Қылмыстық құқықтағы қылмыстың обьективтік жағы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
Қылмыстық-құқықтық
пәндер кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қылмыстық құқықтағы қылмыстың обьективтік жағы
Орындаған: сыртқы бөлімнің
5-курс,
ПР-06 УВВ тобының
студенті
Жумабаев.Б.Ж.
Жетекші:
Алибеков.Б.Т.
Рецензент:________________
Қорғауға жіберілді
___________________
_______________2008ж
Алматы- 2008ж
Мазмұны
Кіріспе
3
1.Тарау. Қылмыстық құқықтағы қылмыстың обьективтік
жағының жалпы сипаттамасы.
6
1. Қылмыстың обьективтік жағының түсінігі және
оның маңызы.
6
2.Тарау. Қоғамға қауіпті іс- әрекет пен қылмыстық зардап
туралы жалпы түсінік және оның нысандары.
14
2.1 Қоғамға қауіпті іс - әрекеттің түсінігі .
14
2.2 Қылмыстық зардаптың түсінігі және оның түрлері.
25
3. Себепті байланыс және оның қылмыстық –құқылық
маңызы.
34
3.Тарау. Қылмыстың объективтік жағының
факультатитвтік белгілері.
44
3.1 Қылмыс жасаудың әдісі, орны, уақыты,
жағдайы және құралдары мен қарулары.
44
Қорытынды
50
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
53
К І Р І С П Е
Дипломдық жұмысымды қылмыстық құқықтағы актуальды сұрақтардың бірі
қылмыстың обьективтік жағы деген тақырыбта жазуға кірістім. Бұл тақырыбты
таңдау себебім қылмыс құрамының негізгі элементтері реттінде кезкелген
қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың обьективтік жағын
анықтаудың маңызы ерекше болып табылады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы дегеніміз-қылмыстық заңда
көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттік сыртқы көрінісінің жиынтығы.
Олардың қатарына мыналар жатады: қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет
немесе әрекетсіздік), қоғамға қауіпті салдар (қылмысты нәтиже), қоғамға
қауіпті іс-әрекет пен қоғамға қауіпті салдар арасындағы себепті байланыс,
қылмысты жасаудың әдісі, орны, уақыты,жағдайы, қаруы және құралы.
Қылмыстың объективтік жағы-қылмыстық жауаптылықтың маңызы алғы
шарты.
ҚР Қылмыстық кодексі қылмыс деп адамның жүзеге асырылған күнде жеке
басқа, қоғамға және мемлекетке қауіп төндіретін ойын немесе пікірін емес,
оның тек қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзушы қоғамдық қауіпті іс-
әрекетті ғана мойындайды (ҚК3,9-баптары).
Қылмыстың объективтік жағы-қылмыстық жауаптылықтың негізін қалаушы
болып саналады, онсыз жауаптылықтың болуы мүлдем мүмкін емес.
Адамның жауаптылығы үшін іс-әрекеттің объективті жағының айырықша
мағынасын өткен ғасырдың 40-шы дылдарында К.Маркм өзінің жас кезінде былап
деп тұжырымдаған: Негізгі белгі ретінде істің өзін емес, әрекеттенушінің
ойларының түрін алға шығарушы заңдар-заңсыздықтың жағымды жазалау
шараларынан басқа түк те емес... Мен өзімді көрсете білгендіктен ғана, шын
болмыспен бетпе-бет келгенімде ғана –заң шығарушыға бағынышты ортаға
енемін. Заң үшін әрекеттерімнен басқа өз басым ,тіпті де жоқ нәрсемнің,
мен тіпті де оның объектісі емес екенмін[1]
Сондықтан, қылмыстың объективтік жағы қылмыскердің ойы мен мақсатын
бағалауға негізгі белгі болыпп табылады.
Осыған байланысты, қылмысты істі алдын-ала тергеу немесе сотта
қарау кезінде, ең алдымен қылмыстың қылмыстың объективтік жағы анықталып
алып, оның негізінде субъективтік жағы белгілі болады, қылмыстық заң
жүзінде тыйым салуына қарамастан қоғамдық қауіпті әрекет жасаушының
мақсаты, себебі және ниеті туралы шешім шығарылады.
Объективтік жақтың белгілерінсіз субъективтік жақтың мәселелері
қозғалмайды да, себебі соңғысы алғашқымен байланыссыз іске аса алмайды.
Қылмыстың объективті жағының маңыздығын, қылмыс құрамының дәл осы
буыны қылмыстық жауаптылық пен қылмыс құрамының түгел құралымының іргетасы
екендігін, ҚР Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімі баптарының
диспозицияларында заң шығарушы қылмыстың объективті жағының белгілерін жиі
атайтығындығынан да көруге болады. .
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының жаңадан шыққан Қылмыстық
кодексінде қылмыстық-құқықтық қорғау обьектілерінің иерархиясы мен олардың
салыстырмалы құндылығын бағалауда өзгерістер бар екендігін атап өту керек.
Қазақ КСР-нің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде ең басты мәселе ретінде
алдымен мемлекет мүддесі, тек содан кейін ғана жеке бастың мүддесі мен
қоғамдық мүдделер қарастырылатын. Әрине, бұл- жеке бастың мүдделерін
мемлекеттік- партиялық бағындырушы тоталитаризм көріністерінің бірі болып
есептеледі.
Қазақстан Республикасы қылмыстық заңының жалпы адамзаттық
құндылықтардың мұратына қайта оралуы –қылмыстық құқықтық қорғау обьектілері
жөнінде әбден қалыптасып қалған иерархияның айтарлықтай өзгергендігін
көрсетеді. Қылмыстық заңмен қорғалатын обьектілер енді демократиялық
қағидалар негізінде мүлдем басқаша қарастырылатын болды, яғни ең алдымен
жеке бастың, сосын қоғамның және мемлекеттің мүддесі ескеріледі.
Дипломдық жұмыс, кіріспе және қорытындыдан, үш тараудан, сондай-ақ
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Сонымен қатар дипломдық жұмысыма Қазақстан Республикасының
нормативтік-құқықтық актілерін, сондай-ақ арнайы әдебиеттерді қолдандым.
Осы дипломдық жұмысты жазуымның негізгі мақсаттарының бірі қылмыстық
құқықта қылмыстың обьективтік жағын ғылыми теориялық жағынан талдау болып
табылады. Қылмыстың обьективтік жағын зерттеу қылмыстық құқықта қылмыстық
іс-әрекеттерді саралауда үлкен маңызға ие.
1. Тарау Қылмыстық құқықтағы қылмыстың объективтік
жағының жалпы сипаттамасы.
1 .1 Қылмыстың объективтік жағының түсінігі және оның
маңызы.
Қылмыстың объективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез-құқлқының
сыртқы көрінісінн білдіреді.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес(9-бап) ондай мінез-құлық
біріншіден қоғамға қауіпті, екіншіден қылмыстық заңға қайшы болуы керек.
Қылмыстың объективтік жағының мазмұны көптеген белгілерінің
жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң құрайтын заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға қиянатпен қол сұғатын және оған қол сқғу қаупін
тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет( әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың объективтік жағының белгісі
болып табылатын қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды білдіреді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын
байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды.
Сонымен, қоғамға қауіпті іс - әрекет қылмыстық зардап, себепті
байланыс қылмыстың объективті жағының белгілері болып табылады. Адамның
мінез-құлқының сыртқы көрініс болып табылатын қауіпті іс-әрекет
белгілері бір кеңестікте және уақытта орын алатын нақты көрініс болып
табылады.
Қылмыстық құқықта кеңестік деген ұғым нақты іс-әрекеттің істелген
орны ретінде қарастырылады. Сондықтан да қылмыстың объективтік жағының
мазмұнын ашып көрсететін белгілер қатарына қоғамға қауіпті іс- әрекет,
істелген орын және уақыт та қосылады.
Кейбір реттерде заң шығарушы нақты қылмыс құрамының бнлгілерін
анықтағанда қоғамға қауіпті іс- әрекеттің белгілі бір жағдайда
істелетіні да еске салады.
Демек, мұндай жағдай қылмыстың объективтік жағының бір белгісі болып
саналады.
Кез келген қоғамға қауіпті іс - әрекет белгілі бір тәсілмен, кейбір
реттерде нақты құралдар мен қару-жарақтар қолдану арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін.
Мысалы, кісі өлтіруде бірнеше тәсіл қолданылуы мүмкін: кісіні
өлтірі үшін мылтық немесе пышақ, у дәрі пайдаоану, адамды тұншықтыру ,
қылғындыру немесе автокөлік пен әдейі қағып кету арқылы да өлтіреді.
Қылмыс жасаудың тәсіліне алдау немесе сенімге қиянат жасау(мысалы,
алаяқтықта немесе салық қылмыстарында) болуы мүмкін.
Осы айтылғандарға байланысты қылмыс істеудің тәсілі, құрал және қару-
жарақ деген ұғымдар да қылмыстың объективтік жағының мазмүнын ашатын
белгілер қатарына жатады.
Сонымен, жоғарыда белгілердің барлығы да қылмыстың объективтік жағының
белгілері болып табылады және осы белгілер арқылы объективтік жақтың
мазмұны айқындалады.
Кез келген жеке қылмым құрамы үшін объективтік жақ сол нақты
құрамның төрт элементтерінің бірі ғана. Қылмыстық құқылық белгіленген
қылмыс құрамының белгілерін талдағанда сол қылмыстың объективтік жағы нақты
қандай белгілерден тұратынын анықтау өте қажет.
Қылмыстық құқық қылымында қылмыс құрамын ғылыми негізде зерттеуде
А.Н. Трайнин үлкен үлес қосқан.[2]
Қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің нақты нормаларын талдағанда,
жоғарыда көрсетілген қылмыстың объективтік жағының барлық белгілері
түгелдей дерлік, нақты нормалардың әрқайсысында кездесе бермейді.
Көптеген жағдайларда қоғамға қауіпті іс -әрекеттен міндетті түрде
туындайтын зардаптың (мысалы, ауыр немесе өте ауыр емес дене жарақаты )
болуын заңның өзінде атап көрсетеді.
Мұндай ретте заң шығарушы объективтік жақтың –уақыт ,орын, жағдай,
тәсіл немесе басқа да белгілерін заңда көрсетпейді.
Біршама қылмыстық – құқылық нормалар қоғамға қауіпті іс-әрекетті атап
өтумен ғана шектеледі. Мысалы, пара беру(312 бап),қызметтік жалғандық
жасау(341 -бап).
Кейбір жекелеген қылмыстық –құқылық нормаларда қылмыстың істелген
орны, уақыты немесе жағдайы тура көрсетіледі.
Яғни, қылмыстың объективтік жағының мазмұнына тән бір топ белгілердің
ішінен тек біреуі ғана қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік кез
келген қылмыс құрамының объективтік жағының міндетті, қажетті белгісі, ал
қалған белгілерінің барлығы да факультативтік белгілері болып табылады.
Бұл белгілер адамның санасынан тысқары объективті өмір сүреді,
сонымен қатар олар әрбір нақты қылмысқа тән, заң шығарушының міндеті,бұл
жерде, заңда осы белгілерді дәл және тереңірек тауып анықтау болып
табылады...
Сондықтанда заңның баптарының дизпозициясы, қылмыс құрамының
элементтерін ғана көрсетеді, оның өзі толығымен емес[3]
Қылмыстың объективтік жағының маңызы біріншіден, оның
белгілерін дәлме-дәл анықтау арқылы істелген қоғамға қауіпті іс-әрекетті
дұрыс саралаудың негізі болып табылады.
Екіншіден , объективтік жағының белгілері арқылы өзара жақын,
ұқсас қылмыстарды бір - бірінен ажыратуға мүмкіндік туады (мысалы,ұрлықты
тонаудан, алаяқты ұрлықтан т.б.)
Осыған байланысты қылмыстың объективтік жағы қылмыс құрамының
ішіндегі ең маңызды элеменнтері қатарына жатады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы дегеніміз-қылмыстық заңда
көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттік сыртқы көрінісінің жиынтығы.
Олардың қатарына мыналар жатады: қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет
немесе әрекетсіздік), қоғамға қауіпті салдар (қылмысты нәтиже), қоғамға
қауіпті іс-әрекет пен қоғамға қауіпті салдар арасындағы себепті байланыс,
қылмысты жасаудың әдісі, орны, уақыты,жағдайы, қаруы және құралы.
Қылмыстың объективтік жағы-қылмыстық жауаптылықтың маңызы алғы
шарты.
ҚР Қылмыстық кодексі қылмыс деп адамның жүзеге асырылған кнде жеке
басқа, қоғамға және мемлекетке қауіп төндіретін ойын немесе пікірін емес,
оның тек қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзушы қоғамдық қауіпті іс-
әрекетті ғана мойындайды (ҚК3,9-баптары).
Қылмыстың объективтік жағы-қылмыстық жауаптылықтың негізін қалаушы
болып саналады, онсыз жауаптылықтың болуы мүлдем мүмкін емес.
Адамның жауаптылығы үшін іс-әрекеттің объективті жағының айырықша
мағынасын өткен ғасырдың 40-шы дылдарында К.Маркм өзінің жас кезінде былап
деп тұжырымдаған: Негізгі белгі ретінде істің өзін емес, әрекеттенушінің
ойларының түрін алға шығарушы заңдар-заңсыздықтың жағымды жазалау
шараларынан басқа түк те емес... Мен өзімді көрсете білгендіктен ғана, шын
болмыспен бетпе-бет келгенімде ғана –заң шығарушыға бағынышты ортаға
енемін. Заң үшін әрекеттерімнен басқа өз басым ,тіпті де жоқ нәрсемнің,
мен тіпті де оның объектісі емес екенмін.
Сондықтан, қылмыстың объективтік жағы қылмыскердің ойы мен мақсатын
бағалауға негізгі белгі болыпп табылады.
Осыған байланысты, қылмысты істі алдын-ала тергеу немесе сотта
қарау кезінде, ең алдымен қылмыстың қылмыстың объективтік жағы анықталып
алып, оның негізінде субъективтік жағы белгілі болады, қылмыстық заң
жүзінде тыйым салуына қарамастан қоғамдық қауіпті әрекет жасаушының
мақсаты, себебі және ниеті туралы шешім шығарылады.
Объективтік жақтың белгілерінсіз субъективтік жақтың мәселелері
қозғалмайды да, себебі соңғысы алғашқымен байланыссыз іске аса алмайды.
Қылмыстың объективті жағының маңыздығын, қылмыс құрамының дәл осы
буыны қылмыстық жауаптылық пен қылмыс құрамының түгел құралымының іргетасы
екендігін, ҚР Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімі баптарының
диспозицияларында заң шығарушы қылмыстың объективті жағының белгілерін жиі
атайтығындығынан да көруге болады.
Мысалы, қылмыстық заңда ылғи қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің
белгілері аталады, оларсыз Ерекше бөлім баптарының бірде-бір диспозициясы
мүмкін болмай қалады, қылмыстық заңда объективтік жақтың басқа да белгісі
жиі көрсетіліп отырады.
Атап өтетін бір жай-олардың барлығы да қылмыстық-құқықтың маңызға
бірдей дәрежеде ие бола алмайды.
Қылмыстардың барлық құрамына міндетті нәрсе –қоғамдық қауіпті іс-
әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік). Объективтік жақтың басқа белгілері
факультативті, атап айтқанда, олар кейбір қылмыстардың құрамы үшін олардың
объективтік жағының белгілері болып саналса, басқа біреулері үшін –олай
саналмайды.
Мысалы, адам өлтіру,зорлау (96,120- баптар) қылмыс құрамдарыүшін
қылмыстың істелген орны еш рөл атқармайды және қылмыстық жауаптылық бұл
қылмыстардың қай жерде істелгеніне қарамастан тағайындалады.
Алайда, дәл осы белгі (орын), мысалы, су жануарлары мен өсімдіктерін
заңсыз алу (ҚК 287-б) қылмысының құрамын анықтау үшін міндетті болып
табылады.
Объективті жақтың факультативті белгілері – тіпті қылмыстың құрамының
белгілері болмағандықтан оның бағалауына әсер етпеген күнде де, жаза
белгілеуге айтарлықтай әсер ететіндіктен үлкен материалдық-құқықтық маңызға
ие.
Кейбір жағдайларда олар жаза белгілеу кезінде кінәлінің жауаптылығын
жеңілдетуші немесе ауырлатушы жағдай болып табылады.
Мысалы,ҚР ҚК-нің 54-бабаына сәйкес қылмыстық жауаптылықты
ауырлататын мән-жайлар болып объективтік жақтың төмендегідей белгілері
саналады: қоғамдық қауіпті салдар (қылмыс арқылы ауыр зардаптар
келтіру), қылмыстың жасалу әдісі (аса қатыгездікппе, садизммен,
қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні қинап қылмыс жасау), қылмыстың жасалу
жағдайы ()қылмысты төтенше жағдайда жасау) және т.б.
Объективті жақтың факультативті белгілерінің қылмыстық іс бойынша
әр қашан маңызды дәлелдік мағынасы бар екендігін екерген жөн.
Олардың барлығы да кез келген қылмыстың қажетті сиппатамасы болып
табылады. Егер, мысалы,істелген қылмыстың уақыты мен орны аннықталмаса,
қылмысты ашылды деп санауға болмайды (тіпті кейбір құрамда олардың қылмысты
бағалауда маңызы болмаса да.
Сондықтан, қылмыстың объективті жағынан барлық белгілері өзінің
міндеті немесе факультативті болуына қарамастан кез келген қылмыстық
іс бойынша қылмыстық-құқықтық мағынада дәлелдеу затына жатады.
ҚР Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің быр тарауы көлемінде текті
(арнайы) объект бойынша топтастырылған қылмыстар көбінесе объективті
жағының белгілері бойынша ажыратылады.
Себебі, қылмысқа сәйкес қоғамдық қауіптілікке тән дәл осы белгілерді
ажырату кезінде байқалады. Адамның және азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандығына қарсы жасалған қылмыстардың көпшілігі бір
–бірінен қылмыстың объективті жағының белгілері бойынша, яғни қоғамдық іс-
әрекеттің сипатына қарай ажыратылады.
Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына-адам және адамның өмірі,
құқықтарымен бостандықтары,[4] -деп жарияланған.
Мысалы, сайлау құқығын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссиясының
жұмысына кедергі жасау (146-б), азаматтардың тең құқылығын бұзу (141-б),
сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды қате
есептеу (147-б), тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу (144-б)және т.б.
Қылмыстың объективті жағының белгілері тек қылмыстық істерді
бір—бірінен ажыратудың негізі болып қоймай, кейбір жағдайларда қылмыстарды
жіктеуге де негіз болады-бір жағынан әкімшілік,тәртіптік , екінші жағынан-
басқа құқық бұзушылық.
Мысалы, ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу (291-б).,қылмыс ретінде дәл
осындай әкімшілік құқық бұзушылықтан объективті жақтың белгісімен
ажыратылады,ол –құқық бұзушылық салдарынан тартылған залалдың мөлшері.
Қызмет өкілеттілігін теріс пйдалану (307-б) осыған ұқсас тәртіптік
теріс қылықтан келтірілген зиян мөлшері бойынша ажыратылады.
Егер қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану кезінде азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарына немесе заңды мүдделеріне немесе қоғамның не
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне айтарлықтай зиян келтірілген
болса, ондай теріс пайдаланушылық-қылмысты деп танылады.
Егер келтірілген зиянн мөлшері онша көр болмаса, бұл іс тәртіптік
жауаптылыққа тартылуы керек.
Қылмыстық іс-әрекетті саралауда қылмыстың объективті жағының маңызы
зор.
Мысалы, Қазақстан Республикасының күші бар қылмыстық заңлары бөтеннің
мүлкін талан-таражға салуға байланысты қылмыстық жауаптылықты, олардың
жасалу нысанында қарай анықтайды (175-179 баптар).
Бұл қылмыстардың барлығы ұұрлық, сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін
ысырап ету немесе иеленіп алу, алаяқтық, шабуыл жасап тонау, тонау) тікелей
қасақаналықпенжасалынып, бірдей объектіге қол сұғады.
Сондықтан аталған қылмыстарды тек қана объективтік белгілеріне
байланысты дұрыс – саралай аламыз, яғни мүлікті алу тәсіліне қарап (ұрлық
–жасырын алу, тонау -ашықтан –ашық алу және т.б.).
2.Тарау Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен қылмыстық
зардап туралы жалпы түсінік және оның нысандары.
2.1 Қоғамға қауіпті іс - әрекеттің түсінігі.
Іс-әрекет кз –келген қылмыстың объективтік жағының қажетті белгісі
болып табылады.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы,саналы,
белсеңді немесе енжар түрде қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін мінез –
құлқының сыртқы көрінісі болып табылады.
Кез келген қылмысты іс-әрекет объективтік тұрғыдан алғанда қоғамға
қауіпті. Оның қауіптілігі құқық қорғайтын қоғамдық қатынастарға қиянатпен
қол сұғу арқылы немесе қол сұғу қаупін туғызу арқылы көрінеді.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесін ең алдымен келтірілген
зиянның мөлшері, қол сұғылатын объектінің құндылығы арқылы анықталады.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің міндетті белгілерінің бірі оның
құқыққа қайшылығы болып табылады. Мұндай белгінің болуы азаматтарды заңсыз
қылмыстық жауапқа тартуға жол бермеуінің кепілі болады және заңдылықтың
қатаң сақталуын қамтамасыз етеді.
Іс-әрекет- адам мінез –құлқының сыртқы шыққан шынайы көрініс болып
табылады. Сондықтан да адамның ниеті, пікірі, ойы қаншалықты қоғамға
зиянды залал келтіргені не ззиян келтіру қаупін төндіргеніне қарамастан,
қылмыстық-құқылық тәртіппен жазаланатын іс-әрекетке жатпайды.
Адамның өзінің еріне байланысты емес,одан тыс жағдайда тойтарылмайтын
күштер (күш қолдану мен қорқыту) арқылықоғамға зиянды залал келтірілсе,
онда қылмыстық-құқылық іс-әрекет туралы сөз болуы мүмкін емес.
Тойтарылмайтын күш, күш қолдану және қорқытып зорлаудың түсінігі
қылмыстық заңда көрсетілмеген.
Тойтарылмайтын күшке –табиғат апатынын, хайуанаттар, есі ауысқан
адамдар мен дүлей күштің әсерінен адамның өз ойы, еркі арқылы белгілі бір
іс-әрекетті істеу мүмкіндігінен айырылуы жатады.
Мысалы, дәрігер ауру адамға аяқ астынан сутасқыны болып кетуге
байланысты , дер кезінде барып көмек бере алмайды. Сондай-ақ, ормандағы
өртті сөндіру мақсатымен орман ағашын кесу арқылы өрттің жолын бқгеу де
қылмыс болып саналмайды.
Бір адамның екінші бір адамға күш қолдану нәтижесінде оның мүлдем өз
еркінен тыс жағдайда қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеуі қылмыс болып
табылмайды.
Мысалы, таяқ жеп, жан тәсілім алдында аман қалған, қол аяғы байланған
күзетшіні қылмыскерге қарсыласпадың деп кінәләудың реті жоқ. Аталған
жағдайлардағы тойтарылмайтын күш немесе күш қолдану арқылы мәжбүр ету
қылмыстық жауаптылықты жоятын жағдайлар деп есептелінеді.
Белгілі бір іс-әрекетті істеу немесе істемеу күш қолданамын,
материалдық немесе моральдық зиян келтіремін деп қорқытып мәжбүрлеу арқылы
да жүзеге асырылады.
Кейбір реттерде қорқыту арқылы мәжбүрлеу адамның еркін бірден
тойтарып, жоққа шығармайды. Мұндай күйге ұшыраған адам өз қалауы, еркі
бойынша әрекет істеу мүмкіндігіне біршама шын мәніндегі аса (мәжбүрлік)
қажеттілікжағдайында болмаса, әдетте қылмыстық жауапқа тартылады.
Мысалы, кассир сейфтегіақшаны өзіне тікелей мылтық көздеп тұрған
бандитке беруге мәжбұр болады. Бұл жерде адам өмірі ақшадан қымбат.
Кассир аса қажеттілік жағдайында яғни, нақты қорқыту салдарынан өз
еркіне байланысты емес іс-әрекетті істеуге мәжбүр болып отыр. Кейбір
жағдайларда басқа адамның гипнозы арқылы адам өз еркінен тыс іс-әрекеттерге
дол беруі мүмкін.
Сондықтан да мұндайда адам еркінен тыс істелген іс-әрекеттің
қылмыс –құқылық мәні болмайды. Өйткені, гипноз қорқытып, мәәжбұрдейлің
ерекше нысаны, бұған душар бол,андар өзінің қоғамға қауіпті, заңға қайшы
іс-әрекетін өз еркінен, сана – сезімінен тыс-қары жағдайда істейді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет екі түрлінысанда жүзеге асырылады. Онын
біріншісі, әрекет –мінез-құлықтың белсенді нысаны,
екіншісі, әрекетсіздік-мінез-құлықтың енжарлық нысаны.
Қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстардыңбасым көршілігі әрекет
нысанында істеледі. Аздаған қылмыстар ғана әрекетсіздік нысанда жүзеге
асырылады.
Ал кейбір жекеленген қылмыстар белсенді әрекет күйінде де немесе
әрекетсіздік (енжарлық) күйде де істелуі мүмкін. Қылмыстық құқылық әрекет
көр жағдайларда адамдарға, жануарлар немесе басқа да материалдық
игіліктерге күш қолдану нысанымен әсер ету арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, жеке адамдарға қарсы қылмыстарды(кісі өлтіру. Денеге жарақат
салу, жыныстық қылмыстар, бас бостандығынан айыру)т?б? меншікке қарсы
қылмыстар (ұрлық, тонау, қарақшылық),террорлық акт, бандитизм, тағы
басқалар.
Қылмыстық-құқылық әрекет жазбаша түрде де істеледі.
Мысалы, қызметтік жалғандық жасауды алайық.Бұл қылмыстың объективтік
жағы лауазымды адамның мемлекеттік қызметшінің пайдақорлық немесе өзге жеке
мүдделікпен ресми құжаттарға біле өтірік мәліметтер енгізу, жалған
құжатжасауды, құжатты өзгертіп қолдан жасаған құжаттар беруі болып
табылады (314-бап) немесе құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын
куәәлікті немесе өзге де ресми құжатты қолдан жасау,дайындау немесе
сату.(325-бап).
Кейде қылмыстық-құқылық әрекет сөз жүзінде де көрініс алады.
Мысалы,жала жабу,яғни басқа адамның ар-намысы менқадір-қасиетіне
нұқсан келтіретін немесе оның беделін түсіретін көрінеу жалған мәліметтер
тарату (129 - бап, 1-бөлігі) немесе конституциялық құрылысты күшпен
өзгертуге немесе оның аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға шақырулар(170 -
бап)т.б.
Қылмыстық – құқылық әрекет өте сирек жағдайда ым көрсету
нысанында да істелуі мүмкін.
Әрекетсіздік мінез- құлықтың енжарлық нысаны болып табылады.
Әрекетсіздік қылмыстық-құқылық мағынаға ие болуыүшін мынадай бірнеше
белгілердің жиынтығынасәәйкес келуі тиіс:
1. Әрекетсіздіктіңнақты көрінісі неде, яғни айыпкер адам өзіне
үктелген нақты қандай міндеттерді істемеді .
2. Әрекетсіздік жасаған адам осы нақты әрекеттерді істеуге
міндетті ме.
3. Осы әрекеттерді ондай адамның істеуге нақты мүмкіндіктері болды ма.
Мысалы, Қылмыстық кодекстің 148—бабында жұмысқа қайтадан
алу туралы соттың шешімімен лауазымды адамның орындағаны үшін қылмыстық
жауапкершілік белгіленген.
Заң бұл жерде лауазымды адамның әрекетсіздік мінез құлқын
көрсетіп тұр.
Бірақ та оны осы баппен қылмыстық жауапқа тарту үшін оның
әрекетсіздігі немен байланысты.
Жұмысқа қайта орналастыру туралы бұйрықты неге бермеді. Еңбек
кітапшасын қайтадан қабылдаудан бас тартты ма. Жұмысқа қайтадан алу
туралы соттың шешімімен келгенадамда жұмыс орнына жіберуден шындығында бас
тартты ма деген мәселелерді анықтау қажет.
Бұдан кейін бұл лауазымды адамның нақты құзыретін анықтап,жұмысқа алу
туралы бұйрықты осы лауазымды адамның шығаруға құқығы бар ма еді деген
мәселелерден кейін, осы жоғарыда айтылған міндеттерді дәл осы адамның
нақты жүзеге асыруға мүмкіндігі болды ма деген дағдайды анықтаған соң ғана
осы белгілердің жиынтығы негізінде ол лауазымды адамды қылмыстық жауапқа
тарту туралы мәселе қойылады.
Әрекетсіздік үшін қылмыстық жауапқа тартатын кезде осы жоғарыда
көрсетілгендердің барлығын анықтау қажет.
Бұдан кейін бұл лауазымды адамның нақты құзыретін анықтап, жұмысқа
алу туралы бұйрықты осы лауазымды адамның шығаруға құқығы бар ме еді
деген мәселелерден кейін, осы жоғарыды айтылған міндеттерді дәл осы
адамның нақты жүзеге асыруға мұмкіндігі болды ма деген жағдайды анықтаған
соң ғана осы белгілердің жиынтығы негізінде ол лауазымды адамды қылмыстық
жауапқа тарту туралы мәселе қойылады.
Әрекетсіздік үшін қылмыстық жаупқа тартатын кезде осы жоғарыда
көрсетілгендердің барлығын анықтау қажет.
Әрекетсіздік үшін қылмыстық жауапқа тартудың ен негізгісі- ол
қылмыстық - құқылық нормалармен белгіленген қандай міндеттерді, талаптарды
орындауға тиіс болды және оны орныдауға нақты мүмкіндігі болды ма, осы
мәселені анықтау керек.
Адамдардың өзіне жүктелген белгілі бір міндеттерді, талаптарды
орындамауы әр түрлі жолдармен белгіленеді:
1.Заң талабынан(мысалы,заң азаматтарға ауыр қылмыстардың шынайы
әззірленіп жатқаны немесе істелгені аян екені жайында хабарлауды
міндеттейді-364 –бап).
2. Кәсіптік неммесе қызмет талаптарынан(заң немесе арнаулы ереже
бойынша жәрдем көрсетуге міндетті медицина қызметкерінің науқас адамға
дәлелді себепсіз жәрдем көрсетпеуі-118-бап), санитарлық –эпидемиологиялық
ережелерді тиісті адамдардың бұзуы(217-бап)т.б.
3.Келісім шарттан, контрактіден, келісім шартта көрсетілген
құқықтарды пайдаланып біреудің баласына оны күтіп-бағудың орнына зиян
келтіру .
4. Отбасылық, туыстық қатынастардан (кәмелетке толмаған
баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау –137 –бап),қамқоршы
немесе қорғаншы құқығын теріс пайдалану –130бап, балаларын немесе еңбекке
жарамсыз ата –анасын асырауға алналған қаражаттан әдейі жалтару-136-
бап,еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі жалтару-140- бап
т.б.
Алғашқы нормасы мен мінез - құлыөқ ережелерінен. Мысалы
өміріне немесе десаулығына қауіпті жағдайдағыжәне сәбилігіне,қарттығына,
науқастығына немесе өзге де дәрменсіз күйінің салдарынан өзін-өзі сақтап
қалу шараларын қабылдау мүмкіндігінен айырылған адамды көрінеу көмексіз
қалдыру, кінәлі кісінің ол адамға көмек көрсету мүмкіндігі болған және ол
адамға қамөорлық жасауға міндетті болған не оны өміріне немесе
денсаулығына қауіпті қүйде өз қалдырған жағдайларда(119-бап) немесе
жүргізушінің автокөлікпен біреуді қағып кетіп, оны қауіпті жағдайда
қалдырып қашып кетуі т.б Қылмыстық іс-әрекет ( әрекет немесе
әрекетсіздік)-объективті жақтың ең маңызды белгісі болып табылады, себебі
ол-объективті жақтың түгелдей алғанда, оның жеке бір белгілерінің де
негізгі желісі, өзегі. Іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік арқылы болады.
Күш жұмсау жағынан іс-әрекет адамның белсенді қылығы арқылы
сипатталады. Ол әрдайым дене қозғалысынан байқалып отырады, бірақ оған
ғана тіреліп қоймайды, себебі дене қозғалысы қимылының бірнешеуінен
тұрады.
Мысалы, атылатын қарумен кісі өлтіру барысыннда мынанндай дене
қимылдары болуы мүмкін: атылатын қаруды оқтау, көздеу және қарудың
шүріппесін басып атуы.
Бірақ қылмыстық әрекет үшін ең бастысы –оның әлеуметтік сипаты,
және бұл сиппат оның қоғамдық қауіптілігі арқылы беріледі. Қоғамдық
қауіпті деп қылмыстық заңмен қорғалушы объектіге зиян келтіретін немесе
зиян келтіру қаупін төндіруші әрекетайтылады.
Егер әрекет қоғам үшін қауіпсіз болса, ол қылмысты деп табылмайды
және қылмыстық жауаптылық тудыра алмайды.
ҚР ҚК 9-бабы 2-бөлігіне сәйкес Осы кодекстің Ерекше бөлімінде
көзделген қайсібір әрекеттің белгілері формальды болса да бар, бірақ елеулі
маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға
немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін туғызбаған
әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды.
Қылмыстық-құқықтық сипатқа ие болу үшін, әрекет міндетті түрде
ерікті болуы керек.
Адамның басқа бір кісінің немесе бірнеше кісілердің күш қолдану арқылы
мәжбүр қылған қысымына төтеп бере алмағандықтан жасаған белсенді қылығы
қылмысты сипат ала алмайды. Бұл жағдай-қоғамдық ұауіптіәрекет жасауға
адамды мәжбүр қылу үшін күшпен қорқыту ( мысалы, оған қол жұмсау) деп
түсініледі.
Күшппен қорқытып мәжбүр қылудың қылмысты жауаптылығы болмас үшін,
мәжбүрліктен әрекет жасаушы адамның ісі еркінен тыс болуы керек.
Мысалы, атылатын қауды кезеніп тұрып екінші бір адамды ұрлық жасауға
қатыстыру.
Егер күшпен қорқытқан күнде де адамның өз еркінен әрекеттенуге
мүмкіндігі болған болса, ол қылмыстық жауаптылықтан құтылмайды, бірақ оған
қарсы көрсетілген зорлық жаза тағайындау кезінде жауаптылықты жеңілдетуші
жағдай ретінде қаралады.
Психикаға әсер ету арқылы, яғни психикалық мәжбүрлеудің де белгілі
бір қылмыстық - құқықтық маңызы бар.
Бұл- әйтеуір бір зиян шегу қауіпін төндіру арқылы (кеәйде өмірге
қауіпті ) адамды үрейлендіріп оны қоғамдық қауіпті іс-әрекет жасауға мәжбүр
ету деген сөз.
Психикалық мәжбүрлік, әдетте, әрекеттің еріктілік сипатын жоймайды,
сондықтан да , жалпы ережеге сәйкес, психикалық мәжбұрліктің итермелеуі мен
қылмыстық заңда қарастырылғанн қоғамдық қауіпті істі жасаушы қылмыстық
жауаптылықтан босатылмайды.
Сонымен қатар, күш қолдану сияқты, психикалық мәжбүрлеу де қылмыстық
жауаптылықты жеңілдетуші жағдай болып танылады. Психикалық мәжбүрліктің
әсерімен әрекет жасаған адам, бұл әрекетке ешбір амалдың қалмағандығынан
барған болса, ол қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Мысалы, өзінің өміріне дәл қазір қиылып кету қаупі төнгендіктен
ақшаны қылмыскерлерге берген кассир қылмыстық жауаптылықтан босатылады,
себебі адам өмірі кез-келген материалдық құндылықтан қымбат.
Мұндай іс -әрекетті аса қажеттіліктен туындаған деп түсіну керек .Аса
қажеттілік Қылмыстық кодекстің 34-бабында.-Осы
Кодекспен қорғалатын мүдделерге аса қажет болған жағдайда зиян келтіру,
яғни белгілі бір адамның немесе өзге де адамдардың өміріне, денсаулығына,
құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне
тікелей қатер төндіретін қауіпті жою үшін зиян келтіру, егер бұл қауіпті
басқа амалдармен жою мүмкін болмаса және бұл орайда аса қажеттілік шегінен
кетушілкке дол берілмесе, қылмыс болып табылмайды, делінген.
Сонымен, қылмыстық-құқықтық әрекет адамның қауіпт, ерікті және
белсенді қылықтарынан тұрады екен.
Осыған дейін айтылғандай, объективті жағынан алғанда қылмыс тек әрекет
арқылы ғана емес, әрекетсіздік арқылы жасалады. Қылмыстық-құқықтық
әрекетсіздік қоғамдық қауіптіерікті, енжар құлықтан тұрады.
Ол адамның өз мойнындағы міндеттері болғандықтан орындауға тиіс және
де орындай алатын істерді орындамауына тіреледі. Адам қылығының енжарлығы
–ол онын (қылығының) сыртқы көрінісі емес әлеуметтік сипаты.
Сырттан қарағанда адам белсенді әрекеттеніп жүруі мүмкін, бірақ ол
сөйте тұра ьелгілі бір міндетін орындамай, қылмыстық –құқықтық тұрғыдан
салынған тыйымды бұзса-ол қылмыстық-құқықтық әрекетсіздік деген сөз.
Мысалы, куәгердің немесе жәбірленушінің жауап беруден бас тартуы
немесежалтаруы (353-бап),қылмыс туралы хабарламау(364-б).
Адамның әрекеттену міндеті әр түрлі негізден туындайды. Ең алдымен,
заң жарлығы бойынша.
Айталық, заң кәмелетке тоған балаларды өздерінің еңбекке жарамсыз
ата-аналарына көмектесуге, ал ата-аналарды кәмелет жасына жетпеген
балаларын асырауға міндеттейді.
Бұл міндетті қасақана бұзу қылмысты түрде жазаланады.(136-бап).
Екіншіден, әрекеттену міндеті таңдаған мамандыққа байланысты туындауы
мүмкін.
Мысалы, дәрігер өз мамандығына сәйкес ауру адамдарға көмек көрсетуге
міндетті , егер осы міндетін дәлелді себепсіз орындамаса қылмыстық
жауаптылыққа тартылады.(114-бап).
Үшіншіден, мұндай міндет адам өзіне қабылдаған міндеттемеден туындауы
мүмкін.
Мысалы, балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз
ету жөніндегі міндеттерді арнайы тапсырма бойынша орындаушы немесе мұндай
міндеттерді ерікті өзіне алған адамның тиісінше орындамауы, егер бұл жас
баланың денсаулығына абайсызда ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян әкеп
соқса, абайсызда жас баланың өлуіне әкеп соқса, қылмысты түрде жауап
береді. (138- бап).
Төртіншіден , әрекеттену міндеті қылмыстық заң қорғайтын объектілерге
нақты қауіп төндірушінің қылығынан туындауы мүмкін.
Мысалы, автокөлік жүргізуші, адамды басып кетсе, жәбірленушіні ең
жақын емдеу орнына жеткізуге немесе оған басқалай дәрігерлік көмек
көрсетуге міндетті. Бұл міндеттен бас тартушылық – қылмыстық жауаптылыққа
әкеліп соқтырады.
Қылмыстық-құқықтық әрекет сияқты, әрекетсіздік те ерікті түрде ғана
қылмыстық-құқықтық сипатқа ие болады. Еріктен тыс болған енжар қылық
қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.
Сондықтан, әрекеттену кезіндегідей қарсы тұра алмайтын күшпен мәжбұр
қылған әрекетсіздік кезінде де қылмыстық жауаптылық орын алмайды.
Мысалы, күзетшіні қылмыскерлер байлап тастап, оны қарсыласы немесе
көмекке шакыру мүмкіндігінен айыпған болса, ол өзіне күзетуге тапсырылған
мүліктің тоналуына кедергі бола алмағаны үшін дауап бере алмайды.
Әрекетсіздік кезіндегі психикалық зорлық жаза белгілеуде жеңілдетуші
жағдай болып қаралады.
Мысалы, қарамағындағы жұмыскерге бастығының, егерде ұрлыққа қатыспасаң
жұмыстан босатамын деп қорқытуы.
Адамның қарсы тұра алмайтын табиғат күшінің әсерінен жасаған
енжар қылығының да қылмыстық - құқықтық сипаты болмайды. Қарсы тұра
алмайтын дегеніміз- объективті фактордың адамға жүріп-тұру әрекетінен
айырылатындай дәрежеде әсер етуші күші.
Қарсы тұра алмайтын күш қылмыстық жауаптылықпен ұласппайды, себебі
адам өзіне жүктелген әрекеттену міндетін атқару жолындағы кедергіден өтуге
шамасы кел мейді.
Мысалы, дәрігер өзі қатты ауырып жатқандықтан ауыруға көмек көрсете
алмаса, немесе ауырған адамға барар жолдағы өзен арнасынан тасып, дәрігер
одан өте алмаса-оның бүкіл қылықтары қылмысты деп танылмайды.
Алайда қарсы тұра алмайтын күш өзгермейтін түсінік емес.
Бұл мәселенің нақты шешілуі адамға жүктелген міндеттер аясына және
оған белгілі бір жағдайларда қойылатын талаптарға байланысты.
Мысалы ,өрт – қатардағы азамат үшін қарсы тұра алмайтын күш болып
табылады, сондықтан да оны өртеніп жатқан үйдің ішінде адамды тастап
кеткендігі үшін жауапқа тартуға болмайды.
Алайда, мамандығы өрт сөндіруші адамды бұл жағдай жауатылықтан
құтқармайды.
Жоғарыда айтылып өткен өзеннің тасуы дәрігер үшін оның кәсіби
міндетін атқару жолындағы қарсы тұра алмайтын күш деп танылған жағдай
болса, әскери қызметкер үшін олай болып танылмайды.
Себебі, ол өзіне берілген әскери бұйрықты орындау жолында кездесетін
кедергілердің қандайын болмасын жеңуге міндетті (тіпті өз өміріне қатер
төнген жағдайда да).
2.2 Қылмыстық зардаптың түсінігі және оның түрлері.
Адамның істеген кез келген іс-әрекеті сыртқы дүниеде белгілі бір
өзгеріс туғызады. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттер де қоғамға зиянды
өзгерістер туғызуға немесе соны болдыру қаупін туғызуы мүмкін.
Іс-әрекет арқылы келтірілген нақты зиянды анықтау арқылы материалдық
өмірге нақты қандай өзгерістер келтірілгенін білеміз.
Қылмыстық зардап – бұл қылмыстық заңда көрсетілген қоғамдық
қатынастарға әрекет немесе әрекетсіздік арқылы келтірілген зиян болып
табылады.
Жаңа қылмыстық заңның Ерекше бөлімінде көрсетілген нормаларға талдау
жасап, іс-әрекетті істеу арқылы заң қорғаған, Қылмыстық кодекстің тиісті
бабының диспозициясында бейнеленген қоғамдық қатынастарға қандай өзгерістер
келтірілетінін анықтаймыз.
Мысалы , мемлекеттік қылмыстарды(5-тарау) істегенде мемлекеттің
конституциялық құрылысын, егемендігін және мемлекеттің қауіпсіздігін
реттейтінқоғамдық қатынастарға теріс өзгерістер келтіріледі.
Меншікке қарсы қылмыстарды (6-тарау) істегенде меншік иесіне тікелей
материалдық залал келтіріледі. Жеке адамға қарсы қылмыстардан (1-тарау) әр
түрлі зардаптар – адамның өмірін жою, әр түрлі дәрежеде жарақат келтіру,
жыныстық немесе адамгершілік қатынастарды бұзу зардаптары келтіріледі.
Қылмыстық кодекстің нақты баптарының диспозицияларындағы қоғамға
зиянды зардаптарды анықтау үшін заң шығарушы әр түрлі терминдерді,
түсініктерді қолданады.
Көп жағдайларда заң шығарушы қоғамға зиянды нақты іс-әрекеттен
туындайтын зардаптардың бірнеше балама түрлерін көрсетіп берген.
Мысалы, Қылмыстық кодестың 256-бабының 1-бөлігінде өрт қауіпсіздігі
ережелерін сақтауға жауапты адамның қауіпсіздік ережелерін сақтауға жауапты
адамның қауіпсіздік ережелерін бұзуы абайсызда адамның денсаулығында
ауыр, орташа зиян келтірсе, ұйымға, мемлекетке ірі зиян келтірсе, 103-
баптың !-1-бөлігінде: адамның өміріне қауіпті немесе көруден, тілден,
естуден қандай да болсын органнан айрылуға немесе органның қызметін
жоғалтуға бет-әлпетінің қалпына келтіргісіз бұзылуына әкеп соққан
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, сондай-ақ өмірге қауіпті немесе
еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін тұрақты түрде жоғалтуғаұштасқан
немесе кінәліге кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік тастауға, психикасын
бұзуға; есірткімен немесе уытты умен ауыруға душар еткен денсаулықтың
бұзылуын тудырған, денсаулыққа өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян
келтіру- делінген.
Осы сияқты баптардағы бірнеше балама зардаптың біреуін орындағанның
өзінде-ақ іс-әрекетте қылмыс құрамы бар деп есептелінеді.
Заң шығарушы қоғамға зиянды іс-әрекеттен келтірілетін зиянды
анықтағанда ауырзардап, елеулі бұзу, едәуір зиян деген түсініктерді
қолданады.
Мысалы,Қылмыстық кодекстің 296-бабы көлік құралдарын жүргізуші
адамдардың жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін
бұзуабайсызда адамның денсаулығына ауыр немесе орташа зиян келтірсе
қылмыстық жауапкершілік туындайтынын белгілеген.
Лауазым адамы қызмет бабына қиянат жасаса(304-бап), салақтық жасаса
(316-бап) мемлекеттік немесе қоғамдық мүделлерге немесе қоғамдық
мүдделерге, я болмаса азаматтардың құқықтарына және олардың заң қорғайтын
мүдделерін елеулі бұзған жағдайда ғана қылмысқа тартылатын атап
көрсетілген. Ауыр зардап,елеулі зиян,елеулі бұзудеген түсініктер
бағалау категориясы болып табылады және олар арнаулы түсініктерді қажет
етеді.
Адамға күш қолдану немесе басқадай материалдық игіліктерге тікелей
әсер ететін қоғамға зиянды зардабы көп жағдайларда материалдық түрде болуы
мүмкін.
Мысалы, кісі өлтірудің зардабы –кісі өлімі, денеге жарақат түсірудің
зардабы- әр түрлі дәрежедегі дене жарақаты. Меншікке қарсы қылмысқа қол
сұғылғанда одан мүліктік зардап туындайды.
Тікелей мүліктік ззиян немесе тиісті табыс көзінен айырылуы т.б.
Қоғамға қауіпті істелген іс-әрекетті дұрыс саралауды шешу үшін көпп
жағдайларда келтірілген жағдайлардың түрін ғана емес, оның шамасын
анықтаудың маңызы зор.
Көрсетілген белгі бойынша денсаулыққа зиян келтіру ауыр, орта, жеңіл
болып белгіленген (ҚК,103,104,105-баптар).
Материалдық залалдың мөлшері кейде заңның өзінде атап көрсетіледі.
Қылмыстық кодекстің 175-бабының ескертуінде ірі мөлшер немесе ірі залал
деп қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген
айлық есепті көрсеткіштен бес жүз есе асып түсетін мүліктің құны мен
залалдың мөлшері танылады делінген.
Мұның өзі бөтеннің мүлкіне қылмысты қол сұққандардың қоғамға қауіпті
іс-әрекетін баптың тиісті бөлімдері бойынша меншікке ірі залал келтіру
арқылы немесе ірі мөлшерде қылмысты қол сұққаны үшін дұрыс саралауға
мүмкіндік береді.
Қылмыстық құқықта заң шығарушының тиісті бапта көрсетілген нақты
қылмыс құрамының объективтік жағын белгілеуге байланысты құрам материалды
және формальды деп екі түрге бөлінеді.
Объективтік жағы тек қана бір заңдылық белгіден қоғамға қауіпті іс-
әрекеттен (әрекет немесе әрекетсіздіктен) құралған қылмыс құрамы формальды
қылмыс құрамы деп аталады.
Объективтік жағы қоғамға қауіпті іс-әрекетпен қатар нақты белгілі бір
қоғамға қауіпті зардапты көрсеткен қылмыс құрамы материалдық құрам деп
аталады. Қолданылып жүрген қылмыстық заңдарға формальды қылмыс құрамының
саны басым.
Мысалы, формальды қылмыс құрамына жататын қылмыстар бандитизм(237-
бап),экономикалық контрабанда (209-бап) ,қарақшылық (179-бап), қызмет
жөніндегі жалғандық (314-бап)т.б. Заң шығарушы материалдық құрамдарда
қоғамға зиянды зардаптардың міндетті түрде болуын көрсетеді.
Қылмыс құрамын материалдық немесе формальдық деп бөлу арқылы нақты
қылмыстың аяқталу кезеңін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
Яғни, мұның өзі қолданылып жүрген қылмыстық заңдар бойынша белгілі
бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар ғана қылмыстың жалпы объектісі
болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, қылмыстық-құқық теориясында қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әр түрлі пікірлер бар.Мысалы, Б.С. Никифоров
қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың құрамында
қоғамдық мүдде орын алады деп санайды.[5]
Профессор Я.М. Брайнин осыған ұқсас пікірді қолдап қоғамдық
қатынастарға басқа элементтер мен бірге қоғамдық қатынастардың
субъектілерінің мүдделері де кіреді[6], - деп тұжырымдаған. Профессор Е.А.
Фроловтың пікірінше мүдде қоғамдық қатынастардың ядросы болып
саналады.[7] Профессор Ю.И. Ляпунов мүдде –барлық қоғамдық қатынастардың
мазмұнын бейнелейді[8]
Қазақстандық ғалым, заң ғылымының докторы , профессор Е.І.
Қайыржанов қоғамдық қатынастар деген ұғымды қоғамдық мүдде деген түсінік
пен алмастыруды ұсынған.[9]
Профессор А.В. Наумов қылмыстың жалпы объектісін қылмыстық заңмен
қорғалатын кез келген игіліктер деп бекітті.[10]
Кісі өлтіру құрамы қылмыстан кісі өлімі нақты болған уақыттан бастап
аяқталған қылмыс деп аталады, егер мұндай іс-әрекеттен кісі өлімі болмаса,
онда бұл әрекетті кісі өлтіруге оқталғандық деп бағалайды.
Заң шығарушы арқылы қоғамға зиянды зардаптың болуы мүмкіндігі
көрсетілген қылмыстар да формальды қылмыс құрамына жатады.
Мысалы, Қылмыстық кодекстің 116-бабындағы басқа адамды көрінеу ВИЧ
(ЖҚТБ-ны жұқтыру) қауіпінде қалдырғаны үшін жауаптылық белгіленген.
Мұндай қылмыстар формальды құрамға жатады. Және қылмыс заңда
көрсетілген әрекеттер істелген жағдайда аяқталған деп саналады.
Еңбек қорғау ережелерін бұзу нәтижелерінде адамдар қайғылы жағдайға
ұшыраса(152-бап), онда қылмысты саралау басқа мағына алып,оның объективтік
жағы формальды қылмыстың құрамынан материалдық қылмыс құрамына ауысып
кетеді.
Заң шығарушы кейде нақты қылмыстың объективтік жағын белгілегенде бір
құрамның өзінде қоғамға зиянды зардаптың болуын немесе болуы мүмкін
екендігін көрсетеді.
Мұндай құрамдарды балама формальды-материалдық құрамға жататын
қылмыстар деп атайды.
Мысалы, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен бөтеннің мүлкіне
құқық алу(177-бап), радиоактивтік материалдарды сақтау, пайдалану, есепке
алу, көму, тасымалдау ережелерін және олармен жұмыс істеудің басқа да
ережелерін бұзу әреттері адамдардың өліміне немесе өзге де ауыр
зардаптарға әкеп соқтыруы мүмкін болса (249 –бап 1-бөлігі).
Сонымен қоғамға зиянды зардап деп қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастарға іс-әрекет арқылы келтірілетін зиянды айтамыз. Келтірілетін
зиян материалдық және материалдық емес,формальдық болып бөлінеді.
Қылмыстың объективтік жағының құрылысы қылмыстың аяқталған кезеңін
анықтау және оны дұрыс саралау үшін өте маңызды.
Қылмыстық заң қылмыс құрамын әрекет жасаудың тікелей өзімен, не
белгілі бір қылмыстық іс-әрекеттен түскен нәтижемен байланыстырады.
Әрбір қылмыстық-құқықтық іс-әрекет қылмысты заңмен қорғалатын
объектілерді белгілі бір өзгерістерге ұшыратады-ол объектілерге зтян
келтіріледі немесе тікелей зиян келтіру қаупін төндіреді.
Қауіпті салдар деп қылмыстық-құқықтық қорғау объектілеріне қоғамдық
қауіпті іс-әрекет жасау нәтижесінде белгілі бір көлемде зиян келтіруді
атайды.
Қылмыстық салдар екі негізгі топқа жіктеледі: материалдық және
материалдық емес. Материалдық –мүліктік сиппатағы салдар (мүлікке қол сұғу,
оны жойып жіберу немесе зақымдау және т.б.) және азаматтардың өмірі мен
денсаулығына зиян келтіру(мысалы, өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян
келтіру) болып бөлінеді.
Материалдық емес-мекемелер мен кәсіпорындардың қалыптыжұмысын немесе
қоғамдық тәртіпті бұзу (қызммет бабына сәйкес қылмыстар, басқару
тәртібіне қарсы қылмыстар, бұзақылық және т.б.) және азаматтардың намыс,
абыройына, олардың жеке материалдық емес құқықтарына (жала жабу, қорлау
арқылы келтіретін рухани зардап, және т.б.) нұқсан келтіру кезінде орын
алады.
Қылмыстық заңмен қорғалатын объектілердегі зиянды өзгерістердің
сипатына қарай ҚК Ерекше бөлімі баптарының диспозициялары қылмыс құрамының
объективі жағын екі жақты қылып құрастырған.
Бірқатар жағдайларда қылмыстық заң қылмыстық құрамының аяқталғандығын
осы заңда көрсетілген кейбір салдардың пайда болуымен байланыстырады.
Мұндай қылмыстар материалдық құрамы бар қылмытсар деп аталады.
Олардың қатарына кісі өлтіру, ұрлық жасау, денсаулыққа қасақана зиян
келтіру және басқа қылмыстар жатады.
Басқа жағдайларда қылмыстық заң қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет
немесе әрекетсіздік) жасалып болған соң-ақ, қоғамдық қауіпті белгілі бір
салдардың болу не болмауына қарамастан, қылмыс аяқталды деп санайды.
Мысалы, адамды оның өміріне не денсаулығына қауіп төндіретін
жағдайда көпе-көрінеу көмексіз қалдыру жәбірленушінің осы себерті қайта
ауырып қалғандығы немесе өліп кеткендігі ескерілместен, аяқталған қылмыс
деп саналады (119-бап).
Себебі, бұл жағдайда салдар қылмыс құрамынан тыс болады. Бұл
қылмыстық-құқықтық норма қылмыстың орындалғандығын жәбірленушінің өмірге
қауіпті жағдайда қалу фактісімен ғана байланыстырады.
Мұндай қылмыстар қылмыстық құқық теориясында формальды құрамдас
қылмыс деп аталады.
Шындап келгенде қандай қылмыс болмасын оның ішінде формальдысы да,
айналаны, қылмысты заңмен қорғалатын объектілерді әрдайым белгілі бір
зиянды өзгерістерге ұшырататындығы –ескерілетін жәйт(негізінде, зардапсыз
қылмыстар жоқ және болуы мүмкін емес.).
Алайда бұл өзгерістерді, бұл салдарды заң шығарушы формальды
қылмыстардың қатарына қоспаған және іс-әрекетте қылмыс құрамының болу не
болмауын шешерде ескерілдейді.
Әрине, бұл салдардың қылмыстық-құқықтық мағынасы болуы мүмкін, бірақ
тиісті қылмыстың құрамын анықтау үшін емес-жаза тағайындау кезінде
жауаптылықты жеңілдетуші не ауырлататын жағдай ретінде.
Мысалы, балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-аналарын асырауға
қажетті қаражатты төлеуден қасақана бас тартудың құрамы үшін (136-б)
осының н нәтижесінде жәбірленушілерге айтарлықтай зиян келтірілуі талап
етілмейді.
Ал егер осының нәтижесінде балалары немесе ата-аналары қатты
науқастанып қалса, бұл жағдай жаза тағайындау кезінде ауырлататын мән-
жайлар ретінде ескеріледі.
Заң шығарушы қылмыстың объективті жағын құрастырудың небір тәсілін өз
бетімен таңдап алмайды, ол үшін тиісті қылмыстың қоғамдық қауіптілігін
өзіне тән ерекшеліктері мен сипаты және онымен күресудің қылмыстық-
құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
Қылмыстық-құқықтық
пәндер кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қылмыстық құқықтағы қылмыстың обьективтік жағы
Орындаған: сыртқы бөлімнің
5-курс,
ПР-06 УВВ тобының
студенті
Жумабаев.Б.Ж.
Жетекші:
Алибеков.Б.Т.
Рецензент:________________
Қорғауға жіберілді
___________________
_______________2008ж
Алматы- 2008ж
Мазмұны
Кіріспе
3
1.Тарау. Қылмыстық құқықтағы қылмыстың обьективтік
жағының жалпы сипаттамасы.
6
1. Қылмыстың обьективтік жағының түсінігі және
оның маңызы.
6
2.Тарау. Қоғамға қауіпті іс- әрекет пен қылмыстық зардап
туралы жалпы түсінік және оның нысандары.
14
2.1 Қоғамға қауіпті іс - әрекеттің түсінігі .
14
2.2 Қылмыстық зардаптың түсінігі және оның түрлері.
25
3. Себепті байланыс және оның қылмыстық –құқылық
маңызы.
34
3.Тарау. Қылмыстың объективтік жағының
факультатитвтік белгілері.
44
3.1 Қылмыс жасаудың әдісі, орны, уақыты,
жағдайы және құралдары мен қарулары.
44
Қорытынды
50
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
53
К І Р І С П Е
Дипломдық жұмысымды қылмыстық құқықтағы актуальды сұрақтардың бірі
қылмыстың обьективтік жағы деген тақырыбта жазуға кірістім. Бұл тақырыбты
таңдау себебім қылмыс құрамының негізгі элементтері реттінде кезкелген
қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың обьективтік жағын
анықтаудың маңызы ерекше болып табылады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы дегеніміз-қылмыстық заңда
көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттік сыртқы көрінісінің жиынтығы.
Олардың қатарына мыналар жатады: қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет
немесе әрекетсіздік), қоғамға қауіпті салдар (қылмысты нәтиже), қоғамға
қауіпті іс-әрекет пен қоғамға қауіпті салдар арасындағы себепті байланыс,
қылмысты жасаудың әдісі, орны, уақыты,жағдайы, қаруы және құралы.
Қылмыстың объективтік жағы-қылмыстық жауаптылықтың маңызы алғы
шарты.
ҚР Қылмыстық кодексі қылмыс деп адамның жүзеге асырылған күнде жеке
басқа, қоғамға және мемлекетке қауіп төндіретін ойын немесе пікірін емес,
оның тек қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзушы қоғамдық қауіпті іс-
әрекетті ғана мойындайды (ҚК3,9-баптары).
Қылмыстың объективтік жағы-қылмыстық жауаптылықтың негізін қалаушы
болып саналады, онсыз жауаптылықтың болуы мүлдем мүмкін емес.
Адамның жауаптылығы үшін іс-әрекеттің объективті жағының айырықша
мағынасын өткен ғасырдың 40-шы дылдарында К.Маркм өзінің жас кезінде былап
деп тұжырымдаған: Негізгі белгі ретінде істің өзін емес, әрекеттенушінің
ойларының түрін алға шығарушы заңдар-заңсыздықтың жағымды жазалау
шараларынан басқа түк те емес... Мен өзімді көрсете білгендіктен ғана, шын
болмыспен бетпе-бет келгенімде ғана –заң шығарушыға бағынышты ортаға
енемін. Заң үшін әрекеттерімнен басқа өз басым ,тіпті де жоқ нәрсемнің,
мен тіпті де оның объектісі емес екенмін[1]
Сондықтан, қылмыстың объективтік жағы қылмыскердің ойы мен мақсатын
бағалауға негізгі белгі болыпп табылады.
Осыған байланысты, қылмысты істі алдын-ала тергеу немесе сотта
қарау кезінде, ең алдымен қылмыстың қылмыстың объективтік жағы анықталып
алып, оның негізінде субъективтік жағы белгілі болады, қылмыстық заң
жүзінде тыйым салуына қарамастан қоғамдық қауіпті әрекет жасаушының
мақсаты, себебі және ниеті туралы шешім шығарылады.
Объективтік жақтың белгілерінсіз субъективтік жақтың мәселелері
қозғалмайды да, себебі соңғысы алғашқымен байланыссыз іске аса алмайды.
Қылмыстың объективті жағының маңыздығын, қылмыс құрамының дәл осы
буыны қылмыстық жауаптылық пен қылмыс құрамының түгел құралымының іргетасы
екендігін, ҚР Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімі баптарының
диспозицияларында заң шығарушы қылмыстың объективті жағының белгілерін жиі
атайтығындығынан да көруге болады. .
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының жаңадан шыққан Қылмыстық
кодексінде қылмыстық-құқықтық қорғау обьектілерінің иерархиясы мен олардың
салыстырмалы құндылығын бағалауда өзгерістер бар екендігін атап өту керек.
Қазақ КСР-нің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде ең басты мәселе ретінде
алдымен мемлекет мүддесі, тек содан кейін ғана жеке бастың мүддесі мен
қоғамдық мүдделер қарастырылатын. Әрине, бұл- жеке бастың мүдделерін
мемлекеттік- партиялық бағындырушы тоталитаризм көріністерінің бірі болып
есептеледі.
Қазақстан Республикасы қылмыстық заңының жалпы адамзаттық
құндылықтардың мұратына қайта оралуы –қылмыстық құқықтық қорғау обьектілері
жөнінде әбден қалыптасып қалған иерархияның айтарлықтай өзгергендігін
көрсетеді. Қылмыстық заңмен қорғалатын обьектілер енді демократиялық
қағидалар негізінде мүлдем басқаша қарастырылатын болды, яғни ең алдымен
жеке бастың, сосын қоғамның және мемлекеттің мүддесі ескеріледі.
Дипломдық жұмыс, кіріспе және қорытындыдан, үш тараудан, сондай-ақ
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Сонымен қатар дипломдық жұмысыма Қазақстан Республикасының
нормативтік-құқықтық актілерін, сондай-ақ арнайы әдебиеттерді қолдандым.
Осы дипломдық жұмысты жазуымның негізгі мақсаттарының бірі қылмыстық
құқықта қылмыстың обьективтік жағын ғылыми теориялық жағынан талдау болып
табылады. Қылмыстың обьективтік жағын зерттеу қылмыстық құқықта қылмыстық
іс-әрекеттерді саралауда үлкен маңызға ие.
1. Тарау Қылмыстық құқықтағы қылмыстың объективтік
жағының жалпы сипаттамасы.
1 .1 Қылмыстың объективтік жағының түсінігі және оның
маңызы.
Қылмыстың объективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез-құқлқының
сыртқы көрінісінн білдіреді.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес(9-бап) ондай мінез-құлық
біріншіден қоғамға қауіпті, екіншіден қылмыстық заңға қайшы болуы керек.
Қылмыстың объективтік жағының мазмұны көптеген белгілерінің
жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң құрайтын заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға қиянатпен қол сұғатын және оған қол сқғу қаупін
тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет( әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың объективтік жағының белгісі
болып табылатын қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды білдіреді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын
байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды.
Сонымен, қоғамға қауіпті іс - әрекет қылмыстық зардап, себепті
байланыс қылмыстың объективті жағының белгілері болып табылады. Адамның
мінез-құлқының сыртқы көрініс болып табылатын қауіпті іс-әрекет
белгілері бір кеңестікте және уақытта орын алатын нақты көрініс болып
табылады.
Қылмыстық құқықта кеңестік деген ұғым нақты іс-әрекеттің істелген
орны ретінде қарастырылады. Сондықтан да қылмыстың объективтік жағының
мазмұнын ашып көрсететін белгілер қатарына қоғамға қауіпті іс- әрекет,
істелген орын және уақыт та қосылады.
Кейбір реттерде заң шығарушы нақты қылмыс құрамының бнлгілерін
анықтағанда қоғамға қауіпті іс- әрекеттің белгілі бір жағдайда
істелетіні да еске салады.
Демек, мұндай жағдай қылмыстың объективтік жағының бір белгісі болып
саналады.
Кез келген қоғамға қауіпті іс - әрекет белгілі бір тәсілмен, кейбір
реттерде нақты құралдар мен қару-жарақтар қолдану арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін.
Мысалы, кісі өлтіруде бірнеше тәсіл қолданылуы мүмкін: кісіні
өлтірі үшін мылтық немесе пышақ, у дәрі пайдаоану, адамды тұншықтыру ,
қылғындыру немесе автокөлік пен әдейі қағып кету арқылы да өлтіреді.
Қылмыс жасаудың тәсіліне алдау немесе сенімге қиянат жасау(мысалы,
алаяқтықта немесе салық қылмыстарында) болуы мүмкін.
Осы айтылғандарға байланысты қылмыс істеудің тәсілі, құрал және қару-
жарақ деген ұғымдар да қылмыстың объективтік жағының мазмүнын ашатын
белгілер қатарына жатады.
Сонымен, жоғарыда белгілердің барлығы да қылмыстың объективтік жағының
белгілері болып табылады және осы белгілер арқылы объективтік жақтың
мазмұны айқындалады.
Кез келген жеке қылмым құрамы үшін объективтік жақ сол нақты
құрамның төрт элементтерінің бірі ғана. Қылмыстық құқылық белгіленген
қылмыс құрамының белгілерін талдағанда сол қылмыстың объективтік жағы нақты
қандай белгілерден тұратынын анықтау өте қажет.
Қылмыстық құқық қылымында қылмыс құрамын ғылыми негізде зерттеуде
А.Н. Трайнин үлкен үлес қосқан.[2]
Қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің нақты нормаларын талдағанда,
жоғарыда көрсетілген қылмыстың объективтік жағының барлық белгілері
түгелдей дерлік, нақты нормалардың әрқайсысында кездесе бермейді.
Көптеген жағдайларда қоғамға қауіпті іс -әрекеттен міндетті түрде
туындайтын зардаптың (мысалы, ауыр немесе өте ауыр емес дене жарақаты )
болуын заңның өзінде атап көрсетеді.
Мұндай ретте заң шығарушы объективтік жақтың –уақыт ,орын, жағдай,
тәсіл немесе басқа да белгілерін заңда көрсетпейді.
Біршама қылмыстық – құқылық нормалар қоғамға қауіпті іс-әрекетті атап
өтумен ғана шектеледі. Мысалы, пара беру(312 бап),қызметтік жалғандық
жасау(341 -бап).
Кейбір жекелеген қылмыстық –құқылық нормаларда қылмыстың істелген
орны, уақыты немесе жағдайы тура көрсетіледі.
Яғни, қылмыстың объективтік жағының мазмұнына тән бір топ белгілердің
ішінен тек біреуі ғана қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік кез
келген қылмыс құрамының объективтік жағының міндетті, қажетті белгісі, ал
қалған белгілерінің барлығы да факультативтік белгілері болып табылады.
Бұл белгілер адамның санасынан тысқары объективті өмір сүреді,
сонымен қатар олар әрбір нақты қылмысқа тән, заң шығарушының міндеті,бұл
жерде, заңда осы белгілерді дәл және тереңірек тауып анықтау болып
табылады...
Сондықтанда заңның баптарының дизпозициясы, қылмыс құрамының
элементтерін ғана көрсетеді, оның өзі толығымен емес[3]
Қылмыстың объективтік жағының маңызы біріншіден, оның
белгілерін дәлме-дәл анықтау арқылы істелген қоғамға қауіпті іс-әрекетті
дұрыс саралаудың негізі болып табылады.
Екіншіден , объективтік жағының белгілері арқылы өзара жақын,
ұқсас қылмыстарды бір - бірінен ажыратуға мүмкіндік туады (мысалы,ұрлықты
тонаудан, алаяқты ұрлықтан т.б.)
Осыған байланысты қылмыстың объективтік жағы қылмыс құрамының
ішіндегі ең маңызды элеменнтері қатарына жатады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы дегеніміз-қылмыстық заңда
көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттік сыртқы көрінісінің жиынтығы.
Олардың қатарына мыналар жатады: қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет
немесе әрекетсіздік), қоғамға қауіпті салдар (қылмысты нәтиже), қоғамға
қауіпті іс-әрекет пен қоғамға қауіпті салдар арасындағы себепті байланыс,
қылмысты жасаудың әдісі, орны, уақыты,жағдайы, қаруы және құралы.
Қылмыстың объективтік жағы-қылмыстық жауаптылықтың маңызы алғы
шарты.
ҚР Қылмыстық кодексі қылмыс деп адамның жүзеге асырылған кнде жеке
басқа, қоғамға және мемлекетке қауіп төндіретін ойын немесе пікірін емес,
оның тек қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзушы қоғамдық қауіпті іс-
әрекетті ғана мойындайды (ҚК3,9-баптары).
Қылмыстың объективтік жағы-қылмыстық жауаптылықтың негізін қалаушы
болып саналады, онсыз жауаптылықтың болуы мүлдем мүмкін емес.
Адамның жауаптылығы үшін іс-әрекеттің объективті жағының айырықша
мағынасын өткен ғасырдың 40-шы дылдарында К.Маркм өзінің жас кезінде былап
деп тұжырымдаған: Негізгі белгі ретінде істің өзін емес, әрекеттенушінің
ойларының түрін алға шығарушы заңдар-заңсыздықтың жағымды жазалау
шараларынан басқа түк те емес... Мен өзімді көрсете білгендіктен ғана, шын
болмыспен бетпе-бет келгенімде ғана –заң шығарушыға бағынышты ортаға
енемін. Заң үшін әрекеттерімнен басқа өз басым ,тіпті де жоқ нәрсемнің,
мен тіпті де оның объектісі емес екенмін.
Сондықтан, қылмыстың объективтік жағы қылмыскердің ойы мен мақсатын
бағалауға негізгі белгі болыпп табылады.
Осыған байланысты, қылмысты істі алдын-ала тергеу немесе сотта
қарау кезінде, ең алдымен қылмыстың қылмыстың объективтік жағы анықталып
алып, оның негізінде субъективтік жағы белгілі болады, қылмыстық заң
жүзінде тыйым салуына қарамастан қоғамдық қауіпті әрекет жасаушының
мақсаты, себебі және ниеті туралы шешім шығарылады.
Объективтік жақтың белгілерінсіз субъективтік жақтың мәселелері
қозғалмайды да, себебі соңғысы алғашқымен байланыссыз іске аса алмайды.
Қылмыстың объективті жағының маңыздығын, қылмыс құрамының дәл осы
буыны қылмыстық жауаптылық пен қылмыс құрамының түгел құралымының іргетасы
екендігін, ҚР Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімі баптарының
диспозицияларында заң шығарушы қылмыстың объективті жағының белгілерін жиі
атайтығындығынан да көруге болады.
Мысалы, қылмыстық заңда ылғи қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің
белгілері аталады, оларсыз Ерекше бөлім баптарының бірде-бір диспозициясы
мүмкін болмай қалады, қылмыстық заңда объективтік жақтың басқа да белгісі
жиі көрсетіліп отырады.
Атап өтетін бір жай-олардың барлығы да қылмыстық-құқықтың маңызға
бірдей дәрежеде ие бола алмайды.
Қылмыстардың барлық құрамына міндетті нәрсе –қоғамдық қауіпті іс-
әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік). Объективтік жақтың басқа белгілері
факультативті, атап айтқанда, олар кейбір қылмыстардың құрамы үшін олардың
объективтік жағының белгілері болып саналса, басқа біреулері үшін –олай
саналмайды.
Мысалы, адам өлтіру,зорлау (96,120- баптар) қылмыс құрамдарыүшін
қылмыстың істелген орны еш рөл атқармайды және қылмыстық жауаптылық бұл
қылмыстардың қай жерде істелгеніне қарамастан тағайындалады.
Алайда, дәл осы белгі (орын), мысалы, су жануарлары мен өсімдіктерін
заңсыз алу (ҚК 287-б) қылмысының құрамын анықтау үшін міндетті болып
табылады.
Объективті жақтың факультативті белгілері – тіпті қылмыстың құрамының
белгілері болмағандықтан оның бағалауына әсер етпеген күнде де, жаза
белгілеуге айтарлықтай әсер ететіндіктен үлкен материалдық-құқықтық маңызға
ие.
Кейбір жағдайларда олар жаза белгілеу кезінде кінәлінің жауаптылығын
жеңілдетуші немесе ауырлатушы жағдай болып табылады.
Мысалы,ҚР ҚК-нің 54-бабаына сәйкес қылмыстық жауаптылықты
ауырлататын мән-жайлар болып объективтік жақтың төмендегідей белгілері
саналады: қоғамдық қауіпті салдар (қылмыс арқылы ауыр зардаптар
келтіру), қылмыстың жасалу әдісі (аса қатыгездікппе, садизммен,
қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні қинап қылмыс жасау), қылмыстың жасалу
жағдайы ()қылмысты төтенше жағдайда жасау) және т.б.
Объективті жақтың факультативті белгілерінің қылмыстық іс бойынша
әр қашан маңызды дәлелдік мағынасы бар екендігін екерген жөн.
Олардың барлығы да кез келген қылмыстың қажетті сиппатамасы болып
табылады. Егер, мысалы,істелген қылмыстың уақыты мен орны аннықталмаса,
қылмысты ашылды деп санауға болмайды (тіпті кейбір құрамда олардың қылмысты
бағалауда маңызы болмаса да.
Сондықтан, қылмыстың объективті жағынан барлық белгілері өзінің
міндеті немесе факультативті болуына қарамастан кез келген қылмыстық
іс бойынша қылмыстық-құқықтық мағынада дәлелдеу затына жатады.
ҚР Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің быр тарауы көлемінде текті
(арнайы) объект бойынша топтастырылған қылмыстар көбінесе объективті
жағының белгілері бойынша ажыратылады.
Себебі, қылмысқа сәйкес қоғамдық қауіптілікке тән дәл осы белгілерді
ажырату кезінде байқалады. Адамның және азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандығына қарсы жасалған қылмыстардың көпшілігі бір
–бірінен қылмыстың объективті жағының белгілері бойынша, яғни қоғамдық іс-
әрекеттің сипатына қарай ажыратылады.
Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына-адам және адамның өмірі,
құқықтарымен бостандықтары,[4] -деп жарияланған.
Мысалы, сайлау құқығын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссиясының
жұмысына кедергі жасау (146-б), азаматтардың тең құқылығын бұзу (141-б),
сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды қате
есептеу (147-б), тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу (144-б)және т.б.
Қылмыстың объективті жағының белгілері тек қылмыстық істерді
бір—бірінен ажыратудың негізі болып қоймай, кейбір жағдайларда қылмыстарды
жіктеуге де негіз болады-бір жағынан әкімшілік,тәртіптік , екінші жағынан-
басқа құқық бұзушылық.
Мысалы, ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу (291-б).,қылмыс ретінде дәл
осындай әкімшілік құқық бұзушылықтан объективті жақтың белгісімен
ажыратылады,ол –құқық бұзушылық салдарынан тартылған залалдың мөлшері.
Қызмет өкілеттілігін теріс пйдалану (307-б) осыған ұқсас тәртіптік
теріс қылықтан келтірілген зиян мөлшері бойынша ажыратылады.
Егер қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану кезінде азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарына немесе заңды мүдделеріне немесе қоғамның не
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне айтарлықтай зиян келтірілген
болса, ондай теріс пайдаланушылық-қылмысты деп танылады.
Егер келтірілген зиянн мөлшері онша көр болмаса, бұл іс тәртіптік
жауаптылыққа тартылуы керек.
Қылмыстық іс-әрекетті саралауда қылмыстың объективті жағының маңызы
зор.
Мысалы, Қазақстан Республикасының күші бар қылмыстық заңлары бөтеннің
мүлкін талан-таражға салуға байланысты қылмыстық жауаптылықты, олардың
жасалу нысанында қарай анықтайды (175-179 баптар).
Бұл қылмыстардың барлығы ұұрлық, сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін
ысырап ету немесе иеленіп алу, алаяқтық, шабуыл жасап тонау, тонау) тікелей
қасақаналықпенжасалынып, бірдей объектіге қол сұғады.
Сондықтан аталған қылмыстарды тек қана объективтік белгілеріне
байланысты дұрыс – саралай аламыз, яғни мүлікті алу тәсіліне қарап (ұрлық
–жасырын алу, тонау -ашықтан –ашық алу және т.б.).
2.Тарау Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен қылмыстық
зардап туралы жалпы түсінік және оның нысандары.
2.1 Қоғамға қауіпті іс - әрекеттің түсінігі.
Іс-әрекет кз –келген қылмыстың объективтік жағының қажетті белгісі
болып табылады.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы,саналы,
белсеңді немесе енжар түрде қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін мінез –
құлқының сыртқы көрінісі болып табылады.
Кез келген қылмысты іс-әрекет объективтік тұрғыдан алғанда қоғамға
қауіпті. Оның қауіптілігі құқық қорғайтын қоғамдық қатынастарға қиянатпен
қол сұғу арқылы немесе қол сұғу қаупін туғызу арқылы көрінеді.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесін ең алдымен келтірілген
зиянның мөлшері, қол сұғылатын объектінің құндылығы арқылы анықталады.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің міндетті белгілерінің бірі оның
құқыққа қайшылығы болып табылады. Мұндай белгінің болуы азаматтарды заңсыз
қылмыстық жауапқа тартуға жол бермеуінің кепілі болады және заңдылықтың
қатаң сақталуын қамтамасыз етеді.
Іс-әрекет- адам мінез –құлқының сыртқы шыққан шынайы көрініс болып
табылады. Сондықтан да адамның ниеті, пікірі, ойы қаншалықты қоғамға
зиянды залал келтіргені не ззиян келтіру қаупін төндіргеніне қарамастан,
қылмыстық-құқылық тәртіппен жазаланатын іс-әрекетке жатпайды.
Адамның өзінің еріне байланысты емес,одан тыс жағдайда тойтарылмайтын
күштер (күш қолдану мен қорқыту) арқылықоғамға зиянды залал келтірілсе,
онда қылмыстық-құқылық іс-әрекет туралы сөз болуы мүмкін емес.
Тойтарылмайтын күш, күш қолдану және қорқытып зорлаудың түсінігі
қылмыстық заңда көрсетілмеген.
Тойтарылмайтын күшке –табиғат апатынын, хайуанаттар, есі ауысқан
адамдар мен дүлей күштің әсерінен адамның өз ойы, еркі арқылы белгілі бір
іс-әрекетті істеу мүмкіндігінен айырылуы жатады.
Мысалы, дәрігер ауру адамға аяқ астынан сутасқыны болып кетуге
байланысты , дер кезінде барып көмек бере алмайды. Сондай-ақ, ормандағы
өртті сөндіру мақсатымен орман ағашын кесу арқылы өрттің жолын бқгеу де
қылмыс болып саналмайды.
Бір адамның екінші бір адамға күш қолдану нәтижесінде оның мүлдем өз
еркінен тыс жағдайда қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеуі қылмыс болып
табылмайды.
Мысалы, таяқ жеп, жан тәсілім алдында аман қалған, қол аяғы байланған
күзетшіні қылмыскерге қарсыласпадың деп кінәләудың реті жоқ. Аталған
жағдайлардағы тойтарылмайтын күш немесе күш қолдану арқылы мәжбүр ету
қылмыстық жауаптылықты жоятын жағдайлар деп есептелінеді.
Белгілі бір іс-әрекетті істеу немесе істемеу күш қолданамын,
материалдық немесе моральдық зиян келтіремін деп қорқытып мәжбүрлеу арқылы
да жүзеге асырылады.
Кейбір реттерде қорқыту арқылы мәжбүрлеу адамның еркін бірден
тойтарып, жоққа шығармайды. Мұндай күйге ұшыраған адам өз қалауы, еркі
бойынша әрекет істеу мүмкіндігіне біршама шын мәніндегі аса (мәжбүрлік)
қажеттілікжағдайында болмаса, әдетте қылмыстық жауапқа тартылады.
Мысалы, кассир сейфтегіақшаны өзіне тікелей мылтық көздеп тұрған
бандитке беруге мәжбұр болады. Бұл жерде адам өмірі ақшадан қымбат.
Кассир аса қажеттілік жағдайында яғни, нақты қорқыту салдарынан өз
еркіне байланысты емес іс-әрекетті істеуге мәжбүр болып отыр. Кейбір
жағдайларда басқа адамның гипнозы арқылы адам өз еркінен тыс іс-әрекеттерге
дол беруі мүмкін.
Сондықтан да мұндайда адам еркінен тыс істелген іс-әрекеттің
қылмыс –құқылық мәні болмайды. Өйткені, гипноз қорқытып, мәәжбұрдейлің
ерекше нысаны, бұған душар бол,андар өзінің қоғамға қауіпті, заңға қайшы
іс-әрекетін өз еркінен, сана – сезімінен тыс-қары жағдайда істейді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет екі түрлінысанда жүзеге асырылады. Онын
біріншісі, әрекет –мінез-құлықтың белсенді нысаны,
екіншісі, әрекетсіздік-мінез-құлықтың енжарлық нысаны.
Қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстардыңбасым көршілігі әрекет
нысанында істеледі. Аздаған қылмыстар ғана әрекетсіздік нысанда жүзеге
асырылады.
Ал кейбір жекеленген қылмыстар белсенді әрекет күйінде де немесе
әрекетсіздік (енжарлық) күйде де істелуі мүмкін. Қылмыстық құқылық әрекет
көр жағдайларда адамдарға, жануарлар немесе басқа да материалдық
игіліктерге күш қолдану нысанымен әсер ету арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, жеке адамдарға қарсы қылмыстарды(кісі өлтіру. Денеге жарақат
салу, жыныстық қылмыстар, бас бостандығынан айыру)т?б? меншікке қарсы
қылмыстар (ұрлық, тонау, қарақшылық),террорлық акт, бандитизм, тағы
басқалар.
Қылмыстық-құқылық әрекет жазбаша түрде де істеледі.
Мысалы, қызметтік жалғандық жасауды алайық.Бұл қылмыстың объективтік
жағы лауазымды адамның мемлекеттік қызметшінің пайдақорлық немесе өзге жеке
мүдделікпен ресми құжаттарға біле өтірік мәліметтер енгізу, жалған
құжатжасауды, құжатты өзгертіп қолдан жасаған құжаттар беруі болып
табылады (314-бап) немесе құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын
куәәлікті немесе өзге де ресми құжатты қолдан жасау,дайындау немесе
сату.(325-бап).
Кейде қылмыстық-құқылық әрекет сөз жүзінде де көрініс алады.
Мысалы,жала жабу,яғни басқа адамның ар-намысы менқадір-қасиетіне
нұқсан келтіретін немесе оның беделін түсіретін көрінеу жалған мәліметтер
тарату (129 - бап, 1-бөлігі) немесе конституциялық құрылысты күшпен
өзгертуге немесе оның аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға шақырулар(170 -
бап)т.б.
Қылмыстық – құқылық әрекет өте сирек жағдайда ым көрсету
нысанында да істелуі мүмкін.
Әрекетсіздік мінез- құлықтың енжарлық нысаны болып табылады.
Әрекетсіздік қылмыстық-құқылық мағынаға ие болуыүшін мынадай бірнеше
белгілердің жиынтығынасәәйкес келуі тиіс:
1. Әрекетсіздіктіңнақты көрінісі неде, яғни айыпкер адам өзіне
үктелген нақты қандай міндеттерді істемеді .
2. Әрекетсіздік жасаған адам осы нақты әрекеттерді істеуге
міндетті ме.
3. Осы әрекеттерді ондай адамның істеуге нақты мүмкіндіктері болды ма.
Мысалы, Қылмыстық кодекстің 148—бабында жұмысқа қайтадан
алу туралы соттың шешімімен лауазымды адамның орындағаны үшін қылмыстық
жауапкершілік белгіленген.
Заң бұл жерде лауазымды адамның әрекетсіздік мінез құлқын
көрсетіп тұр.
Бірақ та оны осы баппен қылмыстық жауапқа тарту үшін оның
әрекетсіздігі немен байланысты.
Жұмысқа қайта орналастыру туралы бұйрықты неге бермеді. Еңбек
кітапшасын қайтадан қабылдаудан бас тартты ма. Жұмысқа қайтадан алу
туралы соттың шешімімен келгенадамда жұмыс орнына жіберуден шындығында бас
тартты ма деген мәселелерді анықтау қажет.
Бұдан кейін бұл лауазымды адамның нақты құзыретін анықтап,жұмысқа алу
туралы бұйрықты осы лауазымды адамның шығаруға құқығы бар ма еді деген
мәселелерден кейін, осы жоғарыда айтылған міндеттерді дәл осы адамның
нақты жүзеге асыруға мүмкіндігі болды ма деген дағдайды анықтаған соң ғана
осы белгілердің жиынтығы негізінде ол лауазымды адамды қылмыстық жауапқа
тарту туралы мәселе қойылады.
Әрекетсіздік үшін қылмыстық жауапқа тартатын кезде осы жоғарыда
көрсетілгендердің барлығын анықтау қажет.
Бұдан кейін бұл лауазымды адамның нақты құзыретін анықтап, жұмысқа
алу туралы бұйрықты осы лауазымды адамның шығаруға құқығы бар ме еді
деген мәселелерден кейін, осы жоғарыды айтылған міндеттерді дәл осы
адамның нақты жүзеге асыруға мұмкіндігі болды ма деген жағдайды анықтаған
соң ғана осы белгілердің жиынтығы негізінде ол лауазымды адамды қылмыстық
жауапқа тарту туралы мәселе қойылады.
Әрекетсіздік үшін қылмыстық жаупқа тартатын кезде осы жоғарыда
көрсетілгендердің барлығын анықтау қажет.
Әрекетсіздік үшін қылмыстық жауапқа тартудың ен негізгісі- ол
қылмыстық - құқылық нормалармен белгіленген қандай міндеттерді, талаптарды
орындауға тиіс болды және оны орныдауға нақты мүмкіндігі болды ма, осы
мәселені анықтау керек.
Адамдардың өзіне жүктелген белгілі бір міндеттерді, талаптарды
орындамауы әр түрлі жолдармен белгіленеді:
1.Заң талабынан(мысалы,заң азаматтарға ауыр қылмыстардың шынайы
әззірленіп жатқаны немесе істелгені аян екені жайында хабарлауды
міндеттейді-364 –бап).
2. Кәсіптік неммесе қызмет талаптарынан(заң немесе арнаулы ереже
бойынша жәрдем көрсетуге міндетті медицина қызметкерінің науқас адамға
дәлелді себепсіз жәрдем көрсетпеуі-118-бап), санитарлық –эпидемиологиялық
ережелерді тиісті адамдардың бұзуы(217-бап)т.б.
3.Келісім шарттан, контрактіден, келісім шартта көрсетілген
құқықтарды пайдаланып біреудің баласына оны күтіп-бағудың орнына зиян
келтіру .
4. Отбасылық, туыстық қатынастардан (кәмелетке толмаған
баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау –137 –бап),қамқоршы
немесе қорғаншы құқығын теріс пайдалану –130бап, балаларын немесе еңбекке
жарамсыз ата –анасын асырауға алналған қаражаттан әдейі жалтару-136-
бап,еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі жалтару-140- бап
т.б.
Алғашқы нормасы мен мінез - құлыөқ ережелерінен. Мысалы
өміріне немесе десаулығына қауіпті жағдайдағыжәне сәбилігіне,қарттығына,
науқастығына немесе өзге де дәрменсіз күйінің салдарынан өзін-өзі сақтап
қалу шараларын қабылдау мүмкіндігінен айырылған адамды көрінеу көмексіз
қалдыру, кінәлі кісінің ол адамға көмек көрсету мүмкіндігі болған және ол
адамға қамөорлық жасауға міндетті болған не оны өміріне немесе
денсаулығына қауіпті қүйде өз қалдырған жағдайларда(119-бап) немесе
жүргізушінің автокөлікпен біреуді қағып кетіп, оны қауіпті жағдайда
қалдырып қашып кетуі т.б Қылмыстық іс-әрекет ( әрекет немесе
әрекетсіздік)-объективті жақтың ең маңызды белгісі болып табылады, себебі
ол-объективті жақтың түгелдей алғанда, оның жеке бір белгілерінің де
негізгі желісі, өзегі. Іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік арқылы болады.
Күш жұмсау жағынан іс-әрекет адамның белсенді қылығы арқылы
сипатталады. Ол әрдайым дене қозғалысынан байқалып отырады, бірақ оған
ғана тіреліп қоймайды, себебі дене қозғалысы қимылының бірнешеуінен
тұрады.
Мысалы, атылатын қарумен кісі өлтіру барысыннда мынанндай дене
қимылдары болуы мүмкін: атылатын қаруды оқтау, көздеу және қарудың
шүріппесін басып атуы.
Бірақ қылмыстық әрекет үшін ең бастысы –оның әлеуметтік сипаты,
және бұл сиппат оның қоғамдық қауіптілігі арқылы беріледі. Қоғамдық
қауіпті деп қылмыстық заңмен қорғалушы объектіге зиян келтіретін немесе
зиян келтіру қаупін төндіруші әрекетайтылады.
Егер әрекет қоғам үшін қауіпсіз болса, ол қылмысты деп табылмайды
және қылмыстық жауаптылық тудыра алмайды.
ҚР ҚК 9-бабы 2-бөлігіне сәйкес Осы кодекстің Ерекше бөлімінде
көзделген қайсібір әрекеттің белгілері формальды болса да бар, бірақ елеулі
маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға
немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін туғызбаған
әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды.
Қылмыстық-құқықтық сипатқа ие болу үшін, әрекет міндетті түрде
ерікті болуы керек.
Адамның басқа бір кісінің немесе бірнеше кісілердің күш қолдану арқылы
мәжбүр қылған қысымына төтеп бере алмағандықтан жасаған белсенді қылығы
қылмысты сипат ала алмайды. Бұл жағдай-қоғамдық ұауіптіәрекет жасауға
адамды мәжбүр қылу үшін күшпен қорқыту ( мысалы, оған қол жұмсау) деп
түсініледі.
Күшппен қорқытып мәжбүр қылудың қылмысты жауаптылығы болмас үшін,
мәжбүрліктен әрекет жасаушы адамның ісі еркінен тыс болуы керек.
Мысалы, атылатын қауды кезеніп тұрып екінші бір адамды ұрлық жасауға
қатыстыру.
Егер күшпен қорқытқан күнде де адамның өз еркінен әрекеттенуге
мүмкіндігі болған болса, ол қылмыстық жауаптылықтан құтылмайды, бірақ оған
қарсы көрсетілген зорлық жаза тағайындау кезінде жауаптылықты жеңілдетуші
жағдай ретінде қаралады.
Психикаға әсер ету арқылы, яғни психикалық мәжбүрлеудің де белгілі
бір қылмыстық - құқықтық маңызы бар.
Бұл- әйтеуір бір зиян шегу қауіпін төндіру арқылы (кеәйде өмірге
қауіпті ) адамды үрейлендіріп оны қоғамдық қауіпті іс-әрекет жасауға мәжбүр
ету деген сөз.
Психикалық мәжбүрлік, әдетте, әрекеттің еріктілік сипатын жоймайды,
сондықтан да , жалпы ережеге сәйкес, психикалық мәжбұрліктің итермелеуі мен
қылмыстық заңда қарастырылғанн қоғамдық қауіпті істі жасаушы қылмыстық
жауаптылықтан босатылмайды.
Сонымен қатар, күш қолдану сияқты, психикалық мәжбүрлеу де қылмыстық
жауаптылықты жеңілдетуші жағдай болып танылады. Психикалық мәжбүрліктің
әсерімен әрекет жасаған адам, бұл әрекетке ешбір амалдың қалмағандығынан
барған болса, ол қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Мысалы, өзінің өміріне дәл қазір қиылып кету қаупі төнгендіктен
ақшаны қылмыскерлерге берген кассир қылмыстық жауаптылықтан босатылады,
себебі адам өмірі кез-келген материалдық құндылықтан қымбат.
Мұндай іс -әрекетті аса қажеттіліктен туындаған деп түсіну керек .Аса
қажеттілік Қылмыстық кодекстің 34-бабында.-Осы
Кодекспен қорғалатын мүдделерге аса қажет болған жағдайда зиян келтіру,
яғни белгілі бір адамның немесе өзге де адамдардың өміріне, денсаулығына,
құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне
тікелей қатер төндіретін қауіпті жою үшін зиян келтіру, егер бұл қауіпті
басқа амалдармен жою мүмкін болмаса және бұл орайда аса қажеттілік шегінен
кетушілкке дол берілмесе, қылмыс болып табылмайды, делінген.
Сонымен, қылмыстық-құқықтық әрекет адамның қауіпт, ерікті және
белсенді қылықтарынан тұрады екен.
Осыған дейін айтылғандай, объективті жағынан алғанда қылмыс тек әрекет
арқылы ғана емес, әрекетсіздік арқылы жасалады. Қылмыстық-құқықтық
әрекетсіздік қоғамдық қауіптіерікті, енжар құлықтан тұрады.
Ол адамның өз мойнындағы міндеттері болғандықтан орындауға тиіс және
де орындай алатын істерді орындамауына тіреледі. Адам қылығының енжарлығы
–ол онын (қылығының) сыртқы көрінісі емес әлеуметтік сипаты.
Сырттан қарағанда адам белсенді әрекеттеніп жүруі мүмкін, бірақ ол
сөйте тұра ьелгілі бір міндетін орындамай, қылмыстық –құқықтық тұрғыдан
салынған тыйымды бұзса-ол қылмыстық-құқықтық әрекетсіздік деген сөз.
Мысалы, куәгердің немесе жәбірленушінің жауап беруден бас тартуы
немесежалтаруы (353-бап),қылмыс туралы хабарламау(364-б).
Адамның әрекеттену міндеті әр түрлі негізден туындайды. Ең алдымен,
заң жарлығы бойынша.
Айталық, заң кәмелетке тоған балаларды өздерінің еңбекке жарамсыз
ата-аналарына көмектесуге, ал ата-аналарды кәмелет жасына жетпеген
балаларын асырауға міндеттейді.
Бұл міндетті қасақана бұзу қылмысты түрде жазаланады.(136-бап).
Екіншіден, әрекеттену міндеті таңдаған мамандыққа байланысты туындауы
мүмкін.
Мысалы, дәрігер өз мамандығына сәйкес ауру адамдарға көмек көрсетуге
міндетті , егер осы міндетін дәлелді себепсіз орындамаса қылмыстық
жауаптылыққа тартылады.(114-бап).
Үшіншіден, мұндай міндет адам өзіне қабылдаған міндеттемеден туындауы
мүмкін.
Мысалы, балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз
ету жөніндегі міндеттерді арнайы тапсырма бойынша орындаушы немесе мұндай
міндеттерді ерікті өзіне алған адамның тиісінше орындамауы, егер бұл жас
баланың денсаулығына абайсызда ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян әкеп
соқса, абайсызда жас баланың өлуіне әкеп соқса, қылмысты түрде жауап
береді. (138- бап).
Төртіншіден , әрекеттену міндеті қылмыстық заң қорғайтын объектілерге
нақты қауіп төндірушінің қылығынан туындауы мүмкін.
Мысалы, автокөлік жүргізуші, адамды басып кетсе, жәбірленушіні ең
жақын емдеу орнына жеткізуге немесе оған басқалай дәрігерлік көмек
көрсетуге міндетті. Бұл міндеттен бас тартушылық – қылмыстық жауаптылыққа
әкеліп соқтырады.
Қылмыстық-құқықтық әрекет сияқты, әрекетсіздік те ерікті түрде ғана
қылмыстық-құқықтық сипатқа ие болады. Еріктен тыс болған енжар қылық
қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.
Сондықтан, әрекеттену кезіндегідей қарсы тұра алмайтын күшпен мәжбұр
қылған әрекетсіздік кезінде де қылмыстық жауаптылық орын алмайды.
Мысалы, күзетшіні қылмыскерлер байлап тастап, оны қарсыласы немесе
көмекке шакыру мүмкіндігінен айыпған болса, ол өзіне күзетуге тапсырылған
мүліктің тоналуына кедергі бола алмағаны үшін дауап бере алмайды.
Әрекетсіздік кезіндегі психикалық зорлық жаза белгілеуде жеңілдетуші
жағдай болып қаралады.
Мысалы, қарамағындағы жұмыскерге бастығының, егерде ұрлыққа қатыспасаң
жұмыстан босатамын деп қорқытуы.
Адамның қарсы тұра алмайтын табиғат күшінің әсерінен жасаған
енжар қылығының да қылмыстық - құқықтық сипаты болмайды. Қарсы тұра
алмайтын дегеніміз- объективті фактордың адамға жүріп-тұру әрекетінен
айырылатындай дәрежеде әсер етуші күші.
Қарсы тұра алмайтын күш қылмыстық жауаптылықпен ұласппайды, себебі
адам өзіне жүктелген әрекеттену міндетін атқару жолындағы кедергіден өтуге
шамасы кел мейді.
Мысалы, дәрігер өзі қатты ауырып жатқандықтан ауыруға көмек көрсете
алмаса, немесе ауырған адамға барар жолдағы өзен арнасынан тасып, дәрігер
одан өте алмаса-оның бүкіл қылықтары қылмысты деп танылмайды.
Алайда қарсы тұра алмайтын күш өзгермейтін түсінік емес.
Бұл мәселенің нақты шешілуі адамға жүктелген міндеттер аясына және
оған белгілі бір жағдайларда қойылатын талаптарға байланысты.
Мысалы ,өрт – қатардағы азамат үшін қарсы тұра алмайтын күш болып
табылады, сондықтан да оны өртеніп жатқан үйдің ішінде адамды тастап
кеткендігі үшін жауапқа тартуға болмайды.
Алайда, мамандығы өрт сөндіруші адамды бұл жағдай жауатылықтан
құтқармайды.
Жоғарыда айтылып өткен өзеннің тасуы дәрігер үшін оның кәсіби
міндетін атқару жолындағы қарсы тұра алмайтын күш деп танылған жағдай
болса, әскери қызметкер үшін олай болып танылмайды.
Себебі, ол өзіне берілген әскери бұйрықты орындау жолында кездесетін
кедергілердің қандайын болмасын жеңуге міндетті (тіпті өз өміріне қатер
төнген жағдайда да).
2.2 Қылмыстық зардаптың түсінігі және оның түрлері.
Адамның істеген кез келген іс-әрекеті сыртқы дүниеде белгілі бір
өзгеріс туғызады. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттер де қоғамға зиянды
өзгерістер туғызуға немесе соны болдыру қаупін туғызуы мүмкін.
Іс-әрекет арқылы келтірілген нақты зиянды анықтау арқылы материалдық
өмірге нақты қандай өзгерістер келтірілгенін білеміз.
Қылмыстық зардап – бұл қылмыстық заңда көрсетілген қоғамдық
қатынастарға әрекет немесе әрекетсіздік арқылы келтірілген зиян болып
табылады.
Жаңа қылмыстық заңның Ерекше бөлімінде көрсетілген нормаларға талдау
жасап, іс-әрекетті істеу арқылы заң қорғаған, Қылмыстық кодекстің тиісті
бабының диспозициясында бейнеленген қоғамдық қатынастарға қандай өзгерістер
келтірілетінін анықтаймыз.
Мысалы , мемлекеттік қылмыстарды(5-тарау) істегенде мемлекеттің
конституциялық құрылысын, егемендігін және мемлекеттің қауіпсіздігін
реттейтінқоғамдық қатынастарға теріс өзгерістер келтіріледі.
Меншікке қарсы қылмыстарды (6-тарау) істегенде меншік иесіне тікелей
материалдық залал келтіріледі. Жеке адамға қарсы қылмыстардан (1-тарау) әр
түрлі зардаптар – адамның өмірін жою, әр түрлі дәрежеде жарақат келтіру,
жыныстық немесе адамгершілік қатынастарды бұзу зардаптары келтіріледі.
Қылмыстық кодекстің нақты баптарының диспозицияларындағы қоғамға
зиянды зардаптарды анықтау үшін заң шығарушы әр түрлі терминдерді,
түсініктерді қолданады.
Көп жағдайларда заң шығарушы қоғамға зиянды нақты іс-әрекеттен
туындайтын зардаптардың бірнеше балама түрлерін көрсетіп берген.
Мысалы, Қылмыстық кодестың 256-бабының 1-бөлігінде өрт қауіпсіздігі
ережелерін сақтауға жауапты адамның қауіпсіздік ережелерін сақтауға жауапты
адамның қауіпсіздік ережелерін бұзуы абайсызда адамның денсаулығында
ауыр, орташа зиян келтірсе, ұйымға, мемлекетке ірі зиян келтірсе, 103-
баптың !-1-бөлігінде: адамның өміріне қауіпті немесе көруден, тілден,
естуден қандай да болсын органнан айрылуға немесе органның қызметін
жоғалтуға бет-әлпетінің қалпына келтіргісіз бұзылуына әкеп соққан
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, сондай-ақ өмірге қауіпті немесе
еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін тұрақты түрде жоғалтуғаұштасқан
немесе кінәліге кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік тастауға, психикасын
бұзуға; есірткімен немесе уытты умен ауыруға душар еткен денсаулықтың
бұзылуын тудырған, денсаулыққа өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян
келтіру- делінген.
Осы сияқты баптардағы бірнеше балама зардаптың біреуін орындағанның
өзінде-ақ іс-әрекетте қылмыс құрамы бар деп есептелінеді.
Заң шығарушы қоғамға зиянды іс-әрекеттен келтірілетін зиянды
анықтағанда ауырзардап, елеулі бұзу, едәуір зиян деген түсініктерді
қолданады.
Мысалы,Қылмыстық кодекстің 296-бабы көлік құралдарын жүргізуші
адамдардың жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін
бұзуабайсызда адамның денсаулығына ауыр немесе орташа зиян келтірсе
қылмыстық жауапкершілік туындайтынын белгілеген.
Лауазым адамы қызмет бабына қиянат жасаса(304-бап), салақтық жасаса
(316-бап) мемлекеттік немесе қоғамдық мүделлерге немесе қоғамдық
мүдделерге, я болмаса азаматтардың құқықтарына және олардың заң қорғайтын
мүдделерін елеулі бұзған жағдайда ғана қылмысқа тартылатын атап
көрсетілген. Ауыр зардап,елеулі зиян,елеулі бұзудеген түсініктер
бағалау категориясы болып табылады және олар арнаулы түсініктерді қажет
етеді.
Адамға күш қолдану немесе басқадай материалдық игіліктерге тікелей
әсер ететін қоғамға зиянды зардабы көп жағдайларда материалдық түрде болуы
мүмкін.
Мысалы, кісі өлтірудің зардабы –кісі өлімі, денеге жарақат түсірудің
зардабы- әр түрлі дәрежедегі дене жарақаты. Меншікке қарсы қылмысқа қол
сұғылғанда одан мүліктік зардап туындайды.
Тікелей мүліктік ззиян немесе тиісті табыс көзінен айырылуы т.б.
Қоғамға қауіпті істелген іс-әрекетті дұрыс саралауды шешу үшін көпп
жағдайларда келтірілген жағдайлардың түрін ғана емес, оның шамасын
анықтаудың маңызы зор.
Көрсетілген белгі бойынша денсаулыққа зиян келтіру ауыр, орта, жеңіл
болып белгіленген (ҚК,103,104,105-баптар).
Материалдық залалдың мөлшері кейде заңның өзінде атап көрсетіледі.
Қылмыстық кодекстің 175-бабының ескертуінде ірі мөлшер немесе ірі залал
деп қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген
айлық есепті көрсеткіштен бес жүз есе асып түсетін мүліктің құны мен
залалдың мөлшері танылады делінген.
Мұның өзі бөтеннің мүлкіне қылмысты қол сұққандардың қоғамға қауіпті
іс-әрекетін баптың тиісті бөлімдері бойынша меншікке ірі залал келтіру
арқылы немесе ірі мөлшерде қылмысты қол сұққаны үшін дұрыс саралауға
мүмкіндік береді.
Қылмыстық құқықта заң шығарушының тиісті бапта көрсетілген нақты
қылмыс құрамының объективтік жағын белгілеуге байланысты құрам материалды
және формальды деп екі түрге бөлінеді.
Объективтік жағы тек қана бір заңдылық белгіден қоғамға қауіпті іс-
әрекеттен (әрекет немесе әрекетсіздіктен) құралған қылмыс құрамы формальды
қылмыс құрамы деп аталады.
Объективтік жағы қоғамға қауіпті іс-әрекетпен қатар нақты белгілі бір
қоғамға қауіпті зардапты көрсеткен қылмыс құрамы материалдық құрам деп
аталады. Қолданылып жүрген қылмыстық заңдарға формальды қылмыс құрамының
саны басым.
Мысалы, формальды қылмыс құрамына жататын қылмыстар бандитизм(237-
бап),экономикалық контрабанда (209-бап) ,қарақшылық (179-бап), қызмет
жөніндегі жалғандық (314-бап)т.б. Заң шығарушы материалдық құрамдарда
қоғамға зиянды зардаптардың міндетті түрде болуын көрсетеді.
Қылмыс құрамын материалдық немесе формальдық деп бөлу арқылы нақты
қылмыстың аяқталу кезеңін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
Яғни, мұның өзі қолданылып жүрген қылмыстық заңдар бойынша белгілі
бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар ғана қылмыстың жалпы объектісі
болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, қылмыстық-құқық теориясында қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әр түрлі пікірлер бар.Мысалы, Б.С. Никифоров
қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың құрамында
қоғамдық мүдде орын алады деп санайды.[5]
Профессор Я.М. Брайнин осыған ұқсас пікірді қолдап қоғамдық
қатынастарға басқа элементтер мен бірге қоғамдық қатынастардың
субъектілерінің мүдделері де кіреді[6], - деп тұжырымдаған. Профессор Е.А.
Фроловтың пікірінше мүдде қоғамдық қатынастардың ядросы болып
саналады.[7] Профессор Ю.И. Ляпунов мүдде –барлық қоғамдық қатынастардың
мазмұнын бейнелейді[8]
Қазақстандық ғалым, заң ғылымының докторы , профессор Е.І.
Қайыржанов қоғамдық қатынастар деген ұғымды қоғамдық мүдде деген түсінік
пен алмастыруды ұсынған.[9]
Профессор А.В. Наумов қылмыстың жалпы объектісін қылмыстық заңмен
қорғалатын кез келген игіліктер деп бекітті.[10]
Кісі өлтіру құрамы қылмыстан кісі өлімі нақты болған уақыттан бастап
аяқталған қылмыс деп аталады, егер мұндай іс-әрекеттен кісі өлімі болмаса,
онда бұл әрекетті кісі өлтіруге оқталғандық деп бағалайды.
Заң шығарушы арқылы қоғамға зиянды зардаптың болуы мүмкіндігі
көрсетілген қылмыстар да формальды қылмыс құрамына жатады.
Мысалы, Қылмыстық кодекстің 116-бабындағы басқа адамды көрінеу ВИЧ
(ЖҚТБ-ны жұқтыру) қауіпінде қалдырғаны үшін жауаптылық белгіленген.
Мұндай қылмыстар формальды құрамға жатады. Және қылмыс заңда
көрсетілген әрекеттер істелген жағдайда аяқталған деп саналады.
Еңбек қорғау ережелерін бұзу нәтижелерінде адамдар қайғылы жағдайға
ұшыраса(152-бап), онда қылмысты саралау басқа мағына алып,оның объективтік
жағы формальды қылмыстың құрамынан материалдық қылмыс құрамына ауысып
кетеді.
Заң шығарушы кейде нақты қылмыстың объективтік жағын белгілегенде бір
құрамның өзінде қоғамға зиянды зардаптың болуын немесе болуы мүмкін
екендігін көрсетеді.
Мұндай құрамдарды балама формальды-материалдық құрамға жататын
қылмыстар деп атайды.
Мысалы, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен бөтеннің мүлкіне
құқық алу(177-бап), радиоактивтік материалдарды сақтау, пайдалану, есепке
алу, көму, тасымалдау ережелерін және олармен жұмыс істеудің басқа да
ережелерін бұзу әреттері адамдардың өліміне немесе өзге де ауыр
зардаптарға әкеп соқтыруы мүмкін болса (249 –бап 1-бөлігі).
Сонымен қоғамға зиянды зардап деп қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастарға іс-әрекет арқылы келтірілетін зиянды айтамыз. Келтірілетін
зиян материалдық және материалдық емес,формальдық болып бөлінеді.
Қылмыстың объективтік жағының құрылысы қылмыстың аяқталған кезеңін
анықтау және оны дұрыс саралау үшін өте маңызды.
Қылмыстық заң қылмыс құрамын әрекет жасаудың тікелей өзімен, не
белгілі бір қылмыстық іс-әрекеттен түскен нәтижемен байланыстырады.
Әрбір қылмыстық-құқықтық іс-әрекет қылмысты заңмен қорғалатын
объектілерді белгілі бір өзгерістерге ұшыратады-ол объектілерге зтян
келтіріледі немесе тікелей зиян келтіру қаупін төндіреді.
Қауіпті салдар деп қылмыстық-құқықтық қорғау объектілеріне қоғамдық
қауіпті іс-әрекет жасау нәтижесінде белгілі бір көлемде зиян келтіруді
атайды.
Қылмыстық салдар екі негізгі топқа жіктеледі: материалдық және
материалдық емес. Материалдық –мүліктік сиппатағы салдар (мүлікке қол сұғу,
оны жойып жіберу немесе зақымдау және т.б.) және азаматтардың өмірі мен
денсаулығына зиян келтіру(мысалы, өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян
келтіру) болып бөлінеді.
Материалдық емес-мекемелер мен кәсіпорындардың қалыптыжұмысын немесе
қоғамдық тәртіпті бұзу (қызммет бабына сәйкес қылмыстар, басқару
тәртібіне қарсы қылмыстар, бұзақылық және т.б.) және азаматтардың намыс,
абыройына, олардың жеке материалдық емес құқықтарына (жала жабу, қорлау
арқылы келтіретін рухани зардап, және т.б.) нұқсан келтіру кезінде орын
алады.
Қылмыстық заңмен қорғалатын объектілердегі зиянды өзгерістердің
сипатына қарай ҚК Ерекше бөлімі баптарының диспозициялары қылмыс құрамының
объективі жағын екі жақты қылып құрастырған.
Бірқатар жағдайларда қылмыстық заң қылмыстық құрамының аяқталғандығын
осы заңда көрсетілген кейбір салдардың пайда болуымен байланыстырады.
Мұндай қылмыстар материалдық құрамы бар қылмытсар деп аталады.
Олардың қатарына кісі өлтіру, ұрлық жасау, денсаулыққа қасақана зиян
келтіру және басқа қылмыстар жатады.
Басқа жағдайларда қылмыстық заң қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет
немесе әрекетсіздік) жасалып болған соң-ақ, қоғамдық қауіпті белгілі бір
салдардың болу не болмауына қарамастан, қылмыс аяқталды деп санайды.
Мысалы, адамды оның өміріне не денсаулығына қауіп төндіретін
жағдайда көпе-көрінеу көмексіз қалдыру жәбірленушінің осы себерті қайта
ауырып қалғандығы немесе өліп кеткендігі ескерілместен, аяқталған қылмыс
деп саналады (119-бап).
Себебі, бұл жағдайда салдар қылмыс құрамынан тыс болады. Бұл
қылмыстық-құқықтық норма қылмыстың орындалғандығын жәбірленушінің өмірге
қауіпті жағдайда қалу фактісімен ғана байланыстырады.
Мұндай қылмыстар қылмыстық құқық теориясында формальды құрамдас
қылмыс деп аталады.
Шындап келгенде қандай қылмыс болмасын оның ішінде формальдысы да,
айналаны, қылмысты заңмен қорғалатын объектілерді әрдайым белгілі бір
зиянды өзгерістерге ұшырататындығы –ескерілетін жәйт(негізінде, зардапсыз
қылмыстар жоқ және болуы мүмкін емес.).
Алайда бұл өзгерістерді, бұл салдарды заң шығарушы формальды
қылмыстардың қатарына қоспаған және іс-әрекетте қылмыс құрамының болу не
болмауын шешерде ескерілдейді.
Әрине, бұл салдардың қылмыстық-құқықтық мағынасы болуы мүмкін, бірақ
тиісті қылмыстың құрамын анықтау үшін емес-жаза тағайындау кезінде
жауаптылықты жеңілдетуші не ауырлататын жағдай ретінде.
Мысалы, балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-аналарын асырауға
қажетті қаражатты төлеуден қасақана бас тартудың құрамы үшін (136-б)
осының н нәтижесінде жәбірленушілерге айтарлықтай зиян келтірілуі талап
етілмейді.
Ал егер осының нәтижесінде балалары немесе ата-аналары қатты
науқастанып қалса, бұл жағдай жаза тағайындау кезінде ауырлататын мән-
жайлар ретінде ескеріледі.
Заң шығарушы қылмыстың объективті жағын құрастырудың небір тәсілін өз
бетімен таңдап алмайды, ол үшін тиісті қылмыстың қоғамдық қауіптілігін
өзіне тән ерекшеліктері мен сипаты және онымен күресудің қылмыстық-
құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz