Қылмыс құрамының құрылымы
Экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес Агенттігі (қаржы
полициясы)
Экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмыстарды ашу және тергеу кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра бастығы
Қаржы полициясы подполковнигі
Байсаков К.Г.
____________2008 жыл
Біліктілік бітіру
жұмысы
Тақырыбы: : ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ БІРДЕН БІР НЕГІЗІ ҚЫЛМЫС
ҚҰРАМЫ
4 бағам тыңдаушысы
Ақпанбетов К.А.
Ғылыми жетекшісі: ЭСЖҚАТӘ
каферасының аға оқытушысы,
қаржы полициясының
полковнигі_________________
Астана
Мазмұны
Кіріспе 4
І Қылмыс құрамының қылмысты саралаудағы маңызы 8
1.1. Қылмыс құрамының түсінігі және белгілері 8
1.2. Қылмыс құрамының түрлерінің мазмұны 10
1.3 Қылмыс пен құқық бұзушылық айырмашылығы мен анықтамасы ... ... 13
ІІ қылмыс құрамының ерекшеліктері 18
2.1. Қылмыс объектінің ұғымы және түрлері 18
2.2. Қылмыс объективтік жағының түсінігі мен белгілері 21
2.3 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және белгілері 26
2.4 Қылмыс субъектісінің ұғымы және белгілері. 32
ІІІ Қылмыс ҚҰРАМЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ
3.1. Қаржы полиция қызметіндегі қылмыс құрамын дұрыс анықтаудың маңыздылығы
32
3.2. Құрылымы бойынша қылмыс құрамының жіктелуі. 35
3.3. Қылмыс құрамының элементері бойынша
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды 46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 57
Кіріспе
Қазақ елінің тарихында тұңғыш рет 1991 жылы желтоқсанның 16 күні
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы аса маңызды заң
қабылданды. Осыған сәйкес 1995 жылы тамыздың 30 күні бүкіл халықтық
референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы
қоғам мен мемлекет және жеке адам тіршілігінде ерекше орын алатын негізгі
қағыйдаларды бекітіп берді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-ші бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары делінген
Елімізде өтіп жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтық
өзгерістердің ең басты мақсаты-қазіргі өмір сүріп отырған қоғамдық
құбылыстарымызды одан әрі сапалы жақсарту. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан -2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі
және әл –ауқатының артуы атты Қазақстан халқына Жолдауында мемлекетіміздің
дамуының кең жазылған жоспары көрсетілген. Дегенмен, бүкіл қоғамдық
формацияны күрт өзгерту арқылы жаңа қоғамдық қатынастарға көшу барысында
туындаған күрделі өзгерістер қарапайым халықтың өмірін нарықтық қатынастың
қатал қыспағына түсіріп, үнемі ауысып жатқан саяси өзгерістерге тәуелді
болуыларына әкеп соқтыруда. Еліміздің қазіргі жағдайы, қылмыстың қарқынды
өсуімен қоса қылмысқа қарсы күресуге теріс әсерін тигізетін қайшы
экономикалық және әлеуметтік-саяси процестермен және қоғамдық қатынастың
тұрақсыздығымен сипаталады.
Қылмыстық құқтығы ең негізгі категоряның бірі қылмыс болып табылады.
Қылмыстық кодекстің негізгі міндеттері адам мен азаматтың құқтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мұдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау,
сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады.
Қылмыс дегеніміз жаза мен қауіп төндіру арқылы тиым салынған қоғамға
қатерлі жасалған әрекет не әрекетсіздік. Бұл қылмыс анықтамасы көптеген
Европа елдерінде формальды түрде қолданылады. Ал отанымызда қылмыстық құқық
материалды – формальды анықтамаға ие, яғни формальды анықтамада әрекеттің
құқыққа қарсы екендігіне баса назар аударылса, ал материалды – формальды
анықтамада әрекеттің құқыққа қарсылығымен бірге оның қоғамға қауіптілігіне
көңіл бөлінеді. Жоғарыда айтылған сөздерден байқайтынымыз – қылмыстың өзіне
тән міндетті бірнеше белгілерінің бар екендігі. Оларға тоқталып кететін
болсақ, қылмыс анықтамасының мәні ашылады. Сонымен қылмыстың өзіне тән төрт
белгісі бар: 1. қоғамға қатерлі әрекет; 2. құқыққа қайшылық, яғни қылмыстық
заңмен тиым салынған әрекеттер; 3. кінәлілік; 4. қылмыстық жазалылық.
Қоғамдық қатер дегеніміз – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастарға шынайы түрде зиян келтіретін не сол зияндарды жоюға кедергі
келтіретін әрекет не әрекетсіздік. Жасалған әрекет не әрекетсіздікке жаза
тағайындау үшін, оның қоғамға қатері ақиқат екеніне тура көз жеткізуіміз
керек.
Қоғамдық қатері бар әрекетті тек қана қылмыс деп тану қате көзқарас.
Сонымен бірге ол әкімшілік құқық бұзушылық болу да әбден мүмкін. Бұнда да
тұлғаға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келеді. Бірақ олардың қоғамға
қауіптілігінің мөлшері анағұрлым төмен болады. Егер әрекет салдарынан
тұлғаға, қоғамға ауыр не орташа ауыртпалықтағы залалдар келтірілмесе, ол
әрекетке әкімшілік тәртіпте жауапкершілік жүктеледі. Мысала, жол қозғалыс
ережелерін бұзу салдарынан адам денсаулығына жеңіл түрдегі зиян келтірілсе.
Қылмыстың екінші бір міндетті белгісі болып қылмыстық құқыққа қайшылық
табылады. Қайшылық – жоғарыда айтылғандай қылмыстың формальды белгісі.
Қылмыс туралы тек тиым қылмыстық заңмен бекітілген жағдайларда ғана сөз
болуы керек. Басқа құқық салаларына қайшы келген жағдайлар оларды қылмыс
деп тануға негіз бола алмайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы
территориясында шетел валютасымен шартқа отыруға валюталық реттеу заңымен
тиым салынған, бірақ қылмыстық құқықта бұндай жағдайлар
қарастырылмағандықтан, бұл әрекеттер қылмыс деп санамайды. Сонымен қылмыс
туралы қылмыстық заңда көрсетілмесе, өылмыс жоқ деп саналады.
Жоғарыда айтылған қылмыстық құқыққа қарсылық белгісімен өте тығыз
байланысты екі белгі – кінәлілік және жазалылық.
Қылмыстық кодекстің 19-бап 2-тармақшасына сәйкес қылмыстық жауапкершілік
кінәсіз келтірілген зияндар үшін жүктелмейді.
Кінәлілік құқыққа қайшылықтың міндетті шарттарының бірі болғандықтан,
субъектінің әрекетінде кінәнің жоқтығы оның әрекетін және қылмыстық құқыққа
қайшылық белгісін де жоққа шығарады.
Жазалылық – бұл атынан-ақ айтылып тұрғандай әрбір заңға қайшы, қоғамға,
қауіпті әрекет не әрекетсіздіктер заімен міндетті түрде жазалануы тиіс.
Кейбір жағдайларда қоғамға қауіпті, заңмен тиым салынған әрекетті жасаушы
кінәлі тұлға жазаға тартылмауы да мүмкін, яғни қылмыстық жауапкершілікке
тартуға ескіру мерзімі өтіп кетсе, аннистия, рақымшылық және т.б.
жағдайлармен, бірақ бұдан жасалған әрекет не әрекетсіздік қылмыс болып қоса
береді. Міне біз қылмыс белгілерімен танысып өттік.
Еліміздің тәуелсіз мемлекет болып жарияланғанына он бес жылдан асты. Осы
жылдардың ішінде еліміз әлем сахнасы төрінде беделді орынға ие болып,
көптеген жетістіктерге қол жеткізгені мәлім.
Бірақ бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды
түрде қорғап, нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет Тәуелсіздікті қорғау және
нығайту ең алдымен мемлекеттің ішкі демінен, оның тыныс алуынан басталады.
Ал қазіргі ахуал, оның ішінде қылмыс құрамының өрістеу деңгейі алаңдатады.
Барлық жерде қылмыстық дәстүрлер мен дағдылар жаңғырып, қылмыстық әлемнің
кәсіпқойлануы мен мамандануы жүріп жатыр. Көптеген азаматтардың негізгі
табыс көзі қылмыстық бизнес болып отыр-деп Елбасы бекерге айтпаған.
2001 жылы Қазақстан Республикасында 139431 қылмыс тіркелсе, ал 2002 жылы
150790 қылмыс тіркелген. Мұның ашылу көрсеткіші салыстырмалы тұрғыдан
алғанда 74,4 пайыздан 74,8 пайыз аралығында. Сонымен қатар, 1989 жылы ауыр
және аса ауыр қылмыстардың саны 20513 болсы, 2000жылы бұл сан 73160 болып
отыр, яғни өсу көрсеткіші он бір жыл аралығында үш еседен аса болып отыр.
Статистикалық мәліметтер бойынша қылмыс құрамы жылдан жылға өсіп қана
қоймай, сонымен қатар оның құрылымы мен сапасы артып, қауыпті бола бастады.
Қылмыстың өсуі мен оның құрылысының күрделенуі қылмыстың ашылуын
төмендетіп, ол қоғамымызды экономикалық және әлеуметтік келеңсіз
жағдайларға және өнегелі психологиялық климатына жағымсыз әсерін тигізуде.
Осыған қарамастан құқық теориясында қылмыстың құрамын анықтауға қатысты
белгілер жеткілікті деңгейде өз шешімін таппаған. Қылмыс құрамы туралы
әртүрлі даулы ғылыми теориялар мен көзқарастар, анықтамалар бір арнаға
келтірілмеген. Міне осы теориялар бір-бірінен ажыратылып, олардың дұрыс-
бұрысы жан-жақты зертеліп аталған мәселені шешу негізінде ғылыми ұсыныстар
жасау қажеттілігі туындайды. Қылмыс құрамын тәжірибе негізінде зерттеп,
ғылыми-ой елегінен өткізу қажетілігі ешбір күмән тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біздің елімізде осы бағытта арнаулы
зерттеулер осы кезге дейін мүлдем жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас.
Бұл саладағы аз да болса мақалалар мен ғылыми еңбектерден құр алақан
емеспіз.
Өткенге шолу жасайтын болсақ, қылмыс құрамы мәселесі туралы Кеңес
Одағының тұсында П.Т. Васьков, Н.Д. Дурманов, М.И. Ковалев, В.Н. Кудрявцев,
Т.Л.Сергева, Н.Д.Сергеевский, тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде
баяндалған.
Дипломдық жұмысты зерттеу кезінде философия, психология, қылмыстық
құқық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық-атқару құқығы және кримонология
ғылымдары бойынша жазған Қазақстан Республикасының белгілі ғалымдарының
еңбектеріне сүйендік. Атап айтқанда –А.Н. Ағыбаевтың, Е.О.Алаухановтың,
З.О.Ашитовтың, Н.М.Әбдіроватың, М.Т. Баймахановтың, Ғ.Ы. Байимурзиннің,
Қ.Ә.Бегаливтің, Б.С.Бейсеноваитың, Г.Г Досболовтың, тағы басқа.
Зертеудің объектісі болып Қаржы полиция қызметіндегі қылмыс құрамын
дұрыс анықтаудың маңыздылығы болып табылады.
Зертеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты-
қылмыс құрамының негізгі ерекшеліктерін белгілей отырып, оған қатысты жаңа
ұсыныстар ұсыну.
Осы мақсатқа сәйкес зертеудің міндеттері мыналар:
-қылмыс құрамы ұғымының теориялық негізін зерттеп білу;
-қылмыс құрамының белгілеріне талдау жасау;
-туындаған мәселенің түйінін тарқату үшін алдымен тақырып көлемінде
қолданылатын ұғымдарды белгілеп, оның мазмұнын ашу.;
Зертеу жұмысының әдістемелік негізі- Жоғырыда көрсетілген міндеттерді
орындау барысында қоғамдық ғылымдарға ортақ, жалпы танымдық және арнайы
әдістер, теориялық негізін қылмыс құрамының негізгі қағидалары құрады.
Жұмыста статистикалық және нақты әлеуметтік сұхбат, қылмыстық істердің
құжаттарымен танысу әдістерге жүгіну орын алды.
Зертеудің нормативтік базасын мыналар құрайды: Қазақстан Республикасының
Конституциясының нормалары, Каз КСР-інің Қылмыстық кодексі, Қазақстан
Республикасы Қылмыстық және Қылмыстық істер жүргізу кодекстері мен өзге де
заңдары құрайды.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының теориялық және
практикалық өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен
міндеттері, зертеудің объектісі анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі
ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Енді осы қылмыстың құрамына, квалификациялануына негізгі бөлімде
қарастырылған. Яғни қылмыс құрамының ерекшеліктеріне, қылмыстың объективті
және субективті жағына түсінік береміз, қылмыс құрамының белгілерін
анықтайды.
Ал үшінші бөлімде Қаржы полиция қызметіндегі қылмыс құрамын анықтап
қылмыс құрамынның маңыздылығы ашуда құрылымы бойынша - қылмыс құрамының
жіктелуіне, қылмыс құрамының элементері бойынша жіктелуіне тоқталынады.
Дипломдық жұмыстың құрамы мен көлемі жұмыстағы зертеліп отырған
мәселелердің мазмұнына, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес анықталады және
ол кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен құралады.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым саласындағы қадағалау мен
аттестаттау жөніндегі Комитеті бекіткен Нұсқаулыққа сәйкес дайындалған 60-
беттен тұрады.
І Қылмыс құрамының қылмысты саралаудағы маңызы
1.1. Қылмыс құрамының түсінігінің заңды анықтамасы .
Қылмыстың мәнін ашу міндетті түрде оның тарихи өзгермелі сипатын
зертеулерге, қоғамдық әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жай-күйін
немесе басқа да тарихи кезеңдердің дамуына байланысты. Қылмыстың тарихи
ерекшелігі мынада: ол адамзат қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда
болады, оның мазмұны қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болады,
оның мазмұны қоғамдық формацияның өзгеруіне орай өзгеріп отырады, нақтырақ
айтқанда мемлекеттің даму шарттары мен міндеттері әртүрлі қауіптілігін
тудырады.
Қылмыс- бұл адамның іс-әрекетінің бір түрі. Осы тұрғыдан алғанда,
қылмыстық құқықта қылмыс ұғымына екі анықтама беру қалыптасқан.
Қылмыстың формальды анықтамасы бойынша, қылмыс дегеніміз- қылмыстық заң
арқылы жазалау қатерімен тыйым салынған адамның белгілі бір әрекеті.
Алайда, мұндай анықтама қылмыстық әрекеттің мәнін ашпайды, не үшін заң
шығарушы қандай да бір әрекетті жасауға тыйым салады, неге бұл әрекеттер
қылмыс деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейді.
Қылмыс түсінігінің жалпы анықтамасы – заңдық абстракция, шын әрекетте
орын таппаған. Бұл түсінікте барлық қылмысқа тән белгілер мазмұндалады.
Дегенмен қылмыс жасауға мүлден болмайды, жасаған күннің өзінде қылмыстық
тәртіппен нақты қылмыстар жазаланады (кісі өлтіру, ұрлық, тонау және с.с.).
Бұл көрсетілген қылмыстар Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің
ерекше бөлім баптарында орын алған.
Қылмыстық Кодекстің 3-бабында жазылғандай қылмыстық жауапкершіліктің
негізгі болып қылмыстың жасалуы, яғни қылмыстық заңмен көзделген қылмыс
құрамының барлық белгісі болуы керек - делінген.
Қылмыс өздігінен танылмайды, ол қылмыс құрамы белгілерінің сәйкес
келуімен ғана қылмыс болады. Заң шығарушы қылмыстық – құқықтық нормада
қылмыс құрамының анықтамасын былай бекіткен.
Қылмыс ретінде нақты қауіпті әрекетті сипаттаушы қылмыстық заңмен
бекітілген объективті және субъективті белгілердің жиынтығын қылмыстық
құқықта қылмыс құрамы деп аталады.
Қылмысты квалификациялау – қылмыстық құқықта өте күрделі және маңызы зор
мәселенің бірі. Бұл қылмысты квалификациялау процесі теория жүзінде ғана
емес, практика жүзінде де маңызы зор. Қылмыстық заңның тиімді пайдалануы
және осы заңға тәуелді адамның тағдыры – қылмыстық дұрыс
квалификациялануына байланысты шешіледі. Квалификация термині латынның
екі сөзінен құралған gualis - сапа және facere - істеу, яғни сапалы
істеу дегеннен шыққан. Қылымыстық құқық тілінен айтқанда – қоғамға қауіпті
әрекетке сапалы баға қою дегенді білдіреді. Басқа сөзбен қылмысты
квалификациялау – қылмыстық – құқықтық нормада қарастырылған нақты фактілік
белгілерге сәйкес қылмыс құрамын әрекеттердің заңды түрде бағасын бекіту.
Қылмысты дұрыс квалификациялау – бұл қоғамға қауіпті әрекет қылмыс
құрамының барлық белгілеріне ие болған жағдайда ғана болуы мүмкін. Қылмысты
квалификациялау кезінде Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің берілген
әрекетке сәйкес қылмыс құрамы бар баптар не баптың бөлімдері нақты
көрсетілуі керек, ол аяқталмаған қылмыста, сыбайластықта,[1] Қылмыстық
құқықтың жалпы бөлімінің сәйкес баптарына сілтеме жасалады. Қылмысыты
квалификациялау нәтижесі іс жүргізу құжаттарында сипатталады (қылмыстық
істі қорғау туралы қаулылар, айыпкер ретінде жазаға тарту туралы қаулылар,
үкімді және т.с.с.).
Қылмысты квалификациялаудың мәні – оның қылмыс құрамының барлық
белгілері бар қоғамға қауіпті жасалған әрекетті заңды түрде есепке алып,
кінәлі тұлғаға әділ жазасын беру болып табылады.
Осы айтылған сөздерден қылмысты дұрыс квалификациялау қоғамға қауіпті
әрекетке нақты әлеуметтік-құқықтық талдау жүргізуді қамтамасыз ететінін
аңғарамыз. Әрекетті дұрыс квалификациялау үшін және қылмыстық заңды дұрыс
қолдану үшін істің фактілік жағдайларын, қылмыс құрамының барлық белгілерін
жақсы білуіміз керек.
Сонымен, құқық қолданушы органдар қылмысты қаншалықты
дұрысквалификацияласа, қоғамдағы заңдылықтың жағдайы соншалықты әділетті
болады.
1.2. Қылмыс құрамының түрлерінің мазмұны.
Заңдық әдебиеттерде қылмыс құрамының жалпыға танылған, міндетті төрт
элементі көрсетілген: объект, объективтік жоқ; субъект, субъективтік жоқ.
Қылмыс құрамының элементтері бір-бірімен тығыз байланысты. Егер бұл
элементтерің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамынын жоқ болғаны, яғни
қылмыстық жауапкершілікке негіз жоқ.
Қылмыс объектінің астарынан түсінетініміз – қылмыс арқылы зиян
келтірілген заңмен қорғалатын игілік, әлеуметтік құндылық. Бұндай игілік
ретінде отандық қылмыстық құқық ғылым қылмыс заңымен қорғалатын қоғамдық
қатынастарды таниды.[2]
Адамның мінез – құқының сыртқы жағын сипаттаушы белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын құрайды. Бұл белгілерге тұлғаның қоғамдық
қауіпті әрекеті (активті мінез-құлық) не әрекетсіздік (пассивті мінез-
құлық). Мысалы: ұрлық – біреудің мүлкін жасырын ұрлау, қызметі бойынша
әрекетсіздік. Кей жағдайларда қылмыс құрамының объективті жағына әрекет не
әрекетсіздіктен басқа қылмыстық салдарды, себепті байланысты да жатқызады.
Мысалы: ұрлықтың құрамы, осы әрекет арқылы меншік иесіне зиян келуі. Бұдан
басқа объективті жоқ қылмысты жасау жағдайы, орны, уақыт, тәсілі, қаруы
және құрал-жабдықтары жатады.
Қылмыс субъектісі болып қылмыс жасаған және қылмыстық заңмен
қарастырылған белгілерге ие физикалық тұлға табылады белгілері: есі дұрыс,
анықталған жасқа толу және кей жағдайларда арнайы белгілері болады
(мамандығы, лауазымы және т.б.).
Қылмыстың субъективтік жағын адамның мінез-құлқының ішкі психикалық
жағын сипаттаушы белгілер құрайды: кінә, себеп және қылмыс мақсаты.
Теорияда қылмыс құрамының белгілерін екіге бөледі: негізгі және арнайы.
Негізгі белгілері (міндеттеуші не жалпы) – бұл әрбір қылмыс құрамында
болатын белгілер. Осы белгілердің білгілердің біреуінің болмауы қылмыс
құрамының жоқ екенін білдіреді. Негізгі белгілерге жататындар: қылмыс
объектісінде – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар; қылмыс
объективті жағында - әрекет не әрекетсіздік; қылмыс субъектісінде физикалық
тұлға, есі дұрыстық, жасы, қылмыстың субъективті жағында – кінә.
Арнайы белгілер (факультативті, толықтырушы) – бұл белгілер заң
шығарушының барлық елес тек қана қылмыс құрамының бір бөлігін негізгі
белгілерге толықтыру ретінде пайдаланатын белгілері. Арнайы белгілері
жататындар: қылымыстың объектісінде – оның құрылымы, мазмұны және қылмыстың
объектісінде – оның құрылымы, мазмұны және қылмыс пәні, қылмыстық
объективті жағында – солдар, себепті байланыс, қылмыс жасаудағы жағдай,
уақыт, орын әдіс, өару және құрал-жабдық;
Қылмыс субъектісінде лауазымды не қызметтік жағдайы, соттылығы және
т.б.; қылмыстың субъективті жағына ол – себеп мақсат.
Қылмыс құрамының негізгі және арнайы болып бөлінуі тек қана теориялық
мәнге ие, ең бастысы қылмыстық – құқықты оқытқында қолданылады. Практикада
бұндай бөлу құқық қолданушының нақты қылмыс құрамымен жұмыс істейтіндіктен,
оларға қылмыстық-құқықтық нормада көрсетілген белгілердің барлығы міндетті
болғандықтан шартты сипатқа ие болады. Мысалы: ұрлықта біреудің мүлкін
жасырын ұрлау әдісі міндетті белгі ретінде танылады.
Кейбір жағдайларда арнайы белгілер қылмысты квалификацияғанда есепке
алынады. Егер арнайы белгі қылмыс құрамына кірмесе, онда ол қылмысты
квалификациялауға әсер етпейді және жаза бекіткенде есепке алынады.
Қылмыс құрылымының жалпы түсінігі – қоғамға қауіпті әрекетінің қылмыс
ретінде сипат алуы, оны қылмыс не қылмыс емес екенін тану немесе оны дұрыс
квалификациялауға қажетті элементтер жиынтығы. Осы жоғарыда қараған
жағдайларды практика жүзінде қолданғандақылмыс құрамын жіктеудің маңызды
зор, яғни қылмыс құрамын анықталған түрлерге бөлеміз. Қылмыс құрамын
жіктеудің негізіне жататындар: әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі –
заңдағы қылмыс құрамын сипаттау тәсіліне байланысты, қылмыстың объективтік
жағының жіктелуіне байланысты.
1. Әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне байланысты қылмыс
құрамы: а) негізгі; б) квалификациялық (ауырлатушы); в) артықшылықты
(жеңілдетуші) болып бөлінеді.
Негізгі қылмыс құрамы – бұл белгілі бір әрекеттің негізгі, тұрақты
белгілерінің жиынтығынан тұратын құрам. Толықтырушы белгілерді, яғни
жасаған әрекеттің қоғамдық қауіптігінің дәрежесін көтеруші, төмендетуші
белгілерін қарастырмайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқының
96-бап 1-тармақшасында қарастырылған кісі өлтіру құрамы.
Егер қылмыс құрамында негізгі белгілерден басқа жауапкершілікті не
жазаны ауырлатушы жағдайлар болса, онда ол қылмыс құрамының квалификациялық
түріне жатады.[3] Бұндай квалификациялық белгілерге әр түрлі жағдайлар
жатады: қылмыстың қайталануы, әдісі (ерекше қатігездік, зорлау және т.б.),
соттылығы, ұйымдасқан топ болуы, қаскүнемдік пиғылы, мақсаты және тағы сол
сияқтылар.
Квалификациялық қылмыс құрамы Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің
баптарының әртүрлі тармақтарында мазмұндалады. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің
96-бап ІІ-тармақшасындағы кісі өлтіру құрамы.
Егер қылмыс құрамында негізгі белгілерден басқа жеіңлдетуші белгілер
болса, онда ол артықшылықты қылмыс құрамына жатады. Бұл белгілі қылмыс
құрамының ерекше бөлімінің бір бабының әр түрлі тармақтарында немесе жеке
бапта болуы мүмкін. Мысалы, артықшылығы бар кісі өлтіру құрамдары бар
баптар: жаңа туған баласын анасының өлтіру (96-бап);
аффект жағдайында кісі өлтіру (98-бап); қажетті қорғаныс шегінен шығып
кісі өлтіру (99-бап); қылмыс жасаған тұлғаны ұстау кезіндегі шараларды
шегінен тыс қолдану (100-бап).
Заңдағы қылмыс құрамын сипаттау тәсіліне байланысты жай немесе күрделі
болып бөлінеді.
Жай қылмыс құрамы – бұл құрам элементтерінің қиындық жоқ құрал. Онда
ерікті қылмыс құрмайтын бір ғана әрекетті, тарауды не сатыны сипаттайды,
яғни құрам элементтерінің барлығы тек бір-біреуден тұрады.
Қандайда болсын құрам элементтерінің қиындығы бар болса, ол күрделі
қылмыс құрамы. Мысалы, қарақшылық (яғни бұнда меншікке және меншік иесіне
зиян келеді); зорлау (бірнеше әрекеттермен: психикалық не физикалық күш
көрсету арқылы, не тұлғаның дәрменсіз халін қолданып жыныстық әрекет
жасау); кінәнің екі түрімен (адамның дене мүшелерін трансплантация ұшін не
басқа жағдайларға пайдалануға мәжбүрлеп көндіру салдарымен адайсызда кісі
өліміне әкеп соқса).
Күрделі қылмыс құрамының әр түрлілігі альтернативті қылмыс құрамы деп
аталады, онда қылмыстық әрекеттің (әрекетсіздіктің) бәрнеше нұсқалары
көзделеді, олардың әрқайсысы өз алдына қылмыстық жауапкершілікке негіз бола
алады, мысалы, заңдылық кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау, заңсыз
кәсіпкерлік, тұтынушыларды алдау.
Қылмыстың объективті жағының жіктелуі практикада маңызды орын алады.
Сондықтан қылмыс құрамын объективтік жағына қарай үшке бөлеміз: материалды,
формальды және келтелік.
Салдарлар қылмыстың аяқталуының қажетті белгісі шығатын құрал
материалдық қылмыс құрамы деп аталады.
Егер жасаған әрекеттен салдарлар пайда болмаса, онда ол қылмыс деп
танылмайды (мысалы абайсыз әрекеттер) не қол сұғушылық не қылмысқа дайындық
деп сараланады (көздеген салдарлар туғызуға бағытталған қасақаналық
әрекеттер).
Формальды қылмыс құрамы – бұл қылмыстық заңмен қарастырылған
әрекеттіжасау қылмыс аяқталды деп санауға жетерлік құрам. Бұл жерде
салдарлар қылмыстық міндетті белгісіне жетпейді. Мысалы, мемлекеттік
сатқындық, зорлау. Егер қоғамға қауіпті салдар тұтас болса, олар формальды
құрам не квалификациялау белгілерінің қызметін атқарып, жаза тағайындау
кезінде есепке алынады. Мысалы, зорлау салдарынан жәбірленуші
венералогиялық аурулар жұқтырса.
Заң шығарушы көп жағдайларда қылмысты аяқтау қылмыстық әрекеттің алдын
ала сатысына, яғни дайындау не қастандыққа жатқызады. Бұндай қылмыстың
аяқталуы үшін қылмыстық салдардың да, әрекетті соңына дейін жеткізудің де
қажеті жоқ. Бұндай келтелік қылмыс құрамы деп аталады.
1.3 Қылмыс пен құқық бұзушылықтың айырмашылығы мен анықтамасы
Қылмыс пен қылмыс құрамы ұқсас, бірақ бірдей түсініктер емес. Қылмыс
бұл объективті шындықта нақты тұлғамен жасалған әрекет не әрекетсіздік.
Ал қылмыс құрамы бұл белгілі бір қылмыстық әрекеттің белгілерін бекітуші
нормативтіккатегория. Егер қылмыс, яғни оның жасалуы қылмыстық
жауапкершіліктің фактілік негізгі болса, ол қылмыс құрамы оның заңдық
негізі. Бұл екі негіз бір-бірімен тығыз байланысты және бүтін бір бірлікті
құрайды: заңдық бекітілген қылмыс құрамынсыз қоғамдық қауіпті әрекет қылмыс
болып табылмайды, қылмыс құрамынсыз қылмыстық жауапкершілік жүзеге аспайды.
Сонымен қатар тек қылмыс құрамының негізінде ғана қылмыстың сапалық
дәрежесін анықтау процесі іске асады. Қылмыс құрамынан басқа жағдайлар
қылмыстық жауаптылық негізгі бола алмайды. Ал негізсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Ал егер қылмыстық қудалау басталған күннің
өзінде, өылмыс құрамының жоқ екені анықталған сәтте, ол іс қысқартылып
тасталады.
Заңдық әдебиеттерде дұрыс көрсетілген, яғни жасалған әрекет қылмыс
құрамының барлық белгісінен тұратын болса, бұл қылмыстық жауаптыққа
жеткілікті негіз болып табылады. Басқа барлық жағдайлар жүргізілген іске
қатысы бар болса, сот жаза тағайындағанда есепке алынады. Бұдан
түсінетініміз қылмыс құрамынсыз қылмыстық жауапкершілік іске аспайды.
Сонымен қатар қылмыс құрамы басқа да маңызды, аса қажетті міндеттерді
атқарады. Тек қылмыс құрамы негізінде қылмысты саралау процесі жүзеге
асады, яғни қылмыс құрамы құқық қолданушыға жасаоған қылмыстың мазмұнын
толық және нақты белгілеп көрсететін ең қажетті қылмыстық – құқықтық
үлгі.[4]
Қылмыс құрамы мен қылмыс ұғымдарының ара қатынасы.
Қылмыс туралы ілімнің барлық мәселелері — қылмыстық әрекет және соның
нәтижесі туралы мәселелер, жазалауға жататын әрекеттер және оларды
тудыратын элементтері төңірегіндегі мәселелер — қылмыс құрамының жалпы
проблемаларын шешумен тығыз байланысты. Қылмыстық құқықтың — кінә, қатысу,
дайындалу және оқталу сияқты маңызды институттарын жете зерттеу қылмыс
құрамы мен оның элементтерін айқын тануды талап етеді.
Қылмыстық құкық теориясының күрделі мәселелерінің бірі қылмыс құрамы
ұғымы мен қылмыс үғымы арақатынасы туралы мәселе болып табылады. Осы екі
ұғымының екеуі де өздерінің мазмұндары жағынан да және құқықтық мәні
жағынан да бір-біріне өте жақын. Сондықтан оларды іс жүзінде айыру мүмкін
емес. Алайда олар бірдей емес.
Осы мәселені айқындаудың бастапқы үстанған жолы нақты қылмыс және оның
құрамдары бір біріне адам қылығының актісі ретінде, яғни қылмыс туралы
объективті шындық құбьлыс және заңи ұғым туралы ереже болып табылады.
Қылмыс ұғымы жалпыланған түрде, яғни жеке қылмыстардың қасиеттерінсіз
барлық қылмыстар туралы жалпы ұғым ҚР ҚК 9-бабында беріледі. Бұл бапта осы
Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады, деп көрсетіледі.
Қылмыстық занды ұқсастық бойынша қолдануға жол берілмейді. Демек, кез
келген қылмыс — әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік), адамның ойы немесе
көңіл-күйі емес, тек қана қылығы. Бүл қылық өмірдің манызды мүдделеріне:
адамға, қоғамға немесе мемлекетке қол сұғатын болғандықтан қоғамдық
қауіптілікке ие болады. Заңда сонымен бірге ҚР ҚК Ерекше бөлімінің
нормаларында қоғамға жат әрекеттерді істеуге тыйым салу белгіленгендіктен,
мұндай қылықтың заңға қайшы (құқыққа қайшы) сипаттары көрсетіледі. Бап
барлық қылмысқа тән кінәлілік және жазаланушылық деген екі белгіні
қарастырады.
Сөйтіп, қылмыстың жалпы үғымы олардын негізгі әлеуметтік қасиеті адамға,
қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіретін немесе зиян келтіру қатерін
төндіретінін көрсете отырып, қылмыстың мазмұнын ашады. Қылмыс үғымы
қоғамдық қауіпті әрекеттің белгілерін анықтай отырып сипаттама береді. Сол
бойынша адамның тиісті қылығы қоғам үшін неге қауіпті болып танылатынын
және сол аркылы қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айыруға болады.
Қылмыстың турлі құрамдарын сипаттау кезінде заңшығарушы олардың
белгілерін мейілінше нақтылай түсуге ұмтылады. Құрамның жалпы ұғымы өзіне
бұл белгілерді жалпылама түрінде енгізеді, яғни барлық қылмыс құрамдары
туралы абстрактілі көрініс береді. Сонымен қатар қылмыстық құқық ғылымы ҚР
ҚК Ерекше бөлімінің ғана емес, ҚР ҚК Жалпы бөлімінің де ережелерін
пайдаланады. Сөйтіп, қылмыс құрамының жалпы үғымы Қылмыстық кодекстің
қандайда бір нормасында беріле бермейді, ол қылмыстық құқық ғылымы мен
қалыптастырылып және қылмыстың заңи сипаттамасына ие болады. Қылмыс құрамы
— бұл белгілі бір әрекетті сипаттайтын объективті және субъективті
белгілердің заңи мәні бар жиынтығы.
Қылмыстың нақты құрамдарының белгілерін талдай келе, онын ҚР ҚК Ерекше
бөлімінің нақты нормаларындағы жиынтығы біркелкі екендігін аңғаруға болады.
Бір жағдайларда заң шығарушы белгілердің едәуір санын қолдана отырып,
қылмыс деп танылатын қоғамдық кауіпті әрекеттерді нақтылап сипаттаса, ал
еңді бірінде мұндай белгілердің ең аз санын пайдаланады. Қылмыстық құқық
ғылымы қылмыстың барлық нақты құрам-дарының белгілерін қорытындылай келе,
қылмыс құрамы туралы жалпы ілімді құрды және қылмыс құрамының жалпы
анықтауын қалыптастырды. Құрамның жалпы ұғымы өзіне міндетті және
факультативті белгілерді қосады.
Міндетті белгілер бұл — қылмыстың барлық нақты құрамдарына тән белгілер.
Қылмыстық құкық ғылымы бүкіл қылмыс құрамы белгілерінің жалпы санынан
іріктеп алу жолымен заншығарушының кез келген қылмыс құрамын құрастыру
кезіндегі қажетті белгілерді ғана бөліп алады. Жекелеген құрамдардың немесе
осындай құрам топтарының ерекшеліктерін анықтаушы белгілер осы жиынтыққа
енбей оның сыртында қалып қояды. Қылмыс құрамы ұғымын аша отырып, қылмыстық
құкық ғылымы қылмыстың барлығы үшін міндетті белгілерді пайдаланады. Бұл
белгілер қылмыстың барлық түрі мен барлық нақты жағдайында бәріне бірдей
ортақ болып табылады. Міндетті белгілер ҚР ҚК Ерекше бөлімнің нақты
баптарында қарастырылады, не ҚР ҚК Жалпы бөлімінің нормаларында
көрсетіледі.
Факультативті белгілер — бұл құрамының бәріне бірдей емес, тек қана
кейбіреуіне ғана тән белгілер. Заңшығарушы факультативті белгілерді тек
ғана жекелеген құрамдарды құрастыру кезінде осы қылмысқа тән нақты
қасиеттерін бөліп көрсету үшін негізгі белгілерге косымша ретінде
пайдаланады. Бұл жерде мұндай белгілер факультативті деп тек қана қылмыс
құрамының жалпы үғымында аталатынын көрсете кеткен жөн. Қылмыстық Құқықтың
нақты программаларында бұл арнайы белгілер факультативті бола алмайды, олар
заңи тұжырымдарға қосылғандықтан міндетгі деп табылады.
Факультативті белгілер қылмыс құрамының барлық элементтерін қосымша
сипаттауы мүмкін:
а)объекті үшін — қосымша көбеюі, кылмыстың заты;
ә) объективтік жағы үшін — қоғамдык қауіпті зардаптар, себепті байланыс
(кейбір авторлар қоғамдық қауіпті зардаптар мен себепті байланысты негізгі,
міндетті белгілерге қосады)96, қылмыс істеу әдісі, уақытылы орны, жағдайы,
қаруы мен құралы; б) субъективтік жағы үшін — себебі, мақсаты, жан
толғанысы; субъекті үшін -— арнайы субъекті.
Қылмыс өмірдің түрлі саласында жасалуы мүмкін, демек соған орай қоғамдық
қатынастардың мазмұны мен маңызына қарай әрқилы шығын келтіруі мүмкін.
Кейде қылмыс бірнеше біртектес немесе әртектес қоғамдық қатынастарға қол
сұғуы мүмкін. Мұндай жағдайда кейбір қоғамдық қатынастар қылмыстың негізгі
объектісіне айналуы мүмкін де, ал калғанда қосымша болуы мүмкін. Мысалы, ҚР
ҚК 120-бабы зорлау үшін жауапты-лықты қарастырады. Зорлаудың объектісі
әйелдердің жыныстық бостандығы немесе жыныстық қол сұғылмаушылығы болып
табылады. ҚР ҚК 120-бабының 2-бөлігі құрам элементтерінің сипаттамасына
жататын, соның ішінде объективтік жағы мен объектіге жататын ауырлатушы мән-
жайларды тізіп көрсетеді. Заң мынадай ауырлататын мән-жайларды көрсетеді:
жәбірленушінің сөз ауруын жұқтырып алуына әкеп соғуы (ҚР ҚК 120-6. 2-бөл.
в тар.); абайсызда жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтіруге, оның
ВИЧЖҚТБ-ны жұқтырып алуына немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соғуы (ҚР ҚК
120-6. 3-бөл. 6 тар.). Мүндай жағдайда негізгі тікелей объекті әйелдердің
жыныстық бостандығы немесе жыныстық қол сұғылмаушылығы, ал қосымша объекті
— жәбірленушінің денсаулығы мен өмірі. Қылмыс сыртқы дүниенің белгілі бір
нәрсесіне ыкпал ету жолымен істелген жағдайда, заңшығарушы құрамның
белгілері ретінде қылмыс затының нақты сипаттамасын қосады. Мысалы,
Қазақстан Республикасы ¥лттық Банкінің жалған банкноттары мен мәнеттерін,
мемлекеттік бағалы қағаздарды немесе Қазақстан Республикасының
валютасындағы басқа бағалы қағаздарды не шетел валютасы мен шетел
валютасындағы бағалы қағаздарды сату мақсатында істеу немесе сақтау, сол
сияқты сату (ҚР ҚК 206-бабы).[5]
Қылмыс істеу әдістерінің, уақыты, орны, жағдайы, қаруы мен құралдарының
ерекшеліктері бірқатар жағдайларда қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесіне
елеулі түрде әсер етеді, осыған байланысты заң белгілер ретінде жекелеген
қылмыс құрамдарын көрсетеді. Мысалы, орын — кеден шекарасы — экономикалық
контрабанданың міндетті белгісі болып табылады (ҚР ҚК 209-бабы); кылмыс
істеу әдісі — күш қолдану, қирату, өртеу, бұзу, мүлікті жою — жаппай
тәртіпсіздік үшін жауаптылық туралы нормада қарас-тырылған (ҚР ҚК 241-
бабы).
Қасақаналық пен істелген қылмыстың жекелеген құрамдары субъективтік
жақтардың сипаттамасына кінәнің қасақаналық немесе абайсыздық түрлерін
қосып қана қоймай, сонымен бірге себеп пен мақсат сияқты басқа да
белгілерді қосады. Ауырлатушы мән-жайлардағы жауаптылықты белгілейтін ҚР ҚК
96-бабының 2-бөлігі субъективтік жақтардың сипаттамасына жататын қосымша
белгілердің мынадай бірнеше түрін көрсетеді: пайда табу мақсатымен, сол
сияқты жалданып не қарақшылықпен, қорқытып алушы-лықпен не бандитизммен
ұштасқан, бұзақылық ниетпен, басқа қылмысты жасыру немесе оны істеуді
жеңілдету мақсатымен істелген, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас
сипатындағы күш қолдану әрекеттерімен ұштасқан, әлеуметтік, ұлттық,
нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек себебі бойынша
істелген қылмыс.
Жекелеген қылмыстардың субъектілеріне сипаттама бергенде заңшығарушы
қосымша белгілерді олардың жеке тән қасиеттерін бөліп көрсету үшін
пайдаланады. Мысалы, ҚР ҚК 118-бабында қарастырылған — заңға сәйкес немесе
арнайы ереже бойынша көмек көрсетуге міндетті адамның дәлелді себептерсіз
науқасқа көмек көрсетпеу қылмыстың субъектісі: дәрігер, фельдшер, медбике,
дәріхана қызметкері болуы мүмкін.
Қылмыстың факультативті белгілері қылмыстық құқықта екі түрлі мағынаға
ие.
Бірінші мағынасы, заңшығарушымен негізгі құрам белгілерінің қатарына
енгізілгендіктен, яғни Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің қылмыстық-
құқықтық нормаларының диспозицияларында көрсетілгендіктен саралау үшін
міндетті болып табылады.
ҚР ҚЕС 307-бабында қарастырылған (кызмет өкілеттігін теріс пайдалану)
қылмыс белгілерінің бірі — мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның
не оған теңестірілген адамның өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін
пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру
мақсаты. Бұл белгі негізгі белгіге — қасақаналық кінәға қосымша ретінде
енгізіліп, кылмыстың субъективтік жағын сипаттайды және осы қылмыстың
құрамы үшін міндетті болып табылады.
Факультативті белгілердің екінші мағынасы құрамның құрылысында, атап
айтқанда негізгі құрамда да, негізгі құрамға шартты түрде де (ауырлататын
немесе жеңілдететін мән-жайлар құрамына) енгізіліп көрсетілмегендіктен
қылмысты саралауға ықпал ете алмауымен көрінеді. Мүндай қосымша белгілер
факультативті болып табылады (толық мағынасында). Мұндай жағдайда
жауаптылықтың негіздемесі қылмыстық-құкықтық нормада көрсетілгеніндей,
жинақталуы аздау құрам болып табылады. Бірак заң жеке белгілердің саны,
яғни қосымша құрамдар талап ететіндей нақты істелген қылмыста косымша
белгілердің көп болатынына немқұрайлы қарамайды. ҚР ҚК Жалпы бөлімінің 53,
54, 55-баптарында соттардың артық белгілерге беретін бағасының тәртібі
қарастырылған. Сот оларды жаза тағайындау кезінде, егер олар қоғамдық
қауіптілік дәрежесіне ықпал ететін болса, төмендетеді немесе керісінше
жоғарлатады. ҚР ҚК 53-бабы соттың жаза тағайындау кезінде ескеретін
жеңілдететін мән-жайларын тізіп көрсетеді, ал ҚР ҚК 54-бабында жазаны
ауырлататын мән-жайлар берілген. Жалпы бөлімнің баска пормаларында (ҚР ҚК
55-бабы, Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл
жаза қолдану) осы мән-жайларды ескере отырып жаза тағайындаудың тәртібі
реттеледі. ҚР ҚК 53-бабының 1-бөлігі қылмысты саралауға әсер етпейтін
қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайларды келтіре отырып,
жазаны жеңілдетуге негіз болуы мүмкін мән-жайларды да (қылмыс үшін
жауаптылық көзделген баптардың санкциялары шегінде) атайды, олар: мән-
жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім ауырлықтағы
қылмыс істеу; айыпкердің кәмелетке толмауы; айыпкердің жас балалары болуы;
шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу және басқалар. Ең маңыздысы,
соттарға жаза тағайындау кезінде ҚР ҚК 53-бабыныц 1-бөлігінде көзделмеген
жазаны жеңілдетуші ретінде өзге де мән-жайларды пайдалануға заңның құкық
беруі болып табылады, сондай-ақ жекелеген жағдайларда занда көзделмеген
жазаны жеңілдететін жекелеген мән-жайлар да, сондай мән-жайлар жиынтығы да
ерекше мән-жай деп танылуы (ҚР ҚК 55-6. 2-бөл.) немесе шартты түрде
сотталуы мүмкін (ҚР ҚК 63-6б)
ІІ қылмыс құрамының ерекшеліктері.
2.1. Қылмыс объектінің ұғымы және түрлері
Объект құрамының міндетті элементтерінің бірі болып табылады. Сондықтан
объектіміз заңмен қарастырылған қылмыс ретінде қоғамдық қауіпті әрекет
белгілі бір объектіге қол сұғады. Қылмыстық қол сұғу кезінде осы объектіге
мәнді зиян-залал келтіреді. Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік және құқытық табиғатын, жасалған қылмыс үшін қылмыстық
жауапкершіліктің шегі мен үлгілерін түсінуге көмектеседі.
Қылмыстың объектісін белгілеу қылмыстың құрамының бір-бірімен ұқсастығын
ажыратуға, қылмыстық әрекеттің қылмыстық емес әрекеттерден ажыратуға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар қылмыс объектісінің белгісі бойынша заң
шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды жүйелендіреді және
кодификацияландырады.
Көптеген теоретик ғалымдардың ойы бойынша қылмыс объектісі болып
қоғамдық қатынастар шығады. Қоғамдық қатынастар – жалпы қатынастардың жан-
жақты, күрделі түрлерінің бірі. Қатынастар әдістемеде барлық құбылыстардың
қатынасқа түсу кезеңі, - деп түсіндіріледі[6].
Қоғамдық қатынастардың ерекше сипаты, онда әлеуметтік жол ретінде
адамның танылуы. Қоғамдық қатынастардың өзі сипаты бойынша да, құрылымы
бойынша да өте күрделі құбылыс болып табылады. Бірақ қоғамдық қатынастардың
басты элементтері болып: қоғам, мемлекет және олардың бекітулері, құрылулар
және олардың өкілдері, адамдардың бірлестіктері мен ұжымдары, жеке бөлек
тұлғалар, материалдық әлемнің пәндерімен әртүрлі үлгіде көрінетін қоғамдық
қатынастардың арасындағы байланыстар табылады.
Барлық қоғамдық қатынастар қылмыстық заңмен қорғала бермейді. Тек қана
заң шығарушының көзқарасымен қарағандағы ең құнды деген қоғамдық
қатынастарға ғана қорғалады және олардың шеңбері әрқашанда қозғалыста
болады. Бұл шеңбер бірқатар жағдайларға байланысты өзгереді (ерекше тарихи
шарттар, нақты жағдайлар, уақыт, қоғамға қарсы әрекет не әрекетсіздіктің
қауіптілік дәрежесі т.с.с.).
Қылмыстық заңда қылмыстық қол сұғушылықтан қорғанатын маңызды қоғамдық
қатынастар шеңбері қамтыған. Сондай-ақ Қазақ ССР-ң қылмыстық кодексінің 7-
бабының мазмұнында да қоғамдық қатынастардың қатары айқын көрсетіген, яғни
онда қылмыс деп қоғамдық құрылысқа, саяси және экономикалық жүйеге,
меншікке, жеке тұлғаға, жеке тұлғаның саяси, еңбектік, мүліктік және басқа
да құқықтары мен бостандықтарына, сонымен бірге қоғамдағы құқықтық тәртіпке
қарсы қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздік - делінген. Осы айтылған
маңызды қоғамдық қатынастарды қорғау қылмыстық заңның міндеті деп
көрсетілген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында былай
деп бекітілген: Осы кодекстің міндеттері: адам және азаматтық құқықтары
мен бостандықтарынжәне заңды мүдделерін, меншігін қорғау, ұйымдардың
құқығын және заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қоршаған ортаның
қауіпсіздігін, конституциялық құрылысты және Қазақстан Республикасының
территориясының бүтіндігін қорғау, заңмен қорғалатын қоғам мен мемлекеттің
иүддесін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету және қылмысты ескерту. Осы норма мазмұнынан
қылмысқа қол сұғушылықтан қорғалатын объектілердің ауқымының кең екенін
байқадық. Әрине, болашақта қылмыстық колексте қылмыстық құқықтың
объектілері туралы өз алдына бөлек норма шығарса жақсы болар еді. Мысалы:
жеке тұлғаларды қорғау, ұжымдық, қоғамдық, мемлекеттік және халықаралық
мүдделерді қорғау туралы.
Қылмыс объектісін қылмыстық құқықтық реттеу объектісінен ажырата білу
керек. Қылмыстық құқық басқа құқық салалары секілді ең алдымен құқықтық
реттеу объектісі арқылы өз алдына сала болып танылады. Құқықтық реттеу
объектісіне мемлекет атынан қызмет ететін өкілетті органдар мен есі дұрыс
белгілі жасқа толған азаматарасындағы қылмыспен жазаланатын әрекет пайда
болатын қоғамдық қатынастар жатады[7].
Қылмыс объектісі болып әртүрлі қоғамдық және мемлекеттік құрылыстарда,
адамдардың өндірістік, қоғамдық, ішкі және өмірлік процесінде құрылатын
қоғамдық қатынастар табылады.
Қылмыс объектісінің жалпы түсінігінің сипаты қылмыс объектісінің жіктеу
мәселесіне келіп тіреледі, яғни қылмыс объектісінің түрлеріне тоқталайық.
Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыс объектісін үш түріге жіктеген:
жалпы, топтық және тікелей.
Жалпы объектіге қылмыстық заңмен қорғалатын барлық қоғамдық қатынастар
жиынтығы жатады. Қылмыстың жалпы объектісі қылмыстың әлеуметтік мазмұнын
және оның қоғамға және мемлекетке деген қоғамдық қауіптілігін сипаттайды.
Топтық объект бұл бір немесе барлық қылмысқа емес, тек қылмыстар тобына
тән объект. Топтық объект қылмыстар тобы қол сұғатын біртекті қоғамдық
қатынастар. Мысалы, топтық объектіге мыналар жатады: ұрлық, тонау,
қарақшылық, яғни меншікке қарсы қылмыстар; тұлғаның өміріне, денсаулығына
бостандығына, ар-намысы мен абыройына қарсы қылмыстар, яғни жеке тұлғаға
қарсы қымыстар тобы болып табылады. Бұл топтық объект қылмыстық құқықтың
ерекше бөлімінің тарауларында орын алған.
Тікелей объект бұл бөлек бір қылмыстың нақты қоғамдық қатынасқа
бағытталуы. Тікелей объект қылмысты саралап, жазасын анықтағанда, бір
қылмыстан екінші қылмысты ажыратқанда үлкен маңызға ие.
Қылмыстың тікелей объектісінде нақты қоғамдық қатынастың сипаты ретінде
мүддені алсақ қателесеміз.
Мүдде қоғамдық қатынас, бірақ оның нақты көрінуі, яғни субъектілердің
арақатынасы және мүддесі болмаса, қоғамдық қатынаста жоқ. Қоғамдық
қатынастар қоғамдағы адамдар арасындағы көп түрлі байланыстар жиынтығы. Бұл
байланыстар материалды (өндірістік), адамгершілікті, құқықтық және басқа да
қатынастар болып келеді. Ол қатынастар әлеуметтік топтар немесе белгілі бір
адамдардың мүддесін бейнелейді. Мүдденің тұлғасы ғана емес, сонымен бірге
өз объектісі - әлеуметтік құнды игілігі де бар[8].
Қылмыстық құқық теориясында объектісінің негізгі, толықтырушы және
факультативті деп үшке бөледі.
Негізгі объектісі – бұл қылмыстық норманың қорғау үшін қалыптыстырылған
объектісі. Бұндай объект қылмыстық кодексінің ерекше бөлімдегі норманың
орнын анықтау үшін қажетті критерий болып табылады.
Толықтырушы объект – бұл негізгі объектіге қарсы бағытталған қылмысты
жасау жолында залалға ұшыраған объект. Мысалы, толықтырушы объект – нақты
тұлғаның денсаулығы.
Қылмыстың факультативті объектісі – бұл бір қылмыс мүмкін қатынастар.
Мысалы, бұзақылық негізінде тұлғаның мүддесіне зиян келеді. Бірақ негізгі
объект қоғамдық тәртіп болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында барлық нақты қылмыс құрамы елеулі
белгілерінің топтасуына байланысты белгілі бір топтарға бөлінеді.
Қылмыс құрамын топтастырудың алдына қойған міндеті, әрбір нақты
қылмыстың түсінігін , құрылысын, және оларға тән жалпы заңдылықты
тереңірек түсіндіру болып табылады. Қылмыс құрамы мынадай белгілерді
қолдану арқылы топтастырылады:
1. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі.
2. Қылмыс құрамын суреттеу тәсілі.
3. Қылмыс құрамының құрылымы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін сипаттайтын жағдайларға
байланысты қылмыс құрамы негізгі, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайлар болып үшке бөлінеді.
Негізгі қылмыс құрамы деп, қылмыстық іс-әрекеттің белгілі бір
түрінің негізгі және тұрақты белгілерінен тұратын, сондай-ақ
ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларсыз құралған құрамды айтамыз.
Айталық, қасақана адам өлтірудің негізгі құрамы ҚК-тің 96-бабының
1-бөлігінде, кісі өлтіру деп басқа адамға құқықққа қарсы қасақана
қаза келтіру деп көрсетілген. Айтылған анықтамада қасақана кісі
өлтіруге байланысты нақты және тұрақты белгілері ғана көрсетілген, ал
ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлар көрсетілмеген.
1-сызба. Қылмыс объектісінің түрлерінің жіктелуі [9]
2.2. Қылмыс объективтік жағының түсінігі мен белгілері
Қылмыс құрамының келесі бір маңызды элементі болып қылмыстың қылмыстың
объективтік жағы табылады. Қылмыста осы объективтік жақтың белгілері жоқ
болса, онда қылмыс құрамы да жоқ деп саналады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы қылмыстың құқық
Пионтовский А.А. Курс советского уголовного право. Т. 2 Москва. Наука,
1970 С. 1119. диспозициясында көрсетілген құқықтық әрекеттің сыртқы
белгілерінің жиынтығы, яғни қылмыстық объективтік жағы адамның ішкі-жан
дүниесі, сезімі көңіл-күйінен емес, оның сыртқы салалы түрдегі іс-қимылымен
сипатталады.
Сонымен бірге қылмыстың объективтік жағы қоғамға қауіпті салдарды және
әрекет немесе әрекетсіздіктің себепті байланысында қамтиды.
Қылмыстың объективті жағын сипаттағанда, қоғамдық қауіптілігін, өзіндік
ерекшеліктерін, мәнін ашатын белгілерді бекіткен. Нақты қылмыс құрамының
объективтік жағы тек қана қылмыстық қарсы және қоғамдық қауіпті белгілерге
ие. Мысалы, ұрлықтың объективтік жағы-бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау, зорлық-
физикалық күш қолдану арқылы немесе дәрменсіз жағдайын қолданып,
жәбірленушіні жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу (120 б), бұзақылық-дөрекі түрде
қоғамдық тәртіпті бұзу (257 б) және т.б.
Қылмыстық объективтік жағына жататын белгілер: әрекет немесе
әрекетсіздік, қоғамға қауіпті салдар, әрекет не әрекетсіздік арасындағы
себепті байланыс, уақыт, орын, жағдай, әдіс-тәсіл, қылмыс жасау құралы.
Адамның әрекет немесе әрекетсіздігі кез келген қылмыс құрамының міндетті
белгісі болып табылады. Ал қоғамға қауіпті салдар, себепті байланыс, уақыт,
орын, жағдай, әдіс-тәсіл, қару және қылмыс жасау құралы қылмыс құрамының
факультативті белгілері деп аталады.
Егер осы аталған белгілер қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
полициясы)
Экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмыстарды ашу және тергеу кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра бастығы
Қаржы полициясы подполковнигі
Байсаков К.Г.
____________2008 жыл
Біліктілік бітіру
жұмысы
Тақырыбы: : ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ БІРДЕН БІР НЕГІЗІ ҚЫЛМЫС
ҚҰРАМЫ
4 бағам тыңдаушысы
Ақпанбетов К.А.
Ғылыми жетекшісі: ЭСЖҚАТӘ
каферасының аға оқытушысы,
қаржы полициясының
полковнигі_________________
Астана
Мазмұны
Кіріспе 4
І Қылмыс құрамының қылмысты саралаудағы маңызы 8
1.1. Қылмыс құрамының түсінігі және белгілері 8
1.2. Қылмыс құрамының түрлерінің мазмұны 10
1.3 Қылмыс пен құқық бұзушылық айырмашылығы мен анықтамасы ... ... 13
ІІ қылмыс құрамының ерекшеліктері 18
2.1. Қылмыс объектінің ұғымы және түрлері 18
2.2. Қылмыс объективтік жағының түсінігі мен белгілері 21
2.3 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және белгілері 26
2.4 Қылмыс субъектісінің ұғымы және белгілері. 32
ІІІ Қылмыс ҚҰРАМЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ
3.1. Қаржы полиция қызметіндегі қылмыс құрамын дұрыс анықтаудың маңыздылығы
32
3.2. Құрылымы бойынша қылмыс құрамының жіктелуі. 35
3.3. Қылмыс құрамының элементері бойынша
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды 46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 57
Кіріспе
Қазақ елінің тарихында тұңғыш рет 1991 жылы желтоқсанның 16 күні
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы аса маңызды заң
қабылданды. Осыған сәйкес 1995 жылы тамыздың 30 күні бүкіл халықтық
референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы
қоғам мен мемлекет және жеке адам тіршілігінде ерекше орын алатын негізгі
қағыйдаларды бекітіп берді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-ші бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары делінген
Елімізде өтіп жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтық
өзгерістердің ең басты мақсаты-қазіргі өмір сүріп отырған қоғамдық
құбылыстарымызды одан әрі сапалы жақсарту. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан -2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі
және әл –ауқатының артуы атты Қазақстан халқына Жолдауында мемлекетіміздің
дамуының кең жазылған жоспары көрсетілген. Дегенмен, бүкіл қоғамдық
формацияны күрт өзгерту арқылы жаңа қоғамдық қатынастарға көшу барысында
туындаған күрделі өзгерістер қарапайым халықтың өмірін нарықтық қатынастың
қатал қыспағына түсіріп, үнемі ауысып жатқан саяси өзгерістерге тәуелді
болуыларына әкеп соқтыруда. Еліміздің қазіргі жағдайы, қылмыстың қарқынды
өсуімен қоса қылмысқа қарсы күресуге теріс әсерін тигізетін қайшы
экономикалық және әлеуметтік-саяси процестермен және қоғамдық қатынастың
тұрақсыздығымен сипаталады.
Қылмыстық құқтығы ең негізгі категоряның бірі қылмыс болып табылады.
Қылмыстық кодекстің негізгі міндеттері адам мен азаматтың құқтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мұдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау,
сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады.
Қылмыс дегеніміз жаза мен қауіп төндіру арқылы тиым салынған қоғамға
қатерлі жасалған әрекет не әрекетсіздік. Бұл қылмыс анықтамасы көптеген
Европа елдерінде формальды түрде қолданылады. Ал отанымызда қылмыстық құқық
материалды – формальды анықтамаға ие, яғни формальды анықтамада әрекеттің
құқыққа қарсы екендігіне баса назар аударылса, ал материалды – формальды
анықтамада әрекеттің құқыққа қарсылығымен бірге оның қоғамға қауіптілігіне
көңіл бөлінеді. Жоғарыда айтылған сөздерден байқайтынымыз – қылмыстың өзіне
тән міндетті бірнеше белгілерінің бар екендігі. Оларға тоқталып кететін
болсақ, қылмыс анықтамасының мәні ашылады. Сонымен қылмыстың өзіне тән төрт
белгісі бар: 1. қоғамға қатерлі әрекет; 2. құқыққа қайшылық, яғни қылмыстық
заңмен тиым салынған әрекеттер; 3. кінәлілік; 4. қылмыстық жазалылық.
Қоғамдық қатер дегеніміз – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастарға шынайы түрде зиян келтіретін не сол зияндарды жоюға кедергі
келтіретін әрекет не әрекетсіздік. Жасалған әрекет не әрекетсіздікке жаза
тағайындау үшін, оның қоғамға қатері ақиқат екеніне тура көз жеткізуіміз
керек.
Қоғамдық қатері бар әрекетті тек қана қылмыс деп тану қате көзқарас.
Сонымен бірге ол әкімшілік құқық бұзушылық болу да әбден мүмкін. Бұнда да
тұлғаға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келеді. Бірақ олардың қоғамға
қауіптілігінің мөлшері анағұрлым төмен болады. Егер әрекет салдарынан
тұлғаға, қоғамға ауыр не орташа ауыртпалықтағы залалдар келтірілмесе, ол
әрекетке әкімшілік тәртіпте жауапкершілік жүктеледі. Мысала, жол қозғалыс
ережелерін бұзу салдарынан адам денсаулығына жеңіл түрдегі зиян келтірілсе.
Қылмыстың екінші бір міндетті белгісі болып қылмыстық құқыққа қайшылық
табылады. Қайшылық – жоғарыда айтылғандай қылмыстың формальды белгісі.
Қылмыс туралы тек тиым қылмыстық заңмен бекітілген жағдайларда ғана сөз
болуы керек. Басқа құқық салаларына қайшы келген жағдайлар оларды қылмыс
деп тануға негіз бола алмайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы
территориясында шетел валютасымен шартқа отыруға валюталық реттеу заңымен
тиым салынған, бірақ қылмыстық құқықта бұндай жағдайлар
қарастырылмағандықтан, бұл әрекеттер қылмыс деп санамайды. Сонымен қылмыс
туралы қылмыстық заңда көрсетілмесе, өылмыс жоқ деп саналады.
Жоғарыда айтылған қылмыстық құқыққа қарсылық белгісімен өте тығыз
байланысты екі белгі – кінәлілік және жазалылық.
Қылмыстық кодекстің 19-бап 2-тармақшасына сәйкес қылмыстық жауапкершілік
кінәсіз келтірілген зияндар үшін жүктелмейді.
Кінәлілік құқыққа қайшылықтың міндетті шарттарының бірі болғандықтан,
субъектінің әрекетінде кінәнің жоқтығы оның әрекетін және қылмыстық құқыққа
қайшылық белгісін де жоққа шығарады.
Жазалылық – бұл атынан-ақ айтылып тұрғандай әрбір заңға қайшы, қоғамға,
қауіпті әрекет не әрекетсіздіктер заімен міндетті түрде жазалануы тиіс.
Кейбір жағдайларда қоғамға қауіпті, заңмен тиым салынған әрекетті жасаушы
кінәлі тұлға жазаға тартылмауы да мүмкін, яғни қылмыстық жауапкершілікке
тартуға ескіру мерзімі өтіп кетсе, аннистия, рақымшылық және т.б.
жағдайлармен, бірақ бұдан жасалған әрекет не әрекетсіздік қылмыс болып қоса
береді. Міне біз қылмыс белгілерімен танысып өттік.
Еліміздің тәуелсіз мемлекет болып жарияланғанына он бес жылдан асты. Осы
жылдардың ішінде еліміз әлем сахнасы төрінде беделді орынға ие болып,
көптеген жетістіктерге қол жеткізгені мәлім.
Бірақ бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды
түрде қорғап, нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет Тәуелсіздікті қорғау және
нығайту ең алдымен мемлекеттің ішкі демінен, оның тыныс алуынан басталады.
Ал қазіргі ахуал, оның ішінде қылмыс құрамының өрістеу деңгейі алаңдатады.
Барлық жерде қылмыстық дәстүрлер мен дағдылар жаңғырып, қылмыстық әлемнің
кәсіпқойлануы мен мамандануы жүріп жатыр. Көптеген азаматтардың негізгі
табыс көзі қылмыстық бизнес болып отыр-деп Елбасы бекерге айтпаған.
2001 жылы Қазақстан Республикасында 139431 қылмыс тіркелсе, ал 2002 жылы
150790 қылмыс тіркелген. Мұның ашылу көрсеткіші салыстырмалы тұрғыдан
алғанда 74,4 пайыздан 74,8 пайыз аралығында. Сонымен қатар, 1989 жылы ауыр
және аса ауыр қылмыстардың саны 20513 болсы, 2000жылы бұл сан 73160 болып
отыр, яғни өсу көрсеткіші он бір жыл аралығында үш еседен аса болып отыр.
Статистикалық мәліметтер бойынша қылмыс құрамы жылдан жылға өсіп қана
қоймай, сонымен қатар оның құрылымы мен сапасы артып, қауыпті бола бастады.
Қылмыстың өсуі мен оның құрылысының күрделенуі қылмыстың ашылуын
төмендетіп, ол қоғамымызды экономикалық және әлеуметтік келеңсіз
жағдайларға және өнегелі психологиялық климатына жағымсыз әсерін тигізуде.
Осыған қарамастан құқық теориясында қылмыстың құрамын анықтауға қатысты
белгілер жеткілікті деңгейде өз шешімін таппаған. Қылмыс құрамы туралы
әртүрлі даулы ғылыми теориялар мен көзқарастар, анықтамалар бір арнаға
келтірілмеген. Міне осы теориялар бір-бірінен ажыратылып, олардың дұрыс-
бұрысы жан-жақты зертеліп аталған мәселені шешу негізінде ғылыми ұсыныстар
жасау қажеттілігі туындайды. Қылмыс құрамын тәжірибе негізінде зерттеп,
ғылыми-ой елегінен өткізу қажетілігі ешбір күмән тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біздің елімізде осы бағытта арнаулы
зерттеулер осы кезге дейін мүлдем жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас.
Бұл саладағы аз да болса мақалалар мен ғылыми еңбектерден құр алақан
емеспіз.
Өткенге шолу жасайтын болсақ, қылмыс құрамы мәселесі туралы Кеңес
Одағының тұсында П.Т. Васьков, Н.Д. Дурманов, М.И. Ковалев, В.Н. Кудрявцев,
Т.Л.Сергева, Н.Д.Сергеевский, тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде
баяндалған.
Дипломдық жұмысты зерттеу кезінде философия, психология, қылмыстық
құқық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық-атқару құқығы және кримонология
ғылымдары бойынша жазған Қазақстан Республикасының белгілі ғалымдарының
еңбектеріне сүйендік. Атап айтқанда –А.Н. Ағыбаевтың, Е.О.Алаухановтың,
З.О.Ашитовтың, Н.М.Әбдіроватың, М.Т. Баймахановтың, Ғ.Ы. Байимурзиннің,
Қ.Ә.Бегаливтің, Б.С.Бейсеноваитың, Г.Г Досболовтың, тағы басқа.
Зертеудің объектісі болып Қаржы полиция қызметіндегі қылмыс құрамын
дұрыс анықтаудың маңыздылығы болып табылады.
Зертеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты-
қылмыс құрамының негізгі ерекшеліктерін белгілей отырып, оған қатысты жаңа
ұсыныстар ұсыну.
Осы мақсатқа сәйкес зертеудің міндеттері мыналар:
-қылмыс құрамы ұғымының теориялық негізін зерттеп білу;
-қылмыс құрамының белгілеріне талдау жасау;
-туындаған мәселенің түйінін тарқату үшін алдымен тақырып көлемінде
қолданылатын ұғымдарды белгілеп, оның мазмұнын ашу.;
Зертеу жұмысының әдістемелік негізі- Жоғырыда көрсетілген міндеттерді
орындау барысында қоғамдық ғылымдарға ортақ, жалпы танымдық және арнайы
әдістер, теориялық негізін қылмыс құрамының негізгі қағидалары құрады.
Жұмыста статистикалық және нақты әлеуметтік сұхбат, қылмыстық істердің
құжаттарымен танысу әдістерге жүгіну орын алды.
Зертеудің нормативтік базасын мыналар құрайды: Қазақстан Республикасының
Конституциясының нормалары, Каз КСР-інің Қылмыстық кодексі, Қазақстан
Республикасы Қылмыстық және Қылмыстық істер жүргізу кодекстері мен өзге де
заңдары құрайды.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының теориялық және
практикалық өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен
міндеттері, зертеудің объектісі анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі
ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Енді осы қылмыстың құрамына, квалификациялануына негізгі бөлімде
қарастырылған. Яғни қылмыс құрамының ерекшеліктеріне, қылмыстың объективті
және субективті жағына түсінік береміз, қылмыс құрамының белгілерін
анықтайды.
Ал үшінші бөлімде Қаржы полиция қызметіндегі қылмыс құрамын анықтап
қылмыс құрамынның маңыздылығы ашуда құрылымы бойынша - қылмыс құрамының
жіктелуіне, қылмыс құрамының элементері бойынша жіктелуіне тоқталынады.
Дипломдық жұмыстың құрамы мен көлемі жұмыстағы зертеліп отырған
мәселелердің мазмұнына, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес анықталады және
ол кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен құралады.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым саласындағы қадағалау мен
аттестаттау жөніндегі Комитеті бекіткен Нұсқаулыққа сәйкес дайындалған 60-
беттен тұрады.
І Қылмыс құрамының қылмысты саралаудағы маңызы
1.1. Қылмыс құрамының түсінігінің заңды анықтамасы .
Қылмыстың мәнін ашу міндетті түрде оның тарихи өзгермелі сипатын
зертеулерге, қоғамдық әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жай-күйін
немесе басқа да тарихи кезеңдердің дамуына байланысты. Қылмыстың тарихи
ерекшелігі мынада: ол адамзат қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда
болады, оның мазмұны қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болады,
оның мазмұны қоғамдық формацияның өзгеруіне орай өзгеріп отырады, нақтырақ
айтқанда мемлекеттің даму шарттары мен міндеттері әртүрлі қауіптілігін
тудырады.
Қылмыс- бұл адамның іс-әрекетінің бір түрі. Осы тұрғыдан алғанда,
қылмыстық құқықта қылмыс ұғымына екі анықтама беру қалыптасқан.
Қылмыстың формальды анықтамасы бойынша, қылмыс дегеніміз- қылмыстық заң
арқылы жазалау қатерімен тыйым салынған адамның белгілі бір әрекеті.
Алайда, мұндай анықтама қылмыстық әрекеттің мәнін ашпайды, не үшін заң
шығарушы қандай да бір әрекетті жасауға тыйым салады, неге бұл әрекеттер
қылмыс деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейді.
Қылмыс түсінігінің жалпы анықтамасы – заңдық абстракция, шын әрекетте
орын таппаған. Бұл түсінікте барлық қылмысқа тән белгілер мазмұндалады.
Дегенмен қылмыс жасауға мүлден болмайды, жасаған күннің өзінде қылмыстық
тәртіппен нақты қылмыстар жазаланады (кісі өлтіру, ұрлық, тонау және с.с.).
Бұл көрсетілген қылмыстар Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің
ерекше бөлім баптарында орын алған.
Қылмыстық Кодекстің 3-бабында жазылғандай қылмыстық жауапкершіліктің
негізгі болып қылмыстың жасалуы, яғни қылмыстық заңмен көзделген қылмыс
құрамының барлық белгісі болуы керек - делінген.
Қылмыс өздігінен танылмайды, ол қылмыс құрамы белгілерінің сәйкес
келуімен ғана қылмыс болады. Заң шығарушы қылмыстық – құқықтық нормада
қылмыс құрамының анықтамасын былай бекіткен.
Қылмыс ретінде нақты қауіпті әрекетті сипаттаушы қылмыстық заңмен
бекітілген объективті және субъективті белгілердің жиынтығын қылмыстық
құқықта қылмыс құрамы деп аталады.
Қылмысты квалификациялау – қылмыстық құқықта өте күрделі және маңызы зор
мәселенің бірі. Бұл қылмысты квалификациялау процесі теория жүзінде ғана
емес, практика жүзінде де маңызы зор. Қылмыстық заңның тиімді пайдалануы
және осы заңға тәуелді адамның тағдыры – қылмыстық дұрыс
квалификациялануына байланысты шешіледі. Квалификация термині латынның
екі сөзінен құралған gualis - сапа және facere - істеу, яғни сапалы
істеу дегеннен шыққан. Қылымыстық құқық тілінен айтқанда – қоғамға қауіпті
әрекетке сапалы баға қою дегенді білдіреді. Басқа сөзбен қылмысты
квалификациялау – қылмыстық – құқықтық нормада қарастырылған нақты фактілік
белгілерге сәйкес қылмыс құрамын әрекеттердің заңды түрде бағасын бекіту.
Қылмысты дұрыс квалификациялау – бұл қоғамға қауіпті әрекет қылмыс
құрамының барлық белгілеріне ие болған жағдайда ғана болуы мүмкін. Қылмысты
квалификациялау кезінде Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің берілген
әрекетке сәйкес қылмыс құрамы бар баптар не баптың бөлімдері нақты
көрсетілуі керек, ол аяқталмаған қылмыста, сыбайластықта,[1] Қылмыстық
құқықтың жалпы бөлімінің сәйкес баптарына сілтеме жасалады. Қылмысыты
квалификациялау нәтижесі іс жүргізу құжаттарында сипатталады (қылмыстық
істі қорғау туралы қаулылар, айыпкер ретінде жазаға тарту туралы қаулылар,
үкімді және т.с.с.).
Қылмысты квалификациялаудың мәні – оның қылмыс құрамының барлық
белгілері бар қоғамға қауіпті жасалған әрекетті заңды түрде есепке алып,
кінәлі тұлғаға әділ жазасын беру болып табылады.
Осы айтылған сөздерден қылмысты дұрыс квалификациялау қоғамға қауіпті
әрекетке нақты әлеуметтік-құқықтық талдау жүргізуді қамтамасыз ететінін
аңғарамыз. Әрекетті дұрыс квалификациялау үшін және қылмыстық заңды дұрыс
қолдану үшін істің фактілік жағдайларын, қылмыс құрамының барлық белгілерін
жақсы білуіміз керек.
Сонымен, құқық қолданушы органдар қылмысты қаншалықты
дұрысквалификацияласа, қоғамдағы заңдылықтың жағдайы соншалықты әділетті
болады.
1.2. Қылмыс құрамының түрлерінің мазмұны.
Заңдық әдебиеттерде қылмыс құрамының жалпыға танылған, міндетті төрт
элементі көрсетілген: объект, объективтік жоқ; субъект, субъективтік жоқ.
Қылмыс құрамының элементтері бір-бірімен тығыз байланысты. Егер бұл
элементтерің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамынын жоқ болғаны, яғни
қылмыстық жауапкершілікке негіз жоқ.
Қылмыс объектінің астарынан түсінетініміз – қылмыс арқылы зиян
келтірілген заңмен қорғалатын игілік, әлеуметтік құндылық. Бұндай игілік
ретінде отандық қылмыстық құқық ғылым қылмыс заңымен қорғалатын қоғамдық
қатынастарды таниды.[2]
Адамның мінез – құқының сыртқы жағын сипаттаушы белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын құрайды. Бұл белгілерге тұлғаның қоғамдық
қауіпті әрекеті (активті мінез-құлық) не әрекетсіздік (пассивті мінез-
құлық). Мысалы: ұрлық – біреудің мүлкін жасырын ұрлау, қызметі бойынша
әрекетсіздік. Кей жағдайларда қылмыс құрамының объективті жағына әрекет не
әрекетсіздіктен басқа қылмыстық салдарды, себепті байланысты да жатқызады.
Мысалы: ұрлықтың құрамы, осы әрекет арқылы меншік иесіне зиян келуі. Бұдан
басқа объективті жоқ қылмысты жасау жағдайы, орны, уақыт, тәсілі, қаруы
және құрал-жабдықтары жатады.
Қылмыс субъектісі болып қылмыс жасаған және қылмыстық заңмен
қарастырылған белгілерге ие физикалық тұлға табылады белгілері: есі дұрыс,
анықталған жасқа толу және кей жағдайларда арнайы белгілері болады
(мамандығы, лауазымы және т.б.).
Қылмыстың субъективтік жағын адамның мінез-құлқының ішкі психикалық
жағын сипаттаушы белгілер құрайды: кінә, себеп және қылмыс мақсаты.
Теорияда қылмыс құрамының белгілерін екіге бөледі: негізгі және арнайы.
Негізгі белгілері (міндеттеуші не жалпы) – бұл әрбір қылмыс құрамында
болатын белгілер. Осы белгілердің білгілердің біреуінің болмауы қылмыс
құрамының жоқ екенін білдіреді. Негізгі белгілерге жататындар: қылмыс
объектісінде – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар; қылмыс
объективті жағында - әрекет не әрекетсіздік; қылмыс субъектісінде физикалық
тұлға, есі дұрыстық, жасы, қылмыстың субъективті жағында – кінә.
Арнайы белгілер (факультативті, толықтырушы) – бұл белгілер заң
шығарушының барлық елес тек қана қылмыс құрамының бір бөлігін негізгі
белгілерге толықтыру ретінде пайдаланатын белгілері. Арнайы белгілері
жататындар: қылымыстың объектісінде – оның құрылымы, мазмұны және қылмыстың
объектісінде – оның құрылымы, мазмұны және қылмыс пәні, қылмыстық
объективті жағында – солдар, себепті байланыс, қылмыс жасаудағы жағдай,
уақыт, орын әдіс, өару және құрал-жабдық;
Қылмыс субъектісінде лауазымды не қызметтік жағдайы, соттылығы және
т.б.; қылмыстың субъективті жағына ол – себеп мақсат.
Қылмыс құрамының негізгі және арнайы болып бөлінуі тек қана теориялық
мәнге ие, ең бастысы қылмыстық – құқықты оқытқында қолданылады. Практикада
бұндай бөлу құқық қолданушының нақты қылмыс құрамымен жұмыс істейтіндіктен,
оларға қылмыстық-құқықтық нормада көрсетілген белгілердің барлығы міндетті
болғандықтан шартты сипатқа ие болады. Мысалы: ұрлықта біреудің мүлкін
жасырын ұрлау әдісі міндетті белгі ретінде танылады.
Кейбір жағдайларда арнайы белгілер қылмысты квалификацияғанда есепке
алынады. Егер арнайы белгі қылмыс құрамына кірмесе, онда ол қылмысты
квалификациялауға әсер етпейді және жаза бекіткенде есепке алынады.
Қылмыс құрылымының жалпы түсінігі – қоғамға қауіпті әрекетінің қылмыс
ретінде сипат алуы, оны қылмыс не қылмыс емес екенін тану немесе оны дұрыс
квалификациялауға қажетті элементтер жиынтығы. Осы жоғарыда қараған
жағдайларды практика жүзінде қолданғандақылмыс құрамын жіктеудің маңызды
зор, яғни қылмыс құрамын анықталған түрлерге бөлеміз. Қылмыс құрамын
жіктеудің негізіне жататындар: әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі –
заңдағы қылмыс құрамын сипаттау тәсіліне байланысты, қылмыстың объективтік
жағының жіктелуіне байланысты.
1. Әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне байланысты қылмыс
құрамы: а) негізгі; б) квалификациялық (ауырлатушы); в) артықшылықты
(жеңілдетуші) болып бөлінеді.
Негізгі қылмыс құрамы – бұл белгілі бір әрекеттің негізгі, тұрақты
белгілерінің жиынтығынан тұратын құрам. Толықтырушы белгілерді, яғни
жасаған әрекеттің қоғамдық қауіптігінің дәрежесін көтеруші, төмендетуші
белгілерін қарастырмайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқының
96-бап 1-тармақшасында қарастырылған кісі өлтіру құрамы.
Егер қылмыс құрамында негізгі белгілерден басқа жауапкершілікті не
жазаны ауырлатушы жағдайлар болса, онда ол қылмыс құрамының квалификациялық
түріне жатады.[3] Бұндай квалификациялық белгілерге әр түрлі жағдайлар
жатады: қылмыстың қайталануы, әдісі (ерекше қатігездік, зорлау және т.б.),
соттылығы, ұйымдасқан топ болуы, қаскүнемдік пиғылы, мақсаты және тағы сол
сияқтылар.
Квалификациялық қылмыс құрамы Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің
баптарының әртүрлі тармақтарында мазмұндалады. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің
96-бап ІІ-тармақшасындағы кісі өлтіру құрамы.
Егер қылмыс құрамында негізгі белгілерден басқа жеіңлдетуші белгілер
болса, онда ол артықшылықты қылмыс құрамына жатады. Бұл белгілі қылмыс
құрамының ерекше бөлімінің бір бабының әр түрлі тармақтарында немесе жеке
бапта болуы мүмкін. Мысалы, артықшылығы бар кісі өлтіру құрамдары бар
баптар: жаңа туған баласын анасының өлтіру (96-бап);
аффект жағдайында кісі өлтіру (98-бап); қажетті қорғаныс шегінен шығып
кісі өлтіру (99-бап); қылмыс жасаған тұлғаны ұстау кезіндегі шараларды
шегінен тыс қолдану (100-бап).
Заңдағы қылмыс құрамын сипаттау тәсіліне байланысты жай немесе күрделі
болып бөлінеді.
Жай қылмыс құрамы – бұл құрам элементтерінің қиындық жоқ құрал. Онда
ерікті қылмыс құрмайтын бір ғана әрекетті, тарауды не сатыны сипаттайды,
яғни құрам элементтерінің барлығы тек бір-біреуден тұрады.
Қандайда болсын құрам элементтерінің қиындығы бар болса, ол күрделі
қылмыс құрамы. Мысалы, қарақшылық (яғни бұнда меншікке және меншік иесіне
зиян келеді); зорлау (бірнеше әрекеттермен: психикалық не физикалық күш
көрсету арқылы, не тұлғаның дәрменсіз халін қолданып жыныстық әрекет
жасау); кінәнің екі түрімен (адамның дене мүшелерін трансплантация ұшін не
басқа жағдайларға пайдалануға мәжбүрлеп көндіру салдарымен адайсызда кісі
өліміне әкеп соқса).
Күрделі қылмыс құрамының әр түрлілігі альтернативті қылмыс құрамы деп
аталады, онда қылмыстық әрекеттің (әрекетсіздіктің) бәрнеше нұсқалары
көзделеді, олардың әрқайсысы өз алдына қылмыстық жауапкершілікке негіз бола
алады, мысалы, заңдылық кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау, заңсыз
кәсіпкерлік, тұтынушыларды алдау.
Қылмыстың объективті жағының жіктелуі практикада маңызды орын алады.
Сондықтан қылмыс құрамын объективтік жағына қарай үшке бөлеміз: материалды,
формальды және келтелік.
Салдарлар қылмыстың аяқталуының қажетті белгісі шығатын құрал
материалдық қылмыс құрамы деп аталады.
Егер жасаған әрекеттен салдарлар пайда болмаса, онда ол қылмыс деп
танылмайды (мысалы абайсыз әрекеттер) не қол сұғушылық не қылмысқа дайындық
деп сараланады (көздеген салдарлар туғызуға бағытталған қасақаналық
әрекеттер).
Формальды қылмыс құрамы – бұл қылмыстық заңмен қарастырылған
әрекеттіжасау қылмыс аяқталды деп санауға жетерлік құрам. Бұл жерде
салдарлар қылмыстық міндетті белгісіне жетпейді. Мысалы, мемлекеттік
сатқындық, зорлау. Егер қоғамға қауіпті салдар тұтас болса, олар формальды
құрам не квалификациялау белгілерінің қызметін атқарып, жаза тағайындау
кезінде есепке алынады. Мысалы, зорлау салдарынан жәбірленуші
венералогиялық аурулар жұқтырса.
Заң шығарушы көп жағдайларда қылмысты аяқтау қылмыстық әрекеттің алдын
ала сатысына, яғни дайындау не қастандыққа жатқызады. Бұндай қылмыстың
аяқталуы үшін қылмыстық салдардың да, әрекетті соңына дейін жеткізудің де
қажеті жоқ. Бұндай келтелік қылмыс құрамы деп аталады.
1.3 Қылмыс пен құқық бұзушылықтың айырмашылығы мен анықтамасы
Қылмыс пен қылмыс құрамы ұқсас, бірақ бірдей түсініктер емес. Қылмыс
бұл объективті шындықта нақты тұлғамен жасалған әрекет не әрекетсіздік.
Ал қылмыс құрамы бұл белгілі бір қылмыстық әрекеттің белгілерін бекітуші
нормативтіккатегория. Егер қылмыс, яғни оның жасалуы қылмыстық
жауапкершіліктің фактілік негізгі болса, ол қылмыс құрамы оның заңдық
негізі. Бұл екі негіз бір-бірімен тығыз байланысты және бүтін бір бірлікті
құрайды: заңдық бекітілген қылмыс құрамынсыз қоғамдық қауіпті әрекет қылмыс
болып табылмайды, қылмыс құрамынсыз қылмыстық жауапкершілік жүзеге аспайды.
Сонымен қатар тек қылмыс құрамының негізінде ғана қылмыстың сапалық
дәрежесін анықтау процесі іске асады. Қылмыс құрамынан басқа жағдайлар
қылмыстық жауаптылық негізгі бола алмайды. Ал негізсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Ал егер қылмыстық қудалау басталған күннің
өзінде, өылмыс құрамының жоқ екені анықталған сәтте, ол іс қысқартылып
тасталады.
Заңдық әдебиеттерде дұрыс көрсетілген, яғни жасалған әрекет қылмыс
құрамының барлық белгісінен тұратын болса, бұл қылмыстық жауаптыққа
жеткілікті негіз болып табылады. Басқа барлық жағдайлар жүргізілген іске
қатысы бар болса, сот жаза тағайындағанда есепке алынады. Бұдан
түсінетініміз қылмыс құрамынсыз қылмыстық жауапкершілік іске аспайды.
Сонымен қатар қылмыс құрамы басқа да маңызды, аса қажетті міндеттерді
атқарады. Тек қылмыс құрамы негізінде қылмысты саралау процесі жүзеге
асады, яғни қылмыс құрамы құқық қолданушыға жасаоған қылмыстың мазмұнын
толық және нақты белгілеп көрсететін ең қажетті қылмыстық – құқықтық
үлгі.[4]
Қылмыс құрамы мен қылмыс ұғымдарының ара қатынасы.
Қылмыс туралы ілімнің барлық мәселелері — қылмыстық әрекет және соның
нәтижесі туралы мәселелер, жазалауға жататын әрекеттер және оларды
тудыратын элементтері төңірегіндегі мәселелер — қылмыс құрамының жалпы
проблемаларын шешумен тығыз байланысты. Қылмыстық құқықтың — кінә, қатысу,
дайындалу және оқталу сияқты маңызды институттарын жете зерттеу қылмыс
құрамы мен оның элементтерін айқын тануды талап етеді.
Қылмыстық құкық теориясының күрделі мәселелерінің бірі қылмыс құрамы
ұғымы мен қылмыс үғымы арақатынасы туралы мәселе болып табылады. Осы екі
ұғымының екеуі де өздерінің мазмұндары жағынан да және құқықтық мәні
жағынан да бір-біріне өте жақын. Сондықтан оларды іс жүзінде айыру мүмкін
емес. Алайда олар бірдей емес.
Осы мәселені айқындаудың бастапқы үстанған жолы нақты қылмыс және оның
құрамдары бір біріне адам қылығының актісі ретінде, яғни қылмыс туралы
объективті шындық құбьлыс және заңи ұғым туралы ереже болып табылады.
Қылмыс ұғымы жалпыланған түрде, яғни жеке қылмыстардың қасиеттерінсіз
барлық қылмыстар туралы жалпы ұғым ҚР ҚК 9-бабында беріледі. Бұл бапта осы
Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады, деп көрсетіледі.
Қылмыстық занды ұқсастық бойынша қолдануға жол берілмейді. Демек, кез
келген қылмыс — әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік), адамның ойы немесе
көңіл-күйі емес, тек қана қылығы. Бүл қылық өмірдің манызды мүдделеріне:
адамға, қоғамға немесе мемлекетке қол сұғатын болғандықтан қоғамдық
қауіптілікке ие болады. Заңда сонымен бірге ҚР ҚК Ерекше бөлімінің
нормаларында қоғамға жат әрекеттерді істеуге тыйым салу белгіленгендіктен,
мұндай қылықтың заңға қайшы (құқыққа қайшы) сипаттары көрсетіледі. Бап
барлық қылмысқа тән кінәлілік және жазаланушылық деген екі белгіні
қарастырады.
Сөйтіп, қылмыстың жалпы үғымы олардын негізгі әлеуметтік қасиеті адамға,
қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіретін немесе зиян келтіру қатерін
төндіретінін көрсете отырып, қылмыстың мазмұнын ашады. Қылмыс үғымы
қоғамдық қауіпті әрекеттің белгілерін анықтай отырып сипаттама береді. Сол
бойынша адамның тиісті қылығы қоғам үшін неге қауіпті болып танылатынын
және сол аркылы қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айыруға болады.
Қылмыстың турлі құрамдарын сипаттау кезінде заңшығарушы олардың
белгілерін мейілінше нақтылай түсуге ұмтылады. Құрамның жалпы ұғымы өзіне
бұл белгілерді жалпылама түрінде енгізеді, яғни барлық қылмыс құрамдары
туралы абстрактілі көрініс береді. Сонымен қатар қылмыстық құқық ғылымы ҚР
ҚК Ерекше бөлімінің ғана емес, ҚР ҚК Жалпы бөлімінің де ережелерін
пайдаланады. Сөйтіп, қылмыс құрамының жалпы үғымы Қылмыстық кодекстің
қандайда бір нормасында беріле бермейді, ол қылмыстық құқық ғылымы мен
қалыптастырылып және қылмыстың заңи сипаттамасына ие болады. Қылмыс құрамы
— бұл белгілі бір әрекетті сипаттайтын объективті және субъективті
белгілердің заңи мәні бар жиынтығы.
Қылмыстың нақты құрамдарының белгілерін талдай келе, онын ҚР ҚК Ерекше
бөлімінің нақты нормаларындағы жиынтығы біркелкі екендігін аңғаруға болады.
Бір жағдайларда заң шығарушы белгілердің едәуір санын қолдана отырып,
қылмыс деп танылатын қоғамдық кауіпті әрекеттерді нақтылап сипаттаса, ал
еңді бірінде мұндай белгілердің ең аз санын пайдаланады. Қылмыстық құқық
ғылымы қылмыстың барлық нақты құрам-дарының белгілерін қорытындылай келе,
қылмыс құрамы туралы жалпы ілімді құрды және қылмыс құрамының жалпы
анықтауын қалыптастырды. Құрамның жалпы ұғымы өзіне міндетті және
факультативті белгілерді қосады.
Міндетті белгілер бұл — қылмыстың барлық нақты құрамдарына тән белгілер.
Қылмыстық құкық ғылымы бүкіл қылмыс құрамы белгілерінің жалпы санынан
іріктеп алу жолымен заншығарушының кез келген қылмыс құрамын құрастыру
кезіндегі қажетті белгілерді ғана бөліп алады. Жекелеген құрамдардың немесе
осындай құрам топтарының ерекшеліктерін анықтаушы белгілер осы жиынтыққа
енбей оның сыртында қалып қояды. Қылмыс құрамы ұғымын аша отырып, қылмыстық
құкық ғылымы қылмыстың барлығы үшін міндетті белгілерді пайдаланады. Бұл
белгілер қылмыстың барлық түрі мен барлық нақты жағдайында бәріне бірдей
ортақ болып табылады. Міндетті белгілер ҚР ҚК Ерекше бөлімнің нақты
баптарында қарастырылады, не ҚР ҚК Жалпы бөлімінің нормаларында
көрсетіледі.
Факультативті белгілер — бұл құрамының бәріне бірдей емес, тек қана
кейбіреуіне ғана тән белгілер. Заңшығарушы факультативті белгілерді тек
ғана жекелеген құрамдарды құрастыру кезінде осы қылмысқа тән нақты
қасиеттерін бөліп көрсету үшін негізгі белгілерге косымша ретінде
пайдаланады. Бұл жерде мұндай белгілер факультативті деп тек қана қылмыс
құрамының жалпы үғымында аталатынын көрсете кеткен жөн. Қылмыстық Құқықтың
нақты программаларында бұл арнайы белгілер факультативті бола алмайды, олар
заңи тұжырымдарға қосылғандықтан міндетгі деп табылады.
Факультативті белгілер қылмыс құрамының барлық элементтерін қосымша
сипаттауы мүмкін:
а)объекті үшін — қосымша көбеюі, кылмыстың заты;
ә) объективтік жағы үшін — қоғамдык қауіпті зардаптар, себепті байланыс
(кейбір авторлар қоғамдық қауіпті зардаптар мен себепті байланысты негізгі,
міндетті белгілерге қосады)96, қылмыс істеу әдісі, уақытылы орны, жағдайы,
қаруы мен құралы; б) субъективтік жағы үшін — себебі, мақсаты, жан
толғанысы; субъекті үшін -— арнайы субъекті.
Қылмыс өмірдің түрлі саласында жасалуы мүмкін, демек соған орай қоғамдық
қатынастардың мазмұны мен маңызына қарай әрқилы шығын келтіруі мүмкін.
Кейде қылмыс бірнеше біртектес немесе әртектес қоғамдық қатынастарға қол
сұғуы мүмкін. Мұндай жағдайда кейбір қоғамдық қатынастар қылмыстың негізгі
объектісіне айналуы мүмкін де, ал калғанда қосымша болуы мүмкін. Мысалы, ҚР
ҚК 120-бабы зорлау үшін жауапты-лықты қарастырады. Зорлаудың объектісі
әйелдердің жыныстық бостандығы немесе жыныстық қол сұғылмаушылығы болып
табылады. ҚР ҚК 120-бабының 2-бөлігі құрам элементтерінің сипаттамасына
жататын, соның ішінде объективтік жағы мен объектіге жататын ауырлатушы мән-
жайларды тізіп көрсетеді. Заң мынадай ауырлататын мән-жайларды көрсетеді:
жәбірленушінің сөз ауруын жұқтырып алуына әкеп соғуы (ҚР ҚК 120-6. 2-бөл.
в тар.); абайсызда жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтіруге, оның
ВИЧЖҚТБ-ны жұқтырып алуына немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соғуы (ҚР ҚК
120-6. 3-бөл. 6 тар.). Мүндай жағдайда негізгі тікелей объекті әйелдердің
жыныстық бостандығы немесе жыныстық қол сұғылмаушылығы, ал қосымша объекті
— жәбірленушінің денсаулығы мен өмірі. Қылмыс сыртқы дүниенің белгілі бір
нәрсесіне ыкпал ету жолымен істелген жағдайда, заңшығарушы құрамның
белгілері ретінде қылмыс затының нақты сипаттамасын қосады. Мысалы,
Қазақстан Республикасы ¥лттық Банкінің жалған банкноттары мен мәнеттерін,
мемлекеттік бағалы қағаздарды немесе Қазақстан Республикасының
валютасындағы басқа бағалы қағаздарды не шетел валютасы мен шетел
валютасындағы бағалы қағаздарды сату мақсатында істеу немесе сақтау, сол
сияқты сату (ҚР ҚК 206-бабы).[5]
Қылмыс істеу әдістерінің, уақыты, орны, жағдайы, қаруы мен құралдарының
ерекшеліктері бірқатар жағдайларда қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесіне
елеулі түрде әсер етеді, осыған байланысты заң белгілер ретінде жекелеген
қылмыс құрамдарын көрсетеді. Мысалы, орын — кеден шекарасы — экономикалық
контрабанданың міндетті белгісі болып табылады (ҚР ҚК 209-бабы); кылмыс
істеу әдісі — күш қолдану, қирату, өртеу, бұзу, мүлікті жою — жаппай
тәртіпсіздік үшін жауаптылық туралы нормада қарас-тырылған (ҚР ҚК 241-
бабы).
Қасақаналық пен істелген қылмыстың жекелеген құрамдары субъективтік
жақтардың сипаттамасына кінәнің қасақаналық немесе абайсыздық түрлерін
қосып қана қоймай, сонымен бірге себеп пен мақсат сияқты басқа да
белгілерді қосады. Ауырлатушы мән-жайлардағы жауаптылықты белгілейтін ҚР ҚК
96-бабының 2-бөлігі субъективтік жақтардың сипаттамасына жататын қосымша
белгілердің мынадай бірнеше түрін көрсетеді: пайда табу мақсатымен, сол
сияқты жалданып не қарақшылықпен, қорқытып алушы-лықпен не бандитизммен
ұштасқан, бұзақылық ниетпен, басқа қылмысты жасыру немесе оны істеуді
жеңілдету мақсатымен істелген, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас
сипатындағы күш қолдану әрекеттерімен ұштасқан, әлеуметтік, ұлттық,
нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек себебі бойынша
істелген қылмыс.
Жекелеген қылмыстардың субъектілеріне сипаттама бергенде заңшығарушы
қосымша белгілерді олардың жеке тән қасиеттерін бөліп көрсету үшін
пайдаланады. Мысалы, ҚР ҚК 118-бабында қарастырылған — заңға сәйкес немесе
арнайы ереже бойынша көмек көрсетуге міндетті адамның дәлелді себептерсіз
науқасқа көмек көрсетпеу қылмыстың субъектісі: дәрігер, фельдшер, медбике,
дәріхана қызметкері болуы мүмкін.
Қылмыстың факультативті белгілері қылмыстық құқықта екі түрлі мағынаға
ие.
Бірінші мағынасы, заңшығарушымен негізгі құрам белгілерінің қатарына
енгізілгендіктен, яғни Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің қылмыстық-
құқықтық нормаларының диспозицияларында көрсетілгендіктен саралау үшін
міндетті болып табылады.
ҚР ҚЕС 307-бабында қарастырылған (кызмет өкілеттігін теріс пайдалану)
қылмыс белгілерінің бірі — мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның
не оған теңестірілген адамның өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін
пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру
мақсаты. Бұл белгі негізгі белгіге — қасақаналық кінәға қосымша ретінде
енгізіліп, кылмыстың субъективтік жағын сипаттайды және осы қылмыстың
құрамы үшін міндетті болып табылады.
Факультативті белгілердің екінші мағынасы құрамның құрылысында, атап
айтқанда негізгі құрамда да, негізгі құрамға шартты түрде де (ауырлататын
немесе жеңілдететін мән-жайлар құрамына) енгізіліп көрсетілмегендіктен
қылмысты саралауға ықпал ете алмауымен көрінеді. Мүндай қосымша белгілер
факультативті болып табылады (толық мағынасында). Мұндай жағдайда
жауаптылықтың негіздемесі қылмыстық-құкықтық нормада көрсетілгеніндей,
жинақталуы аздау құрам болып табылады. Бірак заң жеке белгілердің саны,
яғни қосымша құрамдар талап ететіндей нақты істелген қылмыста косымша
белгілердің көп болатынына немқұрайлы қарамайды. ҚР ҚК Жалпы бөлімінің 53,
54, 55-баптарында соттардың артық белгілерге беретін бағасының тәртібі
қарастырылған. Сот оларды жаза тағайындау кезінде, егер олар қоғамдық
қауіптілік дәрежесіне ықпал ететін болса, төмендетеді немесе керісінше
жоғарлатады. ҚР ҚК 53-бабы соттың жаза тағайындау кезінде ескеретін
жеңілдететін мән-жайларын тізіп көрсетеді, ал ҚР ҚК 54-бабында жазаны
ауырлататын мән-жайлар берілген. Жалпы бөлімнің баска пормаларында (ҚР ҚК
55-бабы, Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл
жаза қолдану) осы мән-жайларды ескере отырып жаза тағайындаудың тәртібі
реттеледі. ҚР ҚК 53-бабының 1-бөлігі қылмысты саралауға әсер етпейтін
қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайларды келтіре отырып,
жазаны жеңілдетуге негіз болуы мүмкін мән-жайларды да (қылмыс үшін
жауаптылық көзделген баптардың санкциялары шегінде) атайды, олар: мән-
жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім ауырлықтағы
қылмыс істеу; айыпкердің кәмелетке толмауы; айыпкердің жас балалары болуы;
шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу және басқалар. Ең маңыздысы,
соттарға жаза тағайындау кезінде ҚР ҚК 53-бабыныц 1-бөлігінде көзделмеген
жазаны жеңілдетуші ретінде өзге де мән-жайларды пайдалануға заңның құкық
беруі болып табылады, сондай-ақ жекелеген жағдайларда занда көзделмеген
жазаны жеңілдететін жекелеген мән-жайлар да, сондай мән-жайлар жиынтығы да
ерекше мән-жай деп танылуы (ҚР ҚК 55-6. 2-бөл.) немесе шартты түрде
сотталуы мүмкін (ҚР ҚК 63-6б)
ІІ қылмыс құрамының ерекшеліктері.
2.1. Қылмыс объектінің ұғымы және түрлері
Объект құрамының міндетті элементтерінің бірі болып табылады. Сондықтан
объектіміз заңмен қарастырылған қылмыс ретінде қоғамдық қауіпті әрекет
белгілі бір объектіге қол сұғады. Қылмыстық қол сұғу кезінде осы объектіге
мәнді зиян-залал келтіреді. Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік және құқытық табиғатын, жасалған қылмыс үшін қылмыстық
жауапкершіліктің шегі мен үлгілерін түсінуге көмектеседі.
Қылмыстың объектісін белгілеу қылмыстың құрамының бір-бірімен ұқсастығын
ажыратуға, қылмыстық әрекеттің қылмыстық емес әрекеттерден ажыратуға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар қылмыс объектісінің белгісі бойынша заң
шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды жүйелендіреді және
кодификацияландырады.
Көптеген теоретик ғалымдардың ойы бойынша қылмыс объектісі болып
қоғамдық қатынастар шығады. Қоғамдық қатынастар – жалпы қатынастардың жан-
жақты, күрделі түрлерінің бірі. Қатынастар әдістемеде барлық құбылыстардың
қатынасқа түсу кезеңі, - деп түсіндіріледі[6].
Қоғамдық қатынастардың ерекше сипаты, онда әлеуметтік жол ретінде
адамның танылуы. Қоғамдық қатынастардың өзі сипаты бойынша да, құрылымы
бойынша да өте күрделі құбылыс болып табылады. Бірақ қоғамдық қатынастардың
басты элементтері болып: қоғам, мемлекет және олардың бекітулері, құрылулар
және олардың өкілдері, адамдардың бірлестіктері мен ұжымдары, жеке бөлек
тұлғалар, материалдық әлемнің пәндерімен әртүрлі үлгіде көрінетін қоғамдық
қатынастардың арасындағы байланыстар табылады.
Барлық қоғамдық қатынастар қылмыстық заңмен қорғала бермейді. Тек қана
заң шығарушының көзқарасымен қарағандағы ең құнды деген қоғамдық
қатынастарға ғана қорғалады және олардың шеңбері әрқашанда қозғалыста
болады. Бұл шеңбер бірқатар жағдайларға байланысты өзгереді (ерекше тарихи
шарттар, нақты жағдайлар, уақыт, қоғамға қарсы әрекет не әрекетсіздіктің
қауіптілік дәрежесі т.с.с.).
Қылмыстық заңда қылмыстық қол сұғушылықтан қорғанатын маңызды қоғамдық
қатынастар шеңбері қамтыған. Сондай-ақ Қазақ ССР-ң қылмыстық кодексінің 7-
бабының мазмұнында да қоғамдық қатынастардың қатары айқын көрсетіген, яғни
онда қылмыс деп қоғамдық құрылысқа, саяси және экономикалық жүйеге,
меншікке, жеке тұлғаға, жеке тұлғаның саяси, еңбектік, мүліктік және басқа
да құқықтары мен бостандықтарына, сонымен бірге қоғамдағы құқықтық тәртіпке
қарсы қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздік - делінген. Осы айтылған
маңызды қоғамдық қатынастарды қорғау қылмыстық заңның міндеті деп
көрсетілген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында былай
деп бекітілген: Осы кодекстің міндеттері: адам және азаматтық құқықтары
мен бостандықтарынжәне заңды мүдделерін, меншігін қорғау, ұйымдардың
құқығын және заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қоршаған ортаның
қауіпсіздігін, конституциялық құрылысты және Қазақстан Республикасының
территориясының бүтіндігін қорғау, заңмен қорғалатын қоғам мен мемлекеттің
иүддесін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету және қылмысты ескерту. Осы норма мазмұнынан
қылмысқа қол сұғушылықтан қорғалатын объектілердің ауқымының кең екенін
байқадық. Әрине, болашақта қылмыстық колексте қылмыстық құқықтың
объектілері туралы өз алдына бөлек норма шығарса жақсы болар еді. Мысалы:
жеке тұлғаларды қорғау, ұжымдық, қоғамдық, мемлекеттік және халықаралық
мүдделерді қорғау туралы.
Қылмыс объектісін қылмыстық құқықтық реттеу объектісінен ажырата білу
керек. Қылмыстық құқық басқа құқық салалары секілді ең алдымен құқықтық
реттеу объектісі арқылы өз алдына сала болып танылады. Құқықтық реттеу
объектісіне мемлекет атынан қызмет ететін өкілетті органдар мен есі дұрыс
белгілі жасқа толған азаматарасындағы қылмыспен жазаланатын әрекет пайда
болатын қоғамдық қатынастар жатады[7].
Қылмыс объектісі болып әртүрлі қоғамдық және мемлекеттік құрылыстарда,
адамдардың өндірістік, қоғамдық, ішкі және өмірлік процесінде құрылатын
қоғамдық қатынастар табылады.
Қылмыс объектісінің жалпы түсінігінің сипаты қылмыс объектісінің жіктеу
мәселесіне келіп тіреледі, яғни қылмыс объектісінің түрлеріне тоқталайық.
Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыс объектісін үш түріге жіктеген:
жалпы, топтық және тікелей.
Жалпы объектіге қылмыстық заңмен қорғалатын барлық қоғамдық қатынастар
жиынтығы жатады. Қылмыстың жалпы объектісі қылмыстың әлеуметтік мазмұнын
және оның қоғамға және мемлекетке деген қоғамдық қауіптілігін сипаттайды.
Топтық объект бұл бір немесе барлық қылмысқа емес, тек қылмыстар тобына
тән объект. Топтық объект қылмыстар тобы қол сұғатын біртекті қоғамдық
қатынастар. Мысалы, топтық объектіге мыналар жатады: ұрлық, тонау,
қарақшылық, яғни меншікке қарсы қылмыстар; тұлғаның өміріне, денсаулығына
бостандығына, ар-намысы мен абыройына қарсы қылмыстар, яғни жеке тұлғаға
қарсы қымыстар тобы болып табылады. Бұл топтық объект қылмыстық құқықтың
ерекше бөлімінің тарауларында орын алған.
Тікелей объект бұл бөлек бір қылмыстың нақты қоғамдық қатынасқа
бағытталуы. Тікелей объект қылмысты саралап, жазасын анықтағанда, бір
қылмыстан екінші қылмысты ажыратқанда үлкен маңызға ие.
Қылмыстың тікелей объектісінде нақты қоғамдық қатынастың сипаты ретінде
мүддені алсақ қателесеміз.
Мүдде қоғамдық қатынас, бірақ оның нақты көрінуі, яғни субъектілердің
арақатынасы және мүддесі болмаса, қоғамдық қатынаста жоқ. Қоғамдық
қатынастар қоғамдағы адамдар арасындағы көп түрлі байланыстар жиынтығы. Бұл
байланыстар материалды (өндірістік), адамгершілікті, құқықтық және басқа да
қатынастар болып келеді. Ол қатынастар әлеуметтік топтар немесе белгілі бір
адамдардың мүддесін бейнелейді. Мүдденің тұлғасы ғана емес, сонымен бірге
өз объектісі - әлеуметтік құнды игілігі де бар[8].
Қылмыстық құқық теориясында объектісінің негізгі, толықтырушы және
факультативті деп үшке бөледі.
Негізгі объектісі – бұл қылмыстық норманың қорғау үшін қалыптыстырылған
объектісі. Бұндай объект қылмыстық кодексінің ерекше бөлімдегі норманың
орнын анықтау үшін қажетті критерий болып табылады.
Толықтырушы объект – бұл негізгі объектіге қарсы бағытталған қылмысты
жасау жолында залалға ұшыраған объект. Мысалы, толықтырушы объект – нақты
тұлғаның денсаулығы.
Қылмыстың факультативті объектісі – бұл бір қылмыс мүмкін қатынастар.
Мысалы, бұзақылық негізінде тұлғаның мүддесіне зиян келеді. Бірақ негізгі
объект қоғамдық тәртіп болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында барлық нақты қылмыс құрамы елеулі
белгілерінің топтасуына байланысты белгілі бір топтарға бөлінеді.
Қылмыс құрамын топтастырудың алдына қойған міндеті, әрбір нақты
қылмыстың түсінігін , құрылысын, және оларға тән жалпы заңдылықты
тереңірек түсіндіру болып табылады. Қылмыс құрамы мынадай белгілерді
қолдану арқылы топтастырылады:
1. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі.
2. Қылмыс құрамын суреттеу тәсілі.
3. Қылмыс құрамының құрылымы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін сипаттайтын жағдайларға
байланысты қылмыс құрамы негізгі, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайлар болып үшке бөлінеді.
Негізгі қылмыс құрамы деп, қылмыстық іс-әрекеттің белгілі бір
түрінің негізгі және тұрақты белгілерінен тұратын, сондай-ақ
ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларсыз құралған құрамды айтамыз.
Айталық, қасақана адам өлтірудің негізгі құрамы ҚК-тің 96-бабының
1-бөлігінде, кісі өлтіру деп басқа адамға құқықққа қарсы қасақана
қаза келтіру деп көрсетілген. Айтылған анықтамада қасақана кісі
өлтіруге байланысты нақты және тұрақты белгілері ғана көрсетілген, ал
ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлар көрсетілмеген.
1-сызба. Қылмыс объектісінің түрлерінің жіктелуі [9]
2.2. Қылмыс объективтік жағының түсінігі мен белгілері
Қылмыс құрамының келесі бір маңызды элементі болып қылмыстың қылмыстың
объективтік жағы табылады. Қылмыста осы объективтік жақтың белгілері жоқ
болса, онда қылмыс құрамы да жоқ деп саналады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы қылмыстың құқық
Пионтовский А.А. Курс советского уголовного право. Т. 2 Москва. Наука,
1970 С. 1119. диспозициясында көрсетілген құқықтық әрекеттің сыртқы
белгілерінің жиынтығы, яғни қылмыстық объективтік жағы адамның ішкі-жан
дүниесі, сезімі көңіл-күйінен емес, оның сыртқы салалы түрдегі іс-қимылымен
сипатталады.
Сонымен бірге қылмыстың объективтік жағы қоғамға қауіпті салдарды және
әрекет немесе әрекетсіздіктің себепті байланысында қамтиды.
Қылмыстың объективті жағын сипаттағанда, қоғамдық қауіптілігін, өзіндік
ерекшеліктерін, мәнін ашатын белгілерді бекіткен. Нақты қылмыс құрамының
объективтік жағы тек қана қылмыстық қарсы және қоғамдық қауіпті белгілерге
ие. Мысалы, ұрлықтың объективтік жағы-бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау, зорлық-
физикалық күш қолдану арқылы немесе дәрменсіз жағдайын қолданып,
жәбірленушіні жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу (120 б), бұзақылық-дөрекі түрде
қоғамдық тәртіпті бұзу (257 б) және т.б.
Қылмыстық объективтік жағына жататын белгілер: әрекет немесе
әрекетсіздік, қоғамға қауіпті салдар, әрекет не әрекетсіздік арасындағы
себепті байланыс, уақыт, орын, жағдай, әдіс-тәсіл, қылмыс жасау құралы.
Адамның әрекет немесе әрекетсіздігі кез келген қылмыс құрамының міндетті
белгісі болып табылады. Ал қоғамға қауіпті салдар, себепті байланыс, уақыт,
орын, жағдай, әдіс-тәсіл, қару және қылмыс жасау құралы қылмыс құрамының
факультативті белгілері деп аталады.
Егер осы аталған белгілер қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz