Қылмыстық процестегі айыптаудың түрлері
Қылмыстық процестегі айыптау
ЖОСПАР
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1-тарау. Қылмыстық процестегі айыптаудың жалпы сипаттамасы.
1.1.Қылмыстық процестегі айыптаудың түсінігі мен мәні.
1.2. Айыптау ең маңызды процессуалдық функциялардың бірі ретінде: оның
пайда болу сәті мен маңызы.
2-тарау. Айыптаудың құрамдас бөліктері.
2.1. Айыптаудың құрамдас бөліктері: түсінігі мен маңызы.
2. Айыптаудың тұжырымдамасы — қылмыстық процестегі
айыптаудың құрамдас бөлігі ретінде.
2.3. Қылмысты саралау қылмыстық процестегі айыптаудың құрамдас бөлігі
ретінде.
3-тарау. Қылмыстық процестегі айыптаудың түрлері.
1. Жеке айыптау істері бойынша өндірістің ерекшеліктері.
2. Мемлекеттік айыптаудың ұғымы және мәні.
4-тарау. Мемлекеттік айыптау — іс жүргізушілік функция ретінде.
4.1. Мемлекеттік айыптаудың субьектісі, оның іс жүргізушілік жағдайы.
3.3. Мемлекеттік айыптауды жүзеге асыру.
3.4. Айыптау сөзі.
5-тарау. Прокурордың мемлекеттік айыптаудан бас тартуы.
5.1. Айыптаудан бас тарту ұғымының түсінігі мен маңызы.
5.2. Айыптаудан бас тартудың құқықтық салдары.
ІІІ. Қорытынды бөлім.
ІV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің нақты шағы мен болашағы оның Ата Заңына
байланысты болып келеді. Өйткені, Конституция мемлекеттің құрылымын,
басқару нысанын, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
белгілей отырып, әрбір құқықтық саланың негізгі қайнар көзі болып, барлық
ұлттық заңдарды өзіне бағындырып, мемлекеттің “айнасы” болып табылады.
Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-
тармағында “Қазақстан Ресбупликасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады...” деп жарияланған.
Ал қылмыстық процестің заңдылық принципіне сәйкес сот, прокурор,
тергеуші, анықтау органы және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу
кезінде ҚР Конституциясының талаптарын дәл сақтауға міндетті (ҚР ҚІЖК 10-
бабының 1-тармағы). Сол себепті, заңдылықты, құқықтық тәртіптің кез келген
бұзылуын және қылмыстылықты жоюды қатаң орындауды қамтамасыз етуді ең
маңызды рөл әділ сотқа, қылмыстық сот өндірісіне, полиция органдары
қызметіне және прокуратураға тиесілі болуы керек.
Бұл органдар өз алдына аталған міндетті орындау барысында әр түрлі
құралдарды қолданады. Олардың арасында ең маңызды рөлді айыптау ойнайды.
Сол себепті, айыптаудың маңызын тереңірек қарастырудың маңызы зор.
Ең алдымен, айыптаудың қоғамдық, әлеуметтік маңызы зор, өйткені ол
әлеуметтік қоғамдық санат ретіндегі қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың
құралы болып табылады. Ал қылмыстық жауаптылық — ол қылмыс тұлғасының
әшкерелеуді, сотталуды, жазалауды және соттылықты өтеу міндеті. Мұндай
міндет құқықтық нормалармен анықталады. Сол себепті оның бекіте отырып,
мемлекет өзінің еркін білдіреді. Айыптау қылмыстық жауаптылықты жүзеге
асырудың құралы болғандықтан, ол сонымен бірге саяси, мемлекеттік
міндеттерді орындауға бағытталған әлеуметтік құбылыс болып табылады.
Қылмыстық процестегі айыптаудың әлеуметтік маңызынан басқа, ол
қылмыстық және қылмыстық-іс жүргізушілік міндеттерді шешуде үлкен рөл
ойнайды. Егер де біз қылмыстық жауаптылықты мемлекеттік соттаудың,
жазалаудың және сотталудың жиынтығы ретінде қарастырсақ, онда айыптаудың
аталған элементтердің әрқайсысында айрықша маңызға ие екенін көреміз.
Айыптаудың тұжырымдамасында, ең алдымен, сөгіс (соттау) көрініс табады.
Кінәлі адамға қатысты жазалауды тағайындау мен жүзеге асырғанға дейін
айыптау оған моральды әсер етіп, жасаған қоғамға қауіпті әрекеттің
көлеміне, кінәнің нысаны мен деңгейіне, қылмыспен келтірілген зардаптарға
назар аудартады.
Аталған жағдайларды ресми түрде тұжырымдамасақ, айыпталушы жасаған
қоғамға қауіпті әрекеттің барша ауырлығын көзіне елестетіп, қылмыстың
қауіптілігін бағалай алмайды. Айыптау айыпталушының өз кінәсін түсінуге
ықпал жасай отырып, оның қайта тәрбиеленуінің кепілі болып табылатын өкініш
пен терең ойлануға итермелейді.
Айыптауды көрініс тапқан қылмыстық жауаптылықтың элементі ретіндегі
сөгіс (соттау) айыптаумен танысатын, істі талқылау барысында соттың мәжіліс
залында барша қауымға профилактикалық, тәрбиелеуші әсер етеді.
Айыптаудың тәрбиелеуші әсері, ең алдымен, кінәға тағылған фактілерді
заңды, нақты тұжырымдау арқылы пайда болады. Сол себепті, заңда айыптау
тұжырымдалатын мазмұны туралы, үкімнің қорытынды бөліктерін ғана емес, оны
түгелдей жария ету қажеттілігі жөніндегі талаптар туралы ережелер
бекітілген.
Айыптаудың тұжырымдамасында көрініс тапқан сөгіс дербес мәнге ие бола
отырып, жазалауды қолдану үшін, жазалау шарасын, оны өтеу мүмкіндіктерімен
режимін анықтау үшін негіз болып танылады. Оған алғышарт ретінде тиісті
айыптаусыз тағайындалған жаза тәрбиелеу міндетін орындай алмайды, өйткені
ол кенеттен, негізсіз, әділетсіз болып көрінеді. Қылмыстық заң қылмыс
жасауға кінәлі адамдарға жаза тағайындағанда, соттың құқықтық сана сезімді
басшылыққа ала отырып жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік деңгейі мен
сипатын, кінәлі адамның тұлғасын және жауаптылықты ауырлататын немесе
жеңілдететін істің мән-жайларын ескеру қажеттілігін бекітеді. Жазаны
тағайындауға қажетті мән-жайлар (мысалы, кінә және т.б.) тек қана
айыптаудың тұжырымдамасында көрініс табуы мүмкін. Сондай-ақ, айыптау
жауапкершіліктен босатудың негізі бола алады.
Сотталған адам жазаны өтегеннен кейін немесе ол тағайындалған мерзімге
дейін босатылғанда да айыптау өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтпайды. Бұл
жағдайларда айыптау қылмыстық жауапкершіліктің дербес элементі —
соттылықтың негіздемесі болады. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі курсын
оқығанда, біз соттылықты бірқатар құқықтық салдар туғызатын, адамның
тағдырын бұзатын факті ретінде қарастырғанбыз. Көптеген қылмыстардың
құрамдарына қатысты соттылық саралаушы белгі болып табылады. Қылмыстық
заңда бекітілген жалпы нормалар бойынша соттылық қылмыстық жауаптылықты
ауырлататын белгі болып саналады. Ал ҚР Қылмыстық кодексінің 13-бабында
көзделген қылмыстары үшін соттылық адамды аса қауіпті рецидивист деп тану
үшін негіз болып танылады. Аталған жағдайларды соттылық фактісі жаңадан
жасалған қылмыс үшін жаңа айыптауға енгізіледі. Онда соттылық өзінің мәні
бойынша көрсетіледі, яғни кім, қашан, қандай қылымыс үшін, қандай соттың
үкімімен соттауды, жазалаудың қандай шарасы қолданылғандығы туралы қысқа да
нұсқа көрсетілуге тиіс.
ҚР Қылмыстық кодексінің 13-бабына сәйкес соттылық екі жағдаймен
байланысты. Олар: жазаны тағайындау және оны өтеу фактісі. Сол себепті сот
үкімінде тұжырымдалған болсын болмасын, кез келген айыптау соттылықты
тудырмайды.
Жазалаудың негізі ғана емес, сонымен бірге қылмыспен келтірілген
материалдық залалдың орнын толтырудың негізі ретінде де айыптаудың маңызы
зор. Онда айыпталушының жасаған әрекеті мен осы әрекетпен келтірілген
белгілі бір зиян мөлшері көрсетіледі. Сол себепті, айыптаудан қойылған
азаматтық талаптың немесе соттың өзінің бастамашылығымен қабылданған
материалдық залалдың орнын толтыру туралы тиісті шешімнің негіздемесін
анықтауға болады. Өйткені, азаматтық талапты немесе қылмыстық істегі
материалдық залалдың орнын толтыру туралы мәселені қарастырған кезде сот
үкімнен басқа ерекше іс жүргізушілік акт қабылдамайды. Осылайша, айыптау
азаматтық талаптың негіздемесі мен пәні бола отырып, қылмыстан зардап
шеккен азаматтардың мүдделерін қорғауда маңызды рөл атқарады.
Бұдан басқа айыптаудың іс жүргізушілік маңызы да бар. Ол іс
жүргізушілік теоретикалық мәселелермен тәжірибелік міндеттерді орындаудың
негіздемесі ретінде қарастырыла алады. Айыптауды ата заманнан ең маңызды
ұғымдардың бірі ретінде санап, (күрделі сот механизмін қозғалысқа
келтіретін двигатель, қозғаушы күш, серпін, рычаг( сияқты бейнелеген.
Шынымен-ақ, көптеген іс жүргізушілік институттар, ұғымдар қалай маңызды
болмасын, олардығ негізінде айыптау жатыр және олар ақыры, айыптауды
қалыптастыруға немес ол заңға сәйкес келмеген жағдайда оны “сөндіруге”
бағытталады.
Жоғарыда айтылғанды растау үшін айыптаудың қылмыстық процестің
міндеттерімен, қағидаларымен, іс жүргізушілік функциялармен және оларды
жүзеге асыратын субъектілермен, дәлелдемелермен, іс жүргізушілік мәжбүрлеу
шараларымен және өзге де көптеген жағдайлармен байланысын келтіруге болады.
Егер қылмыстық процестің айыптауға қатысты қағидаларын талдасақ, онда
олардың кейбіреулерінің (заңдылық, жариялылық) айыптауға соншама жақын
екендігін көре отырып, олар айыптаудың қағидалары деп атағым келеді. Ал
басқалары айыптауға тікелей байланысты болып келеді. Мысалы, айыпталушыға
қорғануға құқығын қамтамасыз ету қағидасы қорғау деген ұғымның өзін
айыптауға қарама-қарасы ұғым ретінде қарастыруға нұсқау береді. Егер
айыптау белгілі бір пайымдау болса, онда қорғауды да айыптауға қарсы
бағытталған пайымдау ретінде қарастыруға болады. Егер айыптау қызметі
айыптауды тұжырымдау, дәлелдеу бойынша әрекеттердің жиынтығы болса, онда
қорғау қызметі айыптау қызметіне қарама-қарсы қойылған процессуалдық
әрекеттердің жиынтығы болып табылады, яғни айыптау қорғауға өмір береді.
Айыптау пайда болып тамыр жайғанда ғана, қорғау мен қорғау қызметі
қалыптасып жүзеге асырылады. Қорғаудың көлемі қорғау қызметінің
интенсивтілігі айыптауға қатысты өлшенеді. Айыптауды қысқарту қорғаудың
қажетсіздігіне алып келеді. Өз алдына, қорғау да айыптауға белгілі бір
дәрежеде ықпал жасайды. Өйткені, айыптау (оның тұжырымдамасы мен саралануы)
барлық мүмкін қарсылықтар, осал жерлер, айыпталушы мен оның қорғаушысы
ұсынуы мүмкін контрайыптау ескерілген жағдайда ғана толық және негізделген
болып саналады. Айыптаудың субъектісі айыптауға қарсы барлық аргументтерді
ескеріп, оларды айыптауды жоққа шығару немесе өзгерту мүмкіндігі туралы
күдік ретінде қалдырмай, уақытында жоюға міндетті. Дұрыс емес, шешілмеген
күдіктерді өзгеріссіз қалдыру қорғау позициясының пайдасына талқылануы
мүмкін. Сол себепті, қылмыстық процестегі айыптаудың ұғымын, белгілерін
тиянақты зерттеу болашақта көптеген қателіктерден сақтап қалады.
Айыптау іс жүргізушілік функцияларын, ең алдымен, айыптау, қорғау және
істі шешу функцияларын ғылыми түрде талқылау және оларды тәжірибеде жүзеге
асыруда өз әсерін тигізеді.
Осылайша, қылмыстық процестегі айыптаудың міндеттері туралы мәселе
қылмыстық іс жүргізу теориясымен тергеу, прокуратура, сот органдарының
тәжірибелік жұмысы үшін зор маңызы бар көкейтесті проблемалардың бірі болып
табылады.
1 тарау. Қылмыстық процестегі айыптаудың жалпы сипаттамасы.
1.1. Қылмыстық процестегі айыптаудың түсінігі мен мәні
Айыптау - ең көне және маңызды процессуалдық құбылыстардың бірі.
Қылмыстық сот өндірісінде белгілі бір адамның тыйым салынған қылмыстық
әрекетті жасаудағы кінәсі туралы соттау қажет болғандықтан, айыптау
қылмыстық сот өндірісінің қалыптасуына едәуір ықпал жасағандығы анық.
Сол себепті қылмыстық сот өндірісінің теориясы мен тәжірибесі үшін
айыптау ұғымының ерекше мәні бар. Бұл жерде оны көптеген мәселелерді
шешуге ат салысатын негізгі және маңызды процессуалдық санаттардың бірі
ретінде қарастыру қажеттігін ескерсек, бұл ұғымды дұрыс түсінудің маңызы
зор.
“Айыптау” ұғымының логикалық мәні, ең алдымен, белгілі бір әрекетті
білдіреді. Этимологиялық көзқарас бойынша айыптау дегеніміз өзге тұлғаға
қатысты белгілі бір әрекеттер жасау, қоғамда қалыптасқан жүріс – тұрыс
нормаларын бұзғандағы оның кінәсін дәлелдеу және оны тыйым салынған
әрекетті жасады деп айып тағу.
Ал қылмыстық сот өндірісінде қоғамға қарсы әрекет ретінде әрдайым
қылмыс қарастырылғандықтан, мұнда айыптау ретінде , ең алдымен, тұлғаның
қылмыстық әрекетті жасады деп әшкерелеуге, оның қылмыстық жауапкершілігін
негіздеуге бағытталған және заңға негізделген процессуалдық әрекетті
айтамыз.
Процессуалдық әдебиеттерде бұл анықтама процессуалдық мағынадағы айыптау
немесе айыптау функциясына қатысты қолданылады. Себебі, оның мазмұнын
айыптау сипатындағы өзара байланысты әрекеттердің жиынтығы құрайды.
Айыптау процессуалдық функция және қылмыстық – процессуалдық қызметтің
бір түрі ретінде айыптау пәнімен, яғни жүргізіліп отырған қылмыстық
процестің себебі болып табылатын қылмыстық жазаланатын әрекеттердің
материалдық – құқықтық көрінісімен өте тығыз байланысты.
Ал материалдық – құқықтық мағынадағы айыптау дегеніміз қылмыстық
жауаптылықтың, сондай – ақ белгілі бір тұлға жасаған қылмыс құрамының
процессуалдық көрінісі.
Айыптау қылмыстың барлық міндетті белгілерін, ҚР Қылмыстық кодексінің
Ерекше бөлімінің тиісті бабының диспозициясында көзделген барлық
элементтерін қамтиды. Айыптау процессуалдық құжаттарда көрініс тауып,
айыптау тезисін негіздеуге, тексеруге, нақтылауға бағытталған қылмыстық –
процессуалдық қызмет сатылап дамитын платформа қызметін атқарады.
Мүмкін осы себептен де шығар, көптеген процессуалист ғалымдар
материалдық – құқықтық мағынадағы айыптау ретінде айыптау тезисін,
айыпталушының қылмыс жасағандағы кінәсі туралы пайымдауды айтады.
Дегенмен, менің ойымша, мұндай анықтама толық еместен бұрын, нақты
емес. Себебі, қазір қолданылып жүрген қылмыстық іс жүргізу заңнамасында
айып тағу, оны өзгерту, сотта шешу, сондай- ақ оны дәлелденген деп тану
туралы сөз қозғалғанда, біреудің өзге адамның кінәсі туралы субьективтік
пайымдау немесе оның шығарған тезисі туралы айтылып қана қоймай, сонымен
бірге айыпталушының кінәсіне обьективтік теріс фактілер мен қоғамға қауіпті
әрекеттер тағылады, яғни қылмыстық процестегі айыптау бір тұлғаның
субьективтік пайымдауы бойынша ғана емес, сонымен қатар заңда бекітілген
тәртіппен тексерілген фактілер бойынша қалыптасады.
Айыптауды материалдық – құқықтық және процессуалдық – құқықтық
(формальді) мағыналарда түсіндіру ерте заманнан қалыптасқан.
1927 жылы Н.Н. Полянский айыптауды “қылмыстық талап” деп танып, оның
материалдық – құқықтық және формальді мағыналарда қарастырады. Материалдық
– құқықтық мағынадағы айыптау деп ол “сот функциясынан ажыратылмаған,
ерекше өкілеттігі бар органсыз жүзеге асырылмайтын айыптауды” айтады. Бұл
анықтамаға сәйкес айыптау дегеніміз жүзеге асырылатын органдарға байланысты
түрлерге бөлінетін қызмет, функция.
Кейін 1960 жылы Н.Н. Полянский айыптауды материалдық – құқықтық және
процессуалдық – құқықтық ( “формальді” деген ұғымның орнына ) мағыналарда
қарастырып, “материалдық – құқықтық мағынадағы қылмыстық талап дегеніміз
айыпталушымен жауап берілуге тиіс айыптау” деп жаңа түсінік береді. Бұл
жерде, көріп отырғанымыздай, айыптау ретінде функция да емес, қызмет те
емес, белгілі бір талап танылады.
М.С. Строгович те, Н.Н. Полянскийдің пікірін қолдап, айыптауды
аталған екі мағыналарда қарастырады. Оның ойынша, “материалдық – құқықтық
мағынадағы айыптау дегеніміз қылмыс жасаған тұлғаны әшкерелеуге бағытталған
процессуалдық әрекеттердің жиынтығы, яғни ол қылмыстық қудалаудың ұғымымен
пара - пар келеді.
Алдын ала тергеу сатысында материалдық – құқықтық мағынадағы айыптау
орын алады. Бұл сатыдағы айыптайтын және ақтайтын дәлелдемелерді жинау сол
бір органның қолында шоғырланады.”
Көріп отырғанымыздай, М.С. Строгович 1927 жылы Н.Н. Полянский берген
анықтамадан өзгеше анықтама беріп, материалдық – құқықтық мағынадағы
айыптауды сотпен емес, тергеушімен жүзеге асырылатын қызмет деп
сипаттаған.
Аталған еңбектерде “материалдық – құқықтық мағынадағы айыптау” ұғымы
алуан түрлі тұжырымдалады. Дегенмен, уақыт өте келе, көптеген ғалымдар
одан бас тартады. Айталық, М.С. Строгович 1958, 1968 жылдары шыққан “Курс
советского уголовного процесса” атты еңбектерінде “айыптау” ұғымын
қарастырғанда, оны аталған мағыналарға бөлмейді.
Менің ойымша, қазіргі кезде айыптау ретінде нақты бір тұлғаның қылмыс
жасағандығы туралы оған өкілеттігі бар органның пайымдауы танылған
жағдайдың өзінде оны материалдық – құқықтық немесе қылмыстық – құқықтық
деп ажыратудың тәжірибелік маңызы жоқ. Өйткені, белгілі бір ұғымды,
жағдаятты материалдық – құқықтық немесе процессуалдық деп атау бұл ұғымның
материалдық немесе процессуалдық құқықтың белгілі бір жағдаятын
білдіретіндігіне негізделеді. Ал егер айыптау қылмыстық – құқықтық мәнге
иеленетін болса, онда ол, сәйкесінше, қылмыстық құқықтың институты болып,
қылмыстық заңмен реттелуі керек. Алайда, құқықтың бұл саласында айыптауға
арналған бірде – бір норманың жоқ екендігі баршамызға мәлім.
Әрине, қылмыстық – құқықтық және қылмыстық – процессуалдық ұғымдардың,
институттардың байланысы зор, дегенмен олар бір – біріне араласпауы қажет.
Айыптау, оны тұжырымдау, растау және өзгерту мәселелері қылмыстық ізге
түсу (айыптау), қылмыстық жауаптылық және қылмыс құрамының байланысы
туралы нормалары орын алған қылмыстық – процессуалдық заңмен тиянақты
түрде реттеледі. Бұл жерде айыптау “қылмыс”, “қылмыстық жауаптылық” деген
ұғымдарға теңестірілмегендіктен, ол әрқашан да қылмыстық – процессуалдық
ұғым болып табылады.
Осылайша, айыптауды материалдық – құқықтық мағынада бөліп қарастырудың
қажеті болмағандықтан, оны процессуалдық – құқықтық мағынада қарастыру
қажеттілігі де туындамайды.
Бұл жағдай Н.Н. Полянскийдің кейінгі жылдары шыққан еңбектерінде
байқалады. Оның ойынша, процессуалдық – құқықтық мағынадағы “қылмыстық
талап” ретінде айыпталушыны кінәлі деп тану туралы сотқа берілген талап
танылады.
Бұл көзқарасты автордың жоғарыда келтірілген пікірмен салыстырсақ, оның
“формальді” деген сөзін “процессуалдық” деген сөзбен алмастырып қана
қоймай, сонымен бірге мазмұны жағынан да елеулі түрде өзгеріске
ұшыратқаны анық.
Ал М.А. Чельцовтың пікірі бойынша “процессуалдық – құқықтық мағынадағы
айыптау дегеніміз белгілі бір тұлғаның қылмыс жасағандағы кінәлілігін
және қылмыстық жауаптылығын анықтауға бағытталған айыптау қызметі.”
Бұл пікірді Ф.Н. Фаткуллин, А.Л.Ривлин, С.А. Альперт деген ғалымдар
қолдап, айыптау қылмыстық процестің көптеген сатыларында көрініс табады деп
өз еңбектерінде атап көрсетеді.
Кейін М. А. Чельцов “процессуалдық – құқықтық мағынадағы айыптау”
терминін қолданбай, айыптау ретінде “сотта айыптауды қолдау бойынша
айыптау қызметін” атайды.
Осылайша, “процессуалдық мағынадағы айыптау” ұғымын қолданған, оған
түсінік берген авторлардың пікірлеріне қысқаша талдау жасау нәтижесінде
менің олардың айыптаудың мазмұны жағынан да, оның қылмыстық процестің
сатыларында орын алу мәселесі жағынан да бір пікірге келмейтініне көзім
жетті. Бұл жағдай тағы да айыптауды материалдық – құқықтық және
процессуалдық – құқықтық мағыналарда бөліп қарастырудың дұрыстығына және
қажеттілігіне күмән туғызады, себебі оның не теоретикалық негізі, не
тәжірибелік маңызы жоқ.
Арнайы әдебиеттерде айыптауды материалдық – құқықтық және
процессуалдық – құқықтық мағыналарда талқылаумен қатар өзге де
мағыналарда түсіндіру орын алған.
Мысалы, М.С.Строгович өзінің кейінгі еңбектерінде қылмыстық процестегі
айыптаудың материалдық – құқықтық және формальді (процессуалдық –
құқықтық) мағыналарын қолданбай, оның келесі төрт мағыналарын атап
көрсетеді:
Біріншісі- “қылмыстық қудалау” деп аталған қылмыстық – процессуалдық
функция ретіндегі айыптау, яғни қылмыстық жауапкершілікке тартылған
тұлғаны қылмыс жасады деп әшкерелеуге және оған қатысты тиісті жазалау
шараларының қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған процессуалдық
әрекеттердің жиынтығы.
Екіншісі – сотқа тарап ретінде қатысатын айыптаушының қызметі.
‡шіншісі – айыптау пәні, айыптау мазмұны, дәлірек айтсақ, айыпталушының
қылмыс жасағандағы кінәлілігі туралы пайымдау, айыптау тезисі.
Төртіншісі – айыптау тарабы, сотқа қатысқан айыптаушының атауы.”
Ал П.С. Элькиндтің айтуынша, “әдебиеттерде айыптаудың алуан түрлі
түсінігі беріледі, оның ішінде айыптау процессуалдық қызмет ретінде,
айыптаушының соттағы қызметі ретінде, айыптау тезисі немесе кінә туралы
пайымдау ретінде. Дегенмен, мен айыптау ретінде мынадай ұғымдарды
түсінемін: кінәлі адамның кінәсіне тағылған мән – жайлардың мазмұны;
белгілі бір тұлғаға қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы қаулыны беру
актісінің өзі; айыпталушының сотта қолдаған айыптау тезисі және іс бойынша
шешімнің тұжырымдамасы.” Қылмыстық процестегі айыптауды осылайша
түсіндіріп, ол мынадай қорытындыға келеді: “Аталған барлық жағдайларда сөз
бір – ақ біртұтас айыптау институтының түрлі жақтары жайында қозғалған”.
Ал П.М. Давыдов айыптауды “анықтау органы, тергеуші, прокурор, судья
немесе соттың белгілі бір тұлғаның қылмыс жасағандығы туралы дәлелденген,
процессуалдық құжатта бекітілген және қылмыстық жауаптылықты жүзеге
асыруға бағытталған пайымдауы” деп сипаттайды. Осыған байланысты ол
айыптаудың мынадай белгілерін атап көрсетеді:
1- айыптау айыпталушының кінәсіне тағылған қылмыстың мән – жайларын
сипаттайтын анықтау органы, тергеуші, прокурор, судья немесе
соттың пайымдауы болып табылады.
2- мұндай пайымдау ақиқатты, дәлелденген болып, заңның өзге де
талаптарына сәйкес болуы керек.
3- айыптаудың мақсаты болып жазалау мен соттаудың негізі бола алатын,
сөгіс нысанында көрініс табатын қылмыстық жауапкершілікті жүзеге
асыру табылады.
Ал кейбір процессуалист - ғалымдар айыптау ретінде айыптау көрініс
тапқан процессуалдық құжатты (айыптау қорытындысы, жәбірленушінің арызы)
немесе процессуалдық қатынасты атайды.
Жоғарыда келтірілген көптеген авторлардың пікірлерін зерделесек, онда
қылмыстық процестегі айыптау ретінде пайымдау, тезис, айыптау
қызметінің пәні, мазмұны және белгілі бір тұлғаның кінәсіне тағылған
әрекеттің мәні сипатталатын тұжырымдалған жағдаяттар айтылған.
Қылмыстық процестегі айыптаудың мұндай алуан түрлі анықтамасы тәжірибеде
бірқатар қиыншылықтарға алып келетіні сөзсіз.
Сол себепті мұндай келеңсіз жағдайлардың алдын алу үшін қылмыстық
процестегі айыптаудың бірыңғай мағынасы қолданылуы тиіс. Оның негізі
болып, әрине, заң табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7 бабының 13
тармақшасына сәйкес “қылмыстық ізге түсу (айыптау) дегеніміз қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамда, соңғысының қылмыс
жасаудағы кінәлілігін анықтау мақсатында, сондай – ақ мұндай адамға
жаза немесе өзге де қылмыстық – құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды
қамтамасыз ету үшін айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі ”.
Мұндағы айыптау тарабы дегеніміз ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7
бабының 12 тармақшасына сәйкес қылмыстық ізге түсу органдары, сондай – ақ
жәбірленуші (жеке айыптаушы) , азаматтық талапкер , олардың заңды өкілдері
мен өкілдері.
Қылмыстық процессуалдық заң қылмыстық ізге түсу органдарына прокурорды
(мемлекеттік айыптаушы), тергеушіні, анықтау органы және анықтаушыны
жатқызады.
Көріп отырғанымыздай, қолданылып жүрген заңнамада “қылмыстық ізге
түсу” мен “айыптау” ұғымдары пара – пар берілген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37 бабының 1
тармағына сәйкес айыптау мынадай жағдайларда орын алмауы керек:
1) қылмыс оқиғасының болмауы;
2) әрекетте қылмыс құрамының болмауы;
3) егер ол жасаған әрекет үшін жаза қолдануды жойса, рақымшылық ету
актісінің салдары;
4) мерзімнің ескіруіне байланысты;
5) қылмыстық ізге түсу жеке және жеке – жариялы түрде жүзеге
асырылатын қылмыстар туралы істер бойынша жәбірленуші шағымының
болмауы;
6) жеке айыптаушының айыптаудан бас тартуы;
7) өзі туралы белгілі бір айыптау бойынша соттың заңды күшіне
енген үкімі немесе қылмыстық ізге түсудің мүмкін еместігін
белгілейтін соттың күшін жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;
8) белгілі бір айыптау бойынша қылмыстық ізге түсу органының
қылмыстық ізге түсуден бас тарту туралы күшін жоймаған қаулысы
бар адамға қатысты;
9) қылмыстық іс қозғау оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану үшін қажет жағдайларды қоспағанда, қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекетті есі кіресілі – шығасылы жағдайда
жасаған адамға қатысты;
10)әрекет жасаған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық
жүктеу мүмкін болатын жасқа толмаған адамға қатысты;
11) іс бойынша іс жүргізу қайтыс болған адамды ақтау немесе істі
басқа адамдарға қатысты тергеу үшін қажетті жағдайларды
қоспағанда, қайтыс болған адамға қатысты;
12. 12) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ережелеріне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жататын адамға
қатысты.
13. Осы аталған мән – жайларды байқаған сот қылмыстық істі қысқарту
туралы мәселені шешуге міндетті.
14. Сондай – ақ, қолданылып жүрген қылмыстық процессуалдық заңнамада
айыптауды жүзеге асырмауға мүмкіндік беретін мән – жайлар көзделген.
Осылайша, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38 бабында бекітілген
нормаға сәйкес сот, прокурор, сондай – ақ прокурордың келісімімен
тергеуші немесе анықтау органы тиісті жағдаяттар болған кезде
жәбірленушінің сезіктімен немесе айыпталушымен ымыраласуына байланысты,
сондай – ақ ҚР Қылмыстық кодексінде көзделген ақтамайтын өзге де
жағдаяттар бойынша адамды қылмыстық жауаптылықтан босата отырып,
қылмыстық істі қысқартуға құқылы. Мұндай жағдайларда сот қылмыстық
жауаптылықтан босата отырып, айыптау үкімін де шығаруға құқылы. Ал егер
сезікті, айыпталушы немесе жәбірленуші қылмыстық істің қысқартылуына
қарсылық білдірсе, онда оған жол берілмейді. Бұл жағдайда іс бойынша іс
жүргізу әдеттегі тәртіппен жалғастырылады.
15. Айыптауды жүзеге асырмауға мүмкіндік беретін мән – жайлар сотта
байқалған жағдайда мемлекеттік айыптаушы айыпталушыны айыптаудан бас
тартуы туралы мәлімдеуге құқылы. Мемлекеттік айыптаушы мәлімдеген
айыптаудан бас тарту жеке айыптаушыға қылмыстық істің материалдарын
пайдалана отырып, айыпталушыны айыптауды жалғастыруына кедергі
келтірмейді.
16. Қылмыстық іс қысқартылғанға дейін айыпталушыға немесе сезіктіге істі
қысқартудың негізі мен осы негіз бойынша оны қысқартуға қарсылық
білдіру құқығы түсіндірілуге тиіс.
17. Қылмыстық істің қысқартылғандығы туралы, сондай – ақ жәбірленушіге
хабарлануы тиіс. Ал ол, өз алдына, қылмыстық процесті жүргізуші
органның қаулысына жоғары тұрған сотқа немесе жоғары тұрған прокурорға
шағымдануға құқылы.
2. Айыптау маңызды процессуалдық функциялардың
бірі ретінде: оның пайда болу сәті мен маңызы.
Материалдық – құқықтық және процессуалдық – құқықтық
мағыналардағы айыптаудың өзара байланысын анықтау айыптау функциясының
пайда болу сәтін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылған мән – жайларды ескерсек, бұл функция
процесте тиісті тәртіппен қалыптасқан айыптау пәні, яғни қылмыс жасады
деп айып тағылған тұлғаға, осы қылмыс жасалынған мән – жайлар, сондай –
ақ бұл әрекетті қылмыс деп қарастыратын қылмыстық заңға нұсқау ең алғаш
рет сөз қозғалғанда пайда болады деп пайымдауымыз шарт. Бұл пікір ақиқатқа
жақын сияқты, себебі ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 206 бабының 1
тармағына сәйкес қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін
жеткілікті дәлелдемелер болған кезде тергеуші адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы дәлелді қаулы шығарады. Осы сәттен бастап қылмыстық
процесс нақты бір адамға – айыпталушыға қарсы жүргізіледі, басқаша
айтсақ, айыптаудың қылмыстық – процессуалдық функциясы жүзеге асырыла
бастайды.
Қылмыстық – процессуалдық әдебиеттерде айыптау
функциясының пайда болу сәтіне байланысты өзге де пікірлер орын алған.
Айталық, кең таралған бір пікір бойынша “айыптау тек қана сот талқысында,
яғни айыпталушыны сотқа беру туралы қаулы шығарылған кезден бастап
қалыптасады және жүзеге асырылады. Ал алдын – ала тергеуде айыптаудың
болуы мүмкін емес, себебі тергеушінің қызметі қылмыстық процестің сотқа
дейінгі сатыларына тиісті тек жалғыз қылмыстарды ашу, істерді тергеу
функциясын ғана жүзеге асыру болып табылады.”
Мен мұндай пікірмен келісе алмаймын. Себебі, сотқа дейін
жиналған және жүйеленген қылмыстық іс материалдарын зерделеу нәтижесінде
сот талқысында алдын – ала ойланылған жүріс – тұрыс бағытын ұстанатын
прокурор мен қорғаушыға қарағанда, тергеуші іс бойынша өндіріске зерттеу
ретінде кіріседі, яғни ол алдын – ала өзінің алдына белгілі бір тұлғаны
айыптау немесе қорғау мақсатын қоймайды, ол қылмыс жасаудың барлық мән –
жайларын түпкілікті зерттеп, анықтайды. ҚР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 24 бабына сәйкес істің мән – жайларын толық, жан – жақты және
объективті зерттеу – ол ақиқатты танудың әдісі ретінде тең дәрежеде
тергеушіге де, сотқа да тән болып келеді.
“Қылмыстық – процессуалдық қызмет 3 негізгі қылмыстық –
процессуалдық функциялардың – айыптау , қорғау және істі шешу
функцияларының тығыз және өзара байланыстылығымен сипатталады.” Бұл
функциялар тергеу жүргізілетін және кейін соттың қарауына берілетін
әрбір қылмыстық істе орын алады. Алдын – ала тергеуде олар бір адамның –
тергеушінің қолында шоғырланып, тәжірибеде қылмыстарды тергеу бойынша
біртұтас, негізінен, ажырамас қызмет болып көрінгенімен, кез – келген
тергеу әрекеті мен оның нәтижелерін айыптау пәніне қатыстылығы жағынан
теория тұрғысынан зерттеу қажеттілігі туындаған жағдайда, олардың
әрқайсысының жеке даралығы айқындалады. Ал істі сотта қарау кезінде бұл
функциялар анағұрлым айқын көрінеді. Өйткені, оларды жүзеге асыру сот
талқысының алуан түрлі қатысушылары арасында нақты бөлінген. Сотта
айыптау функциясының негізгі субьектісі болып прокурор табылады.
Дегенмен, менің ойымша, қылмыстық процестің сотқа дейінгі
сатыларда айыптауды тергеуші жүзеге асырады. ҚР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 64 бабының 3 тармағына сәйкес тергеуші қылмыс оқиғасына,
айыпталушының кінәлілігіне, оның жауаптылық дәрежесі мен сипатына,
сондай – ақ қылмыспен келтірілген зардаптың мөлшері мен сипатына
қатысты барлық мән – жайларды анықтауға міндетті. Тергеушінің осындай
күрделі қызметінде адамның қылмыс жасағандағы кінәлілігін куәландыратын,
оны әшкерелеуге негіз болатын дәлелдемелерді жинауға және тексеруге
бағытталған әрекеттер көлемді орын алады. Тергеушінің қызметінің осы
жағын жақыннан қарағанда, нағыз айыптау функциясының өзі болып табылады.
Өйткені, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 206 бабына сәйкес тергеуші
шығаратын айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулысы айыптау
функциясы көрініс табатын құжаттардың бірі болып табылады. Ал егер біреуге
айып тағылса, онда оны бірнәрседе айыптайтыны, оның кінәлілігін дәлелдейтін
фактілер жиынтығының бар екендігі анық. Бұл фактілерді кім ең алғаш рет
қозғап, олардың негізінде айыптауды тұжырымдап, кінә туралы қорытынды
жасайды? Әрине, тергеуші немесе анықтама жүргізуші тұлға.
Осыған қарамастан, қылмыстық – процессуалдық әдебиеттерде
тергеушінің айыптау функциясын жоққа шығаратын пікірлер де кездеседі.
Осылайша, Р.Д. Рахуновтың көзқарасы бойынша “тергеуші айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы акт шығарғанымен, ол айыптау функциясын жүзеге
асырмайды, өйткені айыптаушы міндетті түрде сот талқысының қатысушысы болуы
керек. ”
Бұл аргументке қарсы В.М. Савицкий мынадай пікір айтады:
“сотта айыптауды қолдайтын тарап ретіндегі айыптаушыны белгілі бір
процессуалдық функцияны жүзеге асыратын қылмыстық – процессуалдық
қызметтің субьектісі ретіндегі айыптаушыдан ажырата білу керек. Әрине,
тергеуші айыптаушы тарап бола алмайды, алайда айыпталушының қылмыс
жасағанын әшкерелейтін дәлелдемелерді жинап, оның кінәлілігіне көзін
жеткізіп, бұл көзқарасын айыптау қорытындысында бекітеді. Тергеуші
ешкімді айыптамайды , ол тек қана істі тергейді деп айту ақиқатқа сай
келмейді. Керісінше, бұл кез тергеудегі тергеушінің айыптау функциясын
“таза күйінде”, яғни негізгі және жалғыз функция ретінде жүзеге асыратын
кезі болып табылады.”
Сондай - ақ, алдын ала тергеуде жүзеге асырылатын айыптау
функциясын жоққа шығару "айыптаусыз қорғау болады" деген қорытындыға алып
келеді. Себебі, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 69 бабының 2
тармағына сәйкес тұлға айыпталушы жағдайында болған сәтте оның заңға
қайшы келмейтін құралдармен және тәсілдермен өзінің құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға және қорғануға деген құқығы пайда болады, сондай ақ
қылмыстық істердің белгілі бір санаттары бойынша қорғаушы өз қызметін
процесте айыпталушы пайда болған кезден бастайды және оның қорғаушы
ретіндегі ең алғаш қызметі - айып тағу кезінде қатысу ( ҚР ҚІЖК 71
бабы).
Бұл нормалар алдын ала тергеуде айыптаусыз қорғаудың
болмайтынын дәлелдейді.
Сонымен бірге, айыпталушы мен оның қорғаушысының әрекеттері
қорғаудың процессуалдық функция ретіндегі негізгі мазмұнын, "жүрегін"
құрайтынын жоққа шығару мүмкін емес. Егер алдын ала тергеуде айыптау
функциясы жоқ болатын болса, онда айыпталушы мен қорғаушының әрекеттері,
олар жүзеге асыратын қорғау функциясы кімге қарсы бағытталған?
Қойылған сұраққа бір - ақ жауап болуы мүмкін: алдын ала
тергеуде қорғау функциясы жүзеге асырылатындықтан, бұл сатыда міндетті
түрде айыптау функциясы да болады.
Алайда тергеуші айыптау функциясын жүзеге асырғанымен, бұл
функция оның қызметінің негізгі және жалғыз мазмұнын құрастырмайды.
Дегенмен, мұндай пікірді И.И. Малхазов ұстанады. Автордың пікірінше,
"тергеушінің заңда көзделген айыпталушыны ақтайтын немесе оның қылмыстық
жауапкершілігін жеңілдететін жағдайларды анықтау, айыпталушыға тағылған
айыптан қорғану мүмкіндігін қамтамасыз ету міндеті айыптау функциясының
өте маңызды, бірақ теріс жағын құрайды."
Автордың пікірінше, айыптаудың "теріс" жағы тек қана
айыптаудан қорғанудан тұруы мүмкін. Алайда егер тергеуші айыптаумен қатар
қорғау функциясын да жүзеге асырмаса, ал соңғысы көптеген істер бойынша
айыпталушының өзімен жүзеге асырылса, онда тергеуші өте ауқымды билікке
иеленіп, тергеу біржақты айыптау сипатына иеленер еді.
Осылайша, айыптау мен қорғау сияқты екі қарама - қарсы
процессуалдық функциялардың ажырамас бірлігі тек алдын ала тергеу ғана
емес, сонымен бірге қылмыстық процестің өзге де сатылардың құрылымын
анықтайтын қылмыстық сот өндірісінің өте маңызды органикалық ерекшелігі
болып табылады.
2 тарау. Айыптаудың құрамдас бөлiктерi.
2.1. Айыптаудың құрамдас бөлiктерi: түсiнiгi мен
маңызы.
Бiрiншi тарауда айыптаудың ұғымын қарастырғанда, бiз ол қандай
бөлiктерге бөлiнедi, бұл бөлiктердiң құрамы қандай, белгiлi бiр құжатта
олар қандай тәртiппен орын алуы тиiс деген сұрақтарға жауап бермеген едiк.
Жоғарыда айыптауды маңызды ғана емес, сонымен бiрге күрделi құбылыс деп
сипатталған едi. Оның күрделiлiгi айыптаудың бiрқатар бөлiктерге
(элементтерге) бөлiнуге байланысты болып келедi. Айыптаудың бөлiктерi
өзiнiң логикалық және құрылымдық дербестiгiмен сипатталады. Олар белгiлi
бiр процестердiң құжатта нақты көрiнiс тауып, элементтер жүйесiнен тұруы
қажет.
Айыптауды бөлiктерге бөлудiң тек қана теориялық ғана емес, сонымен
бiрге тәжiрибелiк маңызы зор.
Құжаттарда нақты, толық көрiнiс тапқан қылмыстық және қылмыстық
процесуалдық заңдарға нақты сәйкес келетiн айыптау ғана заңда көзделген
мiндеттердiң, яғни қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды
әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әдiл сот талқылауы және қылмыстық
заңды дұрыс қолданудың орындалуын қамтамасыз ете алады.
Айыптаудың бөлiктерiн анықтау оның жiктелуiне жағдай жасайды. Ал бұл,
өз алдына, қылмыстық процестердiң түрлi сатыларында адамдарды өзгерту, одан
бас тарту сияқты тәжiрибеде кездесетiн күрделі сұрақтарды шешудiң
заңдылығын қамтамасыз етедi.
Қылмыстық процестегi айыптауды бөлiктерге бөлудiң маңызы зор
болғанымен, қылмыстық- iс жүргiзушiлiк әдебиеттерде айыптаудың құрамдас
бөлiктерi туралы мәселе жеткiлiктi дәрежеде зерттелмеген. Бұл мәселемен
арнайы тек жекелеген авторлар ғана айналысқан.
Осылайша, Ф.Н. Фаткуллин айыптаудың құрылымдық бөлiктерiн “элементтер”
деп атап, оған мынадай анықтама бередi: “процесуалдық мағынадағы
айыптаудың элементтерi деп, әдетте, осы функцияны жүзеге асырудың маңызды
сатыларын, айыпталушының қылмыстық әрекеттi жасағандығын әшкерелеу және
оның қылмыстық жауаптылығын негiздеу бойынша қызметтерiнiң негiзгi сәттерiн
айтамыз”.
Автор көптеген арнаулы әдебиеттер мен нақты бiр қылмыстық iстердi
зерттеу, зерделеу нәтижесiнде кез-келген айыптаудың келесi 3 элементтен
тұратындығын анықтайды :
айыптаудың нақты фабуласы;
оның заңи тұжырымдамасы;
қылмыстың саралануы;
Айыптаудың негiзгi фабуласы — ол айыпталушы жасады деп айып тағылып
отырған әрекеттердiң мазмұны, яғни белгiлi бiр құқықтық белгiлер
анықталатын және соларға қатысты қылмыстық құқықтың нақты қолданылатын
объективтiк шындықтың фактiлерi.
Айыптаудың нақты фабуласының өзi келесi кезеңдерден тұрады:
I. Айыпталушының жасаған қылмыстық әрекетi;
Қарапайым айыптау кезiнде ол жалғыз әрекет немесе әрекетсiздiктен
тұрады. Ал айыпталушының күрделі нақты фабуласында, мысалы, созылмалы
немесе құрамдас қылмыстар кезiнде, ол бiрнеше әрекеттер немесе
әрекетсiздiктерден тұрады;
II. Қылмыстық қол сұғушылықтың пәнi, әдiсi, орны мен уақыты және
жасалған әрекеттерiнiң зиянды зардаптары.
Бұл мән-жайлар кез келген қылмыс бойынша маңызды болғанымен, әрдайым
айыпталушының нақты фабуласының мiндеттi кезеңi болып табылмайды. Олар тек
қана қылмыстардың саралануына ықпал еткен жағдайда ғана осындай қасиетке ие
болады.
III. Нақты бiр қылмыстық әрекеттi айыпталушының жасау фактiсi;
IV. Қылмыстық жауапты тұлғалардың өзiнiң iс-әрекетiне немесе
әрекетсiздiгiне психикалық ой-қатынасы көрiнiс тапқан мән-жайлар мен
олардың салдары;
Аталған екi жағдай айыпталушының нақты фабуласының мiндеттi
элементтерi болып табылады. Себебi, айыптау нақты бiр тұлғаға қатысты және
оның қылмыстық әрекеттi жасауындағы кiнәсiне негiзделiп қалыптасады.
Кiнә қылмыс құрамының субъективтiк жағына енгенiмен, ол объективтiк
фактiлерде көрiнiс табады. Оны әлеуметтiк құбылыс ретiнде айыптаудың
мазмұнына енгiзу Қазақстан Республикасының қылмыстық iс жүргiзу заңнамасына
сәйкес жауаптылыққа тек қана тұлғаның қоғамға қауiптi iс-әрекеттi
қасақана немесе абайсызда жасағанда тартылатындығы туралы нормаға
байланысты.
V. Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар, айыпталушының өткен өмiрiнен
кейбiр фактiлер мен жәбiрленушi жөнiндегi мәлiметтер;
Бұл аталған мән-жайлардың қылмыстық әрекеттi анықтауда маңызы болмаса
және оның сараланушы факторы болып табылмаса, онда олар айыптаудың нақты
фабуласының мiндеттi элементтерi болып табылмайды.
Сондай-ақ айыптаудың нақты фабуласына кейде жауаптылықты жеңiлдететiн
кейбiр мән-жайлар ене алады.
Қылмыстық - процесуалдық әдебиеттерде “айыптаудың нақты фабуласы”
деген терминдi тек қана Ф.Н. Фаткуллин мен В.М. Блинов қолданады деуге
болады.[1] Көптеген авторлар оның орнына “айыптаудың тұжырымдамасы” деген
терминдi қолданады. Мысалы, П.М. Давыдовтың пiкiрiнше, “айыптаудың бұл
бөлiгiн осылайша атауға болмайды, өйткенi “фабула — ол құқықтық ұғымға
қарағанда, тұрмыстық ұғым болып табылады. Оны заңгерлер қолданғанымен, ол
не заңда, не ресми сот тәжiрибесiнде көзделмеген. Сол себептi бұрыннан
белгiлi “айыптаудың тұжырымдамасы” деген терминдi “фабула” деп атаудың
қажетi жоқ. Мұндай алмастыру заңның нақты қолданылуына жәрдемдеспейдi”.[2]
Айыптаудың заңи тұжырымдамасына анықтама бергенде, Ф.Н.Фаткуллин былай
дейдi: “айыптаудың нақты фабуласының шектерi әрбiр нақты жағдайда кез-
келген қылмыстың ұғымына тән қылмыстық белгiлермен анықталады. Бұл белгiлер
бiрiгiп, айыптаудың заңи тұжырымдамасын құрайды. Яғни, қылмыстық процестегi
айыптаудың заңи тұжырымдамасы дегенiмiз тұлғалардың әрекетi немесе
әрекетсiздiгiнде белгiлi бiр қылмыстардың құрамын құрайтын, оның кiнәсiне
тағылған iс бойынша бекiтiлген қоғамдық қауiптi және қылмысқа қайшы
фактiлер”. [3]
Автордың пiкiрiнше, айыптаудың заңи тұжырымдамасының айрықша белгiлерi
заңның өзiнде анықталып, қылмыстың жекелеген құрамдарының шектерiн
көрсетедi. Айыптаудың заңи тұжырымдамасы бiртұтас болып табылып, әрбiр
жекелеген айыптауға емес, қылмыстың нақты бiр құрамына байланысты жеке
сипатқа ие болып келедi. Сол себептi Ф.Н.Фаткуллиннiң пiкiрiнше,
“қылмыстың сол бiр түрi бойынша әр түрлi iстер бойынша айыптаудың заңи
тұжырымдамасы бiрдей болуы керек.”[4]
Дегенмен, мен мұндай пiкiрмен келiсе алмаймын. Өйткенi, мәнi жағынан
белгiлердiң зерделенген, абстрактiлi, заңда көзделген жиынтығы ретiндегi
қылмыс құрамы ¦ғымынан ешбiр ерекшеленбейдi. Ал егер де айыптаудың “заңи
тұжырымдамасы” қылмыстың нақты бiр түрiне сәйкес келсе, онда заңда
көзделген осы қылмыс белгiлерiн өзгеше атап, айыптаудың жеке бiр бөлiгi
ретiнде бөлудiң қажетi жоқ. Олар онсыз-ақ “айыптаудың нақты фабуласында”
көрiнiс табады. Ал егер де оларды “айыптаудың нақты фабуласынан” алып
тастап, жеке бiр бөлiкке айналдырсақ, онда бұл белгiлер “айыптаудың нақты
фабуласымен” логикалық, грамматикалық, құрылымдық байланысын жоғалтып,
айыптаудың арнайы құрамдас бөлiгi — қылмыстың сараланауымен қажетсiз
бәсекелестiкке түседi.
Сол себептi, менiң ойымша, айыптаудың екi құрамдас бөлiгi болу керек.
Олар: айыптаудың тұжырымдамасы мен қылмыстың саралануы, яғни бұл қылмыс
үшiн жауаптылық көздейтiн қылмыстық заңның нормасына сiлтеме. Осы құрамдас
бөлiктер айыптауға арналған барлық құжаттарда аталуға тиiс.
Әдебиеттерде, сондай-ақ, “айыптаудың құрамдас бөлiгi ретiнде одан
туындайтын әр түрлі талаптар (сотқа беру, соттау, жазалау шарасын қолдану
және т.с.с. туралы талаптар) танылады” деген пiкiрлер кездеседi. Менiң
ойымша, бұл пiкiрдiң мәнi жоқ, өйткенi зардаптарды негiзбен араластыруға
болмағандықтан, айыптауды одан туындайтын жазалаумен араластыруға болмайды.
Сондай-ақ, талапты айыптаудың бөлiгi ретiнде санау логикалық тұрғыдан дұрыс
емес.
Айыптаудың бөлiгi ретiнде белгiлi бiр дербес, жазбаша немесе ауызша
дараланған жағдаятты ұғыну керек.
Ал айыптау көрiнiс тапқан ешбiр құжатта жоғарыда аталған талап орын
алмаған.
Осыған байланысты заңда ешбiр норма көзделмеген. Талап - ол азаматтық
талаптың элементi және айыптауды қылмыстық талап деп санауға жол бермейтiн
ерекше белгi болып табылады. Талап айыптаудың емес, сот талқысында
айыптаушымен жүзеге асырылатын айыптау қызметiнiң бөлiгi, пәнi бола алады.
“Айыптау— тек қана айыптау қызметi пәнiнiң бiр бөлiгi”[5].
Ал кейбiр ғалымдар айыптаудың дербес бөлiгi ретiнде қылмыстың
субъектiсiн, жеке тұлғаны таниды.
Бұл көзқарасқа, менiң ойымша дұрыс және негiздi Ф.Н.Фаткуллин қарсы
шықты. Оның ойынша, “қылмыстың субъектiсiн айыптаудың бөлiгi, құрамдас
бөлiгi ретiнде санауға болмайды. Субъект өз-өзiмен, айыптаудың өзге
элементтерiмен байланысты болмай қылмыстық жауаптылықтың негiздемесi бола
алмайды.”[6] Алайда оны мүлдем айыптаудан алып тастауға болмайды. Төменде
айыптаудың тапсырмасын толығырақ қарастырғанда, айыпталушы және ол туралы
қылмыстық құқықтық маңызы бар мәлiметтер айыптау тұжырымдамасының
элементтерi болып табылады. Себебi, айыпталушы — қылмыс құрамының мiндеттi
жағы — субъектiсiнiң нақты көрiнiсi. Қылмыс субъектiсi болмаса, қылмыс
болмайды дегендей, нақты бiр тұлғасыз айыптаудың болуы мүмкiн еместiгi
анық. Айыптау тек нақты бiр адамға қатысты орын алады. Сол себептi, оған
қатысты барлық қажеттi мәлiметтер айыптауға енуге тиiс.
2.2. Айыптаудың тұжырымдамасы — қылмыстық процестегi
айыптаудың құрамдас бөлiгi ретiнде.
Қазiр қолданылып жүрген қылмыстық iс жүргiзу заңнамасында қылмыстық
процестегi айыптаудың құрамдас бөлiктерiнiң бiрыңғай атауы көрсетiлмеген.
Қылмыстық iс жүргiзу құқығының теориясында “айыптаудың тұжырымдамасы” деп
аталатын бөлiк үкiмде көрiнiс тапқанда, ҚР Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң
379 бабының 1 тармағына сәйкес “...қылмыстық әрекеттiң сипаттамасы” деп
аталады.
Дегенмен, “айыптау тұжырымдамасы” деген сөз тiркесi ҚР Жоғарғы Сотының
нормативтiк қаулыларында жиi кездеседi. Осылайша, ҚР Жоғарғы Сотының 2002
жылдың 15 тамыз күнi қабылдаған №19 “Сот үкiмi туралы” нормативтiк
Қаулысында былай делiнген: “‡кiмде қылмыстың мәнiн анықтайтын iстiң барлық
мән — жайларын көрсете отырып, айыптаудың нақты тұжырымдамасы” көрiнiс
табуы керек.
Сол себептi, менiң ойымша, қылмыстық процестегi айыптаудың құрамдас
бөлiгiн “қылмыстық әрекеттiң сипаттамасы” деп атаудан гөрi, “айыптау
тұжырымдамасы” деген терминдi қолдану анағұрлым тиiмдi болады.
Айыптаудың тұжырымдамасының мазмұны нақты бiр қылмыстың белгiлерi
көрiнiс тапқан элементтер жиынтығынан тұрады.
Ал айыптаудың тұжырымдамасының құрылымы дегенiмiз ол аталған
элементтердiң айыптау тұжырымдамасында көрiнiс табу жүйесi.
Айыптаудың тұжырымдамасының мазмұны мен құрылымын дұрыс түсiнудiң
теориялық және тәжiрибелiк маңызы зор. Бұл ұғымдар, ең алдымен, қылмыстық
iс жүргiзуде орын алған негiзгi жағдаяттарды түсiну мен бiр-бiрiнен
ажыратуға қажет. Мысалы, iстiң мән-жайын жан-жақты, толық және объективтi
зерттеу қағидасын оған мүлдем қарама-қарсы, үкiмiнiң күшiн жоюдың негiздерi
болып табылатын бiржақтылық, толық еместiк және объективсiздiк сияқты
ұғымдардан ажырату кезiнде қажет.
Айыптау тұжырымдамасының мазмұны мен құрылымы теория жағынан неғұрлым
түпкiлiктi зерттелсе, тергеудi жоспарлау мәселесi соғұрлым нәтижелi
шешiледi. Өйткенi, ол iс бойынша өндiрiстiң бастапқы кезеңiнде қылмыстың
нақты осы құрамын сипаттайтын мән-жайларды анықтауға көмектеседi.
Айыптаудың тұжырымдамасының мазмұны тергелiп жатқан қылмыстың
мазмұнымен тiкелей байланыста қарастырылады. Өйткенi, ол қылмыстың
саралануына, сондай-ақ жазаны тағайындау, өтеу және тағы сол сияқты
мәселелердi шешуге едәуiр дәрежеде көмектеседi.
Айыптау тұжырымдамасының мазмұнын ашу айыптауды өзгерту, сондай-ақ
айыпталушы ретiнде жауапқа тарту, айыптау қорытындысы және үкім сияқты
негiзгi қылмыстық-iс жүргiзушiлiк актiлердiң мазмұнына қатысты мәселелердi
шешу барысында қажет.
Айыптаудың тұжырымдамасын құрайтын бiрқатар элементтердi, жағдаяттарды
анықтау үкiм және өзге де құжаттарда ненi негiздеу керек деген сұраққа
жауап бергенде, едәуiр дәрежеде көмек көрсетедi.
Айыптаудың тұжырымдамасы ол көрiнiс табуы мiндеттi барлық құжаттарда
өзiнiң мәнi, мазмұны және негiзгi мәлiметтердiң жиынтығы бойынша бiрдей
болуы керек. Бұл тезис өзiнiң нысаны, маңызы бойынша әр түрлі құжаттарда
сол бiр-ақ қылмыстың көрiнiс табу қажеттiлiгiне негiзделедi. Сонымен бiрге,
ҚР Қылмыстық iс жүргiзу Кодексiнiң 117 бабында iс бойынша анықталуы қажет
мән-жайлардың бiрыңғай тiзiмi көрсетiлген, ал аталған заңның 207, 278, 380
баптарында және сол сияқты бiрқатар баптарда, негiзiнен, айыпталушы ретiнде
жауапқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1-тарау. Қылмыстық процестегі айыптаудың жалпы сипаттамасы.
1.1.Қылмыстық процестегі айыптаудың түсінігі мен мәні.
1.2. Айыптау ең маңызды процессуалдық функциялардың бірі ретінде: оның
пайда болу сәті мен маңызы.
2-тарау. Айыптаудың құрамдас бөліктері.
2.1. Айыптаудың құрамдас бөліктері: түсінігі мен маңызы.
2. Айыптаудың тұжырымдамасы — қылмыстық процестегі
айыптаудың құрамдас бөлігі ретінде.
2.3. Қылмысты саралау қылмыстық процестегі айыптаудың құрамдас бөлігі
ретінде.
3-тарау. Қылмыстық процестегі айыптаудың түрлері.
1. Жеке айыптау істері бойынша өндірістің ерекшеліктері.
2. Мемлекеттік айыптаудың ұғымы және мәні.
4-тарау. Мемлекеттік айыптау — іс жүргізушілік функция ретінде.
4.1. Мемлекеттік айыптаудың субьектісі, оның іс жүргізушілік жағдайы.
3.3. Мемлекеттік айыптауды жүзеге асыру.
3.4. Айыптау сөзі.
5-тарау. Прокурордың мемлекеттік айыптаудан бас тартуы.
5.1. Айыптаудан бас тарту ұғымының түсінігі мен маңызы.
5.2. Айыптаудан бас тартудың құқықтық салдары.
ІІІ. Қорытынды бөлім.
ІV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің нақты шағы мен болашағы оның Ата Заңына
байланысты болып келеді. Өйткені, Конституция мемлекеттің құрылымын,
басқару нысанын, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
белгілей отырып, әрбір құқықтық саланың негізгі қайнар көзі болып, барлық
ұлттық заңдарды өзіне бағындырып, мемлекеттің “айнасы” болып табылады.
Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-
тармағында “Қазақстан Ресбупликасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады...” деп жарияланған.
Ал қылмыстық процестің заңдылық принципіне сәйкес сот, прокурор,
тергеуші, анықтау органы және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу
кезінде ҚР Конституциясының талаптарын дәл сақтауға міндетті (ҚР ҚІЖК 10-
бабының 1-тармағы). Сол себепті, заңдылықты, құқықтық тәртіптің кез келген
бұзылуын және қылмыстылықты жоюды қатаң орындауды қамтамасыз етуді ең
маңызды рөл әділ сотқа, қылмыстық сот өндірісіне, полиция органдары
қызметіне және прокуратураға тиесілі болуы керек.
Бұл органдар өз алдына аталған міндетті орындау барысында әр түрлі
құралдарды қолданады. Олардың арасында ең маңызды рөлді айыптау ойнайды.
Сол себепті, айыптаудың маңызын тереңірек қарастырудың маңызы зор.
Ең алдымен, айыптаудың қоғамдық, әлеуметтік маңызы зор, өйткені ол
әлеуметтік қоғамдық санат ретіндегі қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың
құралы болып табылады. Ал қылмыстық жауаптылық — ол қылмыс тұлғасының
әшкерелеуді, сотталуды, жазалауды және соттылықты өтеу міндеті. Мұндай
міндет құқықтық нормалармен анықталады. Сол себепті оның бекіте отырып,
мемлекет өзінің еркін білдіреді. Айыптау қылмыстық жауаптылықты жүзеге
асырудың құралы болғандықтан, ол сонымен бірге саяси, мемлекеттік
міндеттерді орындауға бағытталған әлеуметтік құбылыс болып табылады.
Қылмыстық процестегі айыптаудың әлеуметтік маңызынан басқа, ол
қылмыстық және қылмыстық-іс жүргізушілік міндеттерді шешуде үлкен рөл
ойнайды. Егер де біз қылмыстық жауаптылықты мемлекеттік соттаудың,
жазалаудың және сотталудың жиынтығы ретінде қарастырсақ, онда айыптаудың
аталған элементтердің әрқайсысында айрықша маңызға ие екенін көреміз.
Айыптаудың тұжырымдамасында, ең алдымен, сөгіс (соттау) көрініс табады.
Кінәлі адамға қатысты жазалауды тағайындау мен жүзеге асырғанға дейін
айыптау оған моральды әсер етіп, жасаған қоғамға қауіпті әрекеттің
көлеміне, кінәнің нысаны мен деңгейіне, қылмыспен келтірілген зардаптарға
назар аудартады.
Аталған жағдайларды ресми түрде тұжырымдамасақ, айыпталушы жасаған
қоғамға қауіпті әрекеттің барша ауырлығын көзіне елестетіп, қылмыстың
қауіптілігін бағалай алмайды. Айыптау айыпталушының өз кінәсін түсінуге
ықпал жасай отырып, оның қайта тәрбиеленуінің кепілі болып табылатын өкініш
пен терең ойлануға итермелейді.
Айыптауды көрініс тапқан қылмыстық жауаптылықтың элементі ретіндегі
сөгіс (соттау) айыптаумен танысатын, істі талқылау барысында соттың мәжіліс
залында барша қауымға профилактикалық, тәрбиелеуші әсер етеді.
Айыптаудың тәрбиелеуші әсері, ең алдымен, кінәға тағылған фактілерді
заңды, нақты тұжырымдау арқылы пайда болады. Сол себепті, заңда айыптау
тұжырымдалатын мазмұны туралы, үкімнің қорытынды бөліктерін ғана емес, оны
түгелдей жария ету қажеттілігі жөніндегі талаптар туралы ережелер
бекітілген.
Айыптаудың тұжырымдамасында көрініс тапқан сөгіс дербес мәнге ие бола
отырып, жазалауды қолдану үшін, жазалау шарасын, оны өтеу мүмкіндіктерімен
режимін анықтау үшін негіз болып танылады. Оған алғышарт ретінде тиісті
айыптаусыз тағайындалған жаза тәрбиелеу міндетін орындай алмайды, өйткені
ол кенеттен, негізсіз, әділетсіз болып көрінеді. Қылмыстық заң қылмыс
жасауға кінәлі адамдарға жаза тағайындағанда, соттың құқықтық сана сезімді
басшылыққа ала отырып жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік деңгейі мен
сипатын, кінәлі адамның тұлғасын және жауаптылықты ауырлататын немесе
жеңілдететін істің мән-жайларын ескеру қажеттілігін бекітеді. Жазаны
тағайындауға қажетті мән-жайлар (мысалы, кінә және т.б.) тек қана
айыптаудың тұжырымдамасында көрініс табуы мүмкін. Сондай-ақ, айыптау
жауапкершіліктен босатудың негізі бола алады.
Сотталған адам жазаны өтегеннен кейін немесе ол тағайындалған мерзімге
дейін босатылғанда да айыптау өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтпайды. Бұл
жағдайларда айыптау қылмыстық жауапкершіліктің дербес элементі —
соттылықтың негіздемесі болады. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі курсын
оқығанда, біз соттылықты бірқатар құқықтық салдар туғызатын, адамның
тағдырын бұзатын факті ретінде қарастырғанбыз. Көптеген қылмыстардың
құрамдарына қатысты соттылық саралаушы белгі болып табылады. Қылмыстық
заңда бекітілген жалпы нормалар бойынша соттылық қылмыстық жауаптылықты
ауырлататын белгі болып саналады. Ал ҚР Қылмыстық кодексінің 13-бабында
көзделген қылмыстары үшін соттылық адамды аса қауіпті рецидивист деп тану
үшін негіз болып танылады. Аталған жағдайларды соттылық фактісі жаңадан
жасалған қылмыс үшін жаңа айыптауға енгізіледі. Онда соттылық өзінің мәні
бойынша көрсетіледі, яғни кім, қашан, қандай қылымыс үшін, қандай соттың
үкімімен соттауды, жазалаудың қандай шарасы қолданылғандығы туралы қысқа да
нұсқа көрсетілуге тиіс.
ҚР Қылмыстық кодексінің 13-бабына сәйкес соттылық екі жағдаймен
байланысты. Олар: жазаны тағайындау және оны өтеу фактісі. Сол себепті сот
үкімінде тұжырымдалған болсын болмасын, кез келген айыптау соттылықты
тудырмайды.
Жазалаудың негізі ғана емес, сонымен бірге қылмыспен келтірілген
материалдық залалдың орнын толтырудың негізі ретінде де айыптаудың маңызы
зор. Онда айыпталушының жасаған әрекеті мен осы әрекетпен келтірілген
белгілі бір зиян мөлшері көрсетіледі. Сол себепті, айыптаудан қойылған
азаматтық талаптың немесе соттың өзінің бастамашылығымен қабылданған
материалдық залалдың орнын толтыру туралы тиісті шешімнің негіздемесін
анықтауға болады. Өйткені, азаматтық талапты немесе қылмыстық істегі
материалдық залалдың орнын толтыру туралы мәселені қарастырған кезде сот
үкімнен басқа ерекше іс жүргізушілік акт қабылдамайды. Осылайша, айыптау
азаматтық талаптың негіздемесі мен пәні бола отырып, қылмыстан зардап
шеккен азаматтардың мүдделерін қорғауда маңызды рөл атқарады.
Бұдан басқа айыптаудың іс жүргізушілік маңызы да бар. Ол іс
жүргізушілік теоретикалық мәселелермен тәжірибелік міндеттерді орындаудың
негіздемесі ретінде қарастырыла алады. Айыптауды ата заманнан ең маңызды
ұғымдардың бірі ретінде санап, (күрделі сот механизмін қозғалысқа
келтіретін двигатель, қозғаушы күш, серпін, рычаг( сияқты бейнелеген.
Шынымен-ақ, көптеген іс жүргізушілік институттар, ұғымдар қалай маңызды
болмасын, олардығ негізінде айыптау жатыр және олар ақыры, айыптауды
қалыптастыруға немес ол заңға сәйкес келмеген жағдайда оны “сөндіруге”
бағытталады.
Жоғарыда айтылғанды растау үшін айыптаудың қылмыстық процестің
міндеттерімен, қағидаларымен, іс жүргізушілік функциялармен және оларды
жүзеге асыратын субъектілермен, дәлелдемелермен, іс жүргізушілік мәжбүрлеу
шараларымен және өзге де көптеген жағдайлармен байланысын келтіруге болады.
Егер қылмыстық процестің айыптауға қатысты қағидаларын талдасақ, онда
олардың кейбіреулерінің (заңдылық, жариялылық) айыптауға соншама жақын
екендігін көре отырып, олар айыптаудың қағидалары деп атағым келеді. Ал
басқалары айыптауға тікелей байланысты болып келеді. Мысалы, айыпталушыға
қорғануға құқығын қамтамасыз ету қағидасы қорғау деген ұғымның өзін
айыптауға қарама-қарасы ұғым ретінде қарастыруға нұсқау береді. Егер
айыптау белгілі бір пайымдау болса, онда қорғауды да айыптауға қарсы
бағытталған пайымдау ретінде қарастыруға болады. Егер айыптау қызметі
айыптауды тұжырымдау, дәлелдеу бойынша әрекеттердің жиынтығы болса, онда
қорғау қызметі айыптау қызметіне қарама-қарсы қойылған процессуалдық
әрекеттердің жиынтығы болып табылады, яғни айыптау қорғауға өмір береді.
Айыптау пайда болып тамыр жайғанда ғана, қорғау мен қорғау қызметі
қалыптасып жүзеге асырылады. Қорғаудың көлемі қорғау қызметінің
интенсивтілігі айыптауға қатысты өлшенеді. Айыптауды қысқарту қорғаудың
қажетсіздігіне алып келеді. Өз алдына, қорғау да айыптауға белгілі бір
дәрежеде ықпал жасайды. Өйткені, айыптау (оның тұжырымдамасы мен саралануы)
барлық мүмкін қарсылықтар, осал жерлер, айыпталушы мен оның қорғаушысы
ұсынуы мүмкін контрайыптау ескерілген жағдайда ғана толық және негізделген
болып саналады. Айыптаудың субъектісі айыптауға қарсы барлық аргументтерді
ескеріп, оларды айыптауды жоққа шығару немесе өзгерту мүмкіндігі туралы
күдік ретінде қалдырмай, уақытында жоюға міндетті. Дұрыс емес, шешілмеген
күдіктерді өзгеріссіз қалдыру қорғау позициясының пайдасына талқылануы
мүмкін. Сол себепті, қылмыстық процестегі айыптаудың ұғымын, белгілерін
тиянақты зерттеу болашақта көптеген қателіктерден сақтап қалады.
Айыптау іс жүргізушілік функцияларын, ең алдымен, айыптау, қорғау және
істі шешу функцияларын ғылыми түрде талқылау және оларды тәжірибеде жүзеге
асыруда өз әсерін тигізеді.
Осылайша, қылмыстық процестегі айыптаудың міндеттері туралы мәселе
қылмыстық іс жүргізу теориясымен тергеу, прокуратура, сот органдарының
тәжірибелік жұмысы үшін зор маңызы бар көкейтесті проблемалардың бірі болып
табылады.
1 тарау. Қылмыстық процестегі айыптаудың жалпы сипаттамасы.
1.1. Қылмыстық процестегі айыптаудың түсінігі мен мәні
Айыптау - ең көне және маңызды процессуалдық құбылыстардың бірі.
Қылмыстық сот өндірісінде белгілі бір адамның тыйым салынған қылмыстық
әрекетті жасаудағы кінәсі туралы соттау қажет болғандықтан, айыптау
қылмыстық сот өндірісінің қалыптасуына едәуір ықпал жасағандығы анық.
Сол себепті қылмыстық сот өндірісінің теориясы мен тәжірибесі үшін
айыптау ұғымының ерекше мәні бар. Бұл жерде оны көптеген мәселелерді
шешуге ат салысатын негізгі және маңызды процессуалдық санаттардың бірі
ретінде қарастыру қажеттігін ескерсек, бұл ұғымды дұрыс түсінудің маңызы
зор.
“Айыптау” ұғымының логикалық мәні, ең алдымен, белгілі бір әрекетті
білдіреді. Этимологиялық көзқарас бойынша айыптау дегеніміз өзге тұлғаға
қатысты белгілі бір әрекеттер жасау, қоғамда қалыптасқан жүріс – тұрыс
нормаларын бұзғандағы оның кінәсін дәлелдеу және оны тыйым салынған
әрекетті жасады деп айып тағу.
Ал қылмыстық сот өндірісінде қоғамға қарсы әрекет ретінде әрдайым
қылмыс қарастырылғандықтан, мұнда айыптау ретінде , ең алдымен, тұлғаның
қылмыстық әрекетті жасады деп әшкерелеуге, оның қылмыстық жауапкершілігін
негіздеуге бағытталған және заңға негізделген процессуалдық әрекетті
айтамыз.
Процессуалдық әдебиеттерде бұл анықтама процессуалдық мағынадағы айыптау
немесе айыптау функциясына қатысты қолданылады. Себебі, оның мазмұнын
айыптау сипатындағы өзара байланысты әрекеттердің жиынтығы құрайды.
Айыптау процессуалдық функция және қылмыстық – процессуалдық қызметтің
бір түрі ретінде айыптау пәнімен, яғни жүргізіліп отырған қылмыстық
процестің себебі болып табылатын қылмыстық жазаланатын әрекеттердің
материалдық – құқықтық көрінісімен өте тығыз байланысты.
Ал материалдық – құқықтық мағынадағы айыптау дегеніміз қылмыстық
жауаптылықтың, сондай – ақ белгілі бір тұлға жасаған қылмыс құрамының
процессуалдық көрінісі.
Айыптау қылмыстың барлық міндетті белгілерін, ҚР Қылмыстық кодексінің
Ерекше бөлімінің тиісті бабының диспозициясында көзделген барлық
элементтерін қамтиды. Айыптау процессуалдық құжаттарда көрініс тауып,
айыптау тезисін негіздеуге, тексеруге, нақтылауға бағытталған қылмыстық –
процессуалдық қызмет сатылап дамитын платформа қызметін атқарады.
Мүмкін осы себептен де шығар, көптеген процессуалист ғалымдар
материалдық – құқықтық мағынадағы айыптау ретінде айыптау тезисін,
айыпталушының қылмыс жасағандағы кінәсі туралы пайымдауды айтады.
Дегенмен, менің ойымша, мұндай анықтама толық еместен бұрын, нақты
емес. Себебі, қазір қолданылып жүрген қылмыстық іс жүргізу заңнамасында
айып тағу, оны өзгерту, сотта шешу, сондай- ақ оны дәлелденген деп тану
туралы сөз қозғалғанда, біреудің өзге адамның кінәсі туралы субьективтік
пайымдау немесе оның шығарған тезисі туралы айтылып қана қоймай, сонымен
бірге айыпталушының кінәсіне обьективтік теріс фактілер мен қоғамға қауіпті
әрекеттер тағылады, яғни қылмыстық процестегі айыптау бір тұлғаның
субьективтік пайымдауы бойынша ғана емес, сонымен қатар заңда бекітілген
тәртіппен тексерілген фактілер бойынша қалыптасады.
Айыптауды материалдық – құқықтық және процессуалдық – құқықтық
(формальді) мағыналарда түсіндіру ерте заманнан қалыптасқан.
1927 жылы Н.Н. Полянский айыптауды “қылмыстық талап” деп танып, оның
материалдық – құқықтық және формальді мағыналарда қарастырады. Материалдық
– құқықтық мағынадағы айыптау деп ол “сот функциясынан ажыратылмаған,
ерекше өкілеттігі бар органсыз жүзеге асырылмайтын айыптауды” айтады. Бұл
анықтамаға сәйкес айыптау дегеніміз жүзеге асырылатын органдарға байланысты
түрлерге бөлінетін қызмет, функция.
Кейін 1960 жылы Н.Н. Полянский айыптауды материалдық – құқықтық және
процессуалдық – құқықтық ( “формальді” деген ұғымның орнына ) мағыналарда
қарастырып, “материалдық – құқықтық мағынадағы қылмыстық талап дегеніміз
айыпталушымен жауап берілуге тиіс айыптау” деп жаңа түсінік береді. Бұл
жерде, көріп отырғанымыздай, айыптау ретінде функция да емес, қызмет те
емес, белгілі бір талап танылады.
М.С. Строгович те, Н.Н. Полянскийдің пікірін қолдап, айыптауды
аталған екі мағыналарда қарастырады. Оның ойынша, “материалдық – құқықтық
мағынадағы айыптау дегеніміз қылмыс жасаған тұлғаны әшкерелеуге бағытталған
процессуалдық әрекеттердің жиынтығы, яғни ол қылмыстық қудалаудың ұғымымен
пара - пар келеді.
Алдын ала тергеу сатысында материалдық – құқықтық мағынадағы айыптау
орын алады. Бұл сатыдағы айыптайтын және ақтайтын дәлелдемелерді жинау сол
бір органның қолында шоғырланады.”
Көріп отырғанымыздай, М.С. Строгович 1927 жылы Н.Н. Полянский берген
анықтамадан өзгеше анықтама беріп, материалдық – құқықтық мағынадағы
айыптауды сотпен емес, тергеушімен жүзеге асырылатын қызмет деп
сипаттаған.
Аталған еңбектерде “материалдық – құқықтық мағынадағы айыптау” ұғымы
алуан түрлі тұжырымдалады. Дегенмен, уақыт өте келе, көптеген ғалымдар
одан бас тартады. Айталық, М.С. Строгович 1958, 1968 жылдары шыққан “Курс
советского уголовного процесса” атты еңбектерінде “айыптау” ұғымын
қарастырғанда, оны аталған мағыналарға бөлмейді.
Менің ойымша, қазіргі кезде айыптау ретінде нақты бір тұлғаның қылмыс
жасағандығы туралы оған өкілеттігі бар органның пайымдауы танылған
жағдайдың өзінде оны материалдық – құқықтық немесе қылмыстық – құқықтық
деп ажыратудың тәжірибелік маңызы жоқ. Өйткені, белгілі бір ұғымды,
жағдаятты материалдық – құқықтық немесе процессуалдық деп атау бұл ұғымның
материалдық немесе процессуалдық құқықтың белгілі бір жағдаятын
білдіретіндігіне негізделеді. Ал егер айыптау қылмыстық – құқықтық мәнге
иеленетін болса, онда ол, сәйкесінше, қылмыстық құқықтың институты болып,
қылмыстық заңмен реттелуі керек. Алайда, құқықтың бұл саласында айыптауға
арналған бірде – бір норманың жоқ екендігі баршамызға мәлім.
Әрине, қылмыстық – құқықтық және қылмыстық – процессуалдық ұғымдардың,
институттардың байланысы зор, дегенмен олар бір – біріне араласпауы қажет.
Айыптау, оны тұжырымдау, растау және өзгерту мәселелері қылмыстық ізге
түсу (айыптау), қылмыстық жауаптылық және қылмыс құрамының байланысы
туралы нормалары орын алған қылмыстық – процессуалдық заңмен тиянақты
түрде реттеледі. Бұл жерде айыптау “қылмыс”, “қылмыстық жауаптылық” деген
ұғымдарға теңестірілмегендіктен, ол әрқашан да қылмыстық – процессуалдық
ұғым болып табылады.
Осылайша, айыптауды материалдық – құқықтық мағынада бөліп қарастырудың
қажеті болмағандықтан, оны процессуалдық – құқықтық мағынада қарастыру
қажеттілігі де туындамайды.
Бұл жағдай Н.Н. Полянскийдің кейінгі жылдары шыққан еңбектерінде
байқалады. Оның ойынша, процессуалдық – құқықтық мағынадағы “қылмыстық
талап” ретінде айыпталушыны кінәлі деп тану туралы сотқа берілген талап
танылады.
Бұл көзқарасты автордың жоғарыда келтірілген пікірмен салыстырсақ, оның
“формальді” деген сөзін “процессуалдық” деген сөзбен алмастырып қана
қоймай, сонымен бірге мазмұны жағынан да елеулі түрде өзгеріске
ұшыратқаны анық.
Ал М.А. Чельцовтың пікірі бойынша “процессуалдық – құқықтық мағынадағы
айыптау дегеніміз белгілі бір тұлғаның қылмыс жасағандағы кінәлілігін
және қылмыстық жауаптылығын анықтауға бағытталған айыптау қызметі.”
Бұл пікірді Ф.Н. Фаткуллин, А.Л.Ривлин, С.А. Альперт деген ғалымдар
қолдап, айыптау қылмыстық процестің көптеген сатыларында көрініс табады деп
өз еңбектерінде атап көрсетеді.
Кейін М. А. Чельцов “процессуалдық – құқықтық мағынадағы айыптау”
терминін қолданбай, айыптау ретінде “сотта айыптауды қолдау бойынша
айыптау қызметін” атайды.
Осылайша, “процессуалдық мағынадағы айыптау” ұғымын қолданған, оған
түсінік берген авторлардың пікірлеріне қысқаша талдау жасау нәтижесінде
менің олардың айыптаудың мазмұны жағынан да, оның қылмыстық процестің
сатыларында орын алу мәселесі жағынан да бір пікірге келмейтініне көзім
жетті. Бұл жағдай тағы да айыптауды материалдық – құқықтық және
процессуалдық – құқықтық мағыналарда бөліп қарастырудың дұрыстығына және
қажеттілігіне күмән туғызады, себебі оның не теоретикалық негізі, не
тәжірибелік маңызы жоқ.
Арнайы әдебиеттерде айыптауды материалдық – құқықтық және
процессуалдық – құқықтық мағыналарда талқылаумен қатар өзге де
мағыналарда түсіндіру орын алған.
Мысалы, М.С.Строгович өзінің кейінгі еңбектерінде қылмыстық процестегі
айыптаудың материалдық – құқықтық және формальді (процессуалдық –
құқықтық) мағыналарын қолданбай, оның келесі төрт мағыналарын атап
көрсетеді:
Біріншісі- “қылмыстық қудалау” деп аталған қылмыстық – процессуалдық
функция ретіндегі айыптау, яғни қылмыстық жауапкершілікке тартылған
тұлғаны қылмыс жасады деп әшкерелеуге және оған қатысты тиісті жазалау
шараларының қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған процессуалдық
әрекеттердің жиынтығы.
Екіншісі – сотқа тарап ретінде қатысатын айыптаушының қызметі.
‡шіншісі – айыптау пәні, айыптау мазмұны, дәлірек айтсақ, айыпталушының
қылмыс жасағандағы кінәлілігі туралы пайымдау, айыптау тезисі.
Төртіншісі – айыптау тарабы, сотқа қатысқан айыптаушының атауы.”
Ал П.С. Элькиндтің айтуынша, “әдебиеттерде айыптаудың алуан түрлі
түсінігі беріледі, оның ішінде айыптау процессуалдық қызмет ретінде,
айыптаушының соттағы қызметі ретінде, айыптау тезисі немесе кінә туралы
пайымдау ретінде. Дегенмен, мен айыптау ретінде мынадай ұғымдарды
түсінемін: кінәлі адамның кінәсіне тағылған мән – жайлардың мазмұны;
белгілі бір тұлғаға қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы қаулыны беру
актісінің өзі; айыпталушының сотта қолдаған айыптау тезисі және іс бойынша
шешімнің тұжырымдамасы.” Қылмыстық процестегі айыптауды осылайша
түсіндіріп, ол мынадай қорытындыға келеді: “Аталған барлық жағдайларда сөз
бір – ақ біртұтас айыптау институтының түрлі жақтары жайында қозғалған”.
Ал П.М. Давыдов айыптауды “анықтау органы, тергеуші, прокурор, судья
немесе соттың белгілі бір тұлғаның қылмыс жасағандығы туралы дәлелденген,
процессуалдық құжатта бекітілген және қылмыстық жауаптылықты жүзеге
асыруға бағытталған пайымдауы” деп сипаттайды. Осыған байланысты ол
айыптаудың мынадай белгілерін атап көрсетеді:
1- айыптау айыпталушының кінәсіне тағылған қылмыстың мән – жайларын
сипаттайтын анықтау органы, тергеуші, прокурор, судья немесе
соттың пайымдауы болып табылады.
2- мұндай пайымдау ақиқатты, дәлелденген болып, заңның өзге де
талаптарына сәйкес болуы керек.
3- айыптаудың мақсаты болып жазалау мен соттаудың негізі бола алатын,
сөгіс нысанында көрініс табатын қылмыстық жауапкершілікті жүзеге
асыру табылады.
Ал кейбір процессуалист - ғалымдар айыптау ретінде айыптау көрініс
тапқан процессуалдық құжатты (айыптау қорытындысы, жәбірленушінің арызы)
немесе процессуалдық қатынасты атайды.
Жоғарыда келтірілген көптеген авторлардың пікірлерін зерделесек, онда
қылмыстық процестегі айыптау ретінде пайымдау, тезис, айыптау
қызметінің пәні, мазмұны және белгілі бір тұлғаның кінәсіне тағылған
әрекеттің мәні сипатталатын тұжырымдалған жағдаяттар айтылған.
Қылмыстық процестегі айыптаудың мұндай алуан түрлі анықтамасы тәжірибеде
бірқатар қиыншылықтарға алып келетіні сөзсіз.
Сол себепті мұндай келеңсіз жағдайлардың алдын алу үшін қылмыстық
процестегі айыптаудың бірыңғай мағынасы қолданылуы тиіс. Оның негізі
болып, әрине, заң табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7 бабының 13
тармақшасына сәйкес “қылмыстық ізге түсу (айыптау) дегеніміз қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамда, соңғысының қылмыс
жасаудағы кінәлілігін анықтау мақсатында, сондай – ақ мұндай адамға
жаза немесе өзге де қылмыстық – құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды
қамтамасыз ету үшін айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі ”.
Мұндағы айыптау тарабы дегеніміз ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7
бабының 12 тармақшасына сәйкес қылмыстық ізге түсу органдары, сондай – ақ
жәбірленуші (жеке айыптаушы) , азаматтық талапкер , олардың заңды өкілдері
мен өкілдері.
Қылмыстық процессуалдық заң қылмыстық ізге түсу органдарына прокурорды
(мемлекеттік айыптаушы), тергеушіні, анықтау органы және анықтаушыны
жатқызады.
Көріп отырғанымыздай, қолданылып жүрген заңнамада “қылмыстық ізге
түсу” мен “айыптау” ұғымдары пара – пар берілген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37 бабының 1
тармағына сәйкес айыптау мынадай жағдайларда орын алмауы керек:
1) қылмыс оқиғасының болмауы;
2) әрекетте қылмыс құрамының болмауы;
3) егер ол жасаған әрекет үшін жаза қолдануды жойса, рақымшылық ету
актісінің салдары;
4) мерзімнің ескіруіне байланысты;
5) қылмыстық ізге түсу жеке және жеке – жариялы түрде жүзеге
асырылатын қылмыстар туралы істер бойынша жәбірленуші шағымының
болмауы;
6) жеке айыптаушының айыптаудан бас тартуы;
7) өзі туралы белгілі бір айыптау бойынша соттың заңды күшіне
енген үкімі немесе қылмыстық ізге түсудің мүмкін еместігін
белгілейтін соттың күшін жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;
8) белгілі бір айыптау бойынша қылмыстық ізге түсу органының
қылмыстық ізге түсуден бас тарту туралы күшін жоймаған қаулысы
бар адамға қатысты;
9) қылмыстық іс қозғау оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану үшін қажет жағдайларды қоспағанда, қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекетті есі кіресілі – шығасылы жағдайда
жасаған адамға қатысты;
10)әрекет жасаған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық
жүктеу мүмкін болатын жасқа толмаған адамға қатысты;
11) іс бойынша іс жүргізу қайтыс болған адамды ақтау немесе істі
басқа адамдарға қатысты тергеу үшін қажетті жағдайларды
қоспағанда, қайтыс болған адамға қатысты;
12. 12) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ережелеріне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жататын адамға
қатысты.
13. Осы аталған мән – жайларды байқаған сот қылмыстық істі қысқарту
туралы мәселені шешуге міндетті.
14. Сондай – ақ, қолданылып жүрген қылмыстық процессуалдық заңнамада
айыптауды жүзеге асырмауға мүмкіндік беретін мән – жайлар көзделген.
Осылайша, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38 бабында бекітілген
нормаға сәйкес сот, прокурор, сондай – ақ прокурордың келісімімен
тергеуші немесе анықтау органы тиісті жағдаяттар болған кезде
жәбірленушінің сезіктімен немесе айыпталушымен ымыраласуына байланысты,
сондай – ақ ҚР Қылмыстық кодексінде көзделген ақтамайтын өзге де
жағдаяттар бойынша адамды қылмыстық жауаптылықтан босата отырып,
қылмыстық істі қысқартуға құқылы. Мұндай жағдайларда сот қылмыстық
жауаптылықтан босата отырып, айыптау үкімін де шығаруға құқылы. Ал егер
сезікті, айыпталушы немесе жәбірленуші қылмыстық істің қысқартылуына
қарсылық білдірсе, онда оған жол берілмейді. Бұл жағдайда іс бойынша іс
жүргізу әдеттегі тәртіппен жалғастырылады.
15. Айыптауды жүзеге асырмауға мүмкіндік беретін мән – жайлар сотта
байқалған жағдайда мемлекеттік айыптаушы айыпталушыны айыптаудан бас
тартуы туралы мәлімдеуге құқылы. Мемлекеттік айыптаушы мәлімдеген
айыптаудан бас тарту жеке айыптаушыға қылмыстық істің материалдарын
пайдалана отырып, айыпталушыны айыптауды жалғастыруына кедергі
келтірмейді.
16. Қылмыстық іс қысқартылғанға дейін айыпталушыға немесе сезіктіге істі
қысқартудың негізі мен осы негіз бойынша оны қысқартуға қарсылық
білдіру құқығы түсіндірілуге тиіс.
17. Қылмыстық істің қысқартылғандығы туралы, сондай – ақ жәбірленушіге
хабарлануы тиіс. Ал ол, өз алдына, қылмыстық процесті жүргізуші
органның қаулысына жоғары тұрған сотқа немесе жоғары тұрған прокурорға
шағымдануға құқылы.
2. Айыптау маңызды процессуалдық функциялардың
бірі ретінде: оның пайда болу сәті мен маңызы.
Материалдық – құқықтық және процессуалдық – құқықтық
мағыналардағы айыптаудың өзара байланысын анықтау айыптау функциясының
пайда болу сәтін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылған мән – жайларды ескерсек, бұл функция
процесте тиісті тәртіппен қалыптасқан айыптау пәні, яғни қылмыс жасады
деп айып тағылған тұлғаға, осы қылмыс жасалынған мән – жайлар, сондай –
ақ бұл әрекетті қылмыс деп қарастыратын қылмыстық заңға нұсқау ең алғаш
рет сөз қозғалғанда пайда болады деп пайымдауымыз шарт. Бұл пікір ақиқатқа
жақын сияқты, себебі ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 206 бабының 1
тармағына сәйкес қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін
жеткілікті дәлелдемелер болған кезде тергеуші адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы дәлелді қаулы шығарады. Осы сәттен бастап қылмыстық
процесс нақты бір адамға – айыпталушыға қарсы жүргізіледі, басқаша
айтсақ, айыптаудың қылмыстық – процессуалдық функциясы жүзеге асырыла
бастайды.
Қылмыстық – процессуалдық әдебиеттерде айыптау
функциясының пайда болу сәтіне байланысты өзге де пікірлер орын алған.
Айталық, кең таралған бір пікір бойынша “айыптау тек қана сот талқысында,
яғни айыпталушыны сотқа беру туралы қаулы шығарылған кезден бастап
қалыптасады және жүзеге асырылады. Ал алдын – ала тергеуде айыптаудың
болуы мүмкін емес, себебі тергеушінің қызметі қылмыстық процестің сотқа
дейінгі сатыларына тиісті тек жалғыз қылмыстарды ашу, істерді тергеу
функциясын ғана жүзеге асыру болып табылады.”
Мен мұндай пікірмен келісе алмаймын. Себебі, сотқа дейін
жиналған және жүйеленген қылмыстық іс материалдарын зерделеу нәтижесінде
сот талқысында алдын – ала ойланылған жүріс – тұрыс бағытын ұстанатын
прокурор мен қорғаушыға қарағанда, тергеуші іс бойынша өндіріске зерттеу
ретінде кіріседі, яғни ол алдын – ала өзінің алдына белгілі бір тұлғаны
айыптау немесе қорғау мақсатын қоймайды, ол қылмыс жасаудың барлық мән –
жайларын түпкілікті зерттеп, анықтайды. ҚР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 24 бабына сәйкес істің мән – жайларын толық, жан – жақты және
объективті зерттеу – ол ақиқатты танудың әдісі ретінде тең дәрежеде
тергеушіге де, сотқа да тән болып келеді.
“Қылмыстық – процессуалдық қызмет 3 негізгі қылмыстық –
процессуалдық функциялардың – айыптау , қорғау және істі шешу
функцияларының тығыз және өзара байланыстылығымен сипатталады.” Бұл
функциялар тергеу жүргізілетін және кейін соттың қарауына берілетін
әрбір қылмыстық істе орын алады. Алдын – ала тергеуде олар бір адамның –
тергеушінің қолында шоғырланып, тәжірибеде қылмыстарды тергеу бойынша
біртұтас, негізінен, ажырамас қызмет болып көрінгенімен, кез – келген
тергеу әрекеті мен оның нәтижелерін айыптау пәніне қатыстылығы жағынан
теория тұрғысынан зерттеу қажеттілігі туындаған жағдайда, олардың
әрқайсысының жеке даралығы айқындалады. Ал істі сотта қарау кезінде бұл
функциялар анағұрлым айқын көрінеді. Өйткені, оларды жүзеге асыру сот
талқысының алуан түрлі қатысушылары арасында нақты бөлінген. Сотта
айыптау функциясының негізгі субьектісі болып прокурор табылады.
Дегенмен, менің ойымша, қылмыстық процестің сотқа дейінгі
сатыларда айыптауды тергеуші жүзеге асырады. ҚР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 64 бабының 3 тармағына сәйкес тергеуші қылмыс оқиғасына,
айыпталушының кінәлілігіне, оның жауаптылық дәрежесі мен сипатына,
сондай – ақ қылмыспен келтірілген зардаптың мөлшері мен сипатына
қатысты барлық мән – жайларды анықтауға міндетті. Тергеушінің осындай
күрделі қызметінде адамның қылмыс жасағандағы кінәлілігін куәландыратын,
оны әшкерелеуге негіз болатын дәлелдемелерді жинауға және тексеруге
бағытталған әрекеттер көлемді орын алады. Тергеушінің қызметінің осы
жағын жақыннан қарағанда, нағыз айыптау функциясының өзі болып табылады.
Өйткені, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 206 бабына сәйкес тергеуші
шығаратын айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулысы айыптау
функциясы көрініс табатын құжаттардың бірі болып табылады. Ал егер біреуге
айып тағылса, онда оны бірнәрседе айыптайтыны, оның кінәлілігін дәлелдейтін
фактілер жиынтығының бар екендігі анық. Бұл фактілерді кім ең алғаш рет
қозғап, олардың негізінде айыптауды тұжырымдап, кінә туралы қорытынды
жасайды? Әрине, тергеуші немесе анықтама жүргізуші тұлға.
Осыған қарамастан, қылмыстық – процессуалдық әдебиеттерде
тергеушінің айыптау функциясын жоққа шығаратын пікірлер де кездеседі.
Осылайша, Р.Д. Рахуновтың көзқарасы бойынша “тергеуші айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы акт шығарғанымен, ол айыптау функциясын жүзеге
асырмайды, өйткені айыптаушы міндетті түрде сот талқысының қатысушысы болуы
керек. ”
Бұл аргументке қарсы В.М. Савицкий мынадай пікір айтады:
“сотта айыптауды қолдайтын тарап ретіндегі айыптаушыны белгілі бір
процессуалдық функцияны жүзеге асыратын қылмыстық – процессуалдық
қызметтің субьектісі ретіндегі айыптаушыдан ажырата білу керек. Әрине,
тергеуші айыптаушы тарап бола алмайды, алайда айыпталушының қылмыс
жасағанын әшкерелейтін дәлелдемелерді жинап, оның кінәлілігіне көзін
жеткізіп, бұл көзқарасын айыптау қорытындысында бекітеді. Тергеуші
ешкімді айыптамайды , ол тек қана істі тергейді деп айту ақиқатқа сай
келмейді. Керісінше, бұл кез тергеудегі тергеушінің айыптау функциясын
“таза күйінде”, яғни негізгі және жалғыз функция ретінде жүзеге асыратын
кезі болып табылады.”
Сондай - ақ, алдын ала тергеуде жүзеге асырылатын айыптау
функциясын жоққа шығару "айыптаусыз қорғау болады" деген қорытындыға алып
келеді. Себебі, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 69 бабының 2
тармағына сәйкес тұлға айыпталушы жағдайында болған сәтте оның заңға
қайшы келмейтін құралдармен және тәсілдермен өзінің құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға және қорғануға деген құқығы пайда болады, сондай ақ
қылмыстық істердің белгілі бір санаттары бойынша қорғаушы өз қызметін
процесте айыпталушы пайда болған кезден бастайды және оның қорғаушы
ретіндегі ең алғаш қызметі - айып тағу кезінде қатысу ( ҚР ҚІЖК 71
бабы).
Бұл нормалар алдын ала тергеуде айыптаусыз қорғаудың
болмайтынын дәлелдейді.
Сонымен бірге, айыпталушы мен оның қорғаушысының әрекеттері
қорғаудың процессуалдық функция ретіндегі негізгі мазмұнын, "жүрегін"
құрайтынын жоққа шығару мүмкін емес. Егер алдын ала тергеуде айыптау
функциясы жоқ болатын болса, онда айыпталушы мен қорғаушының әрекеттері,
олар жүзеге асыратын қорғау функциясы кімге қарсы бағытталған?
Қойылған сұраққа бір - ақ жауап болуы мүмкін: алдын ала
тергеуде қорғау функциясы жүзеге асырылатындықтан, бұл сатыда міндетті
түрде айыптау функциясы да болады.
Алайда тергеуші айыптау функциясын жүзеге асырғанымен, бұл
функция оның қызметінің негізгі және жалғыз мазмұнын құрастырмайды.
Дегенмен, мұндай пікірді И.И. Малхазов ұстанады. Автордың пікірінше,
"тергеушінің заңда көзделген айыпталушыны ақтайтын немесе оның қылмыстық
жауапкершілігін жеңілдететін жағдайларды анықтау, айыпталушыға тағылған
айыптан қорғану мүмкіндігін қамтамасыз ету міндеті айыптау функциясының
өте маңызды, бірақ теріс жағын құрайды."
Автордың пікірінше, айыптаудың "теріс" жағы тек қана
айыптаудан қорғанудан тұруы мүмкін. Алайда егер тергеуші айыптаумен қатар
қорғау функциясын да жүзеге асырмаса, ал соңғысы көптеген істер бойынша
айыпталушының өзімен жүзеге асырылса, онда тергеуші өте ауқымды билікке
иеленіп, тергеу біржақты айыптау сипатына иеленер еді.
Осылайша, айыптау мен қорғау сияқты екі қарама - қарсы
процессуалдық функциялардың ажырамас бірлігі тек алдын ала тергеу ғана
емес, сонымен бірге қылмыстық процестің өзге де сатылардың құрылымын
анықтайтын қылмыстық сот өндірісінің өте маңызды органикалық ерекшелігі
болып табылады.
2 тарау. Айыптаудың құрамдас бөлiктерi.
2.1. Айыптаудың құрамдас бөлiктерi: түсiнiгi мен
маңызы.
Бiрiншi тарауда айыптаудың ұғымын қарастырғанда, бiз ол қандай
бөлiктерге бөлiнедi, бұл бөлiктердiң құрамы қандай, белгiлi бiр құжатта
олар қандай тәртiппен орын алуы тиiс деген сұрақтарға жауап бермеген едiк.
Жоғарыда айыптауды маңызды ғана емес, сонымен бiрге күрделi құбылыс деп
сипатталған едi. Оның күрделiлiгi айыптаудың бiрқатар бөлiктерге
(элементтерге) бөлiнуге байланысты болып келедi. Айыптаудың бөлiктерi
өзiнiң логикалық және құрылымдық дербестiгiмен сипатталады. Олар белгiлi
бiр процестердiң құжатта нақты көрiнiс тауып, элементтер жүйесiнен тұруы
қажет.
Айыптауды бөлiктерге бөлудiң тек қана теориялық ғана емес, сонымен
бiрге тәжiрибелiк маңызы зор.
Құжаттарда нақты, толық көрiнiс тапқан қылмыстық және қылмыстық
процесуалдық заңдарға нақты сәйкес келетiн айыптау ғана заңда көзделген
мiндеттердiң, яғни қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды
әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әдiл сот талқылауы және қылмыстық
заңды дұрыс қолданудың орындалуын қамтамасыз ете алады.
Айыптаудың бөлiктерiн анықтау оның жiктелуiне жағдай жасайды. Ал бұл,
өз алдына, қылмыстық процестердiң түрлi сатыларында адамдарды өзгерту, одан
бас тарту сияқты тәжiрибеде кездесетiн күрделі сұрақтарды шешудiң
заңдылығын қамтамасыз етедi.
Қылмыстық процестегi айыптауды бөлiктерге бөлудiң маңызы зор
болғанымен, қылмыстық- iс жүргiзушiлiк әдебиеттерде айыптаудың құрамдас
бөлiктерi туралы мәселе жеткiлiктi дәрежеде зерттелмеген. Бұл мәселемен
арнайы тек жекелеген авторлар ғана айналысқан.
Осылайша, Ф.Н. Фаткуллин айыптаудың құрылымдық бөлiктерiн “элементтер”
деп атап, оған мынадай анықтама бередi: “процесуалдық мағынадағы
айыптаудың элементтерi деп, әдетте, осы функцияны жүзеге асырудың маңызды
сатыларын, айыпталушының қылмыстық әрекеттi жасағандығын әшкерелеу және
оның қылмыстық жауаптылығын негiздеу бойынша қызметтерiнiң негiзгi сәттерiн
айтамыз”.
Автор көптеген арнаулы әдебиеттер мен нақты бiр қылмыстық iстердi
зерттеу, зерделеу нәтижесiнде кез-келген айыптаудың келесi 3 элементтен
тұратындығын анықтайды :
айыптаудың нақты фабуласы;
оның заңи тұжырымдамасы;
қылмыстың саралануы;
Айыптаудың негiзгi фабуласы — ол айыпталушы жасады деп айып тағылып
отырған әрекеттердiң мазмұны, яғни белгiлi бiр құқықтық белгiлер
анықталатын және соларға қатысты қылмыстық құқықтың нақты қолданылатын
объективтiк шындықтың фактiлерi.
Айыптаудың нақты фабуласының өзi келесi кезеңдерден тұрады:
I. Айыпталушының жасаған қылмыстық әрекетi;
Қарапайым айыптау кезiнде ол жалғыз әрекет немесе әрекетсiздiктен
тұрады. Ал айыпталушының күрделі нақты фабуласында, мысалы, созылмалы
немесе құрамдас қылмыстар кезiнде, ол бiрнеше әрекеттер немесе
әрекетсiздiктерден тұрады;
II. Қылмыстық қол сұғушылықтың пәнi, әдiсi, орны мен уақыты және
жасалған әрекеттерiнiң зиянды зардаптары.
Бұл мән-жайлар кез келген қылмыс бойынша маңызды болғанымен, әрдайым
айыпталушының нақты фабуласының мiндеттi кезеңi болып табылмайды. Олар тек
қана қылмыстардың саралануына ықпал еткен жағдайда ғана осындай қасиетке ие
болады.
III. Нақты бiр қылмыстық әрекеттi айыпталушының жасау фактiсi;
IV. Қылмыстық жауапты тұлғалардың өзiнiң iс-әрекетiне немесе
әрекетсiздiгiне психикалық ой-қатынасы көрiнiс тапқан мән-жайлар мен
олардың салдары;
Аталған екi жағдай айыпталушының нақты фабуласының мiндеттi
элементтерi болып табылады. Себебi, айыптау нақты бiр тұлғаға қатысты және
оның қылмыстық әрекеттi жасауындағы кiнәсiне негiзделiп қалыптасады.
Кiнә қылмыс құрамының субъективтiк жағына енгенiмен, ол объективтiк
фактiлерде көрiнiс табады. Оны әлеуметтiк құбылыс ретiнде айыптаудың
мазмұнына енгiзу Қазақстан Республикасының қылмыстық iс жүргiзу заңнамасына
сәйкес жауаптылыққа тек қана тұлғаның қоғамға қауiптi iс-әрекеттi
қасақана немесе абайсызда жасағанда тартылатындығы туралы нормаға
байланысты.
V. Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар, айыпталушының өткен өмiрiнен
кейбiр фактiлер мен жәбiрленушi жөнiндегi мәлiметтер;
Бұл аталған мән-жайлардың қылмыстық әрекеттi анықтауда маңызы болмаса
және оның сараланушы факторы болып табылмаса, онда олар айыптаудың нақты
фабуласының мiндеттi элементтерi болып табылмайды.
Сондай-ақ айыптаудың нақты фабуласына кейде жауаптылықты жеңiлдететiн
кейбiр мән-жайлар ене алады.
Қылмыстық - процесуалдық әдебиеттерде “айыптаудың нақты фабуласы”
деген терминдi тек қана Ф.Н. Фаткуллин мен В.М. Блинов қолданады деуге
болады.[1] Көптеген авторлар оның орнына “айыптаудың тұжырымдамасы” деген
терминдi қолданады. Мысалы, П.М. Давыдовтың пiкiрiнше, “айыптаудың бұл
бөлiгiн осылайша атауға болмайды, өйткенi “фабула — ол құқықтық ұғымға
қарағанда, тұрмыстық ұғым болып табылады. Оны заңгерлер қолданғанымен, ол
не заңда, не ресми сот тәжiрибесiнде көзделмеген. Сол себептi бұрыннан
белгiлi “айыптаудың тұжырымдамасы” деген терминдi “фабула” деп атаудың
қажетi жоқ. Мұндай алмастыру заңның нақты қолданылуына жәрдемдеспейдi”.[2]
Айыптаудың заңи тұжырымдамасына анықтама бергенде, Ф.Н.Фаткуллин былай
дейдi: “айыптаудың нақты фабуласының шектерi әрбiр нақты жағдайда кез-
келген қылмыстың ұғымына тән қылмыстық белгiлермен анықталады. Бұл белгiлер
бiрiгiп, айыптаудың заңи тұжырымдамасын құрайды. Яғни, қылмыстық процестегi
айыптаудың заңи тұжырымдамасы дегенiмiз тұлғалардың әрекетi немесе
әрекетсiздiгiнде белгiлi бiр қылмыстардың құрамын құрайтын, оның кiнәсiне
тағылған iс бойынша бекiтiлген қоғамдық қауiптi және қылмысқа қайшы
фактiлер”. [3]
Автордың пiкiрiнше, айыптаудың заңи тұжырымдамасының айрықша белгiлерi
заңның өзiнде анықталып, қылмыстың жекелеген құрамдарының шектерiн
көрсетедi. Айыптаудың заңи тұжырымдамасы бiртұтас болып табылып, әрбiр
жекелеген айыптауға емес, қылмыстың нақты бiр құрамына байланысты жеке
сипатқа ие болып келедi. Сол себептi Ф.Н.Фаткуллиннiң пiкiрiнше,
“қылмыстың сол бiр түрi бойынша әр түрлi iстер бойынша айыптаудың заңи
тұжырымдамасы бiрдей болуы керек.”[4]
Дегенмен, мен мұндай пiкiрмен келiсе алмаймын. Өйткенi, мәнi жағынан
белгiлердiң зерделенген, абстрактiлi, заңда көзделген жиынтығы ретiндегi
қылмыс құрамы ¦ғымынан ешбiр ерекшеленбейдi. Ал егер де айыптаудың “заңи
тұжырымдамасы” қылмыстың нақты бiр түрiне сәйкес келсе, онда заңда
көзделген осы қылмыс белгiлерiн өзгеше атап, айыптаудың жеке бiр бөлiгi
ретiнде бөлудiң қажетi жоқ. Олар онсыз-ақ “айыптаудың нақты фабуласында”
көрiнiс табады. Ал егер де оларды “айыптаудың нақты фабуласынан” алып
тастап, жеке бiр бөлiкке айналдырсақ, онда бұл белгiлер “айыптаудың нақты
фабуласымен” логикалық, грамматикалық, құрылымдық байланысын жоғалтып,
айыптаудың арнайы құрамдас бөлiгi — қылмыстың сараланауымен қажетсiз
бәсекелестiкке түседi.
Сол себептi, менiң ойымша, айыптаудың екi құрамдас бөлiгi болу керек.
Олар: айыптаудың тұжырымдамасы мен қылмыстың саралануы, яғни бұл қылмыс
үшiн жауаптылық көздейтiн қылмыстық заңның нормасына сiлтеме. Осы құрамдас
бөлiктер айыптауға арналған барлық құжаттарда аталуға тиiс.
Әдебиеттерде, сондай-ақ, “айыптаудың құрамдас бөлiгi ретiнде одан
туындайтын әр түрлі талаптар (сотқа беру, соттау, жазалау шарасын қолдану
және т.с.с. туралы талаптар) танылады” деген пiкiрлер кездеседi. Менiң
ойымша, бұл пiкiрдiң мәнi жоқ, өйткенi зардаптарды негiзбен араластыруға
болмағандықтан, айыптауды одан туындайтын жазалаумен араластыруға болмайды.
Сондай-ақ, талапты айыптаудың бөлiгi ретiнде санау логикалық тұрғыдан дұрыс
емес.
Айыптаудың бөлiгi ретiнде белгiлi бiр дербес, жазбаша немесе ауызша
дараланған жағдаятты ұғыну керек.
Ал айыптау көрiнiс тапқан ешбiр құжатта жоғарыда аталған талап орын
алмаған.
Осыған байланысты заңда ешбiр норма көзделмеген. Талап - ол азаматтық
талаптың элементi және айыптауды қылмыстық талап деп санауға жол бермейтiн
ерекше белгi болып табылады. Талап айыптаудың емес, сот талқысында
айыптаушымен жүзеге асырылатын айыптау қызметiнiң бөлiгi, пәнi бола алады.
“Айыптау— тек қана айыптау қызметi пәнiнiң бiр бөлiгi”[5].
Ал кейбiр ғалымдар айыптаудың дербес бөлiгi ретiнде қылмыстың
субъектiсiн, жеке тұлғаны таниды.
Бұл көзқарасқа, менiң ойымша дұрыс және негiздi Ф.Н.Фаткуллин қарсы
шықты. Оның ойынша, “қылмыстың субъектiсiн айыптаудың бөлiгi, құрамдас
бөлiгi ретiнде санауға болмайды. Субъект өз-өзiмен, айыптаудың өзге
элементтерiмен байланысты болмай қылмыстық жауаптылықтың негiздемесi бола
алмайды.”[6] Алайда оны мүлдем айыптаудан алып тастауға болмайды. Төменде
айыптаудың тапсырмасын толығырақ қарастырғанда, айыпталушы және ол туралы
қылмыстық құқықтық маңызы бар мәлiметтер айыптау тұжырымдамасының
элементтерi болып табылады. Себебi, айыпталушы — қылмыс құрамының мiндеттi
жағы — субъектiсiнiң нақты көрiнiсi. Қылмыс субъектiсi болмаса, қылмыс
болмайды дегендей, нақты бiр тұлғасыз айыптаудың болуы мүмкiн еместiгi
анық. Айыптау тек нақты бiр адамға қатысты орын алады. Сол себептi, оған
қатысты барлық қажеттi мәлiметтер айыптауға енуге тиiс.
2.2. Айыптаудың тұжырымдамасы — қылмыстық процестегi
айыптаудың құрамдас бөлiгi ретiнде.
Қазiр қолданылып жүрген қылмыстық iс жүргiзу заңнамасында қылмыстық
процестегi айыптаудың құрамдас бөлiктерiнiң бiрыңғай атауы көрсетiлмеген.
Қылмыстық iс жүргiзу құқығының теориясында “айыптаудың тұжырымдамасы” деп
аталатын бөлiк үкiмде көрiнiс тапқанда, ҚР Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң
379 бабының 1 тармағына сәйкес “...қылмыстық әрекеттiң сипаттамасы” деп
аталады.
Дегенмен, “айыптау тұжырымдамасы” деген сөз тiркесi ҚР Жоғарғы Сотының
нормативтiк қаулыларында жиi кездеседi. Осылайша, ҚР Жоғарғы Сотының 2002
жылдың 15 тамыз күнi қабылдаған №19 “Сот үкiмi туралы” нормативтiк
Қаулысында былай делiнген: “‡кiмде қылмыстың мәнiн анықтайтын iстiң барлық
мән — жайларын көрсете отырып, айыптаудың нақты тұжырымдамасы” көрiнiс
табуы керек.
Сол себептi, менiң ойымша, қылмыстық процестегi айыптаудың құрамдас
бөлiгiн “қылмыстық әрекеттiң сипаттамасы” деп атаудан гөрi, “айыптау
тұжырымдамасы” деген терминдi қолдану анағұрлым тиiмдi болады.
Айыптаудың тұжырымдамасының мазмұны нақты бiр қылмыстың белгiлерi
көрiнiс тапқан элементтер жиынтығынан тұрады.
Ал айыптаудың тұжырымдамасының құрылымы дегенiмiз ол аталған
элементтердiң айыптау тұжырымдамасында көрiнiс табу жүйесi.
Айыптаудың тұжырымдамасының мазмұны мен құрылымын дұрыс түсiнудiң
теориялық және тәжiрибелiк маңызы зор. Бұл ұғымдар, ең алдымен, қылмыстық
iс жүргiзуде орын алған негiзгi жағдаяттарды түсiну мен бiр-бiрiнен
ажыратуға қажет. Мысалы, iстiң мән-жайын жан-жақты, толық және объективтi
зерттеу қағидасын оған мүлдем қарама-қарсы, үкiмiнiң күшiн жоюдың негiздерi
болып табылатын бiржақтылық, толық еместiк және объективсiздiк сияқты
ұғымдардан ажырату кезiнде қажет.
Айыптау тұжырымдамасының мазмұны мен құрылымы теория жағынан неғұрлым
түпкiлiктi зерттелсе, тергеудi жоспарлау мәселесi соғұрлым нәтижелi
шешiледi. Өйткенi, ол iс бойынша өндiрiстiң бастапқы кезеңiнде қылмыстың
нақты осы құрамын сипаттайтын мән-жайларды анықтауға көмектеседi.
Айыптаудың тұжырымдамасының мазмұны тергелiп жатқан қылмыстың
мазмұнымен тiкелей байланыста қарастырылады. Өйткенi, ол қылмыстың
саралануына, сондай-ақ жазаны тағайындау, өтеу және тағы сол сияқты
мәселелердi шешуге едәуiр дәрежеде көмектеседi.
Айыптау тұжырымдамасының мазмұнын ашу айыптауды өзгерту, сондай-ақ
айыпталушы ретiнде жауапқа тарту, айыптау қорытындысы және үкім сияқты
негiзгi қылмыстық-iс жүргiзушiлiк актiлердiң мазмұнына қатысты мәселелердi
шешу барысында қажет.
Айыптаудың тұжырымдамасын құрайтын бiрқатар элементтердi, жағдаяттарды
анықтау үкiм және өзге де құжаттарда ненi негiздеу керек деген сұраққа
жауап бергенде, едәуiр дәрежеде көмек көрсетедi.
Айыптаудың тұжырымдамасы ол көрiнiс табуы мiндеттi барлық құжаттарда
өзiнiң мәнi, мазмұны және негiзгi мәлiметтердiң жиынтығы бойынша бiрдей
болуы керек. Бұл тезис өзiнiң нысаны, маңызы бойынша әр түрлі құжаттарда
сол бiр-ақ қылмыстың көрiнiс табу қажеттiлiгiне негiзделедi. Сонымен бiрге,
ҚР Қылмыстық iс жүргiзу Кодексiнiң 117 бабында iс бойынша анықталуы қажет
мән-жайлардың бiрыңғай тiзiмi көрсетiлген, ал аталған заңның 207, 278, 380
баптарында және сол сияқты бiрқатар баптарда, негiзiнен, айыпталушы ретiнде
жауапқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz