот статутының 38-бабын тек халықаралық құқық қайнар көздерін
анықтайтын халықаралық регламент ретінде ғана емес, сондай-ақ бірінші ретте
сотты құқық нормаларын құруға құқық не құзыр беретін регламент ретінде
қарастырады. Осылайша халықаралық құқық тарихының Индия маманы А. Нуссбаум
өз жұмысында статутының 38-бабын ескере отырып өз анықтамасын беріп отыр:
“Жаңа халықаралық әділет палатасын бұл төрт жақты бағыт БҰҰ жарғысында
қабылданған халықаралық құқықтағы тесіпдерді жасау үшін әр бір ерекше
жағдайларға байланысты палатаға мүмкіндік берілген сондықтан да тәжірибелік
мақсаттар үшін жаңа ережелерді құруға мүмкіндікті беру”.16
Сотпен қолданудағы көптеген норма қоймаларын, өркениетті ұлттармен
танылған жалпы құқық принциптерінде көрініп отырғаны туралы А. Нуссбаум
айтып өткен болатын.
“Бұл принциптердің құқық жүйелерден шығуының, халықаралық қайнар көз
рангысына шығуы, jus gentium бұл тарихи көз қарастан ерекше көңіл аударуға
мән білдіру ”.
Статутының 38-бабында берілген халықаралық қайнар көз тізбегі
қолайсыз деп кейбір ғалымдар пікір айтқан болатын. Олардың айтуы бойынша
бұл тізбекті толықтыру керек. Халықаралық құқық мамандардың және заңгер
сарапшылардың ойлары, мемлекеттік сот шешімдері мен парламент актілері,
халықаралық органдардың резолюциялары, сот органдарға немесе шендерге
берілген мемлекеттік органдардың нұсқаулары, шарттық емес мемлекеттік
құжаттар, халықаралық әдептілік деген – жаңа қайнар көз ретінде бұл тізімге
енгізу жөнінде, индиялық ғалымы М. Тандон ұсынып кеткен болатын.17
Сюзан Бастид ойы бойынша, “статутының 38-бабында халықаралық құқық
қайнар көздерді атап өтіп оны халықаралық сотпен қолданылуы тиіс екен”.18
Халықаралық құқық шығармашылығының жалпы құқықтық фундаменталды
концепциясын құруы құқық шығармашылығын жеке құбылыс ретінде қызметті және
қорытындынынәтижені зерттегенінен кейін ғана мүмкін болып. Нақ осы екі
құқық шығармашылық процесінің негізгі бөліктері оның салыстырмалы аяқталған
циклін құрайды, одан кейін осы ретімен де басқа да циклдер орын алады.19
Құқық шығармашылық процесінің салыстырмалы аяқталғандығы алдымен
оның реттілігінде және тұрақтылығында жатыр. Құқық нормасының құрылуына
дейін құқық шығармашылық факторларының сараптамасы, құқықтық реттелуге
жататын халықаралық қатынастарды тану процесі жатады. Объективті шындықты
не айғақты тану құқық шығармашылық процесінің бастапқы моменті немесе
бірінші кезеңі болады. Осыдан кейін заң актілерінің қабылдану тәртібін
анықтайтын сәйкес құқық шығармашылық процедураларын белгілеу арқылы
халықаралық құқықпен толық реттелетін құқық нормасының өзін құру кезеңі
басталады. Ескерте кететін жағдай – тану кезеңінен тікелей қызметке өту
процесінің күрделі болуы.
Халықаралық құқық шығармашылығына көптеген субъектілер қатысуда,
оның әр қайсысы қалыптасқан халықаралық-құқықтық жағдайының объективті
шындығын ескере отырып өзінің позициясын қорғайды. Осыдан шығатын
қорытынды, құқық құру әдісін анықтау бойынша бірінші қадамдары – алғашқы
келіссөздері өзара тиімді компромисстерді іздеуімен тікелей байланысты.20
Құқық шығармашылық қызметінің қорытындысы құқықтың танылған қайнар
көзі ретінде танылған құқық актісі тұрпатында қалыптасқан құқық нормасы
болып табылады. Сонымен қатар, әр бір құқықтық актісі басқа құжаттары мен
құқықтық нормаларымен белгілі бір өзара байланыста және қарым қатынаста
болатын күрделі жүйені құрайды. Қысқаша түрде құқық шығармашылық процесі
осындай болады.
Халықаралық құқықтың қайнар көздердің шарттан кейінгі келетін қайнар
көз болып әдет-ғұрып болып саналады. Жалпы халықаралық құқықтың көптеген
бекітілген принциптер мен нормалардың қызметтері. Шарттық-құқықтық
нормалардың сақталуының барлық мемлекеттердің міндеттемесі, әдет-ғұрыпты
сақтау міндеттемесімен бірге болып саналады. Сондықтан да екі жүйені
бейбітшілік түрде сақтаудағы әдет-ғұрыптың рөлі өте зор. БҰҰ-ның
халықаралық құқық Комиссиясының қызметі мен жұмыстың ұйымдастырушылық
мәселесі Ресей және басқа да шет ел әдебиеттерде терең зерттелген болатын.
Мәселен: Кожевников Ф.И., Кривчикова Э.С. Комиссия международного права
ООН: функции и деятельность. М.: Международные отношения, 1977; Rosenne Sb.
The International Law Commission 1949-1959. – The British Yearbook of
International Law. Vol. 136. 1960. Oxford, 1961. Жеке тоқталып қарастыруды
қажет ететін мәселе халықаралық құқықты кодификациялау бойынша белгілі бір
конвенцияларды құрастыру бастамасына және құқық шығармашылық үшін даулы
мәселені таңдауға деген құқығы.
Қарастыруға және реттелуіне жататын тақырыпты не мәселені таңдау
кезеңі құқық шығармашылық өте маңызды процесс болып табылады. “Құқық
шығармашылығының пәні ретінде белгілі бір қоғамдық қатынастарды таңдап алу
мәселесі күрделі мәселелерінің бірі деп те атауға болады. Құқық
шығармашылық үшін қарым-қатынастарын таңдау мәселесі жеке зерттеу
ізденістің заты ретінде қарастырылуда, осы ізденістің нәтижесінде орын алып
отырған объективті шарттар, қажеттіліктер мен мақсаттарға сәйкес құқықтық
реттелуге жататын көптеген байланыстар ішінде ең маңыздылары бөлінеді...
Бірақ, кейбір жағдайда реттелуді көздейтін қарым-қатынастың қажеттілігін
оны жеке зерттеген кезінде ғана көруге болады...”21
Осы мәселенің нақты түрде тікелей халықаралық құқық үшін маңыздылығы
өте зор. Ол бірден толығымен жүйелендіруге немесе кодификациялауға жатпау
тиіс, себебі кодификациялануы тиіс салалар, институттар және тақырыптарды
анықтау мәселесі бүгінгі кодификациялау тәртібінің роліне маңызды әсер
тигізетін мәніне ие, жалпы кодификациялау процесінің бастапқы кезеңі болып
табылады.22
Сонымен, БҰҰ-ның халықаралық құқық Комиссиясы кодификация үшін
тақырыпты өз бетінше таңдай ала ма? Ереже жиынтығының 13-тармағына сәйкес:
1. Халықаралық құқықтың барлық салалар көлемінен Комиссия
кодификация жүргізу керек деп санайтын мәселелерді
белгілейді...;
2. Комиссия аталған мәселе бойынша қажеттілігі мол деген шешім
қабылдаған кезінде аталған мәселе бойынша Бас Ассамблеяға
рекомендация береді;
3. Бас Ассамблеясымен ұсынылған мәселелер ауқымы Комиссиямен
бірінші ретте қарастырылады.
Былай қарағанда Комиссия тікелей құқық шығармашылық бастамаға құқық
берілген. Бірақ мән беретін болсақ халықаралық құқық Комиссиясы құқық
шығармашылық бастамаға ие емес, ал Бас Ассамблеясымен расталуына жататын
ұсыныстар беру мүмкіндігі туралы айтқаны дұрыс. А.П. Мовчан сөзін осы жерде
атап көрсетуге болады: “...халықаралық құқық Комиссияға берілген құқыққа
қарамастан БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы әр қашанда осындай ұсыныстарды бекітуі
тиіс. Нақты бір мәселе бойынша Бас Ассамблеясының шешімі (мәселен, Комиссия
баяндамасын қолдау, оны есепке алу, жоспарын белгілі бір өзгертулермен
бекіту және т.б.) болмай Комиссия жұмыстың мәні бойынша, кодификацияға және
прогрессивті дамыту үшін қызмет ете алмайды...”23 Осыдан шығатын қорытынды
– халықаралық құқық Комиссиясы жүйелендіретін конвенцияларды дамытуға
ұсыныс жасауға құқылы, ал БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы осы салада құқық
шығармашылық бастамаға ие.
Халықаралық құқықтың қайнар көздердің арасындағы әдет-ғұрып ең көне
болып табылады. Мемлекет жүріс-тұрыс ережелерін білдірудің ерекше бір
нысаны, мемлекет қатынастардағы бұл ережелердің қолданылуы туралы сана
сезіміне және олардың көп уақыт бойы қолданып келе жатқан мен олардың құқық
міндеттемелердің пайда болуы.
Дурденевскийдің ойы бойынша “құқық сана сезімінен бірнеше қайталанып
келе жатқан халықаралық құқық қатынастардың ережелердің” қажеттілігі туралы
міндетті екені туралы жүріс-тұрыс ережелері – халықаралық құқық әдет-ғұрып
деп санаған.24
“Халықаралық әдет-ғұрып – принциптердің және кәдімгі түсінушілікпен
жалпы бастамалардың айтылуы”, - деп В.Н. Лисовский жазып кеткен болатын.25
Құқықтық норма ретінде белгіленген жалпы тәжірибенің дәлелдемесі
ретінде, халықаралық әдет-ғұрып БҰҰ, Халықаралық Сот, халықаралық шарттан
басқа қолданылады. Халықаралық сот статутының 38-бабының “d” бөлігінде бұл
анықтаманы Кельсен сынайды. Оның айтуы бойынша, әдет-ғұрып бұл жүріс-
тұрыстың жай бір түрі және бұл жүріс-тұрыс белгілі бір жағдайға қолданылуы
мүмкін емес. Сот өз шешімін шығарған кезде тек халықаралық әдет-ғұрыпты
жасалған құқық нормаға негізделуі керек.26 Оның айтуы бір жағынан дұрыс
шығар, егер мемлекет халықаралық әдет-ғұрыпты қолданса ол бір жай, ал егер
Халықаралық Сот халықаралық әдет-ғұрыпты қолданса ол басқа жай.
Мемлекет халықаралық әдет-ғұрыпты қолданған жағдайда ол әдет-ғұрыпты
сақтауды мемлекет сияқты өзін жүріс-тұрыс ережелерін сақтауы керек. Ал сот
өзінің табиғатына сәйкес әдет-ғұрып ережелерін сақтай алмайды, өйткені оның
қызметінде бұл жағдай жоқ, оның негізгі қызметі ол әділетті сот шешімдерін
шығару. Ал өз шешімдерін шығарған кезінде, ол әдет-ғұрпы бар юридикалық
нормаға сүйенуге болады.
Кейбір халықаралық құқықтың жалпы принциптері халықаралық әдет-
ғұрыпта орын тапқан, pacta sunt servanda, дипломатиялық иммунитеттер ашық
сулармен еркін жүзіп өту ережелер әдет-ғұрыптағы орны ерекше. Бірақ бұл
жөнінде жалпыға бірдей жалпы принциптер туралы айтуға болмайды. Халықаралық
құқықтың бес жалпы бейбіт өмір сүру принциптері КНР мен Индия арасында
сауда қатынастарға байланысты 1954 жылы 29 сәуірде халықаралық шартта
бекітілген туралы мәлім.
Көптеген уақыт ішінде әдет-ғұрып халықаралық құқықта маңызы өте зор
және оның ең маңызды қайнар көзі. Осыған сәйкес бұрынғы ғалымдардың айтуы
бойынша халықаралық құқық бұл кәдімгі әдет-ғұрып құқығының негізін құрайды
деп айтып өткен болатын. Гефтердің пікірінше “халықаралық құқық ол –
жазылмаған құқық басымдылығы, юридикалық сөзі бойынша”.27
XIX ғасыр мемлекеттер арасында халықаралық қатынастар және көптеген
басқа да қатынастар дамуына байланысты конвенционалдық тәжірибелер пайда
бола бастады. Осы уақыттан бастап екі жақты және көп жақты шарттар
жасалынып бұл жағдайлар көптеген жаңа нормаларды және халықаралық құқықтың
жалпы қағидаларды құру процесі басталды. Сондықтан да шарттар халықаралық
қайнар көз ретінде тұрақты және бірінші орынды алып отыр. Ал әдет-ғұрып
халықаралық құқықтың қайнар көзі ретінде елшілік және теңіз құқық
салаларында басшылық орын алып отыр. Бұл жағдай мемлекеттер тәжірибесіндегі
тұрақты және өзгермейтін орын алғандықтан болып отыр.
Кейде мемлекеттер халықаралық құқықтағы бұл нормалар сақтау туралы
тыныш бас июімен міндеттелетінен, олар конвенционалды құқық пайдаланды да
осы себептен. Бұл әдет-ғұырптар халықаралық құқықтың көптеген
кодификацияланып әр түрлі шарттарда орын тапқан. Мысалға, халықаралық теңіз
құқық жөніндегі 4 Женева конвенцияларында әдет-ғұрыптар тіркелген болатын.
1958 жылы 24 ақпанда БҰҰ теңіз туралы конвенциясын (86 мемлекет
қатысқан) және 1957 жылы БҰҰ-ның 11-сессиясындағы 1405 резолюциясында
Женева конвенциясына байланысты халықаралық құқықтың кодификациялау
жөніндегі БҰҰ тарихындағы бірінші конвенция болатын. 1958 жылы 28 сәуір –
территориялық теңіз және қосалқы зоналар туралы, 1958 жылы 29 сәуірде –
ашық теңіз туралы, 1959 жылы 29 сәуір – ашық теңізде тірі ресурстарды
қорғау және балықшылық туралы, 1958 жылы 29 сәуір – континенталды шельф
туралы. Бұл кодификациялар “теңіз құқығына байланысты баптарға” сәйкес
халықаралық құқық комиссиясымен дайындалған болатын.28
Халықаралық әдет-ғұрып мемлекеттер арасындағы қатынастар
тәжірибесінен пайда болды. Юридикалық әдебиеттерді “әдет-ғұрып” (custom,
coutume) пен “салттар” (usage), нақты шекаралар мен анықтамалары берілген
Оппенгейм пікірі бойынша, әр бір халықаралық құқық саласындағы мамандар
мемлекет арасындағы белгіленген іс әрекеттердің көптеген уақыт ішінде
жасасқан болса және халықаралық құқықта бұл іс-әрекеттер міндетті немесе
дұрыс екені туралы оның сенімділігі болуы тиіс. Ал егер оның бұл жөнінде
сенімділігі болмаса, онда бұл іс-әрекет әдет-ғұрып емес ол жай салттар.29
Халықаралық әдет-ғұрып бұндай түсінушілігі бұл халықаралық әдет-
ғұрыптың екі элементтерінің бекітілуінің өтіміне байланысты болып тұр.
Біріншісі; белгілі жағдайлардағы мемлекеттердің іс-әрекеттерің қайталануы.
Екіншісі; бұл іс-әрекеттердің юридикалық міндеттілігі туралы белгілі бір
мемлекеттік органның сенімділігі болуы тиіс (opinio juris sive
necessitatis).
Соренсеннің айтуы бойынша іс-әрекет халықаралық әдет-ғұрып болуы
үшін көптеген уақыт немесе жалпылығына халықаралық әділеттілік туралы
Халықаралық Әділеттілік туралы көңіл білдірген жоқ. Сондықтан да көптеген
мемлекеттер халықаралық әдет-ғұрыпты өздері жасасуға мүмкіндігі бар.30
Халықаралық әдет-ғұрыпты құру үшін қайталана беретін тәжірибе керек.
Ереже бойынша бір акт, бір прецедент халықаралық әдет-ғұрыпты орнату мүмкін
емес. Бірақ кейбір халықаралық құқық саласындағы мамандар басқа ойға келіп
отыр. Поляк мамандары Цыприан мен Савицкий пікірі бойынша, прецедент
Нюрнберг принциптердің міндетті күшінің негізі деп ойлайды.31
Бірақ бұл жағдайда прецедент бікелкі құқық құрушылық акт емес екенін
ескеру керекпіз. Егер прецедент міндетті күші болса да, онда бұл міндетті
күш әдет-ғұрыптан шақпайтындығын көріп отырмыз. Прецеденттің міндетті күші
мемлекеттермен үнімсіз қолдауы, ол қайтлануға міндетті деп айтады.32
Халықаралық кімнің актілері немесе кімнің іс-әрекеттері арқылы
жасалынады деген сұрақ қазіргі күнге дейін өте даулы мәселе болып отыр. Бұл
жөнінде бір-біріне қарама-қайшы пікір бар: бірінші пікір, Левин айтуы
бойынша халықаралық әдет-ғұрыпты тікелей мемлекет билікпен жасалынады,
өйткені әр түрлі мемлекеттің ресми іс-әрекеттердің қайталана беретін іс-
әрекеттері.33
Ал екінші пікір бойынша халықаралық әдет-ғұрып мемлекеттік органдар,
халықаралық ұйымдар, халықаралық соттар, жеке тұлғалармен жасалатынын
Капельманс жазып өткен болатын.34
Халықаралық құқықтың көптеген қағидалары ол халықаралық құқықтың жай
нормалары деп Дурденевский айтқан болатын. “Жалпы бастамалар немесе жалпы
танылған нормалар олар халықаралық әдет-ғұрып құқығының негізгі шарттардың”
деп айтқан болатын. Мысалы, жалпы бастамалар: 1-халықаралық шарттарды
орындау міндеттілігі (pacta sunt servanda), 2-халықаралық ынтымақтастықты
және халықаралық бейбітшілікті сақтау қажеттілігі (pax quaerenda est), 3-
мемлекет арасындағы экономикалық қатынастарды сақтау (jus commercii), 4-
белгілі мемлекет сотының басқа мемлекет сотына бағынушылық (par in parem
non habit potestatem).35
Халықаралық дәстүр дегеніміз халықаралық тәжірибеде қалыптасқан
тәртіп ережесі, халықаралық құқық субъектілері оның заңи міндетті сипатын
мойындайды. Дәстүрдің шарттық нормадан айырмашылығы тиісті ережелерді нақты
көрсететін заңдық құжат еместігінде. Дәстүр барлық немесе бірнеше
мемлекеттердің халықаралық әрекеттерінің ұқсастықтарының күші бойынша
жинақталады. Ол ұзақ мерзім бойында қолданылады және заңдық міндеттілігіне
сенім сипатына ие болады. Сонымен, мемлекет тәжірибелерінің ұзақтығы
салыстырмалы сипатта. Бүгінгі таңдағы халықаралық қатынаста әдеттегі
нормалардың қысқа мерзімде жасалуы да кездеседі, мысалы, ғарыш құқығында,
теңіз құқығында.
Сөйтіп, халықаралық дәстүрге мыналар тән:
• Қолданылу мерзімінің ұзақтығы;
• Мойындалуының жалпылығы;
• Заңдық міндеттілігінің сенімділігі.
Халықаралық дәстүрдің пайда болуы үшін қайталанбау тәжірибесі керек.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде кез келген қайталанудың әдеттегі
нормалары жасалмайтыны жөнінде аз айтылып жүрген жоқ. Қандай да бір
әрекеттердің қайталануы тәртіп нормасын жасауға әкелмеуі де мүмкін, ол жай
әдетке айналып кетеді. Халықаралық әдет деп мемлекеттердің заңдық
міндеттілігі бар есептелінбейтін далпы тәжірибелерін айтады.
Халықаралық қатынастарда, әсіресе дипломатиялық қатынастар мен теңіз
кеме қатынасында көп уақыттан бері әрекет етіп келе жатқан, дегенмен
халықаралық құқық нормасы болып табылмайтын нормалар аз емес. Мәселен,
дипломаттардың жүктерін кеден бақылауынан тексермей өткізуге, үшінші
мемлекеттің аумағында дипломаттардың кейбір артықшылықтарының болуына,
әдетте көптеген мемлекеттер рұқсат етеді. Алайда, 1961 жылы дипломатиялық
қатынас туралы Вена Конвенциясы өз күшіне енгенге дейін мұндай нормалар
халықаралық құқықтық деп емес, халықаралық сыпайыгершілік нормалары деп
есептелетін.
Халықаралық дәстүр мен халықаралық шарт құқықтың негізгі қайнар
көздері және халықаралық нормаларын жасаудың екі түрлі тәсілі болып
табылады. Сөйтіп, халықаралық құқықтың әдеттегі нормаларын шарттық жолмен
өзгерту көп кездесетінін, әсіресе, халықаралық құқықтың жүйеленуінде
кездесетінін баса айтқан жөн. Ал шарттық нормаларды әдеттегі нормаларға
ауыстыру жағдайлары сирек кездеседі, яғни шарттық тәжірибе әдетте оларды
өзгертуге ережелерін немесе күшін жоюды қарастырады.
Халықаралық ұйымдардың шешімдері, қарарлары. Халықаралық құқықтың
аталмыш қайнар көзінің маңызы халықаралық құқық субъектісі ретіндегі
халықаралық ұйымдардың рөлімен бірге арта түседі. Аталған қайнар көз өз
бетінше халықаралық құқық нормаларын жасай алмайды. Халықаралық ұйымдардың
қаулылары, ең бірінші Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік кеңесінің қарарлары
норма жасау процесіне қатысады. Мәселен, БҰҰ Жарғысының 11-бабында Бас
Ассамблеяның “БҰҰ немесе Қауіпсіздік кеңесіне мүше-мемлекеттеріне ұсыныстар
беру” құқығы ғана екендігі көрсетілген. БҰҰ-ның барлық органдарының ішінде
Қауіпсіздік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Қазіргі халықаралық құқықтағы доктрина ролі”
МАЗМҰНЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ 1
1-тарау. Халықаралық жария құқықтың қайнар көздерінің түсінігі 1
1.1 Халықаралық құқықтың қайнар көздердің түсінігі мен түрлері. 3
1.2 Халықаралық құқықтың қайнар көздердің жіктелуінің және саралануының
өзекті мәселелері 7
2-тарау. Халықаралық құқықтың қайнар көздердегі доктринаның рөлі мен орны
30
2.1. Доктринаның түсінігі мен даму тарихы 33
2.2. Қазіргі халықаралық құқық ғылымында доктринаның даулы мәселелері 40
1-тарау. Халықаралық жария құқықтың қайнар көздерінің түсінігі
Халықаралық жария құқықтың қайнар көздерін сараламай тұрып, ең
алдымен норма жасау проблемаларымен танысып щығу қажет. Норма жасау процесі
кезінде құқық субъектілері өздерінің қызметтерінің басым бағыттарын
айқындайды, яғни халықаралық құқықтың мәнін тұтас алғанда.
Латын тілінен аударғанда норма сөзі (латын norma) - міндетті деп
танылған заңдастырылған заң, тәртіп, құрылым деген мағынаны білдіреді.
Кейбір құқықтық нормалардың мазмұны мен әрекет ету тетігі құқықтық
емес нормалармен ұқсас болады, мысалы, халықаралық сыпайыгершілік (өнеге)
нормасына ұқсайды. Аталған соңғы норма заң тұрғысынан міндетті емес,
оларсыз халықаралық теңіз және дипломатиялық құқық өмір сүре алмайды.
Мәселен, ашық теңіздегі кемелердің өзара салют беруі, дипломатиялық
салтанат рәсімі.
Халықаралық сыпайыгершілік – меймандостық, тату көршілік актілерін,
мемлекеттердің өз еркітерімен ерекше көңіл аударып, құрметтесуін көрсетеді.
Алайда халықаралық сыпайыгершілік ережелері халықаралық-құқықтық
қатынастың қатысушылары үшін заңдық тұрғыда міндетті болуы да мүмкін. Мұнда
жағдай халықаралық шартта да (құқықтың шартық нормасы), сондай-ақ
халықаралық құқықтық дәстүрде де (құқықтың әдеттегі нормасы) бекітілуі
мүмкін.
Халықаралық құқықтық нормалар ұлттық-құқықтық нормалармен тығыз
байланысты, бұл тезистің дәлелі ретінде өзара әрекеттесу процесін айтуға
болады (нақтырақ 1-тараудың 1,6-тармақтарында).
Халықарлық-құқықтық нормалар — бұл халықаралық жария құқық
субьектілері тәртіптерінің белгілі бір ережелері.
Ондай нормаларға мынадай сипат тән:
- Біріншіден, халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы
қатынастарды реттеу;
- Екіншіден, міндетті сипаты, яғни құқықтық нормалардың заңдық
күші, себебі құқықтық емес нормалардың өзіндік міндетті күші
болады;
- Үшіншіден, жалпы сипаты, яғни норманың әрекет ету көптеген
жағдайларды ескере қарастырылған.
Осы заманғы халықаралық-құқық ғылымының маңызды мақсаттарының бірі
халықаралық құқық нормаларының тиімділігі проблемалары болып отыр. Бұл
проблеманың қолданбалы сипатта екені сөзсіз. Ол тиімділік обьектісі ретінде
халықаралық субъектілердің әрекеттері, олардың құқыққа сай немесе құқыққа
қайшы тәртіптерін анықтау болса, зерттеудің негізгі әдістері болып
әлеуметтік әдістер табылады. Халықаралық құқықтық реттеудің соңғы нәтижесі
тек субъектілердің тәртібімен емес, сонымен қатар халықаралық қатынастардың
белгілі бір түрлерінің қалыптасуынан да көрінеді. Сол себепті, халықаралық
жария құқықтың тиімділігін арттырудың маңызды шарттының бірі норма құру
процесін жетілдіру болып табылады. Бұған, халықаралық құқықтық нормаларда
халықаралық қатынастардың дамуының объективті заңдылықтары көрінгенде,
нормативтік ережелердің айқындығы мен нақтылығы болғанда, құқықтығы
олқылықтардың зерттегенде ғана қол жеткізуге болады. Халықаралық құқық
нормаларының тиімділігін анықтағанда осы жүйенің ерекшеліктерін ескеру
қажет.
БҰҰ-ның Халықаралық Сот Статутының 38-бабында келесі тағайындаулар
жазылған:
“1. Халықаралық құқық негізінде шешіп сот өз шешімін келесі
пунктерді қолдануы тиіс.
a) дауласып отырған мемлекетте танылған, ережелерді
орнататын жалпы және ерекше халықаралық конвенциялар;
b) құқық норма ретінде танылған жалпы тәжірибелердің
дәлелдігі екендігі халықаралық әдет-ғұрыптар;
c) Өркениетті ұлттармен танылған, жалпы құқық қағидалары;
d) Құқық нормаларды анықтау үшін көмекші құрал ретінде әр
түрлі ұлттардың халықаралық жария құқықтың тәжірибелі
мамандардың доктриналары және сот шешімдері, 59-бапта
көрсетілген”.
Бұл қауым соттың ex aequa et bono ісін бойынша шешімдерді шығаруға
құқығын шектемейді. Халықаралық сот статуты 1945 жылы Сан-Франциско
конференциясында қабылданған Халықаралық Әділет Сотының Тұрақты Палатасы
статут негізінде құрылған. Халықаралық Әділет Сотының Тұрақты Палатасы
статуты Чили делегациясының талабы бойынша БҰҰ-ның халықаралық сот жаңа
статутының 38-бабы толығымен көшіріп алынған. Және бұл статутта сот “сот
оған берілген дауларды халықаралық құқыққа негізделе отырып шешуі тиіс”.
Құқық шығармашылық және құқықты құру (құқықты қалыптастыру).
Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық ұйымдардың рөлін
толық зерттеу үшін осы екі терминнің мазмұнын анықтау қажет. Негізінен, осы
екі түсініктеме өзінің мәні бойынша бір-біріне өте ұқсас болғанымен олардың
мазмұны толығымен бірдей немесе идентикалық деп айтуға болмайды. Құқықты
қалыптастыруға құқықтық нормаларын құрастырудың толық процесі кіреді, бұл
көлемі бойынша кеңірек ұғым болып табылады. Құқықты қалыптастыру құқық
шығармашылықпен салыстырғанда ұзағырақ және толығырақ құқықты пайда болуына
өз әсерін тигізетін объективті және субъективті факторларды біріктіретін
процесс.
“...өзінің мазмұны бойынша құқық шығармашылық құқық қалыптастырудың
қорытынды, конститутивті кезеңі болып табылады...”1
1.1 Халықаралық құқықтың қайнар көздердің түсінігі мен түрлері.
“Құқықтың қайнар көздері” деген термин материалдық және ресми
(заңдық) екі аспектіде қолданылады.
Халықаралық құқықтың материалдық қайнар көздері ретінде халықаралық
еңбек бөлінісі нәтижесінде дамитын және халықаралық құқық нормаларын
түзейтін бүкіл әлемдік экономикалық қатынастарды айтамыз. Осы заманғы
халықаралық құқықтың мағынасындағы қайнар көздері – бұл оның нормалары мен
қағидаларының көрінуі мен бекітілуінің ерекше, арнаулы нысан. Осы заманғы
халықаралық құқықтың заңдық қайнар көздері халықаралық құқық шығармашылықта
ерекше орынға ие, атап айтқанда халықаралық құқықтың нормалары мен
қағидаларының қалыптасу және пайда болу процесін қорытындылайды.
Халықаралық құқықтың құқық шығармашылық қызметінің нәтижесінде
қажеттіліктер мен құқық құрастырушы факторлар халықаралық-құқықтық нормаға
айналады, юридикалық шындықтың пайда болуына әкеліп соғады.
Құқықтың жалпы теориясында құқық шығармашылық терминінің мазмұны
келесіде ашылады – объективті түрде шартталған құқықты қалыптастырудың
қорытынды процесі, құқықтық нормалардың құрастырылуына, олардың кейінгі
дамуына, өзгертілуіне және заң күшінен айрылуына бағытталған мемлекеттің
қызметі. Анықтама берудегі үлкен айырмашылықтарына қарамастан осы
түсініктемені кеңес одақ кезінде қалыптасқан құқық теориясында негізгі
болып табылады.2
Халықаралық құқық шығармашылық халықаралық құқық құру процесінің
қорытынды, конститутивті бөлімі деген тезиске негізделе отырып халықаралық
құқық шығармашылықты құқықты құру процесі кезеңінің қорытындылайтын
жүйеленген әрекеттер тобынан тұратын құбылыс ретінде анықтауға болады. Өз
кезегінде халықаралық құқық шығармашылық процесі екі кезеңінен тұрады:
халықаралық құқық субъектілерімен құқық нормасының мазмұнын келістіру
негізінде құрастыру және құрастырылған нормаға юридикалық заң күшімен
қамтамасыз ету. Халықаралық құқықта құқық нормаға міндеттеме күшімен
қамтамасыз ету процесі халықаралық құқық субъектілерінің жекеленген
әрекеттері арқылы жүзеге асырылады, мәселен белгілі бір анықталған ортақ
актінің негізінде.
Г.Н. Тункин “маңызды ерекшеліктердің бірі... деп норманы” бұл құқық
жүйесі субъектілерінің өзара жасайтындығын әділ атап өткен. Осындай
ерекшелігіне байланысты халықаралық құқықтағы норма құру процесін жеке
мемлекеттердің ұлттық құқықтарындағы норма құру процесімен салыстырғанда
әлдеқайда күрделі болып шыға келеді.3
Халықаралық құқықтық нормалар санының артуы оларды жіктеу
қажеттілігіне әкеледі. Оның ішінде көп таралғаны бұл нормалардың шартық
және әдеттегі болып бөлінуі. Дегенмен, оның күрделілігіне және көп
қырлылығына байланысты басқа да маңызды белгілерді ескеру қажеттілігі
туындады:
А) әрекет ету өрісі бойынша - әмбебаптық, аумақтық, пакртикулярлы
(бытыраңқы).
Әмбебаптық нормалардың болуы халықаралық әмбебап актілерімен
қамтамасыз етіледі, олар халықаралық құқықтың көпшілік мақұлдаған нормалары
деген атқа ие. Әмбебап нормалар БҰҰ Жарғысында, 1970 жылы халықаралық құқық
қағидаларының Декларациясында бар, БҰҰ Бас Ассамблеясының көптеген
қарарлары көпшілік мемлекеттердің оның заңдық күшін қабылдағанынан кейін
халықаралық құқықтық көпшілік таныған нормасына айналады. Әмбебап
нормалардың негізгі айырмашылық белгісі олардың әрекет етуінің әмбебаптығы
жалпыға бірдей міндетті күші болып табылады. Әмбебап норма ғана императивті
бола алады және ерекше әмбебап міндеттемелерді жасай алады.
Әмбебап және аймақтық құқықтық нормалар өзара байланысты және
олардың тиімділігінің маңызды мәні болып табылады. БҰҰ Жарғысында “Аймақтық
келісімдер” деген арнайы VII тарау бар. Халықаралық құқықтың аймақтық
нормаларының көбеюіне отарлау нәтижесінде тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы
себеп болды. Аймақтықтың себебі әлеуметтік және саяси факторларға ғана
емес, сонымен қатар жаңа факторларға да байланысты. Жаңа құқықтық нормалар
аймақтық деңгейде жеңілірек жасалады. Осы деңгейде, сондай-ақ әмбебап
нормаларды жүзеге асыру да анағұрлым тиімді.
Доктринада және тәжірибеде партикулярлық (бытыраңқы) құқықтық
нормалар белгілі. Партикулярлық термині (латынша particularize –
ішінара,жеке) оқшауланған жергілікті деген мағынаны береді, яғни жалпы
мемлекеттікке қарама-қарсы деген сөз. Қарастырылып жатқан контексте бұл
әмбебап нормаларға қарағанда шектелген сипатта әрекет ететін нормаларды
білдіреді. Құқықтық нормалардың мұндай түрлері белгілі бір географиялық
орынмен, шекарамен, арналармен байланысты нақтылықты қажет еткен
жағдайларда қолданылады. Ұлттар Лигасының халықаралық әділ сотының Тұрақты
Палатысының тәжірибесі, кейінірек БҰҰ Халықаралық Сотының тәжірибелері
партикулярлық әдеттегі нормалардың бар екенін растап берді. Партикулярлық
нормаларда жалпылық сипаты жоқ, дегенмен құқықпен тығыз байланысты болады.
Партикулярлық нормалар жалпы халықаралық құқықтан пайда болған және
халықаралық құқық негізінде қызмет етеді.
Б) Заңи күші бойынша – императивтік және диспозитивтік.
Халықаралық құқық доктринасы “императивтік норма” және “Jus Cogens”
терминдерін тең дәрежеде қолданады. Императивтік нормалардың пайда болуының
алғышарттарын БҰҰ жарғысы жасады, мәселен 2-баптың 6-тармағы, 106-бап. Онан
әрі бұл тұжырымдаманы халықаралық шарттардың құқықтары туралы Вена
конвенциясы дамытты. Халықаралық құқық комиссиясы императивтік нормалардың
құқықтық табиғатын егжей-тегжей талқылады. Жалпы, халықаралық құқықтың
императивтік нормаларына халықаралық құқықтың негізгі қағидалары; әлемдік
бірлестіктердің халықаралық құқықтың қол жеткізген адамгершілік
стандарттарын – әділдік, адал ниет қағидаларын тарихи түрде бекітетін
құқықтар мен нормалар; қол жеткізген гумандық деңгейді бекітетін – адамзат
құқығы, халықтар, аз ұлттар құқығы жөніндегі, соғыс құрбандарын қорғау
жөніндегі қағидалар; атмосфераны жалпылай ластауға, жер бетін, теңіздерді
былғауға тыйым салатын қағидалар мен нормалар; халықаралық кеңістіктердің,
ашық теңіздердің, ғарыштың, Антарктиканың режимін айқындайтын қағидалар мен
нормаларды жатқызуға болады.4
Диспозитивтік нормалар халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы
келісім нәтижесінде тәртіп ережелерінен ауытқуға мүмкіндік береді .
Диспозитивтік нормалар мынадай болып көріну мүмкін: “Тараптар келісімімен
өзгеше көзделмесе, тараптардың... мүмкіндігі бар” – дегендей. Нормалардың
диспозитивтігі шектелген міндетті күшімен емес, субъектілердің өздерінің
ара қатынасын жалпы нормада бекітілгеннен басқаша реттеу құқығы көрсетеді.
Мәселен, халықаралық экономикалық қатынастар аумағында 1980 жылы
халықаралық сатып алу–сату шарттары туралы Конвенцияның 6-бабында
диспозитивтік норма бар: тараптар Конвенцияны қолданбауы да мүмкін немесе
12-баптың талаптарын сақтағанда, оның кез келген ережелерінен бас тартуға
немесе оның әрекет етуін өзгертуге құқылы, - делінген.
В) Халықаралық құқықтың реттеу тетігі қызметі бойынша материалдық
және іс жүргізушілік.
Халықаралық құқықтағы іс жүргізу нормаларының мәні ұлттық жүйеден
өзгешелеу. Ондай нормаларды арнайы заң шығарушы және құқықты қолданушы
мекемелер шығарады және іске асырады.
Ал халықаралық құқықтың іс жүргізу нормаларын негізінен алғанда,
құқық субъектілерінің өздері шығарады және іске асырады, яғни материалдық
және іс жүргізу нормаларының елеулі ерекшеліктері жоқ.
Халықаралық құқық Комиссиясы құқық қолдану процесін қажет ететін
қандай да бір Конвенцияны дайындау барысында іс жүргізу нормаларының
проблемалары туындайды. Сонымен қатар материалдық нормаларды қолдану
мәселелері де бір мезгілде шешіле береді.
Басқаша айтқанда, іс жүргізу нормаларына туындайды және олардың
әрекет етуіне қызмет етеді. Халықаралық жария құқықта іс жүргізу нормалары
ұлттық құқықтың саласы – мемлекеттік, әкімшілік салалары сияқты жеке салаға
бөлінбейді. Олар құқықтың жалпы жүйесінде де, сондай-ақ нақты халықаралық –
құқықтық актілерді де материалдық нормалармен өзара байланысты.
Г) Халықаралық-құқықтық нормалардың басқа түрлері.
Нормаларды жүйелеуге байланысты көптеген негіздер бар. Мәселен, олар
тыйым салатын, міндеттейтін, құқық беретін нормалар. Бұлай бөлуге заңи
тәртіптің деңгейі негіз болады. Мысал ретінде, халықаралық қатынастардың
қатысушылары бекіткен, оларға қосылған немесе қабылдаған халықаралық
шарттарды айтуға болады.
Сілтемелік (бланкеттік) халықаралық-құқықтық нормалар басқа
нормаларда көзделген ережелерді басшылыққа алуға міндеттейді. Мұнан басқа,
құқықтық емес нормаларға да сілтемелер жасалуы мүмкін. Мысалы, Халықаралық
Сот Статутының 38-бабында, тараптар келіскен жағдайда дауларды әділдік
бастамасымен қарау қарастырылған.
“Құқықтың қайнар көздері” деген термин материалдық және ресми
(заңдық) екі аспектіде қолданылады.
Халықаралық құқықтың материалдық қайнар көздері ретінде халықаралық
еңбек бөлінісі нәтижесінде дамитын және халықаралық құқық нормаларын
түзейтін бүкіл әлемдік экономикалық қатынастарды айтамыз. Осы заманғы
халықаралық құқықтың мағынасындағы қайнар көздері – бұл оның нормалары мен
қағидаларының көрінуі мен бекітілуінің ерекше, арнаулы нысан. Осы заманғы
халықаралық құқықтың заңдық қайнар көздері халықаралық құқық шығармашылықта
ерекше орынға ие, атап айтқанда халықаралық құқықтың нормалары мен
қағидаларының қалыптасу және пайда болу процесін қорытындылайды.
Сөйтіп, халықаралық құқықтың қайнар көздерінің – заңи мағынасы –
бұл, оның субъектілердің келісілген еркін білдіретін халықаралық құқық
нормаларына айналған мысалдар.
Қайнар көздердің жүйесі негізгі және көмекші болып екіге бөлінеді.
Негізгіге мыналар жатады:
• Халықаралық шарт;
• Халықаралық дәстүр;
Халықаралық құқықтың көмекші қайнар көздеріне мыналар жатады:
• Халықаралық ұйымдардың шешімдері мен қарарлары;
• Халықаралық Соттың және Төрелік соттың шешімдері;
• Мемлекеттің ішкі заңдары, ұлттық соттарының шешімдері;
• Халықаралық құқықтағы ғалымдар доктринасы;
• “өркениетті ұлттар таныған құқықтың жалпы қағидалары”.
Халықаралық құқықтың өзіндік қайнар көздері болып табылмағанмен де,
бұл қайнар көздер, біріншіден, халықаралық-құқықтық нормалардың жасалу
процесінде белгілі бір сатылары болып табылады; екіншіден, заң шығару
процесі барысына әсерін тигізеді; үшіншіден, халықаралық құқық нормаларының
бар болуы немесе мазмұнын бекітеді.
1.2 Халықаралық құқықтың қайнар көздердің жіктелуінің және саралануының
өзекті мәселелері
Халықаралық шарт шарттасушы тараптар үшін құқықтар мен міндеттер
түзеді, бұлар оның заң нормаларында бекітіледі. Осы қайнар көз халықаралық
құқықтың негізгі қағидаларына сәйкес келетін заң нормаларын жасайды.
Халықаралық құқық нормаларын жасайтын мемлекеттердің келісілетін еріктері
аяқталған нысанда болғанда шарт жасалады. Соңғы жағдайда біз мемлекеттер
арасында жасалатын келісімдерді де айта аламыз. Ол үшін ереже бойынша
жазбаша бекітілген немесе ауызша айтылатын белгілі бір мәтін болу керек.
Халықаралық құқық доктринасы халықаралық шарттардың құқыққа сай болуының
басты белгісі ретінде оларды жасау барысындағы еріктілікті айтады. Сондай-
ақ, шарт тиісті мемлекеттердің тең құқылы ерік білдіруі болып табылған
жағдайда құқықтың қайнар көзі болып саналуы мүмкін. Халықаралық шарттың
құқықтық табиғатына, жасалу сатыларына “Халықаралық шарттар құқығы” деген
тақырып шеңберінде қарастырылады.
Халықаралық құқықта ең негізгі болып халықаралық шарт және
халықаралық әдет-ғұрып екені мен айтып өткен болатынмын. Халықаралық шарт
мәдени, саяси, экономикалық қатынастардағы мемлекеттердің ынтымақтастығының
юридикалық формасы және де олар хаттамалармен айырылысу, ноталармен
айырмасу, коммюнике, бірлескен өтініш декларация, конвенция, пактілер,
протоколдар, келісімдер, трактаттар, шарттар деп аталады. Мемлекеттің
бейбіт сүрудің негізгі юридикалық формасы – тәуелсіз теңдік немесе кедергі
жасамау бастамалары – демократиялық негізінде жасасқан халықаралық шарт.
Халықаралық құқықтың қайнар көздері болып халықаралық құқықта екі
жақты және көп жақты шарттар болып табылады. Нормалар мен қағидалар,
халықаралық құқықта екі жақты шартты жасасқан осы екі мемлекетке міндетті
болып табылады, яғни егер үшінші мемлекет осы шартқа қосылған болса, онда
оның шарттары бұл мемлекеттерге міндетті болады, яғни жалпыға бірдей
халықаралық нормалар болып саналады. Мысалы, АҚШ пен Ұлы Британия
арасындағы Атланта хартиясына, кейінірек бұл шартқа КСРО мен басқа да
мемлекеттер қосылды.
Барлық халықаралық шарттар, халықтардың сана сезіміне сәйкес реттеу
объектілеріне қарамастан және халықаралық жалпыға бірдей танылған
принциптерге сәйкес жасасқан шарттар, халықаралық құқықтың қайнар көзі
болып саналады. Сондықтан да халықаралық шарттарды екіге бөлуге болады:
құқық жасаушы және құқық жасаушы емес. Мысалы, мәмілелер-шарттар.
Революция дейінгі орыстардың халықаралық құқық саласындағы маманы Ф.
Мартенс жазып өткен болатын, мемлекеттердің халықаралық коммерциялық сауда
қатынастардағы халықаралық екі жақты шарттар халықаралық құқық норма құруға
мүмкіндігі жоқ, бірақ жалпы ережелерден туындайтын нормалары болуы мүмкін.
“Халықаралық жағымды құқықтың қайнар көздерінің негізгі қайнар көзі ретінде
мемлекет арасындағы жеке келісімдер болуы мүмкін.”5
Халықаралық шарттар өте маңызды және құқық жасаушы ретінде,
халықаралық құқық дамуына үлкен әсерін тигізеді . Екі жақты шарттар екі
мемлекет арасындағы ғана байланысты үлкен бір ереже немесе принципте де
жазылмаған норманы ішінде сақтайды, “шарт жасасқан тараптар шартты орындауы
тиіс” туралы ереже. Бұл партнерлардың ерігі, шарттың міндеттілігінің негізі
болып саналады. Халықаралық шарттың “pacta sunt servanda” нормасы құқық
жасаушы ереже ретінде халықаралық шартта міндеттеуші сипатын береді. Бұл
норманың шарттың міндеттеуші күші деген деп Кельсен жазған.6
Көп жақты шарттар – мемлекеттер мүше болған халықаралық құқықтың
жалпы принциптері мен нормаларын бекітеді . Қазіргі кездегі көп жақты
шарттардың ең маңыздысы және құқық жасаушы мінезге иелі шарт ол БҰҰ жарғысы
болып табылады.7
Халықаралық дәстүр шарттан кейін екінші орынға ие, бұрындары ол
басым дәрежеге ие болатын. Әдеттегі нормалар ұзақ мерзімді тәжірибенің
нәтижесінде, құқық субъектілерінің ондай норманың заңи міндетті сипатын
мойындағанынан кейін пайда болады. Шарттық және әдеттегі нормалар
халықаралық құқықтң жалпы жүйесін құрайды, олар бір-біріне қайшы келмеді,
керісінше, халықаралық құқық нормаларын тиімді қолдануды қамтамасыз етеді.
ТМД – халықаралық аймақтық ұйым болып табылады. Біріншіден, белгілі бір
мемлекет аралық қатынастарға қатысты, екіншіден, қатынастар белгілі
кеңістікте (ТМД кеңістігі) жүзеге асуда, үшіншіден, БҰҰ жарғысының 52-
бабына сай, аймақтық ұйымдар аймақтық әрекеттерге жататын бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін құрылады. Бұл тұрғыдан қарағанда, ТМД
елдерінің біріккен бейбітшілік мақсаттағы (мысалы, Ауғанстан мен Тәжікстан
шекарасындағы немесе Қырғызстан территориясындағы заңсыз енген терроршыл
топтарға қарсы) күштері аймақтық бейбітшілік пен қауіпсіздік мәселесін іс
жүзінде шешуге ұмтылады. Сонымен қатар, халықаралық құқық субъектісі болып
табылатын әр аймақ елдерінің қауымдастығы әмбебап ынтымақтастық болса, бір-
біріне жақын орналасқан территориялардағы мемлекеттердің қауымдастығы
аймақтық ұйым ретінде бағаланады.
ТМД органдары жеткілікті өкілеттіктерге ие. Дегенмен, олардың
өкілеттіктерін жүзеге асыру механизмі нақты да анық көрсетілмегендіктен
және тараптар арасындағы міндеттемелер орындалмаған жағдайда туындайтын
жауапкершілік анықталмағандықтан ТМД қызметі сылбыр көрінеді. Сол сияқты
ТМД кеңістігінде жинақталып қалған мәселелер де аз емес. ТМД-ның жалғасы
ретінде Евразиялық одақ жобасы да баспасөз ақпарат беттерінде жарық көрді.
ТМД елдері басшыларының біразы және кейбір ғалымдарының көзқарастарына сай,
Евразиялық одақты ТМД жалғасы деп айтуға толық мүмкіндік бар секілді.
Себебі, бірде бір мемлекетпен ешқандай ұйымға (одаққа) кірмей дамуға
болатын да шығар, бірақ бұл даму бір жақты болады. Тіпті неге дүние жүзі
мемлекеттері бір-бірімен жақындасуда, одақтар құруда? Қазіргі кезеңде де
бәсекелестік мәселесі “фирма аралық немесе мемлекет ішіндегі бәсекелестік”
ұғымынан асып, “мемлекет аралық – аймақ аралық бәсекелестік” ұғымына ие
болуда. Мұның арғы жағында ортақ мүдде, ортақ мақсатқа жету талпыныстары
тұр. Бұл көзқарастан келгенде де қазіргі ТМД-ға мүше-мемлекеттердің
болашағы тиімді интеграцияда, ортақ мүдде мен мақсат үшін бір-біріне
жақындасуда.
ТМД елдерінен Евразиялық одақты құру идеясын Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 1994 жылдың 29 наурыз жұлдызында
М. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің оқытушылары мен
студенттерімен кездесуінде ұсынған болатын. Ал 1994 жылдың маусым айында
Қазақстан баспасөз беттерінде Н.Ә. Назарбаев қол қойған Евразиялық Одақтың
(ЕАО) жобасы жарияланды.8
1994 жылдың қыркүйек айында Алматы қаласында “Евразиялық кеңістік:
интеграциялық потенциал (жиынтық) және оны жүзеге асыру” атты ғылыми-
тәжірибелік конференция өтеді.
Интеграцияның жаңа түрі, деңгейі ретінде Евразиялық одақ жобасы
ұсынылған. Мемлекеттер арасындағы нарықтық экономиканың, саяси процестердің
демократияландырылуының әр түрлі деңгейі, Н.Ә. Назарбаев тарабынан ТМД-ның
қызметімен үйлесетін қосымша интеграциялық құрылым – Евразиялық одақ құру
идеясын туғызды.
Ондағы негізгі мақсат – экономикалық реформаларды жүзеге асыру
мақсатында мүше-мемлекеттер орындауға міндетті болып табылатын ортақ
бағдарламаларды қабылдау, оның іс жүзінде іске асырылатын қадағалау және
ортақ экономикалық саясатын келістіру.
“Евразиялық одақ (ЕАО) – әр мүше-мемлекеттік мүдделерін және
жинақталған ортақ интеграциялық потенциалды жүзеге асыруға бағытталған тең
құқықты тәуелсіз мемлекеттердің одағы”.
Евразиялық одақ – бұрынғы кеңес кеңістігіндегі тұрақтылық пен
қауіпсіздікті, әлеуметтік-экономикалық жағдайды қазіргі кезеңге сәйкес
өзгертіп нығайтуға бағытталған егемен мемлекеттердің интеграциялық нысаны
болып табылады.
Евразиялық одақтың қалыптасу механизмі мен бірігу қағидалары болып
мыналар табылады:
• ЕАО-ға мемлекеттердің кіруі туралы ұлттық референдумдар немесе
парламенттер шешімдерін жүргізу;
• ЕАО құру туралы шартқа қатысушы-мемлекеттердің теңдік, бір-
бірінің ішкі істеріне араласпау, егемендікті, территория
тұтастығы және мемлекеттік шекараларға қол сұқпау қағидаларын
сыйлау негізінде қол қою;
• Шарт экономикалық, валюта және саяси одақ құру бағытындағы
интеграцияны тереңдету мақсатында заңи және ұйымдастыру алғы
шарттарын қарастыру қажет;
• ЕАО-ға ассоциациялық мүше болуға жол берілмейді;
• ЕАО-да шешімдер қабылдау мүше-мемлекеттердің жалпы санының 45
мамандандырылған көпшілік дауысы негізінде жүзеге асырады. Бұл
қағидалар мен Евразиялық одақты құру механизмі басқа
мемлекеттер тарабынан қолдау табады деген үмітпен ұсынылғанды.
Тәуелсіз мемлекеттер ЕАО-ға мынадай алғы шарттарды орындаған кезде
ғана мүше болып кіре алады:
• қабылданған мемлекет аралық келісімдерді міндетті түрде
орындау;
• ЕАО мүше-елдердің қалыптасқан мемлекеттік-саяси институттарын
өзара тану;
• территория тұтастығы мен шекаралар беріктігін тану;
• мемлекет аралық қатынастарда қысым көрсетудің экономикалық,
саяси және басқа да формаларынан бас тарту;
• өз араларындағы әскери қақтығыстарды болдырмау.
Жалпы қорытынды беретін болсақ, халықаралық ұйымдардың пайда болу
фактісі бірден құқық шығармашылықтағы жаңа және маңызды бастамасына
айналды, өйткені мемлекеттер олардың конституциялық механизмін тұрақсыз
түрде шақырылатын конференциялардың орына құқық нормаларын құру бойынша
тұрақты форум ретінде пайдалана бастады.9
Нәтижесінде, көпжақты халықаралық келісім шарттарын құрастыру
процесі әлдеқайда жедел әлдеқайда әмбебап процесіне айналды. Осы жерде
кейбір артықшылықтарын көрсетіп жіберуге болады. Біріншіден, өзінің құзыр
аясына қатысты халықаралық қатынастарды және мемлекеттердің позицияларын
үнемі зерттей отырып халықаралық ұйым басқа кез келген құрылымға қарағанда
шарт мәтінінің жобасын жасау не дайындау қажеттілігі туралы ақпаратқа ие.
Екіншіден, ұйымға мүше-мемлекеттердің өкілдері арасындағы консультациялар
мен өзара әрекеттесу процесінің тұрақтылық және перманенттілік сипаты көп
жағдайда заңи мотивінің анықталуына және құрылуына, кейін конвенцияның
алғашқы жобасының дайын болуына жағдай жасайды. Үшіншіден, тікелей келісім
шарттың өзін дайындау және зерттеу мәселесімен айналысатын органы ретінде
секретариаттың маңыздылығы өте зор. Төртіншіден, халықаралық ұйымдардың
эксперттік сараптамасын жасайтын тәжірибелі жоғары мамандандырылған
ғалымдарды және қызметкерлерді тұрақты немесе мерзімді негізінде шақырып
алу мүмкіндігі бар.
Құрамында орын алып отырған ережелердің маңыздылығы бойынша жалпы
көп жақты шарттар даусыз түрде халықаралық құқық ең маңызды нормаларды
құрастырудың негізгі әдісі ретінде құқық шығармашылық процесінің “жүрегі”
болып табылады.10
Қазіргі таңда көп жағдайда қалыптасқан тенденция байқалып отыр –
органдардың құзырына және тұрақты сипатына байланысты халықаралық
ұйымдардың көбісі өзінің құрылу процедурасын қысқартты.11
Жүйе аралық ұйымдардың құқық шығармашылық қызметі көмекші
органдардың қалыптастырылған жүйесі болмай өз қызметін жүзеге асыра
алмайды. Әдетте доктринада құқық шығармашылық органдардың тұрақты (яғни
тұрақты сипатына ие) және уақытша (кодификация және баптар не
конвенциялардың жобасын дайындау бойынша нақты мақсаттарын жүзеге асыру
үшін құрылатын) түрлері бөліп қарастырылады.12
Әрине, ең дамыған және күрделі құқық шығармашылық аппаратына ие
халықаралық ұйым БҰҰ болып табылады. Алғашқы ретте міндетті түрде БҰҰ-ның
халықаралық құқық Комиссиясын атап көрсету керек. Осы аталған орган
қызметінің негізгі нысаны – келісім баптарының жобасын құрастыру, кейін
олардың негізінде көп жақты конвенциялар қабылданады. Көрсетілген органның
функциясы нақты БҰҰ-ның халықаралық құқық Комиссиясы туралы ереженің 15-
бабында бекітілген, яғни халықаралық құқықпен әлі реттелмеген немесе жеке
мемлекеттердің тәжірибесінде құқық саласында толық реттелмей қалған
мәселелер бойынша конвенцияларды дайындау қызметі. Бірақ іс жүзінде не
тәжірибеде Комиссия кодификация мен прогрессивті дамыту арасында
методологиялық айырмашылықты жасамайды, яғни осы екі құбылысты ортақ
кодификациялық процесінің құрамдас бөліктері ретінде қарастыруда.
БҰҰ халықаралық сот статутының 38-бабының юридикалық табиғатын батыс
елдердің халықаралық құқық саласындағы мамандар әр түрлі түсіндірген
болатын. Заңгерлердің көпшілігі өз жұмыстарында бұл бапқа көп назар
аударады, бірақ мазмұнының юридикалық түсіндірмесіне тоқталмай кетеді. Ал
басқа ғалымдар халықаралық құқық қайнар көздерінің жөнінде өз теорияларын
жасап, бұл теориялар 38-бабқа ешқандай қатысы болмайды және одан тәуілсіз
болады. Кейбіреулері ғана оның юридикалық мінездемесін түсіндірісі келеді.
“Халықаралық сот құрылтайшы ететін халықаралық келісім шарт
халықаралық құқық құрайтын компонентер немесе бұл компонентер анықтайды,
мазмұндайды және бұл өте құманды жағдай” деп Кеьзен жазған . ”Сотпен
қолданатын халықаралық құқықтың әр түрлі тізім компонентердің
аутентикалығы және бұл тізімділік өте проблемалы жағдай” Кельзен 38-бап
әдейі жария етеді деп айтып кеткен болатын.
Халықаралық құқық бөліктері ретінде тек 38-бапта a,b,c тармақтардағы
мазмұндары ғана нормалар сақтауы мүмкін деп Кельзен нақтылайды. Ал d
тармағы айтылып өткен сот шешімді мен доктрина тек a,b,c тармақтардағы
нормаларды анықтау үшін керегін туралы жазған. 13
Ал А.Федросс Чили делегациясының 38-бабқа өзгерістерді ұсынған
және бұл жағдайға байланысты ол қорытынға келіп отыр, екінші дүние жүзілік
соғысқа дейін өте даулы сұраққа БҰҰ Жарғысы нақты нүкте қойған болатын.
Халықаралық құқықтың қайнар көзі жөнінде Федросс ойы бойынша “өркениетті
ұлттармен танылған жалпы құқықтық принциптер халықаралық құқықтың
интегральды бөлігі деп және ол өзімен үшінші, тәуелсіз халықаралық құқықтың
қайнар көзін көрсетіп отыр, келісім-шарттан және әдет-ғұрыптан кейін”14.
“Ғылыми теорияның аналогиясы емес, деп халықаралық қайнар көздің
доктринасы” БҰҰ-ның халықаралық сот статутының 38-бапта болуы мүмкін емес
деп дат мемлекеттік маманы А.Росс пікір айтқан болатын. Оның ойы бойынша
бұл баптағы қайнар көздердің тізімі өте жалпы деп жазған сондықтан да ол
тәжірибиенің дамуына кедергі болмайтынын айтқан болатын. Бірақ Росс
тұжырымы бойынша 38-бапта жазылған келісім-шарт, әдет-ғұрып және
тәжірибеден де басқа “халықаралық құқық саласындағы тәжірибиелі мамандардың
доктриналар және жалпы құқық принциптер” туралы жазғанын өте жақсы нәрсе
деп айтқан болатын, бұл объективті емес факторларға көптеген жағдайларды
ашады деп Росс жазған.15
Кейбір батыс елдердің халықаралық құқықсаласындағы мамандардың БҰҰ-
ның халықаралық сот статутының 38-бабында, халықаралық құқықтың қайнар
көздердің анықтамасының халықаралық регламентке қоса, жаңа нормаларды
құрудағы Сот өкілеттіктің халықаралық регламентінде көрініс тапқан.
Кейбір батыс елдердің халықаралық құқық мамандары БҰҰ-ның
халықаралық сот статутының 38-бабын тек халықаралық құқық қайнар көздерін
анықтайтын халықаралық регламент ретінде ғана емес, сондай-ақ бірінші ретте
сотты құқық нормаларын құруға құқық не құзыр беретін регламент ретінде
қарастырады. Осылайша халықаралық құқық тарихының Индия маманы А. Нуссбаум
өз жұмысында статутының 38-бабын ескере отырып өз анықтамасын беріп отыр:
“Жаңа халықаралық әділет палатасын бұл төрт жақты бағыт БҰҰ жарғысында
қабылданған халықаралық құқықтағы тесіпдерді жасау үшін әр бір ерекше
жағдайларға байланысты палатаға мүмкіндік берілген сондықтан да тәжірибелік
мақсаттар үшін жаңа ережелерді құруға мүмкіндікті беру”.16
Сотпен қолданудағы көптеген норма қоймаларын, өркениетті ұлттармен
танылған жалпы құқық принциптерінде көрініп отырғаны туралы А. Нуссбаум
айтып өткен болатын.
“Бұл принциптердің құқық жүйелерден шығуының, халықаралық қайнар көз
рангысына шығуы, jus gentium бұл тарихи көз қарастан ерекше көңіл аударуға
мән білдіру ”.
Статутының 38-бабында берілген халықаралық қайнар көз тізбегі
қолайсыз деп кейбір ғалымдар пікір айтқан болатын. Олардың айтуы бойынша
бұл тізбекті толықтыру керек. Халықаралық құқық мамандардың және заңгер
сарапшылардың ойлары, мемлекеттік сот шешімдері мен парламент актілері,
халықаралық органдардың резолюциялары, сот органдарға немесе шендерге
берілген мемлекеттік органдардың нұсқаулары, шарттық емес мемлекеттік
құжаттар, халықаралық әдептілік деген – жаңа қайнар көз ретінде бұл тізімге
енгізу жөнінде, индиялық ғалымы М. Тандон ұсынып кеткен болатын.17
Сюзан Бастид ойы бойынша, “статутының 38-бабында халықаралық құқық
қайнар көздерді атап өтіп оны халықаралық сотпен қолданылуы тиіс екен”.18
Халықаралық құқық шығармашылығының жалпы құқықтық фундаменталды
концепциясын құруы құқық шығармашылығын жеке құбылыс ретінде қызметті және
қорытындынынәтижені зерттегенінен кейін ғана мүмкін болып. Нақ осы екі
құқық шығармашылық процесінің негізгі бөліктері оның салыстырмалы аяқталған
циклін құрайды, одан кейін осы ретімен де басқа да циклдер орын алады.19
Құқық шығармашылық процесінің салыстырмалы аяқталғандығы алдымен
оның реттілігінде және тұрақтылығында жатыр. Құқық нормасының құрылуына
дейін құқық шығармашылық факторларының сараптамасы, құқықтық реттелуге
жататын халықаралық қатынастарды тану процесі жатады. Объективті шындықты
не айғақты тану құқық шығармашылық процесінің бастапқы моменті немесе
бірінші кезеңі болады. Осыдан кейін заң актілерінің қабылдану тәртібін
анықтайтын сәйкес құқық шығармашылық процедураларын белгілеу арқылы
халықаралық құқықпен толық реттелетін құқық нормасының өзін құру кезеңі
басталады. Ескерте кететін жағдай – тану кезеңінен тікелей қызметке өту
процесінің күрделі болуы.
Халықаралық құқық шығармашылығына көптеген субъектілер қатысуда,
оның әр қайсысы қалыптасқан халықаралық-құқықтық жағдайының объективті
шындығын ескере отырып өзінің позициясын қорғайды. Осыдан шығатын
қорытынды, құқық құру әдісін анықтау бойынша бірінші қадамдары – алғашқы
келіссөздері өзара тиімді компромисстерді іздеуімен тікелей байланысты.20
Құқық шығармашылық қызметінің қорытындысы құқықтың танылған қайнар
көзі ретінде танылған құқық актісі тұрпатында қалыптасқан құқық нормасы
болып табылады. Сонымен қатар, әр бір құқықтық актісі басқа құжаттары мен
құқықтық нормаларымен белгілі бір өзара байланыста және қарым қатынаста
болатын күрделі жүйені құрайды. Қысқаша түрде құқық шығармашылық процесі
осындай болады.
Халықаралық құқықтың қайнар көздердің шарттан кейінгі келетін қайнар
көз болып әдет-ғұрып болып саналады. Жалпы халықаралық құқықтың көптеген
бекітілген принциптер мен нормалардың қызметтері. Шарттық-құқықтық
нормалардың сақталуының барлық мемлекеттердің міндеттемесі, әдет-ғұрыпты
сақтау міндеттемесімен бірге болып саналады. Сондықтан да екі жүйені
бейбітшілік түрде сақтаудағы әдет-ғұрыптың рөлі өте зор. БҰҰ-ның
халықаралық құқық Комиссиясының қызметі мен жұмыстың ұйымдастырушылық
мәселесі Ресей және басқа да шет ел әдебиеттерде терең зерттелген болатын.
Мәселен: Кожевников Ф.И., Кривчикова Э.С. Комиссия международного права
ООН: функции и деятельность. М.: Международные отношения, 1977; Rosenne Sb.
The International Law Commission 1949-1959. – The British Yearbook of
International Law. Vol. 136. 1960. Oxford, 1961. Жеке тоқталып қарастыруды
қажет ететін мәселе халықаралық құқықты кодификациялау бойынша белгілі бір
конвенцияларды құрастыру бастамасына және құқық шығармашылық үшін даулы
мәселені таңдауға деген құқығы.
Қарастыруға және реттелуіне жататын тақырыпты не мәселені таңдау
кезеңі құқық шығармашылық өте маңызды процесс болып табылады. “Құқық
шығармашылығының пәні ретінде белгілі бір қоғамдық қатынастарды таңдап алу
мәселесі күрделі мәселелерінің бірі деп те атауға болады. Құқық
шығармашылық үшін қарым-қатынастарын таңдау мәселесі жеке зерттеу
ізденістің заты ретінде қарастырылуда, осы ізденістің нәтижесінде орын алып
отырған объективті шарттар, қажеттіліктер мен мақсаттарға сәйкес құқықтық
реттелуге жататын көптеген байланыстар ішінде ең маңыздылары бөлінеді...
Бірақ, кейбір жағдайда реттелуді көздейтін қарым-қатынастың қажеттілігін
оны жеке зерттеген кезінде ғана көруге болады...”21
Осы мәселенің нақты түрде тікелей халықаралық құқық үшін маңыздылығы
өте зор. Ол бірден толығымен жүйелендіруге немесе кодификациялауға жатпау
тиіс, себебі кодификациялануы тиіс салалар, институттар және тақырыптарды
анықтау мәселесі бүгінгі кодификациялау тәртібінің роліне маңызды әсер
тигізетін мәніне ие, жалпы кодификациялау процесінің бастапқы кезеңі болып
табылады.22
Сонымен, БҰҰ-ның халықаралық құқық Комиссиясы кодификация үшін
тақырыпты өз бетінше таңдай ала ма? Ереже жиынтығының 13-тармағына сәйкес:
1. Халықаралық құқықтың барлық салалар көлемінен Комиссия
кодификация жүргізу керек деп санайтын мәселелерді
белгілейді...;
2. Комиссия аталған мәселе бойынша қажеттілігі мол деген шешім
қабылдаған кезінде аталған мәселе бойынша Бас Ассамблеяға
рекомендация береді;
3. Бас Ассамблеясымен ұсынылған мәселелер ауқымы Комиссиямен
бірінші ретте қарастырылады.
Былай қарағанда Комиссия тікелей құқық шығармашылық бастамаға құқық
берілген. Бірақ мән беретін болсақ халықаралық құқық Комиссиясы құқық
шығармашылық бастамаға ие емес, ал Бас Ассамблеясымен расталуына жататын
ұсыныстар беру мүмкіндігі туралы айтқаны дұрыс. А.П. Мовчан сөзін осы жерде
атап көрсетуге болады: “...халықаралық құқық Комиссияға берілген құқыққа
қарамастан БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы әр қашанда осындай ұсыныстарды бекітуі
тиіс. Нақты бір мәселе бойынша Бас Ассамблеясының шешімі (мәселен, Комиссия
баяндамасын қолдау, оны есепке алу, жоспарын белгілі бір өзгертулермен
бекіту және т.б.) болмай Комиссия жұмыстың мәні бойынша, кодификацияға және
прогрессивті дамыту үшін қызмет ете алмайды...”23 Осыдан шығатын қорытынды
– халықаралық құқық Комиссиясы жүйелендіретін конвенцияларды дамытуға
ұсыныс жасауға құқылы, ал БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы осы салада құқық
шығармашылық бастамаға ие.
Халықаралық құқықтың қайнар көздердің арасындағы әдет-ғұрып ең көне
болып табылады. Мемлекет жүріс-тұрыс ережелерін білдірудің ерекше бір
нысаны, мемлекет қатынастардағы бұл ережелердің қолданылуы туралы сана
сезіміне және олардың көп уақыт бойы қолданып келе жатқан мен олардың құқық
міндеттемелердің пайда болуы.
Дурденевскийдің ойы бойынша “құқық сана сезімінен бірнеше қайталанып
келе жатқан халықаралық құқық қатынастардың ережелердің” қажеттілігі туралы
міндетті екені туралы жүріс-тұрыс ережелері – халықаралық құқық әдет-ғұрып
деп санаған.24
“Халықаралық әдет-ғұрып – принциптердің және кәдімгі түсінушілікпен
жалпы бастамалардың айтылуы”, - деп В.Н. Лисовский жазып кеткен болатын.25
Құқықтық норма ретінде белгіленген жалпы тәжірибенің дәлелдемесі
ретінде, халықаралық әдет-ғұрып БҰҰ, Халықаралық Сот, халықаралық шарттан
басқа қолданылады. Халықаралық сот статутының 38-бабының “d” бөлігінде бұл
анықтаманы Кельсен сынайды. Оның айтуы бойынша, әдет-ғұрып бұл жүріс-
тұрыстың жай бір түрі және бұл жүріс-тұрыс белгілі бір жағдайға қолданылуы
мүмкін емес. Сот өз шешімін шығарған кезде тек халықаралық әдет-ғұрыпты
жасалған құқық нормаға негізделуі керек.26 Оның айтуы бір жағынан дұрыс
шығар, егер мемлекет халықаралық әдет-ғұрыпты қолданса ол бір жай, ал егер
Халықаралық Сот халықаралық әдет-ғұрыпты қолданса ол басқа жай.
Мемлекет халықаралық әдет-ғұрыпты қолданған жағдайда ол әдет-ғұрыпты
сақтауды мемлекет сияқты өзін жүріс-тұрыс ережелерін сақтауы керек. Ал сот
өзінің табиғатына сәйкес әдет-ғұрып ережелерін сақтай алмайды, өйткені оның
қызметінде бұл жағдай жоқ, оның негізгі қызметі ол әділетті сот шешімдерін
шығару. Ал өз шешімдерін шығарған кезінде, ол әдет-ғұрпы бар юридикалық
нормаға сүйенуге болады.
Кейбір халықаралық құқықтың жалпы принциптері халықаралық әдет-
ғұрыпта орын тапқан, pacta sunt servanda, дипломатиялық иммунитеттер ашық
сулармен еркін жүзіп өту ережелер әдет-ғұрыптағы орны ерекше. Бірақ бұл
жөнінде жалпыға бірдей жалпы принциптер туралы айтуға болмайды. Халықаралық
құқықтың бес жалпы бейбіт өмір сүру принциптері КНР мен Индия арасында
сауда қатынастарға байланысты 1954 жылы 29 сәуірде халықаралық шартта
бекітілген туралы мәлім.
Көптеген уақыт ішінде әдет-ғұрып халықаралық құқықта маңызы өте зор
және оның ең маңызды қайнар көзі. Осыған сәйкес бұрынғы ғалымдардың айтуы
бойынша халықаралық құқық бұл кәдімгі әдет-ғұрып құқығының негізін құрайды
деп айтып өткен болатын. Гефтердің пікірінше “халықаралық құқық ол –
жазылмаған құқық басымдылығы, юридикалық сөзі бойынша”.27
XIX ғасыр мемлекеттер арасында халықаралық қатынастар және көптеген
басқа да қатынастар дамуына байланысты конвенционалдық тәжірибелер пайда
бола бастады. Осы уақыттан бастап екі жақты және көп жақты шарттар
жасалынып бұл жағдайлар көптеген жаңа нормаларды және халықаралық құқықтың
жалпы қағидаларды құру процесі басталды. Сондықтан да шарттар халықаралық
қайнар көз ретінде тұрақты және бірінші орынды алып отыр. Ал әдет-ғұрып
халықаралық құқықтың қайнар көзі ретінде елшілік және теңіз құқық
салаларында басшылық орын алып отыр. Бұл жағдай мемлекеттер тәжірибесіндегі
тұрақты және өзгермейтін орын алғандықтан болып отыр.
Кейде мемлекеттер халықаралық құқықтағы бұл нормалар сақтау туралы
тыныш бас июімен міндеттелетінен, олар конвенционалды құқық пайдаланды да
осы себептен. Бұл әдет-ғұырптар халықаралық құқықтың көптеген
кодификацияланып әр түрлі шарттарда орын тапқан. Мысалға, халықаралық теңіз
құқық жөніндегі 4 Женева конвенцияларында әдет-ғұрыптар тіркелген болатын.
1958 жылы 24 ақпанда БҰҰ теңіз туралы конвенциясын (86 мемлекет
қатысқан) және 1957 жылы БҰҰ-ның 11-сессиясындағы 1405 резолюциясында
Женева конвенциясына байланысты халықаралық құқықтың кодификациялау
жөніндегі БҰҰ тарихындағы бірінші конвенция болатын. 1958 жылы 28 сәуір –
территориялық теңіз және қосалқы зоналар туралы, 1958 жылы 29 сәуірде –
ашық теңіз туралы, 1959 жылы 29 сәуір – ашық теңізде тірі ресурстарды
қорғау және балықшылық туралы, 1958 жылы 29 сәуір – континенталды шельф
туралы. Бұл кодификациялар “теңіз құқығына байланысты баптарға” сәйкес
халықаралық құқық комиссиясымен дайындалған болатын.28
Халықаралық әдет-ғұрып мемлекеттер арасындағы қатынастар
тәжірибесінен пайда болды. Юридикалық әдебиеттерді “әдет-ғұрып” (custom,
coutume) пен “салттар” (usage), нақты шекаралар мен анықтамалары берілген
Оппенгейм пікірі бойынша, әр бір халықаралық құқық саласындағы мамандар
мемлекет арасындағы белгіленген іс әрекеттердің көптеген уақыт ішінде
жасасқан болса және халықаралық құқықта бұл іс-әрекеттер міндетті немесе
дұрыс екені туралы оның сенімділігі болуы тиіс. Ал егер оның бұл жөнінде
сенімділігі болмаса, онда бұл іс-әрекет әдет-ғұрып емес ол жай салттар.29
Халықаралық әдет-ғұрып бұндай түсінушілігі бұл халықаралық әдет-
ғұрыптың екі элементтерінің бекітілуінің өтіміне байланысты болып тұр.
Біріншісі; белгілі жағдайлардағы мемлекеттердің іс-әрекеттерің қайталануы.
Екіншісі; бұл іс-әрекеттердің юридикалық міндеттілігі туралы белгілі бір
мемлекеттік органның сенімділігі болуы тиіс (opinio juris sive
necessitatis).
Соренсеннің айтуы бойынша іс-әрекет халықаралық әдет-ғұрып болуы
үшін көптеген уақыт немесе жалпылығына халықаралық әділеттілік туралы
Халықаралық Әділеттілік туралы көңіл білдірген жоқ. Сондықтан да көптеген
мемлекеттер халықаралық әдет-ғұрыпты өздері жасасуға мүмкіндігі бар.30
Халықаралық әдет-ғұрыпты құру үшін қайталана беретін тәжірибе керек.
Ереже бойынша бір акт, бір прецедент халықаралық әдет-ғұрыпты орнату мүмкін
емес. Бірақ кейбір халықаралық құқық саласындағы мамандар басқа ойға келіп
отыр. Поляк мамандары Цыприан мен Савицкий пікірі бойынша, прецедент
Нюрнберг принциптердің міндетті күшінің негізі деп ойлайды.31
Бірақ бұл жағдайда прецедент бікелкі құқық құрушылық акт емес екенін
ескеру керекпіз. Егер прецедент міндетті күші болса да, онда бұл міндетті
күш әдет-ғұрыптан шақпайтындығын көріп отырмыз. Прецеденттің міндетті күші
мемлекеттермен үнімсіз қолдауы, ол қайтлануға міндетті деп айтады.32
Халықаралық кімнің актілері немесе кімнің іс-әрекеттері арқылы
жасалынады деген сұрақ қазіргі күнге дейін өте даулы мәселе болып отыр. Бұл
жөнінде бір-біріне қарама-қайшы пікір бар: бірінші пікір, Левин айтуы
бойынша халықаралық әдет-ғұрыпты тікелей мемлекет билікпен жасалынады,
өйткені әр түрлі мемлекеттің ресми іс-әрекеттердің қайталана беретін іс-
әрекеттері.33
Ал екінші пікір бойынша халықаралық әдет-ғұрып мемлекеттік органдар,
халықаралық ұйымдар, халықаралық соттар, жеке тұлғалармен жасалатынын
Капельманс жазып өткен болатын.34
Халықаралық құқықтың көптеген қағидалары ол халықаралық құқықтың жай
нормалары деп Дурденевский айтқан болатын. “Жалпы бастамалар немесе жалпы
танылған нормалар олар халықаралық әдет-ғұрып құқығының негізгі шарттардың”
деп айтқан болатын. Мысалы, жалпы бастамалар: 1-халықаралық шарттарды
орындау міндеттілігі (pacta sunt servanda), 2-халықаралық ынтымақтастықты
және халықаралық бейбітшілікті сақтау қажеттілігі (pax quaerenda est), 3-
мемлекет арасындағы экономикалық қатынастарды сақтау (jus commercii), 4-
белгілі мемлекет сотының басқа мемлекет сотына бағынушылық (par in parem
non habit potestatem).35
Халықаралық дәстүр дегеніміз халықаралық тәжірибеде қалыптасқан
тәртіп ережесі, халықаралық құқық субъектілері оның заңи міндетті сипатын
мойындайды. Дәстүрдің шарттық нормадан айырмашылығы тиісті ережелерді нақты
көрсететін заңдық құжат еместігінде. Дәстүр барлық немесе бірнеше
мемлекеттердің халықаралық әрекеттерінің ұқсастықтарының күші бойынша
жинақталады. Ол ұзақ мерзім бойында қолданылады және заңдық міндеттілігіне
сенім сипатына ие болады. Сонымен, мемлекет тәжірибелерінің ұзақтығы
салыстырмалы сипатта. Бүгінгі таңдағы халықаралық қатынаста әдеттегі
нормалардың қысқа мерзімде жасалуы да кездеседі, мысалы, ғарыш құқығында,
теңіз құқығында.
Сөйтіп, халықаралық дәстүрге мыналар тән:
• Қолданылу мерзімінің ұзақтығы;
• Мойындалуының жалпылығы;
• Заңдық міндеттілігінің сенімділігі.
Халықаралық дәстүрдің пайда болуы үшін қайталанбау тәжірибесі керек.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде кез келген қайталанудың әдеттегі
нормалары жасалмайтыны жөнінде аз айтылып жүрген жоқ. Қандай да бір
әрекеттердің қайталануы тәртіп нормасын жасауға әкелмеуі де мүмкін, ол жай
әдетке айналып кетеді. Халықаралық әдет деп мемлекеттердің заңдық
міндеттілігі бар есептелінбейтін далпы тәжірибелерін айтады.
Халықаралық қатынастарда, әсіресе дипломатиялық қатынастар мен теңіз
кеме қатынасында көп уақыттан бері әрекет етіп келе жатқан, дегенмен
халықаралық құқық нормасы болып табылмайтын нормалар аз емес. Мәселен,
дипломаттардың жүктерін кеден бақылауынан тексермей өткізуге, үшінші
мемлекеттің аумағында дипломаттардың кейбір артықшылықтарының болуына,
әдетте көптеген мемлекеттер рұқсат етеді. Алайда, 1961 жылы дипломатиялық
қатынас туралы Вена Конвенциясы өз күшіне енгенге дейін мұндай нормалар
халықаралық құқықтық деп емес, халықаралық сыпайыгершілік нормалары деп
есептелетін.
Халықаралық дәстүр мен халықаралық шарт құқықтың негізгі қайнар
көздері және халықаралық нормаларын жасаудың екі түрлі тәсілі болып
табылады. Сөйтіп, халықаралық құқықтың әдеттегі нормаларын шарттық жолмен
өзгерту көп кездесетінін, әсіресе, халықаралық құқықтың жүйеленуінде
кездесетінін баса айтқан жөн. Ал шарттық нормаларды әдеттегі нормаларға
ауыстыру жағдайлары сирек кездеседі, яғни шарттық тәжірибе әдетте оларды
өзгертуге ережелерін немесе күшін жоюды қарастырады.
Халықаралық ұйымдардың шешімдері, қарарлары. Халықаралық құқықтың
аталмыш қайнар көзінің маңызы халықаралық құқық субъектісі ретіндегі
халықаралық ұйымдардың рөлімен бірге арта түседі. Аталған қайнар көз өз
бетінше халықаралық құқық нормаларын жасай алмайды. Халықаралық ұйымдардың
қаулылары, ең бірінші Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік кеңесінің қарарлары
норма жасау процесіне қатысады. Мәселен, БҰҰ Жарғысының 11-бабында Бас
Ассамблеяның “БҰҰ немесе Қауіпсіздік кеңесіне мүше-мемлекеттеріне ұсыныстар
беру” құқығы ғана екендігі көрсетілген. БҰҰ-ның барлық органдарының ішінде
Қауіпсіздік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz