Қылмыстардың қайталануы қылмыс құрамының міндетті белгісі ретінде
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .3
1-тарау. Қылмыстардың қайталануының түсінігі мен түрлері
1.1. Қылмыстардың қайталануының қылмыстардың көптілігі жүйесінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Қылмыстардың қайталануының түсінігі және белгілері ... ... .12
1.3. Қылмыстардың қайталануының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2-тарау. Қылмыстарадың қайталануы үшін қылмыстық жауаптылық пен
саралаудың кейбір мәселелері
2.1. Қылмыстардың қайталануы бойынша жауаптылық
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .34
2.2. Қылмыстардың қайталануы және соттылықтың
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 42
2.3. Қылмыстардың қайталануы бойынша саралау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Кіріспе
Қылмыстардың қайталануы қылмыстылықтың аса қауіпті түрі ретінде болған
және де қала беруде. Қылмыстың екінші немесе бірнеше рет орындалуы
қылмыстық-құқықтық шараларға қарамастан,тұлғаның қылмыстық әрекеті тұрақты
талаптануы туралы дәлелдейді.
Елімізде жүргізіліп жатқан қылмыстың алдын алу шаралары, сонымен қоса,
қылмыстардың қайталануы алдын алу шаралары ол үшін қылмыстық жауаптылықты
дифференциацялауды ғана емес, сонымен қатар саяси, экономикалық, әлеуметтік
және өзге де мәселелерді шешуді талап етеді. Қылмыстардың қайталануы алдын
алуға байлаысты шаралардың тиімділігін жоғарлататын ғылыми зерттеулер
жүргізу керек.
Жыл сайын Қазақстан Республикасында барлық алдында сотталған
тұлғалардың саны сотталғандардың 22-23% құрайды, бұл барлық қылмыстардың
үштен бір бөлігі.Қылмысты қайталаушы көбінесе 19-49 жас аралығындағы ер
адамдармен жасалады. Қылмыстық статистикасның мәліметтері бойынша жыл сайын
орта шамамен 18000 мың бұрын сотталған адамдар қайтадан қылмыстар жасайды.
Ауыр қылмыстардың саны өсуде. Қайталану қылмыстылықтың динамикасы мен
дәрежесі көбінесе жалпы қылмыстылықпен бірдей болып келеді.
Қылмыстардың қайталануы Батыс, Шығыс Қазақстан обылыстарында,
Павлодар, Ақмола, Атырау, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды және Алматы
облыстарында жиі кездеседі.
Қылмыстардың қайталануы қоғамдық қауіптілігі қылмысты қайталаушы
тұлғаның қоғамға, мемлекетке және жекелеген адамдарға келтіретін зардабының
дәресінінің жоғарлығынан және қылмысты қайталаушылар қылмыстық әдет-
ғұрыптарды ұстаушылары болып табылғандықтан олардың ол әдеттерді жан-
жақтағыларына белсенді тарататындығынан көрініс табады. Мемлекет әрқашан да
қайталанушы қылмыстылықпен күресті әрқашан да құқық қорғау органдары
қызметінің стратегиялық бағыты ретінде санаған, ал қылмыстардың
қайталануы қылымыстық құқық пен криминология ғылымында өзекті мәселе болған
және солай қала береді.
Қылмыстардың қайталануы өзінің қылмыстылықтың құрылымындағы қатысты
тұрақтылығына қарамастан, динамикалығымен, өзінің “түрін” өзгертуімен
сипатталады, бұл өз кезегінде біркелкі қылмыстық-саяси концепция негізінде
заңнама мен алдын алу шаралар жүйесіне тиісті түзетулер енгізіп отырып үшін
әрқашан да зерттеудің қажеттілігін туындатады.
Соңғы жылдардағы әдебиеттерде дұрыс айтылып кеткенде Қазақстанның
нарықтық экономикаға өтуіне байланысты концептуалдық сипаттағы проблемалар
өзекті болуда, өткені ұлттық қылмыстық құқық концептуалдық тұрақсыздықпен
сипатталады, ол өз кезегінде азаматтардың кепілдендірілген құқықтары мен
босатандықтарының жүзеге асырылуына жағдай жасамайды. Осыған байланысты
ғылымда бірнеше тығырықтан шығу жолдары бар: кеңестік кезде қылыптасқан
институттар мен түсініктерді жаңа жағдайларға сәйкестендендіру; қылмыстық-
саясатты таңдауда классикалық қылмыстық-түсініктер мен институттарға қайтып
келу; классикалық және кеңестік қылмыстық-құқықтық концепцияларды жоққа
шығарып, жаңа қылмыстық-құқықтық концепцияларды қалыптастыру. Ғылым осы
мәселелердің барлығына толық жауап беруі тиіс.
Айтылғандар барлығы осы жұмыста қарастырылып отырған қылмыстардың
қайталануының және қылмысты қайталаушыға жаза тағайындау мәселесіне де
қатысты болып табылады. айтылған мәселелер әрқашанда қылмыстық құқық
ғылымының назарында болған. Бүгінгі күнгі жаңа қылмыстық кодекстің
қабылданғанымен қылмыстардың қайталануының проблемалары өте өзекті болып
отыр. Кодексте салыстырмалы түрде жақында күшіне енді – 1998 жылдың 1
қаңтарынан бастап. Міне тәжірибеде бүгінгі күні осы кодекспен енгізілген
жаңалықтарды заман талаптарына сәйкестендіру қажеттілігі туындауда.
Қылмыстардың қайталануы мәселесін зеттерудің тиімділігі ең алдымен осы
феноменнің анықтамасын дұрыс белгілеумен байланысты. Теорияда қылмыстардың
қайталануы қылмыстық-құқықтық түсінігіне байланысты көптеген қайшылықтар
бар, ол қайшылықтар ең алдымен қандай қылмыстар қылмыстардың қайталануын
құрады, ондағы қылмыстардың субъективтік жағының сипаты қандай болу керек,
сотылықтың қылмыстардың қайталануындағы орнына келіп тіреледі.
Осы жұмысты тиімді және жан жақты ашу үшін алдыма нақты мақсатар
қойдым. Жұмыстың мақсаты қылмыстардың қайталануы мен ол үшін жауаптылық
тағайындауға байланысты мәселелерге толық, жан-жақты, ғылыми зерртеу
жүргізіп нақты қорытындыларға қол жеткізу.
Жұмыстың теориялық негізіне М.Д.Шаргородский, А.М. Яковлев,
М.Л.Ефимов, В.А Шкурке, Ю.М.Ткачевский, Л.И.Кривочеко, В.П.Малков, П.Ф.
Гришанин және тағы басқа ғалымдардың еңбектері алынды. Сондай-ақ жұмысты
жазу барысында қылмыстардың қайталануы мәселесіне байланысты ҚР Жоғарғы
Сотының нормативтік қаулылары мен статистикалық мәліметтер қолданылды.
1-тарау Қылмыстардың қайталануы қылмыстар көптігінің бір нысаны
ретінде.
1.1. Қылмыстардың қайталануының қылмыстардың көптігі жүйесінде алатын
орны
Рецидив (қылмыстардың қайталануы) термині recidivіоus латын
сөзінен алынған. Ол – қайтып келетін, яғни этимологиялық жоғалған қандай
да бір құбылыстың қайталануы дегенді білдіреді. Бірақ, бұндай анықтау
құбылыстың сандық қасиетін ғана көрсетеді, яғни заңи зерттеуге сәйкес
келмейді.
Қылмыстардың қайталануы түсінігі мен оның мазмұны туралы өзара қайшы
әр түрлі пікірлер айтылды. Олар келесі сұрақтар бойынша әр текті болды:
біріншіден, кінәнің қандай нысаны бойынша қылмыстардың қайталануы орны
алады, екіншіден қандай жағдайларда қылмыстардың қайталануы болады, яғни
қандай қылмыстар қылмыстардың қайталануын құрайды. Қоғамдық қатынастардың
өзгеруі, құқықтық ғылымдағы көзқарастардың дамуы, халықтардың ұлттық
ерекшеліктері қылмыстардың қайталануы мазмұнына әртүрлі әсер етті.
Сондықтан қылмыстардың қайталануы жай ғана қылмыстардың көпітігі емес,
қайталанудың ерекше сапасы болып табылады.
Қылмыстардың қайталануы қылмыстардың көптілігінің бір нысаны болып
табылады. Сондықтан, қылмыстардың қайталануы туралы мәселені көтермес бұрын
қылмыстардың көптілігіне қысқаша түсініктеме беріп кеткенді жөн санап
отырмын, өйткені кез келген ғылымда жалпыдан жекеге қағидасы тиімді
қолданылады. Адамдар қылмыстық әрекеттермен айналысқанда көпшілік
жағдайларда бір қылмыс жасаумен шектелсе, кейде бір адамның бірнеше
қылмыстарды жасайтын кездері болады. Мұндай жағдайдың да көріністері
қылмыстық құқықта айтылғандай бірнеше түрлерде кездеседі, яғни адам
қылмыстық заңның әр түрлі баптарымен немесе бір бабымен қарастырылған
қылмыстарды жасауы немесе бұрын қылмыс жасағандығы үшін сотталған адамның
қайтадан қылмыс жасайтын кездері болады. Осындай кездерде әдеттегі бір
қылмыс үшін cаралау жасауға және жауаптылық белгілеуге қарағанда қылмысты
әрекеттердің көптілігіне байланысты саралау жүргізуде және жауаптылық
белгілеу мәселесінде өзгешелік болады немесе арнайы ережелер қолданылады.
Бірақ жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстардың арасында кейде
ұқсастық кездесетін кездері болады немесе жекелеген қылмыстардың кейбір
түрлері көптік қылмыстарға ұқсас болады деуге болады. Саралау мұндай
кездерде дұрыс жүргізу үшін жекелеген қылмыстардың негізгі белгілерін және
оның көптік қылмыстарға ұқсайтын түрлерінің түсінігін, мағынасын қарастыра
кеткен жөн. Сондықтан қылмыстық құқықта қылмыстың көптілігі тақырыбы әдетте
жекелеген қылмыстардың түсінігімен, оның түрлерімен басталады.
Кудрявцев В.Н. көрсетіп кеткендей қылмыстардың көптілігі деп адамның
жасаған әрекетін құқықтық тұрғыдан алғанда бірнеше жеке қылмыстарға бөлуге
болатын жағдайды тану керек.[1] В.И.Пинчуктың айтуынша қылмыстардың
көптілігі адам екі немесе одан да көп қылмыс жасап, олардың әрқайсысы жеке
қылмысты құрағанда орын алады.[2] Бір адамның бірнеше қылмыс жасауы
қылмыстырдың көптілігінің негізгі белгісі екендігіне өзге де авторлар да
көрсетеді.
Осы анықтамалардан көрінетіні қылмыстардың қайталануы және
қылмыстардың көптілігі бір-біріне өте жақын түсініктер, екеуі де бір
адамның бірнеше қылмыстардың жасауын білдіреді. Бірақ қылмыстардың
қайталаныуында қылмыстар бір бірінен уақыт айырмашылығымен үзіліс
болғандықтан, қылмыстардың көптілігі түсінігінің мазмұны қылмыстардың
қайталануынан кең болып табылады. Қылмыстардың қайталануы қылмыстардың
көптілігінің бір нысаны болып табылады.
Қылмыстардың көптілігімен қатар әрекет етуші ҚР ҚК-сі қылмыстардың
көптілігінің қатарына қылмыстардың бірнеше рет жасалынуы мен қылмыстардың
жиынтығын жатқызады. Дипломдық жұмыстың осы бөлімінде қылмыстардың
қайталануының қылмыстардың көптігінің жүйесіндегі орнын қарастырайық.
Қылмыстардың қайталануына байланысты ғалымдардың айтқандарын
сәйкестендіре отырып, олардың жалпы ортақ белгілерін көрсетуге болады:
қылмыстардың қайталануының қылмыстық-құқықтық түсінігін соттылықпен
байланысты, яғни ол адам бұрын өзге қылмыстар үшін сотталған болуы керек.
Яғни қылмыстық құқық бойынша қылмыстардың қайталануы тек қана жаңа қылмыс
алдыңғы қылмыс үшін айыптау үкімі шыққанан кейін жасалған кезде ғана орын
алады. Осындай ғана қылмыстардың көптілігі қылмыстардың қайталануы болып
саналады. Қылмыстардың қайталануы, қылмыстардың бірнеше рет жасалуы және
қылмыстардың жиынтығының ұқсастығы барлығында бір адаммен екі немесе
бірнеше қылмыс жасалуында.
Қылмыстардың қайталануы қылмыстардың жиынтығынан келесідей
параметрлермен айырмалады. Біріншіден, қылмыстардың қайталануы тек қана
әртүрлі уақытта жасалған қасақана қылмыстар құрай алады, ал қылмыстардың
жиынтығын кез келген уақытта жасалған қасақана да, абайсыз да қылмыстар
құрай береді. Екіншіден, қылмыстардың қайталануының негізгі белгісі қылмыс
жасаған адамда қылмыс жасаған кезде алдыңғы қылмысы үшін соттылығының
болуы. Ал қылмыстардың жиынтығы бойынша керісінше, екі немесе бірнеше
қылмысының ешқайсысында сотталмаған болуы керек. Үшіншіден, қылмыстардың
жиынтығында бір-ақ қылмыстық құқықтық сал бар – ҚР ҚК- нің 58-бабы онда
қылмыстардың жиынтығы үшін жаза тағайындаудың ерекше тәртібі көрсетіледі,
ал қылмыстардың қайталануында ондай салдар көп.
Ю.И.Бытко қылмыстардың бірнеше рет жасалуының белгілері туралы айта
отыра, үш белгіні бөліп көрсетеді. Бірінші түрінде адам әр уақытта бір
баппен немесе баптың бір бөлігімен көзделген екі немесе көп қылмыс жасайды,
бірнеше рет қылмыс жасаудың бұл түрі ұқсас қылмыстарды жасауда орын алады.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының келесі түрі ҚК Ерекше бөлімінде
саралау құрамы ретінде қарастырылмайды, ол жағдай да бірнеше рет жасалу
жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде қолданылады.
Әрекет етуші ҚК-тің нормаларын зерделей келе қылмыстың бірнеше рет
жасалуын қылмыстардың қайталануы ретінде бағалайтын жағдайларды көрсетуге
болады: біріншіден, бірінші қылмысты жасаған кезде кінәлі адам, кәмелетке
толған болуы керек; екіншіден, екі қылмыс та қасақанлықпен
жасалады;үшіншіден, алдынғы қылмыс үшін соттылық жойылмаған немесе
алынбаған; төртіншіден, қылмыстардың бірнеше рет жасалуының бұл түрі ҚР ҚК
Ерекше бөлімінің бабында сараланған құрам ретінде көрсетілген. Біздіңше
бұндай баға беру, әділеттік қағидасына қайшы келеді, өйткені соттылық екі
рет ескеріліп отыр. Сондай-ақ бұл жерден бәсекелестікті байқауға болады.
Қылмыстардың көптілігінің түсінігін ашуда құрам элементтерінің ішінен
тек қылмыс субьектісі ерекшелік байқатады, өйткені бұл мәселеде бір адамның
бір неше қылмысты іс-әрекеттер жасаған жағдайына құқықтық баға беріледі.
Бірақ бұл белгіні де міндетті белгі қатарына жатқызуға болмайды, себебі
көптік қылмыстар мәселесі бір неше адамдардың бірлесуі арқылы жасалатын
қылмысқа қатысушылықта да кездесе алады.Яғни,бір немесе,бірнеше адамнан
құралған ұйдасқан топ болып. Бұл ерекше айта кететін жағдай. Қылмыс бір
адаммен немесе бір неше адаммен жасалсын, бірақ одан көптік қылмыстарды
саралау ережесі өзгермейді, тек жасалған сол қылмысқа байланысты адамның
кінәсі болса жеткілікті. Сонымен, көптік қылмыстар дегеніміз, бір
адамның қоғамға қайшы іс-әрекеттерінде қылмыстық заңмен қарастырылған
бірнеше қылмыстық құрамдардың орын алуы болып табылады.
Кейбiр жағдайларда бiр адам бiрнеше қылмыстарды iстеуi мүмкiн, мұндай
жағдайда олардын ic-әрекетiн саралау үшiн қылмыстардың көптiлiгiнiң
түсiнiгiн дұрыс анықтау керек. Қылмыстық жауапқа тартудың мерзiмiн
ескермеген немесе сотталғандықтан арылмаған немесе сотталғандығы жойылмаған
жағдайда бiр адамның екi не одан да көп қылмыстарды iстеуiн қылмыстар
көптiгi деп атаймыз.
Қылмыстардың көптілігінің өзiндiк белгiлерi бар бiр адамнын екi
немесе одан да көп арқайсысын жеке – жеке кұрам болып табылатын қылмыстарды
iстеуi болып табылады. Сондықтан әкiмшiлiк құқық бұзушылық iс-әрекетi
қылмыстар көптiгiне жатпайды.
Қылмыстардың көптiлгiнiң жеке қылмыстардан ажырата бiлген жөн. Жеке
қылмыстар мен қылмыстардың көптiлiгiнiң ажырату тергеу, сот кызметiнде аса
манызды роль атқарады. Кейбiр жағдайларда оны ажырату белгiлi бiр тұрғыдан
қиындықтар тұғызады.
Заңмен тiкелей қарастырылған жағдайларда бiртектi қылмыстардың да,
бiрнеше мәрте жасалуы ескерiледi. Қайтадан бұрынғы объектiге (нысанға)
немесе соған ұқсас объектiге (нысанға) қиянат келтiрушi, кiнәнің түрi
бiрдей және басқа да объективтi және субъективтi ұқсас белгiлерден тұратын
қылмыстар (мысалы ұрлық, тонау, қарақшылық, т.б ) бiртектi қылмыстар деп
танылады. Бiртектi қылмыстардың есебі осы баптарда алу мүмкiндiгi Қылмыстық
Кодекстiң 175-бабына қатысты 3-шi ескертуде тiкелей қарастырылған, атап
айтқанда, былай делiнген Осы кодекстiн 175-181 баптарындағы бiрнеше рет
жасалған қылмыс деп осы баптарда, сондай-ақ осы кодекстiн 248, 255, 260-
баптарында көзделген бiр немесе одан да көп қылмыстардан кейiн жасалған
қылмыс деп танылады. Осыған орай, бөтен біреудің мүлкін ұрлау қылмысы
бұған дейiн де мүлiк ұрланғандықтан емес, сонымен қатар, кiнәлi тұлға
жоғарыда аталған қылмыстын бiрiн бұрын жасаған жағдайда да бiрнеше рет
жасалған деп танылатын болады.
Бiрнеше рет жасалу ұғымы, кiнәлi тұлғаның соты болған
қылмыстарымен қатар, оның әлі тартылмаған әрекеттерiн де қамтиды. Аяқталған
немесе аяқталмаған қылмыс деп бағалануына, кiнәлі тұлғаның бұл қылмыстардың
орындаушысы немесе оған бiрлесiп қатысушысы болуына қарамастан, бұл
әрекеттер бiрнеше рет жасалған деп аталады.[3]
Бiрнеше рет қайталанудың заң тұрғысынан алғанда мәнi мынада:
бiрiншiден, жоғарыда аталғандай Қылмыстық Кодекстiн 54-бабынын 1-шi бөлiмi
а тармағына сәйкес сот оны жауаптылық пен жазаны ауырлатушы жағдай
ретiнде ескередi. Екiншiден, Қылмыстық Кодекстiн 11-бабынын 5-бөлiмiне орай
қылмыстардың әлденеше рет жасалуы осы кодексте неғұрлым қатаң жазаға әкеп
соқтыратын мән-жай ретiнде көзделген жағдайларда адамнын жасаған қылмысы
осы Кодекстiн Ерекше бөлiмiнiн қылмыстары бiрнеше мәрте жасағаны үшiн
жасалуды көздейтiн бабының тиiстi бөлiгi бойынша айқындалады.
Қылмыстардың қайталануының қылмыстардың көптілігінің жүйесінде
алатын орнына байланысты зерттеуді қорытындылай келе келсіні анықтадық:
1) қылмыстардың қайталануы қылмыстардың бірнеше рет жасалуы және
қылмыстардың жиынтығымен қатар қылмыстардың көптілігінің жекелеген нысаны
болып табылады.
2) қылмыстардың қайталануы қылмыстардың көптілігінің бір түрі ретінде өзге
түрлерімен тығыз байланысты, ал кебір жағдайларда олардың бәсекелестігі
байқалады.
3) қылмыстардың қайталануы мен қылмыстардың жиынтығының жиынтығының түрі
ретіндегі бөлініп шығуы бір критерийге негізделген: бұрынғы сотталған
фактісінің болуы (қылмыстардың қайталануыында – сотталған; қылмыстардың
жиынтығында сотталмаған). Қылмыстардың қайталануы мен қылмыстардың бірнеше
рет жасалуын айрудың критерийі қылмыстардың ұқсатығы немесе біркелкілігі.
4) қылмыстардың қайталануы қылмыстардың бірнеше жасалуынан өзінің
әлеуметтік мағынасы бойынша өзгешеленеді, қылмыстардың қайталануының
қоғамдық қауіптілігі жоғары болып табылады.
5) қылмыстардың қайталануы мен қылмыстардың бірнеше рет жасалуының
арасындағы коллизияны жою үшін қылмыстардың бірнеше рет жасалуының
түсінігін өзгерту керек. Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы деп ұқсас, яғни
бір баппен немесе баптың бір бөлігімен көзделген қылмыстарды жасауды егер
оның ешқайсысына сотталмаған жағдайды тану керек.
1.2. Қылмыстардың қайталануының түсінігі және белгілері
Қылмыстардың қайталануының түсінігіне байланысты әртүрлі уақытта
көптеген ғалымдар әртүрлі ойлар айтқан. Көптеген ғалымдар қылмыстардың
қайталануы деп қылмыс жасап, сотталып, жазасын толық немесе ішінара өтеген
адамның қайталап қылмыс жасауы деп сипаттаған (Шаргородский М.Д., Яковлев
А.М., Ефимов М.Л., Шкурке В.А.).
Ал кейбір ғалымдар қылмыстардың қайталануы орын алуы үшін бұрынғы
жазаны толық немесе ішіара өтеу фактісі маңызды емес деп көрсеткен
(Ткачевский Ю.М., Кривочеко Л.И., Малков В.П., Гришанин П.Ф. және т.б.).
А.С.Шляпочниковтың пікірінше қылмыстардың қайталануы ретінде адамның
бірінші қылмысы үшін жазасын өтеп жатқанда немесе өтеп болғаннан кейін
қайта қылмыс жасауы түсініледі. А.М.Яковлев, В.Н.Кудрявцев және өзге де
ғалымдар қылмыстардың қайталануы түсінігін анықтаудың негізіне соттылық
белгісін алынуы керек, ал жазаны өтеу белгісі міндетті емес. Бұл
авторлар егер адам қылмыс жасап, сол қылмыс үшін оған сот үкімімен
тағайындалған жазаны өтеп болғаннан кейін жаңа қылмыс жасауы қылмыстардың
қайталануы болып саналады деген пікірді ұстанады және бұл жерде алғашқы
қылмыс үшін соттылық мерзімінің өтпеуі маңызды.[4]
Л.Д. Гаухманның пікірінше қылмыстардың қайталануы қылмыстың
көптілігінің аса қауіпті нысаны болып табылады, оның мәні екі, не одан да
көп қылмыс жасаған адамның қасақана түзелу жолға түскісі
келмейтіндігінде.[5] М.Д.Шагородский қылмыскер бірінші қылмыс үшін
жазаланып, оны өтегеннен келесі қылмыс жасағанда қылмыстардың қайталануы
орын алады. Егер қылмыскер бірінші қылмыс үшін қылмыстық жазасын өтеп
болғанша жаңа қылмыс жасаса, ол қылмысты қайталаушы емес, үкімдердің
жиынтығы болады.”[6]
Қылмыстардың қайталануына байланысты зерттеулер жүргізген
ғалымдардың бұл құбылыстың белгілеріне байланысты пікірлерінде біркелкілік
жоқ. Қылмыстардың қайталануынның негізгі белгісі соттылық болатынын тани
отырып, ол мамандар қылмыстардың қайталануының өзге белгілеріне байланысты
біркелкі ойға келе алмады.
Зертеушілердің көп бөлігі қылмыстардың қайталануының қылмыстық
құқықтық түсінігіне байланысты қылмыс жасаған адамның жасына көңіл
бөлмейді.Өйткені, кәмелетке толмағандардың арасында да жиі кездеседі.
Бұрынғы қылмыстық кодексте қылмыстардың қайталануы түсінігі болған жоқ.
Қылмыстардың қайталануы түсінігі бірінші рет 1987 жылғы Модельдік қылмыстық
кодексте айтылып өтті. Оның 45-бабына сәйкес “қылмыстардың қайталануы
ретінде бұрын жасалған қасақана қылмыс жасаған үшін сотталған адамның
қайталап қылмыс жасауы” танылды. Осы баптың екінші бөлігінде бұрынғы
қылмысы үшін соттылық алынса немесе жойылса және бұрынғы қылмыс жасаған
кезде 18 жасқа толмаған болса қылмыстардың қайталануы болмайды деп
бекітілген болатын. 1991 жылғы қылмыстық заңнама негіздері қылмыстардың
қайталануы түсініктемесін нақтылады: қылмысты қайталаушы адам ретінде бұрын
қасақана қылмыс жасап, қайталап қылмыс жасаған адам танылады.
1997 жылғы қабылданған ҚР Қылмыстық кодекстің 13-бабы “Бұрын
қасақана жасаған қылмысы үшiн соттылығы бар адамның қасақана қылмыс жасауы
қылмыстардың қайталануы деп танылады” деп бекітті. Осы анықтамамен заң
шығарушы қылмыстардың қайталануының негізгі белгілерін бекітті.
Қылмыстардың қайталануы қылмыс көптілігінің ең қауіпті нысаны болып
табылады. Сондықтан қылмыстық заңнама қылмыстардың қайталануы заңда
көзделеген шектер мен негіздерде неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтырады деп
бекіткен. Қылмыстық құқық теориясында қылмыс қылмыстардың қайталануы туралы
әртүрлі ой-пікірлер айтылған.
ҚР ҚК-нің 13-бабында қылмыстардың қайталануына берілген
анықтамасынан оның белгілерін көре аламыз. Біріншіден, бір адам
қасақанылықпен сипатталатын екі немесе одан да көп қылмыс жасайды;
екіншіден, жаңа қасақана қылмыс, бұрын қасақана қылмысы үшін сотталған
адаммен жасалады; үшіншіден, бұрынғы қасақаналық қылмыс өзінің қылмыстық-
құқықтық маңызын сақтап қалады, яғни соттылық жойылмаған немесе заңмен
көрсетілген тәртіппен алынбаған; төртіншіден, кәмелетке толған кезде
жасалған қылмысы үшін ғана соттылық ескеріледі.
Енді осы белгілерді толығырақ қарастырайық. Қылмыстардың
қайталануының бірінші белгісі адамның қасақанылықпен сипатталатын екі
немесе одан да көп қылмыс жасауы. Бұл жерде қылмыстардың көптілігінің бір
түрі ретінде қылмыстардың қайталануын ұқсас, бірдей және әртүрлі қасақана
қылмыстар құрауы мүмкін.
Кейбір ғалымдар қылмыстардың қайталануын құрайтын қылмыстар міндетті
түрде ұқсас болуы керек дейді. А.М. Яковлевтің айтуы бойынша екі жасалған
қылмыстардың бірдей болуы қылмыстардың қайталануын қоғамдық қауіптілігінің
жоғарылығын көрсетеді.[7] Бұл мәселе бойынша П.Ф.Гришанин өзгеше пікірді
ұстанды. Таңдаулы зерттеулердің нәтижесінде ол көптеген қылмысты қайталаушы
тұлғалар жалпы қылмыстардың қайталануы үшін жауаптылық тартуда деген
қорытындыға келеді. Сәйкесінше жалпы қылмыстардың қайталануы кей жағдайда
арнайы қылмыстардың қайталануынан қауіпті болып табылады. Сондықтан оның
ойынша жасалған қылмыстардың ұқсас болуы қылмыстардың қайталануының елеулі
белгісі болып табылмайды.
Кейбір зерттеушілердің көрсетуі бойынша қылмыстардың көптілігінің
бір түрі ретіндегі қылмыстардың қайталануының негізгі белгісі адамның
әрқайсысы жеке құрам болып саналатын екі не одан да көп қылмыс жасауы болып
табылады.Олардың пікірінше қылмыстардың қайталануы түсінігін бірдей
ауырлықтағы, ұқсас қылмыстар түсініктермен байланыстыруға болмайды.
Қылмыстардың қайталануы кезінде қылмыстардың ауырлығы, объективті және
субъективтік жақтары бойынша ұқсастығы қылмыстардың қайталануын қандай да
бір қатегорияға бөлуге қолданылады.
Сондай-ақ қылмыстардың қайталануы орын алуы үшін жасалған
қылмыстардың ауырлығы, жазаның түрі мен мөлшері ерекше орынға ие болмайды.
Адам оның қылмысы зардап келтіргеніне немесе келтірмегеніне, қылмыстық
аяқталғанына, оқталғанына немесе дайындалғанына және қылмысқа қатысушының
орындаған рөліне қарамастан қылмыс жасаған деп саналады. Сондықтан
қылмыстардың қайталануы орын алу үшін екі немесе бірнеше аяқталған қылмыс
жасауы ғана емес, сонымен қатар екі немес бірнеше аяқталмаған қылмыс жасау
немесе бір аяқталған және бір аяқталмаған жасалуы да қылмыстардың
қайталануының орын алғандығын білдіреді. Тіпті адам бірінші қылмыста
орындаушы болып, екінші қылмыста ұйымдастырушы болса да орын алады.
Қылмыстардың қайталануын анықтаған кезде қылмыстың ауырлығы, оның жасалу
сипаты, жазаның түрі мен көлеміне көңіл аударылмайды. Жасалған қылмыстардың
сипаты мен олардың ауырлығы қылмыстардың қайталануының қоғамдық қауіптілік
дәрежесін анықтау үшін пайдаланылады, ал жазаның түрі мен көлемі
қайталануыисттің жеке тұлғасының қауіптілігін анықтау үшін қажет және
қауіпі қайталануыисттердің топтарын анықтау үшін қолданылады.
Сондықтан қылмыстардың қайталануының бірінші құқықтық белгісі адамның
екі немесе бірнеше қылмыс жасауы болып табылады. Сот статистикасы
көрсеткендей бірінші рет қылмыс жасаған адамдар, соның ішінде жүйелі
түрде қылмыс жасаған адамдар көп бөлігі соталғаннан кейін қылмыстық
әрекеттерін тоқтаты, яғни өздеріне қатысты нақты қорытындылар жасап,
қылмыстылық жолынан бас тартады. Ал сотталғандардың қайта қылмыс
жасайтындары аз болып келеді. Сондықтан соларға қатысты қайталануыті
қылмыстылықпен күресудің қосымша шараларын қолдану негізді болады.
Қылмыстардың қайталануының келесі құқықтық белгісі жасалаған
қылмыстардың қасақаналығы. З.А. Незнамова дұрыс көрсетіп кеткендей
жасалған қылмыстардың қасақаналық нысанының болу белгісі ҚР ҚК-мен
енгізілді деген ойымен келісу керек. Бұл кінәлінің жеке тұлғасының қоғамдық
қауіплігін анықтайтын қайталануытің психологиялық мәнімен байланысты.
Қасақаналық қылмыстар ғана қылмыстардың қайталануын құрайды деген жаңалық
1997 жылы қабылданған ҚК-пен енгізілді. Оған дейін қасақана да, абайсыз да
қылмыстар қылмыстардың қайталануы құрай беретін. Бұл белгі туралы әртүрлі
ой пікірлер болған болатын. Кейбір ғалымдар қылмыстардың қайталануын тек
қана қасқа қылмыстар құрайды десе, бұрынғы және кейінгі қылмыстардың кінә
нысаны маңызды емес деп атаған. Панько К.А. қылмыстардың қайталануы кезінде
алдыңғы және кейінгі қылмыстардың кінә нысандары сәйкес немесе сәйкес емес
болуы мүмкін деген.[8]
И.И.Карпец және А.Р.Ратинов көрсетіп өткендей абайсыздықпен
жасалаған қылмыстар да қылмыстық психологияның дефектілігін көрсетеді.[9]
П.Ф.Гришанин қылмыстардың қайталануы психологиялық жағынан алғанда
кінәлінің алдынғы сотталуды біле тұрып, ерікті түрде жаңа қылмыс жасауынан
көрініс табады. Яғни қылмыстардың қайталануы болуы үшін қылмыстар
қанақаналықпен жасалуы тиіс. Қылмыстың субъективтік жағын субъектінің
жасалаған қоғамдық қауіпті әрекетке және оның салдарына деген психикалық
қатынасы және қылмыстың субъективтік жағына қылмыспен байланысты адамның
психикалық қызметі екенін ескере отырып, кейбір ғалымдар кінәні
субъективтік жақты ядросы болып табылатын психикалық қатынастың бір формасы
деген қорытындыға келіп отыр.[10]
Қасақана қылмыс жасай отырып, адам оның әрекетінің қоғамға қауіпті
зардаптарын түсіп қана қоймай, әрекетінің қоғмдық қауіптілігін де түсінеді.
Қылмыс субъектісінің қоғамдық қауіптілігін оның әрекетіне деген қатынасымен
бағаланады. Бірнеше абайсызыдық қылмыстардың жасалуының өзі де қоғамға
қарсы бағыттын тұрақтылығын білдіреді. Кінәлі адамның алдынғы сотталуын
ерікті түрде екінші және одан кейінгі қылмыстар жасауы кезінде қасақана
ескермеуі оның қоғамға қарсы көзқарастары мен әдеттерінің тұрақтылығы мен
қауіптілігін көрсетеді.
Қылмыстардың қайталануын анықтаған кезде қос нысанды қылмыстарға
байланысты қиындықтар туындайды. Жалпы мұндай қылмыстар қасақаналықпен
жасалған болып саналады. Сондай-ақ ҚК 19-бабының 4-тармағына сәйкес
Абайсызда жасалған әрекет ол Кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында
арнайы көзделген жағдайда ғана қылмыс деп танылады.
Қылмыстардың қайталануының келесі белгісі қасақана қылмысы үшін
сотталған адамның қасақана қылмыс жасауы. Сотталған адам деп бұрын оған
қатысты заңды күшіне енген айыптау үкімі шыққан адамды айтамыз. Егер сот
ҚІЖК 375-бабына сәйкес жаза тағайындаусыз айыптау үкімін шығарса, ондай
үкім соттылықыты тудырмайды және жаңадан қасқана қылмыс жасалған кезде
қылмыстардың қайталануы орын алмайды. Сәйкесінше біренеше айыптау үкімдері
өзінше қылмыстардың қайталануды тудырмайды.
Қылмыстардың қайталануының тағы да бір белгісі кінәліде бұрынғы
қасақана қылмысы үшін жойылмаған немесе заңмен белгіленеген алынып
тасталмаған соттылығының болуы. Кейбір авторлар соттылықты қылмыстардың
қайталануының міндетті белгісі ретінде қарастырмайды, олардың пікірімен
келісуге болмайды. Олар қылмыстардың қайталануының міндетті белігісі
ретінде алдыңғы қылмысы үшін сотталу фактісін ұсынады. Мысалға Зелинский
А.Ф. қылмыстардың қайталануына мынадай анықтама береді қылмыстардың
қайталануы – бұл бұрын сотталған немесе өзге де қылмыстық заңмен
белгіленген шаралар қолданылған, соттылығы бар немесе жоқ екендігіне
қарамастан адамның қайталап қылмыс жасауы.[11] ҚР ҚК 77-бабына сәйкес
қылмыс жасағаны үшін сотталған адам соттың айыптау үкімі заңды күшіне
енген күннен бастап соттылықты жою немесе алып тастау кезіне сотты болған
деп есептелуі соттылық деп танылады. Соттылық жасаған қылмысы үшін қандай
да бір жазаға тартылу фактісімен негізделген адамның құқықтық жағдайы.
Қылмыстардың қайталануы орын алуы үшін кінәлі алдынғы қасақана
қылмысы үшін сотталған болуы керек.
Бұл жағдай сот үкімінің күшіне енгеннен бастап, заңмен белгіленген
мерзімге дейін созылады және тұлға үшін заңмен белгіленген қылмыстық-
құқықтық және жалпы құқықтық салдардың туындауымен байланысты. Соттылық
адамда тек қылмыстық жаза қолданған жағдайда болады, сондықтан адамға
заңмен көзделеген өзге жауаптылықтың қолданылуы соттылықты жоққа шығарады,
сәйкесінше бұл жерде қылмыстардың қайталануы құбылысы болмайды.
Қылмыс ,қылмыстардың қайталануының соттылықпен тікелей байланысты
келесі белгісі кінәлі адамның жазасын толық немесе ішінара өтеуі болып
табылады. Жаза мен соттылық өте тығыз байланысты түсініктер болып табылады,
өйткені жазасыз соттылық, соттылықсыз жаза болмайды. Қылмыс жасаған адамның
қоғамдық қауіптілігі жаза мен соттылықтың ажырамас байланысының міндетті
шарты болып келеді. Егер адамның әрекетінің қоғамдық қауіптілігі болмаса,
ол жазадан босатылады, тиісінше соттылық та болмайды.[12]
1997 жылғы қабылданған Қылмыстық кодекспен белгіленген қылмыстардың
қайталануының белгілеріне қылмыскердің жасы да жатады. ҚР ҚК 13-бабының 4-
бөлігі бойынша кәмелетке толмаған кезде жасалаған қылмыстар қылмыстардың
қайталануының құрамы кірмейді, яғни кінәлі кәмелетке толмай тұрып қасақана
қылмыс жасап, ол үшін сотталып, кейін тағы да қасақана қылмыс жасаса да
қылмыстардың қайталануы орын алмайды.
Заңнаманың мұндай ережесі дұрыс болып табылады, өйткені кәмелетке
толмаған адамның психологиялық қасиеттері толық дамымайды. Айта кетер бір
жағдай 1991 жылы қабылданаған қылмыстық заңнаманың Негіздеріне сәйкес тек
адамды аса қауіпті рецедивист ретінде таныған кезде кәмелетке толмаған
белгісі ескерілмеген, ал жай қылмыстардың қайталануын анықтау кезінде
бұрынғы қылмыс жасалған жасқа көңіл бөлінген жоқ.
Бұл белгілер Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 13-бабынан
өз көрінісін тапқан, оған сәйкес бұрын қасақана жасаған қылмыс үшін
соттылығы бар адамның қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қылмыстардың
қайталануы деп танылады.
Қылмыстардың қайталануы деп таныған кезде қылмыскердің алдыңғы қылмыс
жасаған кездегі ерекшеліктерін ескеру керек. Ол туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі “Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы” № 1 қаулысының
11-тармағында да айтылады: “Соттар ҚК-тің 13-бабына сәйкес қылмыстың
қайталануыiн тану кезiнде кез келген алынып тасталмаған немесе бұрын
жойылған соттылықтар емес, олардың тек ересек жастағы жасаған қылмысына
байланысты соттылық қана негiз болып табылатынын ескеруі керек”.
Қылмыстардың қайталануы орын алған кезде қылмыскердің алдыңғы қылмыс
жасаған кездегі ерекшеліктерін ескеру керек. Ол туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі “Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы” № 1 қаулысының
11-тармағында да айтылады: “Соттар ҚК-тің 13-бабына сәйкес қылмыстың
қайталануыiн тану кезiнде кез келген алынып тасталмаған немесе бұрын
жойылған соттылықтар емес, олардың тек ересек жастағы жасаған қылмысына
байланысты соттылық қана негiз болып табылатынын ескеруі керек”.
Қылмыстардың қайталануы қылмыстық құқықтың маңызды институттарының
бірі болып табылады. Ол өз маңыздылығын жалпы қылмыстылықпен күресуде,
жазаны дербестендіруде, қылмысты саралауда көрсетеді. Қылмыстық заңнаманы
зерделей келе қылмыстардың қайталануы қылмыс құрамының міндетті белгісі
немесе саралау белгісі болатынын көруге болады. Қылмыстардың қайталануы
қылмыс құрамының міндетті белгісі ретінде. Соңғы қабылданған Қылмыстық
кодекс нормаларынан қылмысты қайталаушы міндетті белгі болып табылатын
нормалардың көбейгендігін көреміз. Заң шығарушы қылмыс құрамдарын құрастыра
отырып, тікелей қайталануы терминін қолданбайды, бірақ қандайда бір норма
қылмыстардың қайталануының қандай да бір түрі үшін жауаптылықты көздейтінін
білдіреді.
Қылмыстардың қайталануы қылмыс құрамының саралау белгісі ретінде
қылмыс құрамының міндетті белгісі ретіне қарағанда жиі қолданылады.
Қазіргі кездегі қылмыстық заңнаманың ерекше белгісі қылмыстардың
қайталануы саралау белгісі болып табылатын құрамдардың көбеуінде.
Бұл жағдайда қылмыстардың қайталануы негізігі құраммен тікелей
байланысты, бұл байланыс сараланған құрамда негізгі құрам белгілерінің
барлығының болуымен және сол уақытта қылмыскердің қоғамдық қауіптілігінің
жоғарылығын ескерумен сипатталады.
Қылмыс субъектісін сипаттайтын қосымша белгілерді енгізе отыра, заң
шығарушы қылмыстың бірнеше рет жасалуына көрсетеді немесе субъектілердің
шеңберін тарылтып осындай қылмыс үшін немесе ұқсас қылмыс үшін соттылыққа
сілтеме жасайды. Сараланған белгілер нақты құрамдар үшін негізгі құрамға
қылмыс құрамы элеметтері (объект, субъект, объективтік және субъективтік
жақ) сияқты міндетті болып табылады. Оның айырмашылығы жасалған әрекете
сараланған белгінің болмауы негізгі құрам үшін жауаптылықтан босатпайды, ал
жасалған әрекетте қылмыс құрамының элеметінің болмауы қылмыстық
жауаптылықты болдырмайды.
Барлық жағдайда қылмыстық қайталануын сараланған құрам ретінде
енгізген кезде заң шығарушы оған екі мазмұн береді – жалпы түсініктегі
қайталану және қайталануы.
Қылмыс қайталануының тағы да бір қылмыстық құқықтық маңыздылығы оның
қылмыстылық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай болып табылуында.
Соттар бұрын сотталған адамдарға жаза тағайындау туралы мәселені шешкенде,
жазаны дербестендіру туралы заң талаптарын басшылыққа алуға, түзелу жолына
қасақана түскісі келмейтін және ауыр қылмыс жасаған қайталануыистерге
негізсізден негізсіз жазаның жеңіл шараларын қолдануға жол бермеуі тиіс.
Бұл жерде бұрын қандайда бір қылмыс жасаған адамның қайталап жасаған
қылмысы заң бойынша жауаптылықты ауырлататын жағдайлар болып табылатындығын
естен шығармаған жөн. Бірақ алғашқы қылмысының мән-жайына байланысты сот
үкімде, ондай шешімдердің дәлелдерін келтіре отырып, көрсетілген
жағдайларды ауырлататын жағдайлар деп танымауға да қақылы. Ал бұрынғы
жасаған қылмысы заңда қылмыстың дәрежелену белгісі ретінде көрсетілген
жағдайда, бұл жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән жай ретінде танылмайды.
1.3. Қылмыстардың қайталануының түрлері
Қылмыстардың қайталануы шынайы өмірде түрлі түрде болатын күрделі
әлеуметтік-құқықтық құбылыс. Қылмыстық құқық доктринада қылмыстардың
қайталануы түрлері туралы көптеген ой-пікірлер бар.
Кеңестік кезең әдебиеттерінде қылмыстардың қайталануы түрге бөлу
мақсаттылығы және бұндай бөлудің құқықтылығының өзі күмәнді болғандығын
айтып кеткен жөн.
Алайда қылмыстардың қайталануы түрлерге бөлу тек теориялық ғана емес,
сондай-ақ тәжіриебелік маңызды екендігі анық. Себебі, түрге бөлу оның
табиғатын жан-жақты нақтылы оқып-тануға және онымен күресуде қылмыстық-
құқық шараларын дұрыс қолдануға мүмкіндік жасайды. Қылмыстардың қайталануы
бірнеше негіздер бойынша жіктелуі мүмкін. Жасалған қылмысытардың сипатына
байланысты жалпы және арнайы қылмыстардың қайталануын бөліп шығаруға
болады.
Соңғы қылмыстық құқық әдебиеттері қылмыстың қайталану түрлеріне
қатысты жаңа тұжырымдарды ұсынады.Мысалы, В.И.Ткаченко заңда қылмыстың
қайталауының екі түрі белгіленген дейді:қауіпті және аса қауіпті.
А.В.Наумов қылмыстың қайталануының үш түрін бөліп көрсетеді:жай
қайталануы,қауіпті қайталануы және аса қауіпті қайталануы.Г.Г.Криволапое ,
қылмыстың қайталануының түрлерін былайша бөлген:жай қайталануы,қауіпті
қайталануы,аса қауіпті қайталануы,екі және одан да көп абайсыз қылмыстан
тұратын және қасақана жасалған қылмыстан тұратын қылмыс түрлерінен тұрады
дейді.
Жалпы қылмыстардың қайталануы адамның қылмыс жасап, сотталағаннан
кейін қайтадан бұрынғы қылмысқа ұқсамайтын жаңа қылмыс жасағанда орын
алады. Қылмыстардың қайталануымен заң шығарушы бірнеше құқықтық салдарды
байланыстырады. Жалпы қылмыстардың қайталануы қылмыстық жауаптылық пен
жазаны ауырлататын мән-жай ретінде ескеріледі, мысалы алаяқтық үшін
соттылығы бар адам бұзақылық жасайды. Жалпы қылмыстардың қайталануының
құқықтық маңызы сонда, ол қылмыстық саралануына әсер етпей отырып,
қылмыстық жауаптылық пен жазаны дараландыру кезінде ескеріледі (ҚР ҚК-нің
бабының “а” тармағы бойынша қылмыстардың қайталануы қылмыстық жауаптылық
пен жазаны ауырлататын мән жай болып саналады). Егер қылмыстардың
қайталануы бұрынығы қылмыс үшін жазаны өтеу кезінде орын алатын болса, жаза
ҚР ҚК 60–бабының ережелеріне сәйкес тағайындалады. Егер бұрынғы қылмыс үшін
адам бас бостандығынан айыру жазасын атқарып жатса, жаңа жаза қатаң
режимдегі түзеу колониясына тағайындалады.
Арнайы қылмыстардың қайталануы егер бұрынғы қылмыс үшін соттылығы бар
немесе соттылығы алынбаған адам тағы да осындай немесе ұқсас қылмыс жасаған
кезде орын алады (мысалы ұрлық қылмысына сотталған адам тағыда ұрлық
жасаса). Арнайы қылмыстардың қайталануының құқықтық маңызы біріншіден, ол
ҚК ерекше бөлімінде көрсетілген кезде ауырлатылған немесе ерекше
ауырлатылған мән-жай болып саналатынынан көінеді. Екіншіден, арнайы
қылмыстардың қайталануы ҚК Ерекше бөлімінде ауырлататын мән-жай ретінде
көрсетілмесе, жалпы қылмыстардың қайталануы сияқты қылмыстық жауаптылық пен
жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қолданылады. Және үшіншіден, арнайы
қылмыстардың қайталануы жалпы қылмыстардың қайталануындағыдай бұрынғы
қылмыс үшін жазаны өтеу кезінде орын алса, жаңа жаза қатаң режимдегі түзеу
колониясына тағайындалуына әкеледі.
Мысалға ұрлық қылмысынан кейін тонау орын алса, қарақшылықтан кейін
бандетизм орын алса, адам ұрлау үшін адам ұрлау орын алса арнайы
қылмыстардың қайталануы болады, өткені ол қылмыстар ұқсас қылмыстар болып
саналады.
Арнайы қылмыстардың қайталануы көбінесе сараланған ауырлататын мән-жай
ретінде қолданылады. Құқықтық ғылымда арнайы қылмыстардың қайталануы
қауіптілігі жалпы қылмыстардың қайталануына қарағанда жоғары болып
саналады, А.М.Яковлев айтып кеткендей, арнайы қылмыстардың қайталануы
қоғамға қарсы бағыттың тұрақтылығын білдіреді.[13]
Бірдей (тождественный) қылмыстар деп ҚК бір бабымен немесе бір бабының
тармағымен қарстырылған қылмыстарды айтамыз.
Ұқсас (однородный) қылмыстар деп бір кінә нысанымен, бір объектіге қол
сұғатын қылмыстарды айтамыз.
Адамның алдындағы жасаған қылмысы үшін соттылығы болғандығына,
тағайындалған жаза түріне, жасалаған қылмыстарының сипаты мен көлеміне
байланысты кейбір ғалымдар қылмыстардың қайталануының келсідей кеңірек
жіктеуге салады: легалды (құқықтық), криминологиялық; фактілі, жалпы және
арнайы, аса қауіпті, қауіпті және қауіптілігі орташа қылмыстар
қайталануыі, пенетицаирлық, реабилитациялық, аса қауіпті қылмыстардың
қайталануы.[14]
А.Н.Наумов қылмыстардың қайталануын жіктегенде оны жай, қауіпті, аса
қауіпті және арнайы қылмыстардың қайталануы деп бөлумен шектелеген.[15]
Профессор И.Ф.Кузнецова қылмыстардың қайталануының келесідей түрлерін бөліп
көрсетеді: жай, қауіпті, аса қауіпті және пенитенциарлық қылмыстардың
қайталануы.[16] Жалпы және арнайыдан басқа А.Х.Миндағулов қылмыстардың
қайталануы түрлерін бірнеше критериелер бойынша бөледі.Мәселен,қанша рет
сотталғанына байланысты жай(бір рет),күрделі(бірнеше рет); тұлғаның бас
бостандығынан айыру жазасына тартылуына байланысты пенитенциарлық және
пенициарлық емес қайталануы түрлері.
Доктринада қылмыстардың қайталануы жасалған қылмыстың ауырлығы
деңгейіне қатысты басқа да түрлері көрсетіледі. ҚРҚК-не ғылыми-тәжірибелік
түсіндірмеді:
-қылмыс ауырлығына байланысты жай, қауіпті және аса қауіпті түрлері;
-жауаптылық сипатына қарай - пенитенциарлы және пенитенциарлы емес;
-қылмыс жасау уақытына қарай - пенитенциарлыққ дейін, пенитенциарлық
және пенитенциардан кейін;
-жасалған қылмыс ауырлығының динамикасы бойынша – прогресті, тұрақты
және сөнуші;
-жасалған қылмыс сипатына қарай – қасақана, зорлықшылық, кәсіби,
мафиозды және т.б.
Жоғарыдағыларға қарай отырып мұндай жіктелудің көбісі тек
көріністік сипатта екендігін аңғаруға болады, сәйкесінше бөлудің
тәжірибелік қажеттілігі де жоқ. Қандай да бір құбылыстың
классификациялануының тәжірибелік макзмұны мен мәні тек заңда
қайталануытің тура осындай және түрі көрсетілсе не оларды қолдану қылмысты
саралау, жауаптылықты бекіту және өзге де мәселелерді шешуге қажетті
болатындығы көрсетілсе ғана орын алады.
Қылмыстық құқық ғылымында шынымен де легалды, фактілі, реабилитациялық
және криминологиялық қайталануы туралы сөз болған.
Біз жоғарыда көрсетіп өткеніміздей қылмыстардың қайталануы туралы
егер адам қылмыс қайталап жасап, ол алдыңғы жазаны толық немесе ішінара
өтесе және соттылығы жойылмаса ғана айтамыз. Сондықтан менің пікірімше
қылмыстардың қайталануы түрлерін қатарына фактілі қылмыстардың қайталануын
қосудың қажеттілігі жоқ. Кейбір авторлардың пікірінше фактілі
қылмыстардың қайталануы деген адамның соттылығы болуына қарамастан кез
келген екінші қылмысты жасауы болып табылады. Сондай-ақ қылмыстардың
қайталануы түрлерінің қатарына ребилитациялық қылмыстардың қайталануын да
қоспау керек, өйткені әдебиеттерге сәйкес реабилитациялық қылмыстардың
қайталануы дегеніміз адмның алдыңғы қылмысы үшін соттылығы заңмен
көрсетілген тәртіп бойынша алынуы немесе жойылунана кейін жаңа қылмыс
жасауы.
Жоғарыда атап өткеніміздей қылмыстардың қайталануының ажырамас
белгісі соттылық болып табылады, ол нақты жаза қолданатын айыптау
қорытындысы заңды күшіне енгеннен кейін пайда болады. Қылмыстардың
қайталануы және соттылық өзара бір-бірімен тығыз құқықтық түсініктер, оның
бірі болмаса екіншісі болмайды, сондықтан соттылық жойылғанда немесе
заңмен белгіленген тәртіпте алынғанда қайталануы туралы сөз болмау керек,
осы себептермен біз фактілі және ребилитациялық қылмыстардың қайталануын
да қылмыстардың қайталануы түрлеріне жатқызбаймыз.
Әдебиеттерде фактілі қылмыстардың қайталануымен қатар криминологиялық
қылмыстардың қайталануын да бөліп көрсетеді. Кейбір авторлар
криминологиялық қылмыстардың қайталануы деп соттылыққа, соттылық мерзімі
өтуіне қарамастан кез келген қылмыс қайталануын түсінеді; басқа авторлар
криминологиялық қылмыстардың қайталануы ретінде оның соттылығы болуына
қарамастан бұрын қылмыстық заңмен белгіленген жаза қолданылған адамның жаңа
қылмыс жасауы дейді, яғни әр уақытта кез-келген қылмыстар жасау және бұл
жерде соттылық ескерлмейді. А.Х.Кунашевтің пікірінше қылмыстардың
қайталануының криминологиялық түсінігі кез келген қылмыс көптігін қамтиды.
Криминологиялық қылмыстың қайталануы қылмыстық-құқықта маңызы үлкен
емес делінген. Өйткені, ол қылмыстық репрессияның негізсіз кеңеюіне үлес
қосады.Фактілі қылмыстың қайталануын қолдану,криминологиялық қылмыстың
қайталануының мазмұныннан ерекшелігі сәтсіз.Себебі бұл концепция
авторлары,бірдей тектік белгілері бар.Мысалы,кінәлі тұлғаға бірнеше рет
құқықтық шара қолданатын қылмыстар сияқты.Осындай белгілері жоқ әрекеттерді
біріктіруге тырысады.
Криминологиялық та,фактілі де,қылмыстың қайталануының қылмыстық-құқық
ғылымы айналымына енгізудің қажеті жоқ сияқты,Себебі олардың көмегімен
бірде-бір қылмыстық – құқықтық сипаттағы міндетті шешуге болмайды.
Фактілі қылмыстың қайталану ұғымындағы жалғыз тәжірибелік сәт,ең
алдымен,құқық бұзушылардың тұлғалық қоғамдық қауіптілігін есептеуге
бағытталған.Бұл қылмыстың қайталануы қылмысымен күресуге аса қажетті.Бірақ
,бұл мәселе көбінесе криминологиялық мәселеге жатады.
Жоғарыда көрсетілген соттылық белгісінің болмауына байланысты
криминологиялық қылмыстардың қайталануы да қылмыстардың қайталануы түрлері
қатарынана алынып тасталады.
Легалды қылмыстардың қайталануының қылмыстық құқықтық түсінігі
қылмыстардың қайталануының басқа түрлеріне тиісті база болып саналатынын
ескере отырып, өзіндік ерекшеліктері бар пенитенциарлық қылмыстардың
қайталануы бөліп көрсетуге болады. Қайталануытің бұл түрінінің ерекше
белгісі адамды пенитенциарлық қайталануыист деп тану үшін ол кем деген екі
рет бас бостандығынан айыру жазасын өтеу керек. Қылмыстардың қайталануының
бұл түрі бас бостандығын айыру жазасын анықтауға әсер етеді және жазаны
өтеу барысында бірнеше негативті салдарға ұшыратады.
А.Ф.Кузнецова пенитенциарлық қылмыстардың қайталануын анықтау үшін
келесі қылмыстың жасау орны әсер етеді деп айта отырып, егер жаңа қылмыс
бас бостандығын өтеуі барысында жасаса пенитенциарлық қылмыстардың
қайталануы деп танылады дейді.[17] Қылмыстардың қайталануы түрлері бір
ғана жаза түрімен ғана емес, сондай-ақ өзге де саралау белгілеріне
байланысты анықталу керек, және теориялық ұсыныстарға ғана негізделмей,
құқық қорғау органдарының тәжірибелік қажеттіліктерін де ескеру керек.
Пенитенциарлы қылмыстардың қайталануы деп – бұрын бас бостандығынан
айырылған,соттылығы бар тұлғамен тағы осындай бас бостандығынан айыру
жазасын бекітетін жаңа қылмыс жасалуын жаңа қылмыс жасалуын танимыз.
А.Х.Қуанышев,пенитенциарлы қылмыстың қайталануын заңды қылмыстық-
құқықтық қайталану түрі ретінде сипаттайды. Біздің ойымызша пенитенциарлы
қайталану тек кейбір жағдайларда ғана легальді болады.Мәселен, сотталғанда
тұлғаны бас бостандығынан айыру.Соттылығы жойылмаған және алынбаған кезінде
пенитенцарлы да, заңды да қылмыстың қайталануы орын алады.
Пенитенцарлы қылмыстың қайталануын зертеудің қылмыстық-атқару
мекемелері қызметтерін жетілдіруде теориялық және тәжірибелік маңызы
бар.Бірақ, қылмыстық әрекеттердің көптігін зерттеу нысаны жағынан
тәжірибелік маңызы жоқ.
1997жылы ҚР ҚР-де екі негізгі бағыт көрсетілген;
-біріншіден,жауапкершілік дифференцациясы, жазаны орындауды
гуманизациялау,қоғамға қауіптілігі шамалы әрекеттерді дескриминализациялау;
-екіншіден,ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін жауаптылықты ауырлату,
қылмыс жиынтығы және қылмыстың қайталануы. Қылмыстық заңнамадағы өзгерістер
ең алдымен қасақана жасалған қылмыс кылмыстың қайталануымен күресуге
бағытталған.
Бұрынғы ҚК-сі бойынша абайсызда жасалған қылмыстың қайталануы үлкен
қылмыстық-құқықтық мәнге ие болған. Заң шығарушылар мұндай қылмыстар үшін
жазадан мерзімінен бұрын шартты босату және жазаны фактілі өтеуіне
байланысты жартысынан кем емес мерзімдегі біршама жеңіл шарамен алмастыруды
қарастырады.
Қазірге кезде абайсызда жасалған қылмыстың қайталануы, кылмыстық-
құқықтық мәні жоқ. Өйткені, ҚР ҚК-нің 13-бабына сәйкес қылмыстың қайталануы
тек қасақана жасалған қылмыстар құрайды. Бірақ мұндай тұжырыммен барлығы
келіспейді. Мысалы, Ю.В.Голик, И.Я.Мирочник айтуы бойынша, “абайсызда
қайталанып жасалған әрекеттер, әсіресе ұқсас, кінәлінің санасында жалпыға
бірдей қабылданған қауіпсіздік ережелерін сақтауға тұрақты теріс
қатынасының болуы. Кінәлінің әрекеттері қоғамға қауыпты салдарға әкеп соғуы
мүмкін болғандықтан, тұлға қайталап келтірген зардабы үшін біршама қаталдау
жауаптылыққа тартылуы қажет”. Аталған зерттеушілер пікірі сөзсіз назар
аударуға тұралық. Бірақ жоғарыда көрсетілген өзге тұжырымдарға қарап, біз
қылмыстың қайталануы ұғымына абайсызда жасалған кінә нысанындағы қылмысты
қосуды мақсатты деп саналмайды.
Қылмыстың қайталануы, қоғамның қауіптілігін көрсететін негізгі
көрсеткіш- тұлғамен жасалған қылмыстың қоғамда қауіптілігінің сипаты мен
деңгейі. Олар қанша ауыр болса, соншалықты кінәлі одан қауіпті.
Жай қылмыстың қайталануына келетін болсақ, жай деп тану үшін, бұрын
қасақана қылмысы үшін тұлға қандай жауаптылыққа тартылғанына және
сотталғанына қарамастан, жаңа қасақана қылмысы үшін қандай жауаптылық
белгіленгеніне қарамастан маңыздылығы жоқ тек қауыпты және аса қауіпті
қайталану түрлерінен басқа.
Жай қайталанудың құқықтық маңызы үш сәтпен белгіленеді. Біріншіден,
қайталануы жасаған қылмыс үшін жазаны ауырлататын мән жай болады.ҚР ҚК нің
54 бабы,1 бөлімі.
Екіншіден, бұрынғы жасаған қылмысы үшін, жазасын өтеу кезіндегі
қайталануыке үкімдердің жиынтығы бойынша, ҚРҚК-ң 60 бабында көрсетілген
жаза белгілеудің ерекше ережелері қолданылады. Үшішіден, егер бірінші үкім
бас бостандығынан аиыру түріндегі қылмыстық жауапкершілікпен байланысты
болса, онда жалпы қайталану фактілігі көрсетілген тұлғаның қатал режимдегі
түзеу колониясында жатқандығына қатысты тек жазасын орындау шартарын
өзгертуді ғана білдіреді.
ҚК-ң 13 бабтың 2-ші бөлімінде қауыпты қайталану түрлері анықталған.
Қауыпты қайталануды анықтау барысында, қылмыстың қайталану ұғымын
құрастырудағы көрсеткіштер ескерілді, сондай-ақ белгіленген жаза түрі,
қылмыс категориясы және бұрын жасалған қылмыс санына көңіл бөлінді.
Қауыпты қайталануда келесідей екі жағдай белгіленеді:
- біріншіден, қасақана қылмысын жасау кезінде бас бостандығынан айыру
жазасымен сотталған болса, егер осы тұлға бұрын қасақана жасаған қылмысы
үшін бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін 2 рет бас бостандығынан айыруға
сотталған болса. Мұндай жағдайдаааа әр қылмыстағы кінә нысаны ретіндегі
көрсеткіштер ескеріледі.
Бұрын жасаған қылмыстары кем дегенде екіден кем емес; әр қылмыс үшін
белгіленген жаза түрі - бас бостандығынан айыру. ҚК-ң 13 бабы, 2 бөлімінің
б.б. салыстыратын болсақ, ауыр қаиталану болып орташа ауырлықтағы қылмыстар
болып табылады.
Мұндай қорытынды - әр түрлі ауырлық деңгейдегі қылмыстарды жасауда
қауыпты қайталану деп тану шарттарын теңестіру үшін, заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .3
1-тарау. Қылмыстардың қайталануының түсінігі мен түрлері
1.1. Қылмыстардың қайталануының қылмыстардың көптілігі жүйесінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Қылмыстардың қайталануының түсінігі және белгілері ... ... .12
1.3. Қылмыстардың қайталануының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2-тарау. Қылмыстарадың қайталануы үшін қылмыстық жауаптылық пен
саралаудың кейбір мәселелері
2.1. Қылмыстардың қайталануы бойынша жауаптылық
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .34
2.2. Қылмыстардың қайталануы және соттылықтың
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 42
2.3. Қылмыстардың қайталануы бойынша саралау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Кіріспе
Қылмыстардың қайталануы қылмыстылықтың аса қауіпті түрі ретінде болған
және де қала беруде. Қылмыстың екінші немесе бірнеше рет орындалуы
қылмыстық-құқықтық шараларға қарамастан,тұлғаның қылмыстық әрекеті тұрақты
талаптануы туралы дәлелдейді.
Елімізде жүргізіліп жатқан қылмыстың алдын алу шаралары, сонымен қоса,
қылмыстардың қайталануы алдын алу шаралары ол үшін қылмыстық жауаптылықты
дифференциацялауды ғана емес, сонымен қатар саяси, экономикалық, әлеуметтік
және өзге де мәселелерді шешуді талап етеді. Қылмыстардың қайталануы алдын
алуға байлаысты шаралардың тиімділігін жоғарлататын ғылыми зерттеулер
жүргізу керек.
Жыл сайын Қазақстан Республикасында барлық алдында сотталған
тұлғалардың саны сотталғандардың 22-23% құрайды, бұл барлық қылмыстардың
үштен бір бөлігі.Қылмысты қайталаушы көбінесе 19-49 жас аралығындағы ер
адамдармен жасалады. Қылмыстық статистикасның мәліметтері бойынша жыл сайын
орта шамамен 18000 мың бұрын сотталған адамдар қайтадан қылмыстар жасайды.
Ауыр қылмыстардың саны өсуде. Қайталану қылмыстылықтың динамикасы мен
дәрежесі көбінесе жалпы қылмыстылықпен бірдей болып келеді.
Қылмыстардың қайталануы Батыс, Шығыс Қазақстан обылыстарында,
Павлодар, Ақмола, Атырау, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды және Алматы
облыстарында жиі кездеседі.
Қылмыстардың қайталануы қоғамдық қауіптілігі қылмысты қайталаушы
тұлғаның қоғамға, мемлекетке және жекелеген адамдарға келтіретін зардабының
дәресінінің жоғарлығынан және қылмысты қайталаушылар қылмыстық әдет-
ғұрыптарды ұстаушылары болып табылғандықтан олардың ол әдеттерді жан-
жақтағыларына белсенді тарататындығынан көрініс табады. Мемлекет әрқашан да
қайталанушы қылмыстылықпен күресті әрқашан да құқық қорғау органдары
қызметінің стратегиялық бағыты ретінде санаған, ал қылмыстардың
қайталануы қылымыстық құқық пен криминология ғылымында өзекті мәселе болған
және солай қала береді.
Қылмыстардың қайталануы өзінің қылмыстылықтың құрылымындағы қатысты
тұрақтылығына қарамастан, динамикалығымен, өзінің “түрін” өзгертуімен
сипатталады, бұл өз кезегінде біркелкі қылмыстық-саяси концепция негізінде
заңнама мен алдын алу шаралар жүйесіне тиісті түзетулер енгізіп отырып үшін
әрқашан да зерттеудің қажеттілігін туындатады.
Соңғы жылдардағы әдебиеттерде дұрыс айтылып кеткенде Қазақстанның
нарықтық экономикаға өтуіне байланысты концептуалдық сипаттағы проблемалар
өзекті болуда, өткені ұлттық қылмыстық құқық концептуалдық тұрақсыздықпен
сипатталады, ол өз кезегінде азаматтардың кепілдендірілген құқықтары мен
босатандықтарының жүзеге асырылуына жағдай жасамайды. Осыған байланысты
ғылымда бірнеше тығырықтан шығу жолдары бар: кеңестік кезде қылыптасқан
институттар мен түсініктерді жаңа жағдайларға сәйкестендендіру; қылмыстық-
саясатты таңдауда классикалық қылмыстық-түсініктер мен институттарға қайтып
келу; классикалық және кеңестік қылмыстық-құқықтық концепцияларды жоққа
шығарып, жаңа қылмыстық-құқықтық концепцияларды қалыптастыру. Ғылым осы
мәселелердің барлығына толық жауап беруі тиіс.
Айтылғандар барлығы осы жұмыста қарастырылып отырған қылмыстардың
қайталануының және қылмысты қайталаушыға жаза тағайындау мәселесіне де
қатысты болып табылады. айтылған мәселелер әрқашанда қылмыстық құқық
ғылымының назарында болған. Бүгінгі күнгі жаңа қылмыстық кодекстің
қабылданғанымен қылмыстардың қайталануының проблемалары өте өзекті болып
отыр. Кодексте салыстырмалы түрде жақында күшіне енді – 1998 жылдың 1
қаңтарынан бастап. Міне тәжірибеде бүгінгі күні осы кодекспен енгізілген
жаңалықтарды заман талаптарына сәйкестендіру қажеттілігі туындауда.
Қылмыстардың қайталануы мәселесін зеттерудің тиімділігі ең алдымен осы
феноменнің анықтамасын дұрыс белгілеумен байланысты. Теорияда қылмыстардың
қайталануы қылмыстық-құқықтық түсінігіне байланысты көптеген қайшылықтар
бар, ол қайшылықтар ең алдымен қандай қылмыстар қылмыстардың қайталануын
құрады, ондағы қылмыстардың субъективтік жағының сипаты қандай болу керек,
сотылықтың қылмыстардың қайталануындағы орнына келіп тіреледі.
Осы жұмысты тиімді және жан жақты ашу үшін алдыма нақты мақсатар
қойдым. Жұмыстың мақсаты қылмыстардың қайталануы мен ол үшін жауаптылық
тағайындауға байланысты мәселелерге толық, жан-жақты, ғылыми зерртеу
жүргізіп нақты қорытындыларға қол жеткізу.
Жұмыстың теориялық негізіне М.Д.Шаргородский, А.М. Яковлев,
М.Л.Ефимов, В.А Шкурке, Ю.М.Ткачевский, Л.И.Кривочеко, В.П.Малков, П.Ф.
Гришанин және тағы басқа ғалымдардың еңбектері алынды. Сондай-ақ жұмысты
жазу барысында қылмыстардың қайталануы мәселесіне байланысты ҚР Жоғарғы
Сотының нормативтік қаулылары мен статистикалық мәліметтер қолданылды.
1-тарау Қылмыстардың қайталануы қылмыстар көптігінің бір нысаны
ретінде.
1.1. Қылмыстардың қайталануының қылмыстардың көптігі жүйесінде алатын
орны
Рецидив (қылмыстардың қайталануы) термині recidivіоus латын
сөзінен алынған. Ол – қайтып келетін, яғни этимологиялық жоғалған қандай
да бір құбылыстың қайталануы дегенді білдіреді. Бірақ, бұндай анықтау
құбылыстың сандық қасиетін ғана көрсетеді, яғни заңи зерттеуге сәйкес
келмейді.
Қылмыстардың қайталануы түсінігі мен оның мазмұны туралы өзара қайшы
әр түрлі пікірлер айтылды. Олар келесі сұрақтар бойынша әр текті болды:
біріншіден, кінәнің қандай нысаны бойынша қылмыстардың қайталануы орны
алады, екіншіден қандай жағдайларда қылмыстардың қайталануы болады, яғни
қандай қылмыстар қылмыстардың қайталануын құрайды. Қоғамдық қатынастардың
өзгеруі, құқықтық ғылымдағы көзқарастардың дамуы, халықтардың ұлттық
ерекшеліктері қылмыстардың қайталануы мазмұнына әртүрлі әсер етті.
Сондықтан қылмыстардың қайталануы жай ғана қылмыстардың көпітігі емес,
қайталанудың ерекше сапасы болып табылады.
Қылмыстардың қайталануы қылмыстардың көптілігінің бір нысаны болып
табылады. Сондықтан, қылмыстардың қайталануы туралы мәселені көтермес бұрын
қылмыстардың көптілігіне қысқаша түсініктеме беріп кеткенді жөн санап
отырмын, өйткені кез келген ғылымда жалпыдан жекеге қағидасы тиімді
қолданылады. Адамдар қылмыстық әрекеттермен айналысқанда көпшілік
жағдайларда бір қылмыс жасаумен шектелсе, кейде бір адамның бірнеше
қылмыстарды жасайтын кездері болады. Мұндай жағдайдың да көріністері
қылмыстық құқықта айтылғандай бірнеше түрлерде кездеседі, яғни адам
қылмыстық заңның әр түрлі баптарымен немесе бір бабымен қарастырылған
қылмыстарды жасауы немесе бұрын қылмыс жасағандығы үшін сотталған адамның
қайтадан қылмыс жасайтын кездері болады. Осындай кездерде әдеттегі бір
қылмыс үшін cаралау жасауға және жауаптылық белгілеуге қарағанда қылмысты
әрекеттердің көптілігіне байланысты саралау жүргізуде және жауаптылық
белгілеу мәселесінде өзгешелік болады немесе арнайы ережелер қолданылады.
Бірақ жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстардың арасында кейде
ұқсастық кездесетін кездері болады немесе жекелеген қылмыстардың кейбір
түрлері көптік қылмыстарға ұқсас болады деуге болады. Саралау мұндай
кездерде дұрыс жүргізу үшін жекелеген қылмыстардың негізгі белгілерін және
оның көптік қылмыстарға ұқсайтын түрлерінің түсінігін, мағынасын қарастыра
кеткен жөн. Сондықтан қылмыстық құқықта қылмыстың көптілігі тақырыбы әдетте
жекелеген қылмыстардың түсінігімен, оның түрлерімен басталады.
Кудрявцев В.Н. көрсетіп кеткендей қылмыстардың көптілігі деп адамның
жасаған әрекетін құқықтық тұрғыдан алғанда бірнеше жеке қылмыстарға бөлуге
болатын жағдайды тану керек.[1] В.И.Пинчуктың айтуынша қылмыстардың
көптілігі адам екі немесе одан да көп қылмыс жасап, олардың әрқайсысы жеке
қылмысты құрағанда орын алады.[2] Бір адамның бірнеше қылмыс жасауы
қылмыстырдың көптілігінің негізгі белгісі екендігіне өзге де авторлар да
көрсетеді.
Осы анықтамалардан көрінетіні қылмыстардың қайталануы және
қылмыстардың көптілігі бір-біріне өте жақын түсініктер, екеуі де бір
адамның бірнеше қылмыстардың жасауын білдіреді. Бірақ қылмыстардың
қайталаныуында қылмыстар бір бірінен уақыт айырмашылығымен үзіліс
болғандықтан, қылмыстардың көптілігі түсінігінің мазмұны қылмыстардың
қайталануынан кең болып табылады. Қылмыстардың қайталануы қылмыстардың
көптілігінің бір нысаны болып табылады.
Қылмыстардың көптілігімен қатар әрекет етуші ҚР ҚК-сі қылмыстардың
көптілігінің қатарына қылмыстардың бірнеше рет жасалынуы мен қылмыстардың
жиынтығын жатқызады. Дипломдық жұмыстың осы бөлімінде қылмыстардың
қайталануының қылмыстардың көптігінің жүйесіндегі орнын қарастырайық.
Қылмыстардың қайталануына байланысты ғалымдардың айтқандарын
сәйкестендіре отырып, олардың жалпы ортақ белгілерін көрсетуге болады:
қылмыстардың қайталануының қылмыстық-құқықтық түсінігін соттылықпен
байланысты, яғни ол адам бұрын өзге қылмыстар үшін сотталған болуы керек.
Яғни қылмыстық құқық бойынша қылмыстардың қайталануы тек қана жаңа қылмыс
алдыңғы қылмыс үшін айыптау үкімі шыққанан кейін жасалған кезде ғана орын
алады. Осындай ғана қылмыстардың көптілігі қылмыстардың қайталануы болып
саналады. Қылмыстардың қайталануы, қылмыстардың бірнеше рет жасалуы және
қылмыстардың жиынтығының ұқсастығы барлығында бір адаммен екі немесе
бірнеше қылмыс жасалуында.
Қылмыстардың қайталануы қылмыстардың жиынтығынан келесідей
параметрлермен айырмалады. Біріншіден, қылмыстардың қайталануы тек қана
әртүрлі уақытта жасалған қасақана қылмыстар құрай алады, ал қылмыстардың
жиынтығын кез келген уақытта жасалған қасақана да, абайсыз да қылмыстар
құрай береді. Екіншіден, қылмыстардың қайталануының негізгі белгісі қылмыс
жасаған адамда қылмыс жасаған кезде алдыңғы қылмысы үшін соттылығының
болуы. Ал қылмыстардың жиынтығы бойынша керісінше, екі немесе бірнеше
қылмысының ешқайсысында сотталмаған болуы керек. Үшіншіден, қылмыстардың
жиынтығында бір-ақ қылмыстық құқықтық сал бар – ҚР ҚК- нің 58-бабы онда
қылмыстардың жиынтығы үшін жаза тағайындаудың ерекше тәртібі көрсетіледі,
ал қылмыстардың қайталануында ондай салдар көп.
Ю.И.Бытко қылмыстардың бірнеше рет жасалуының белгілері туралы айта
отыра, үш белгіні бөліп көрсетеді. Бірінші түрінде адам әр уақытта бір
баппен немесе баптың бір бөлігімен көзделген екі немесе көп қылмыс жасайды,
бірнеше рет қылмыс жасаудың бұл түрі ұқсас қылмыстарды жасауда орын алады.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының келесі түрі ҚК Ерекше бөлімінде
саралау құрамы ретінде қарастырылмайды, ол жағдай да бірнеше рет жасалу
жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде қолданылады.
Әрекет етуші ҚК-тің нормаларын зерделей келе қылмыстың бірнеше рет
жасалуын қылмыстардың қайталануы ретінде бағалайтын жағдайларды көрсетуге
болады: біріншіден, бірінші қылмысты жасаған кезде кінәлі адам, кәмелетке
толған болуы керек; екіншіден, екі қылмыс та қасақанлықпен
жасалады;үшіншіден, алдынғы қылмыс үшін соттылық жойылмаған немесе
алынбаған; төртіншіден, қылмыстардың бірнеше рет жасалуының бұл түрі ҚР ҚК
Ерекше бөлімінің бабында сараланған құрам ретінде көрсетілген. Біздіңше
бұндай баға беру, әділеттік қағидасына қайшы келеді, өйткені соттылық екі
рет ескеріліп отыр. Сондай-ақ бұл жерден бәсекелестікті байқауға болады.
Қылмыстардың көптілігінің түсінігін ашуда құрам элементтерінің ішінен
тек қылмыс субьектісі ерекшелік байқатады, өйткені бұл мәселеде бір адамның
бір неше қылмысты іс-әрекеттер жасаған жағдайына құқықтық баға беріледі.
Бірақ бұл белгіні де міндетті белгі қатарына жатқызуға болмайды, себебі
көптік қылмыстар мәселесі бір неше адамдардың бірлесуі арқылы жасалатын
қылмысқа қатысушылықта да кездесе алады.Яғни,бір немесе,бірнеше адамнан
құралған ұйдасқан топ болып. Бұл ерекше айта кететін жағдай. Қылмыс бір
адаммен немесе бір неше адаммен жасалсын, бірақ одан көптік қылмыстарды
саралау ережесі өзгермейді, тек жасалған сол қылмысқа байланысты адамның
кінәсі болса жеткілікті. Сонымен, көптік қылмыстар дегеніміз, бір
адамның қоғамға қайшы іс-әрекеттерінде қылмыстық заңмен қарастырылған
бірнеше қылмыстық құрамдардың орын алуы болып табылады.
Кейбiр жағдайларда бiр адам бiрнеше қылмыстарды iстеуi мүмкiн, мұндай
жағдайда олардын ic-әрекетiн саралау үшiн қылмыстардың көптiлiгiнiң
түсiнiгiн дұрыс анықтау керек. Қылмыстық жауапқа тартудың мерзiмiн
ескермеген немесе сотталғандықтан арылмаған немесе сотталғандығы жойылмаған
жағдайда бiр адамның екi не одан да көп қылмыстарды iстеуiн қылмыстар
көптiгi деп атаймыз.
Қылмыстардың көптілігінің өзiндiк белгiлерi бар бiр адамнын екi
немесе одан да көп арқайсысын жеке – жеке кұрам болып табылатын қылмыстарды
iстеуi болып табылады. Сондықтан әкiмшiлiк құқық бұзушылық iс-әрекетi
қылмыстар көптiгiне жатпайды.
Қылмыстардың көптiлгiнiң жеке қылмыстардан ажырата бiлген жөн. Жеке
қылмыстар мен қылмыстардың көптiлiгiнiң ажырату тергеу, сот кызметiнде аса
манызды роль атқарады. Кейбiр жағдайларда оны ажырату белгiлi бiр тұрғыдан
қиындықтар тұғызады.
Заңмен тiкелей қарастырылған жағдайларда бiртектi қылмыстардың да,
бiрнеше мәрте жасалуы ескерiледi. Қайтадан бұрынғы объектiге (нысанға)
немесе соған ұқсас объектiге (нысанға) қиянат келтiрушi, кiнәнің түрi
бiрдей және басқа да объективтi және субъективтi ұқсас белгiлерден тұратын
қылмыстар (мысалы ұрлық, тонау, қарақшылық, т.б ) бiртектi қылмыстар деп
танылады. Бiртектi қылмыстардың есебі осы баптарда алу мүмкiндiгi Қылмыстық
Кодекстiң 175-бабына қатысты 3-шi ескертуде тiкелей қарастырылған, атап
айтқанда, былай делiнген Осы кодекстiн 175-181 баптарындағы бiрнеше рет
жасалған қылмыс деп осы баптарда, сондай-ақ осы кодекстiн 248, 255, 260-
баптарында көзделген бiр немесе одан да көп қылмыстардан кейiн жасалған
қылмыс деп танылады. Осыған орай, бөтен біреудің мүлкін ұрлау қылмысы
бұған дейiн де мүлiк ұрланғандықтан емес, сонымен қатар, кiнәлi тұлға
жоғарыда аталған қылмыстын бiрiн бұрын жасаған жағдайда да бiрнеше рет
жасалған деп танылатын болады.
Бiрнеше рет жасалу ұғымы, кiнәлi тұлғаның соты болған
қылмыстарымен қатар, оның әлі тартылмаған әрекеттерiн де қамтиды. Аяқталған
немесе аяқталмаған қылмыс деп бағалануына, кiнәлі тұлғаның бұл қылмыстардың
орындаушысы немесе оған бiрлесiп қатысушысы болуына қарамастан, бұл
әрекеттер бiрнеше рет жасалған деп аталады.[3]
Бiрнеше рет қайталанудың заң тұрғысынан алғанда мәнi мынада:
бiрiншiден, жоғарыда аталғандай Қылмыстық Кодекстiн 54-бабынын 1-шi бөлiмi
а тармағына сәйкес сот оны жауаптылық пен жазаны ауырлатушы жағдай
ретiнде ескередi. Екiншiден, Қылмыстық Кодекстiн 11-бабынын 5-бөлiмiне орай
қылмыстардың әлденеше рет жасалуы осы кодексте неғұрлым қатаң жазаға әкеп
соқтыратын мән-жай ретiнде көзделген жағдайларда адамнын жасаған қылмысы
осы Кодекстiн Ерекше бөлiмiнiн қылмыстары бiрнеше мәрте жасағаны үшiн
жасалуды көздейтiн бабының тиiстi бөлiгi бойынша айқындалады.
Қылмыстардың қайталануының қылмыстардың көптілігінің жүйесінде
алатын орнына байланысты зерттеуді қорытындылай келе келсіні анықтадық:
1) қылмыстардың қайталануы қылмыстардың бірнеше рет жасалуы және
қылмыстардың жиынтығымен қатар қылмыстардың көптілігінің жекелеген нысаны
болып табылады.
2) қылмыстардың қайталануы қылмыстардың көптілігінің бір түрі ретінде өзге
түрлерімен тығыз байланысты, ал кебір жағдайларда олардың бәсекелестігі
байқалады.
3) қылмыстардың қайталануы мен қылмыстардың жиынтығының жиынтығының түрі
ретіндегі бөлініп шығуы бір критерийге негізделген: бұрынғы сотталған
фактісінің болуы (қылмыстардың қайталануыында – сотталған; қылмыстардың
жиынтығында сотталмаған). Қылмыстардың қайталануы мен қылмыстардың бірнеше
рет жасалуын айрудың критерийі қылмыстардың ұқсатығы немесе біркелкілігі.
4) қылмыстардың қайталануы қылмыстардың бірнеше жасалуынан өзінің
әлеуметтік мағынасы бойынша өзгешеленеді, қылмыстардың қайталануының
қоғамдық қауіптілігі жоғары болып табылады.
5) қылмыстардың қайталануы мен қылмыстардың бірнеше рет жасалуының
арасындағы коллизияны жою үшін қылмыстардың бірнеше рет жасалуының
түсінігін өзгерту керек. Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы деп ұқсас, яғни
бір баппен немесе баптың бір бөлігімен көзделген қылмыстарды жасауды егер
оның ешқайсысына сотталмаған жағдайды тану керек.
1.2. Қылмыстардың қайталануының түсінігі және белгілері
Қылмыстардың қайталануының түсінігіне байланысты әртүрлі уақытта
көптеген ғалымдар әртүрлі ойлар айтқан. Көптеген ғалымдар қылмыстардың
қайталануы деп қылмыс жасап, сотталып, жазасын толық немесе ішінара өтеген
адамның қайталап қылмыс жасауы деп сипаттаған (Шаргородский М.Д., Яковлев
А.М., Ефимов М.Л., Шкурке В.А.).
Ал кейбір ғалымдар қылмыстардың қайталануы орын алуы үшін бұрынғы
жазаны толық немесе ішіара өтеу фактісі маңызды емес деп көрсеткен
(Ткачевский Ю.М., Кривочеко Л.И., Малков В.П., Гришанин П.Ф. және т.б.).
А.С.Шляпочниковтың пікірінше қылмыстардың қайталануы ретінде адамның
бірінші қылмысы үшін жазасын өтеп жатқанда немесе өтеп болғаннан кейін
қайта қылмыс жасауы түсініледі. А.М.Яковлев, В.Н.Кудрявцев және өзге де
ғалымдар қылмыстардың қайталануы түсінігін анықтаудың негізіне соттылық
белгісін алынуы керек, ал жазаны өтеу белгісі міндетті емес. Бұл
авторлар егер адам қылмыс жасап, сол қылмыс үшін оған сот үкімімен
тағайындалған жазаны өтеп болғаннан кейін жаңа қылмыс жасауы қылмыстардың
қайталануы болып саналады деген пікірді ұстанады және бұл жерде алғашқы
қылмыс үшін соттылық мерзімінің өтпеуі маңызды.[4]
Л.Д. Гаухманның пікірінше қылмыстардың қайталануы қылмыстың
көптілігінің аса қауіпті нысаны болып табылады, оның мәні екі, не одан да
көп қылмыс жасаған адамның қасақана түзелу жолға түскісі
келмейтіндігінде.[5] М.Д.Шагородский қылмыскер бірінші қылмыс үшін
жазаланып, оны өтегеннен келесі қылмыс жасағанда қылмыстардың қайталануы
орын алады. Егер қылмыскер бірінші қылмыс үшін қылмыстық жазасын өтеп
болғанша жаңа қылмыс жасаса, ол қылмысты қайталаушы емес, үкімдердің
жиынтығы болады.”[6]
Қылмыстардың қайталануына байланысты зерттеулер жүргізген
ғалымдардың бұл құбылыстың белгілеріне байланысты пікірлерінде біркелкілік
жоқ. Қылмыстардың қайталануынның негізгі белгісі соттылық болатынын тани
отырып, ол мамандар қылмыстардың қайталануының өзге белгілеріне байланысты
біркелкі ойға келе алмады.
Зертеушілердің көп бөлігі қылмыстардың қайталануының қылмыстық
құқықтық түсінігіне байланысты қылмыс жасаған адамның жасына көңіл
бөлмейді.Өйткені, кәмелетке толмағандардың арасында да жиі кездеседі.
Бұрынғы қылмыстық кодексте қылмыстардың қайталануы түсінігі болған жоқ.
Қылмыстардың қайталануы түсінігі бірінші рет 1987 жылғы Модельдік қылмыстық
кодексте айтылып өтті. Оның 45-бабына сәйкес “қылмыстардың қайталануы
ретінде бұрын жасалған қасақана қылмыс жасаған үшін сотталған адамның
қайталап қылмыс жасауы” танылды. Осы баптың екінші бөлігінде бұрынғы
қылмысы үшін соттылық алынса немесе жойылса және бұрынғы қылмыс жасаған
кезде 18 жасқа толмаған болса қылмыстардың қайталануы болмайды деп
бекітілген болатын. 1991 жылғы қылмыстық заңнама негіздері қылмыстардың
қайталануы түсініктемесін нақтылады: қылмысты қайталаушы адам ретінде бұрын
қасақана қылмыс жасап, қайталап қылмыс жасаған адам танылады.
1997 жылғы қабылданған ҚР Қылмыстық кодекстің 13-бабы “Бұрын
қасақана жасаған қылмысы үшiн соттылығы бар адамның қасақана қылмыс жасауы
қылмыстардың қайталануы деп танылады” деп бекітті. Осы анықтамамен заң
шығарушы қылмыстардың қайталануының негізгі белгілерін бекітті.
Қылмыстардың қайталануы қылмыс көптілігінің ең қауіпті нысаны болып
табылады. Сондықтан қылмыстық заңнама қылмыстардың қайталануы заңда
көзделеген шектер мен негіздерде неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтырады деп
бекіткен. Қылмыстық құқық теориясында қылмыс қылмыстардың қайталануы туралы
әртүрлі ой-пікірлер айтылған.
ҚР ҚК-нің 13-бабында қылмыстардың қайталануына берілген
анықтамасынан оның белгілерін көре аламыз. Біріншіден, бір адам
қасақанылықпен сипатталатын екі немесе одан да көп қылмыс жасайды;
екіншіден, жаңа қасақана қылмыс, бұрын қасақана қылмысы үшін сотталған
адаммен жасалады; үшіншіден, бұрынғы қасақаналық қылмыс өзінің қылмыстық-
құқықтық маңызын сақтап қалады, яғни соттылық жойылмаған немесе заңмен
көрсетілген тәртіппен алынбаған; төртіншіден, кәмелетке толған кезде
жасалған қылмысы үшін ғана соттылық ескеріледі.
Енді осы белгілерді толығырақ қарастырайық. Қылмыстардың
қайталануының бірінші белгісі адамның қасақанылықпен сипатталатын екі
немесе одан да көп қылмыс жасауы. Бұл жерде қылмыстардың көптілігінің бір
түрі ретінде қылмыстардың қайталануын ұқсас, бірдей және әртүрлі қасақана
қылмыстар құрауы мүмкін.
Кейбір ғалымдар қылмыстардың қайталануын құрайтын қылмыстар міндетті
түрде ұқсас болуы керек дейді. А.М. Яковлевтің айтуы бойынша екі жасалған
қылмыстардың бірдей болуы қылмыстардың қайталануын қоғамдық қауіптілігінің
жоғарылығын көрсетеді.[7] Бұл мәселе бойынша П.Ф.Гришанин өзгеше пікірді
ұстанды. Таңдаулы зерттеулердің нәтижесінде ол көптеген қылмысты қайталаушы
тұлғалар жалпы қылмыстардың қайталануы үшін жауаптылық тартуда деген
қорытындыға келеді. Сәйкесінше жалпы қылмыстардың қайталануы кей жағдайда
арнайы қылмыстардың қайталануынан қауіпті болып табылады. Сондықтан оның
ойынша жасалған қылмыстардың ұқсас болуы қылмыстардың қайталануының елеулі
белгісі болып табылмайды.
Кейбір зерттеушілердің көрсетуі бойынша қылмыстардың көптілігінің
бір түрі ретіндегі қылмыстардың қайталануының негізгі белгісі адамның
әрқайсысы жеке құрам болып саналатын екі не одан да көп қылмыс жасауы болып
табылады.Олардың пікірінше қылмыстардың қайталануы түсінігін бірдей
ауырлықтағы, ұқсас қылмыстар түсініктермен байланыстыруға болмайды.
Қылмыстардың қайталануы кезінде қылмыстардың ауырлығы, объективті және
субъективтік жақтары бойынша ұқсастығы қылмыстардың қайталануын қандай да
бір қатегорияға бөлуге қолданылады.
Сондай-ақ қылмыстардың қайталануы орын алуы үшін жасалған
қылмыстардың ауырлығы, жазаның түрі мен мөлшері ерекше орынға ие болмайды.
Адам оның қылмысы зардап келтіргеніне немесе келтірмегеніне, қылмыстық
аяқталғанына, оқталғанына немесе дайындалғанына және қылмысқа қатысушының
орындаған рөліне қарамастан қылмыс жасаған деп саналады. Сондықтан
қылмыстардың қайталануы орын алу үшін екі немесе бірнеше аяқталған қылмыс
жасауы ғана емес, сонымен қатар екі немес бірнеше аяқталмаған қылмыс жасау
немесе бір аяқталған және бір аяқталмаған жасалуы да қылмыстардың
қайталануының орын алғандығын білдіреді. Тіпті адам бірінші қылмыста
орындаушы болып, екінші қылмыста ұйымдастырушы болса да орын алады.
Қылмыстардың қайталануын анықтаған кезде қылмыстың ауырлығы, оның жасалу
сипаты, жазаның түрі мен көлеміне көңіл аударылмайды. Жасалған қылмыстардың
сипаты мен олардың ауырлығы қылмыстардың қайталануының қоғамдық қауіптілік
дәрежесін анықтау үшін пайдаланылады, ал жазаның түрі мен көлемі
қайталануыисттің жеке тұлғасының қауіптілігін анықтау үшін қажет және
қауіпі қайталануыисттердің топтарын анықтау үшін қолданылады.
Сондықтан қылмыстардың қайталануының бірінші құқықтық белгісі адамның
екі немесе бірнеше қылмыс жасауы болып табылады. Сот статистикасы
көрсеткендей бірінші рет қылмыс жасаған адамдар, соның ішінде жүйелі
түрде қылмыс жасаған адамдар көп бөлігі соталғаннан кейін қылмыстық
әрекеттерін тоқтаты, яғни өздеріне қатысты нақты қорытындылар жасап,
қылмыстылық жолынан бас тартады. Ал сотталғандардың қайта қылмыс
жасайтындары аз болып келеді. Сондықтан соларға қатысты қайталануыті
қылмыстылықпен күресудің қосымша шараларын қолдану негізді болады.
Қылмыстардың қайталануының келесі құқықтық белгісі жасалаған
қылмыстардың қасақаналығы. З.А. Незнамова дұрыс көрсетіп кеткендей
жасалған қылмыстардың қасақаналық нысанының болу белгісі ҚР ҚК-мен
енгізілді деген ойымен келісу керек. Бұл кінәлінің жеке тұлғасының қоғамдық
қауіплігін анықтайтын қайталануытің психологиялық мәнімен байланысты.
Қасақаналық қылмыстар ғана қылмыстардың қайталануын құрайды деген жаңалық
1997 жылы қабылданған ҚК-пен енгізілді. Оған дейін қасақана да, абайсыз да
қылмыстар қылмыстардың қайталануы құрай беретін. Бұл белгі туралы әртүрлі
ой пікірлер болған болатын. Кейбір ғалымдар қылмыстардың қайталануын тек
қана қасқа қылмыстар құрайды десе, бұрынғы және кейінгі қылмыстардың кінә
нысаны маңызды емес деп атаған. Панько К.А. қылмыстардың қайталануы кезінде
алдыңғы және кейінгі қылмыстардың кінә нысандары сәйкес немесе сәйкес емес
болуы мүмкін деген.[8]
И.И.Карпец және А.Р.Ратинов көрсетіп өткендей абайсыздықпен
жасалаған қылмыстар да қылмыстық психологияның дефектілігін көрсетеді.[9]
П.Ф.Гришанин қылмыстардың қайталануы психологиялық жағынан алғанда
кінәлінің алдынғы сотталуды біле тұрып, ерікті түрде жаңа қылмыс жасауынан
көрініс табады. Яғни қылмыстардың қайталануы болуы үшін қылмыстар
қанақаналықпен жасалуы тиіс. Қылмыстың субъективтік жағын субъектінің
жасалаған қоғамдық қауіпті әрекетке және оның салдарына деген психикалық
қатынасы және қылмыстың субъективтік жағына қылмыспен байланысты адамның
психикалық қызметі екенін ескере отырып, кейбір ғалымдар кінәні
субъективтік жақты ядросы болып табылатын психикалық қатынастың бір формасы
деген қорытындыға келіп отыр.[10]
Қасақана қылмыс жасай отырып, адам оның әрекетінің қоғамға қауіпті
зардаптарын түсіп қана қоймай, әрекетінің қоғмдық қауіптілігін де түсінеді.
Қылмыс субъектісінің қоғамдық қауіптілігін оның әрекетіне деген қатынасымен
бағаланады. Бірнеше абайсызыдық қылмыстардың жасалуының өзі де қоғамға
қарсы бағыттын тұрақтылығын білдіреді. Кінәлі адамның алдынғы сотталуын
ерікті түрде екінші және одан кейінгі қылмыстар жасауы кезінде қасақана
ескермеуі оның қоғамға қарсы көзқарастары мен әдеттерінің тұрақтылығы мен
қауіптілігін көрсетеді.
Қылмыстардың қайталануын анықтаған кезде қос нысанды қылмыстарға
байланысты қиындықтар туындайды. Жалпы мұндай қылмыстар қасақаналықпен
жасалған болып саналады. Сондай-ақ ҚК 19-бабының 4-тармағына сәйкес
Абайсызда жасалған әрекет ол Кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында
арнайы көзделген жағдайда ғана қылмыс деп танылады.
Қылмыстардың қайталануының келесі белгісі қасақана қылмысы үшін
сотталған адамның қасақана қылмыс жасауы. Сотталған адам деп бұрын оған
қатысты заңды күшіне енген айыптау үкімі шыққан адамды айтамыз. Егер сот
ҚІЖК 375-бабына сәйкес жаза тағайындаусыз айыптау үкімін шығарса, ондай
үкім соттылықыты тудырмайды және жаңадан қасқана қылмыс жасалған кезде
қылмыстардың қайталануы орын алмайды. Сәйкесінше біренеше айыптау үкімдері
өзінше қылмыстардың қайталануды тудырмайды.
Қылмыстардың қайталануының тағы да бір белгісі кінәліде бұрынғы
қасақана қылмысы үшін жойылмаған немесе заңмен белгіленеген алынып
тасталмаған соттылығының болуы. Кейбір авторлар соттылықты қылмыстардың
қайталануының міндетті белгісі ретінде қарастырмайды, олардың пікірімен
келісуге болмайды. Олар қылмыстардың қайталануының міндетті белігісі
ретінде алдыңғы қылмысы үшін сотталу фактісін ұсынады. Мысалға Зелинский
А.Ф. қылмыстардың қайталануына мынадай анықтама береді қылмыстардың
қайталануы – бұл бұрын сотталған немесе өзге де қылмыстық заңмен
белгіленген шаралар қолданылған, соттылығы бар немесе жоқ екендігіне
қарамастан адамның қайталап қылмыс жасауы.[11] ҚР ҚК 77-бабына сәйкес
қылмыс жасағаны үшін сотталған адам соттың айыптау үкімі заңды күшіне
енген күннен бастап соттылықты жою немесе алып тастау кезіне сотты болған
деп есептелуі соттылық деп танылады. Соттылық жасаған қылмысы үшін қандай
да бір жазаға тартылу фактісімен негізделген адамның құқықтық жағдайы.
Қылмыстардың қайталануы орын алуы үшін кінәлі алдынғы қасақана
қылмысы үшін сотталған болуы керек.
Бұл жағдай сот үкімінің күшіне енгеннен бастап, заңмен белгіленген
мерзімге дейін созылады және тұлға үшін заңмен белгіленген қылмыстық-
құқықтық және жалпы құқықтық салдардың туындауымен байланысты. Соттылық
адамда тек қылмыстық жаза қолданған жағдайда болады, сондықтан адамға
заңмен көзделеген өзге жауаптылықтың қолданылуы соттылықты жоққа шығарады,
сәйкесінше бұл жерде қылмыстардың қайталануы құбылысы болмайды.
Қылмыс ,қылмыстардың қайталануының соттылықпен тікелей байланысты
келесі белгісі кінәлі адамның жазасын толық немесе ішінара өтеуі болып
табылады. Жаза мен соттылық өте тығыз байланысты түсініктер болып табылады,
өйткені жазасыз соттылық, соттылықсыз жаза болмайды. Қылмыс жасаған адамның
қоғамдық қауіптілігі жаза мен соттылықтың ажырамас байланысының міндетті
шарты болып келеді. Егер адамның әрекетінің қоғамдық қауіптілігі болмаса,
ол жазадан босатылады, тиісінше соттылық та болмайды.[12]
1997 жылғы қабылданған Қылмыстық кодекспен белгіленген қылмыстардың
қайталануының белгілеріне қылмыскердің жасы да жатады. ҚР ҚК 13-бабының 4-
бөлігі бойынша кәмелетке толмаған кезде жасалаған қылмыстар қылмыстардың
қайталануының құрамы кірмейді, яғни кінәлі кәмелетке толмай тұрып қасақана
қылмыс жасап, ол үшін сотталып, кейін тағы да қасақана қылмыс жасаса да
қылмыстардың қайталануы орын алмайды.
Заңнаманың мұндай ережесі дұрыс болып табылады, өйткені кәмелетке
толмаған адамның психологиялық қасиеттері толық дамымайды. Айта кетер бір
жағдай 1991 жылы қабылданаған қылмыстық заңнаманың Негіздеріне сәйкес тек
адамды аса қауіпті рецедивист ретінде таныған кезде кәмелетке толмаған
белгісі ескерілмеген, ал жай қылмыстардың қайталануын анықтау кезінде
бұрынғы қылмыс жасалған жасқа көңіл бөлінген жоқ.
Бұл белгілер Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 13-бабынан
өз көрінісін тапқан, оған сәйкес бұрын қасақана жасаған қылмыс үшін
соттылығы бар адамның қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қылмыстардың
қайталануы деп танылады.
Қылмыстардың қайталануы деп таныған кезде қылмыскердің алдыңғы қылмыс
жасаған кездегі ерекшеліктерін ескеру керек. Ол туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі “Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы” № 1 қаулысының
11-тармағында да айтылады: “Соттар ҚК-тің 13-бабына сәйкес қылмыстың
қайталануыiн тану кезiнде кез келген алынып тасталмаған немесе бұрын
жойылған соттылықтар емес, олардың тек ересек жастағы жасаған қылмысына
байланысты соттылық қана негiз болып табылатынын ескеруі керек”.
Қылмыстардың қайталануы орын алған кезде қылмыскердің алдыңғы қылмыс
жасаған кездегі ерекшеліктерін ескеру керек. Ол туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі “Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы” № 1 қаулысының
11-тармағында да айтылады: “Соттар ҚК-тің 13-бабына сәйкес қылмыстың
қайталануыiн тану кезiнде кез келген алынып тасталмаған немесе бұрын
жойылған соттылықтар емес, олардың тек ересек жастағы жасаған қылмысына
байланысты соттылық қана негiз болып табылатынын ескеруі керек”.
Қылмыстардың қайталануы қылмыстық құқықтың маңызды институттарының
бірі болып табылады. Ол өз маңыздылығын жалпы қылмыстылықпен күресуде,
жазаны дербестендіруде, қылмысты саралауда көрсетеді. Қылмыстық заңнаманы
зерделей келе қылмыстардың қайталануы қылмыс құрамының міндетті белгісі
немесе саралау белгісі болатынын көруге болады. Қылмыстардың қайталануы
қылмыс құрамының міндетті белгісі ретінде. Соңғы қабылданған Қылмыстық
кодекс нормаларынан қылмысты қайталаушы міндетті белгі болып табылатын
нормалардың көбейгендігін көреміз. Заң шығарушы қылмыс құрамдарын құрастыра
отырып, тікелей қайталануы терминін қолданбайды, бірақ қандайда бір норма
қылмыстардың қайталануының қандай да бір түрі үшін жауаптылықты көздейтінін
білдіреді.
Қылмыстардың қайталануы қылмыс құрамының саралау белгісі ретінде
қылмыс құрамының міндетті белгісі ретіне қарағанда жиі қолданылады.
Қазіргі кездегі қылмыстық заңнаманың ерекше белгісі қылмыстардың
қайталануы саралау белгісі болып табылатын құрамдардың көбеуінде.
Бұл жағдайда қылмыстардың қайталануы негізігі құраммен тікелей
байланысты, бұл байланыс сараланған құрамда негізгі құрам белгілерінің
барлығының болуымен және сол уақытта қылмыскердің қоғамдық қауіптілігінің
жоғарылығын ескерумен сипатталады.
Қылмыс субъектісін сипаттайтын қосымша белгілерді енгізе отыра, заң
шығарушы қылмыстың бірнеше рет жасалуына көрсетеді немесе субъектілердің
шеңберін тарылтып осындай қылмыс үшін немесе ұқсас қылмыс үшін соттылыққа
сілтеме жасайды. Сараланған белгілер нақты құрамдар үшін негізгі құрамға
қылмыс құрамы элеметтері (объект, субъект, объективтік және субъективтік
жақ) сияқты міндетті болып табылады. Оның айырмашылығы жасалған әрекете
сараланған белгінің болмауы негізгі құрам үшін жауаптылықтан босатпайды, ал
жасалған әрекетте қылмыс құрамының элеметінің болмауы қылмыстық
жауаптылықты болдырмайды.
Барлық жағдайда қылмыстық қайталануын сараланған құрам ретінде
енгізген кезде заң шығарушы оған екі мазмұн береді – жалпы түсініктегі
қайталану және қайталануы.
Қылмыс қайталануының тағы да бір қылмыстық құқықтық маңыздылығы оның
қылмыстылық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай болып табылуында.
Соттар бұрын сотталған адамдарға жаза тағайындау туралы мәселені шешкенде,
жазаны дербестендіру туралы заң талаптарын басшылыққа алуға, түзелу жолына
қасақана түскісі келмейтін және ауыр қылмыс жасаған қайталануыистерге
негізсізден негізсіз жазаның жеңіл шараларын қолдануға жол бермеуі тиіс.
Бұл жерде бұрын қандайда бір қылмыс жасаған адамның қайталап жасаған
қылмысы заң бойынша жауаптылықты ауырлататын жағдайлар болып табылатындығын
естен шығармаған жөн. Бірақ алғашқы қылмысының мән-жайына байланысты сот
үкімде, ондай шешімдердің дәлелдерін келтіре отырып, көрсетілген
жағдайларды ауырлататын жағдайлар деп танымауға да қақылы. Ал бұрынғы
жасаған қылмысы заңда қылмыстың дәрежелену белгісі ретінде көрсетілген
жағдайда, бұл жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән жай ретінде танылмайды.
1.3. Қылмыстардың қайталануының түрлері
Қылмыстардың қайталануы шынайы өмірде түрлі түрде болатын күрделі
әлеуметтік-құқықтық құбылыс. Қылмыстық құқық доктринада қылмыстардың
қайталануы түрлері туралы көптеген ой-пікірлер бар.
Кеңестік кезең әдебиеттерінде қылмыстардың қайталануы түрге бөлу
мақсаттылығы және бұндай бөлудің құқықтылығының өзі күмәнді болғандығын
айтып кеткен жөн.
Алайда қылмыстардың қайталануы түрлерге бөлу тек теориялық ғана емес,
сондай-ақ тәжіриебелік маңызды екендігі анық. Себебі, түрге бөлу оның
табиғатын жан-жақты нақтылы оқып-тануға және онымен күресуде қылмыстық-
құқық шараларын дұрыс қолдануға мүмкіндік жасайды. Қылмыстардың қайталануы
бірнеше негіздер бойынша жіктелуі мүмкін. Жасалған қылмысытардың сипатына
байланысты жалпы және арнайы қылмыстардың қайталануын бөліп шығаруға
болады.
Соңғы қылмыстық құқық әдебиеттері қылмыстың қайталану түрлеріне
қатысты жаңа тұжырымдарды ұсынады.Мысалы, В.И.Ткаченко заңда қылмыстың
қайталауының екі түрі белгіленген дейді:қауіпті және аса қауіпті.
А.В.Наумов қылмыстың қайталануының үш түрін бөліп көрсетеді:жай
қайталануы,қауіпті қайталануы және аса қауіпті қайталануы.Г.Г.Криволапое ,
қылмыстың қайталануының түрлерін былайша бөлген:жай қайталануы,қауіпті
қайталануы,аса қауіпті қайталануы,екі және одан да көп абайсыз қылмыстан
тұратын және қасақана жасалған қылмыстан тұратын қылмыс түрлерінен тұрады
дейді.
Жалпы қылмыстардың қайталануы адамның қылмыс жасап, сотталағаннан
кейін қайтадан бұрынғы қылмысқа ұқсамайтын жаңа қылмыс жасағанда орын
алады. Қылмыстардың қайталануымен заң шығарушы бірнеше құқықтық салдарды
байланыстырады. Жалпы қылмыстардың қайталануы қылмыстық жауаптылық пен
жазаны ауырлататын мән-жай ретінде ескеріледі, мысалы алаяқтық үшін
соттылығы бар адам бұзақылық жасайды. Жалпы қылмыстардың қайталануының
құқықтық маңызы сонда, ол қылмыстық саралануына әсер етпей отырып,
қылмыстық жауаптылық пен жазаны дараландыру кезінде ескеріледі (ҚР ҚК-нің
бабының “а” тармағы бойынша қылмыстардың қайталануы қылмыстық жауаптылық
пен жазаны ауырлататын мән жай болып саналады). Егер қылмыстардың
қайталануы бұрынығы қылмыс үшін жазаны өтеу кезінде орын алатын болса, жаза
ҚР ҚК 60–бабының ережелеріне сәйкес тағайындалады. Егер бұрынғы қылмыс үшін
адам бас бостандығынан айыру жазасын атқарып жатса, жаңа жаза қатаң
режимдегі түзеу колониясына тағайындалады.
Арнайы қылмыстардың қайталануы егер бұрынғы қылмыс үшін соттылығы бар
немесе соттылығы алынбаған адам тағы да осындай немесе ұқсас қылмыс жасаған
кезде орын алады (мысалы ұрлық қылмысына сотталған адам тағыда ұрлық
жасаса). Арнайы қылмыстардың қайталануының құқықтық маңызы біріншіден, ол
ҚК ерекше бөлімінде көрсетілген кезде ауырлатылған немесе ерекше
ауырлатылған мән-жай болып саналатынынан көінеді. Екіншіден, арнайы
қылмыстардың қайталануы ҚК Ерекше бөлімінде ауырлататын мән-жай ретінде
көрсетілмесе, жалпы қылмыстардың қайталануы сияқты қылмыстық жауаптылық пен
жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қолданылады. Және үшіншіден, арнайы
қылмыстардың қайталануы жалпы қылмыстардың қайталануындағыдай бұрынғы
қылмыс үшін жазаны өтеу кезінде орын алса, жаңа жаза қатаң режимдегі түзеу
колониясына тағайындалуына әкеледі.
Мысалға ұрлық қылмысынан кейін тонау орын алса, қарақшылықтан кейін
бандетизм орын алса, адам ұрлау үшін адам ұрлау орын алса арнайы
қылмыстардың қайталануы болады, өткені ол қылмыстар ұқсас қылмыстар болып
саналады.
Арнайы қылмыстардың қайталануы көбінесе сараланған ауырлататын мән-жай
ретінде қолданылады. Құқықтық ғылымда арнайы қылмыстардың қайталануы
қауіптілігі жалпы қылмыстардың қайталануына қарағанда жоғары болып
саналады, А.М.Яковлев айтып кеткендей, арнайы қылмыстардың қайталануы
қоғамға қарсы бағыттың тұрақтылығын білдіреді.[13]
Бірдей (тождественный) қылмыстар деп ҚК бір бабымен немесе бір бабының
тармағымен қарстырылған қылмыстарды айтамыз.
Ұқсас (однородный) қылмыстар деп бір кінә нысанымен, бір объектіге қол
сұғатын қылмыстарды айтамыз.
Адамның алдындағы жасаған қылмысы үшін соттылығы болғандығына,
тағайындалған жаза түріне, жасалаған қылмыстарының сипаты мен көлеміне
байланысты кейбір ғалымдар қылмыстардың қайталануының келсідей кеңірек
жіктеуге салады: легалды (құқықтық), криминологиялық; фактілі, жалпы және
арнайы, аса қауіпті, қауіпті және қауіптілігі орташа қылмыстар
қайталануыі, пенетицаирлық, реабилитациялық, аса қауіпті қылмыстардың
қайталануы.[14]
А.Н.Наумов қылмыстардың қайталануын жіктегенде оны жай, қауіпті, аса
қауіпті және арнайы қылмыстардың қайталануы деп бөлумен шектелеген.[15]
Профессор И.Ф.Кузнецова қылмыстардың қайталануының келесідей түрлерін бөліп
көрсетеді: жай, қауіпті, аса қауіпті және пенитенциарлық қылмыстардың
қайталануы.[16] Жалпы және арнайыдан басқа А.Х.Миндағулов қылмыстардың
қайталануы түрлерін бірнеше критериелер бойынша бөледі.Мәселен,қанша рет
сотталғанына байланысты жай(бір рет),күрделі(бірнеше рет); тұлғаның бас
бостандығынан айыру жазасына тартылуына байланысты пенитенциарлық және
пенициарлық емес қайталануы түрлері.
Доктринада қылмыстардың қайталануы жасалған қылмыстың ауырлығы
деңгейіне қатысты басқа да түрлері көрсетіледі. ҚРҚК-не ғылыми-тәжірибелік
түсіндірмеді:
-қылмыс ауырлығына байланысты жай, қауіпті және аса қауіпті түрлері;
-жауаптылық сипатына қарай - пенитенциарлы және пенитенциарлы емес;
-қылмыс жасау уақытына қарай - пенитенциарлыққ дейін, пенитенциарлық
және пенитенциардан кейін;
-жасалған қылмыс ауырлығының динамикасы бойынша – прогресті, тұрақты
және сөнуші;
-жасалған қылмыс сипатына қарай – қасақана, зорлықшылық, кәсіби,
мафиозды және т.б.
Жоғарыдағыларға қарай отырып мұндай жіктелудің көбісі тек
көріністік сипатта екендігін аңғаруға болады, сәйкесінше бөлудің
тәжірибелік қажеттілігі де жоқ. Қандай да бір құбылыстың
классификациялануының тәжірибелік макзмұны мен мәні тек заңда
қайталануытің тура осындай және түрі көрсетілсе не оларды қолдану қылмысты
саралау, жауаптылықты бекіту және өзге де мәселелерді шешуге қажетті
болатындығы көрсетілсе ғана орын алады.
Қылмыстық құқық ғылымында шынымен де легалды, фактілі, реабилитациялық
және криминологиялық қайталануы туралы сөз болған.
Біз жоғарыда көрсетіп өткеніміздей қылмыстардың қайталануы туралы
егер адам қылмыс қайталап жасап, ол алдыңғы жазаны толық немесе ішінара
өтесе және соттылығы жойылмаса ғана айтамыз. Сондықтан менің пікірімше
қылмыстардың қайталануы түрлерін қатарына фактілі қылмыстардың қайталануын
қосудың қажеттілігі жоқ. Кейбір авторлардың пікірінше фактілі
қылмыстардың қайталануы деген адамның соттылығы болуына қарамастан кез
келген екінші қылмысты жасауы болып табылады. Сондай-ақ қылмыстардың
қайталануы түрлерінің қатарына ребилитациялық қылмыстардың қайталануын да
қоспау керек, өйткені әдебиеттерге сәйкес реабилитациялық қылмыстардың
қайталануы дегеніміз адмның алдыңғы қылмысы үшін соттылығы заңмен
көрсетілген тәртіп бойынша алынуы немесе жойылунана кейін жаңа қылмыс
жасауы.
Жоғарыда атап өткеніміздей қылмыстардың қайталануының ажырамас
белгісі соттылық болып табылады, ол нақты жаза қолданатын айыптау
қорытындысы заңды күшіне енгеннен кейін пайда болады. Қылмыстардың
қайталануы және соттылық өзара бір-бірімен тығыз құқықтық түсініктер, оның
бірі болмаса екіншісі болмайды, сондықтан соттылық жойылғанда немесе
заңмен белгіленген тәртіпте алынғанда қайталануы туралы сөз болмау керек,
осы себептермен біз фактілі және ребилитациялық қылмыстардың қайталануын
да қылмыстардың қайталануы түрлеріне жатқызбаймыз.
Әдебиеттерде фактілі қылмыстардың қайталануымен қатар криминологиялық
қылмыстардың қайталануын да бөліп көрсетеді. Кейбір авторлар
криминологиялық қылмыстардың қайталануы деп соттылыққа, соттылық мерзімі
өтуіне қарамастан кез келген қылмыс қайталануын түсінеді; басқа авторлар
криминологиялық қылмыстардың қайталануы ретінде оның соттылығы болуына
қарамастан бұрын қылмыстық заңмен белгіленген жаза қолданылған адамның жаңа
қылмыс жасауы дейді, яғни әр уақытта кез-келген қылмыстар жасау және бұл
жерде соттылық ескерлмейді. А.Х.Кунашевтің пікірінше қылмыстардың
қайталануының криминологиялық түсінігі кез келген қылмыс көптігін қамтиды.
Криминологиялық қылмыстың қайталануы қылмыстық-құқықта маңызы үлкен
емес делінген. Өйткені, ол қылмыстық репрессияның негізсіз кеңеюіне үлес
қосады.Фактілі қылмыстың қайталануын қолдану,криминологиялық қылмыстың
қайталануының мазмұныннан ерекшелігі сәтсіз.Себебі бұл концепция
авторлары,бірдей тектік белгілері бар.Мысалы,кінәлі тұлғаға бірнеше рет
құқықтық шара қолданатын қылмыстар сияқты.Осындай белгілері жоқ әрекеттерді
біріктіруге тырысады.
Криминологиялық та,фактілі де,қылмыстың қайталануының қылмыстық-құқық
ғылымы айналымына енгізудің қажеті жоқ сияқты,Себебі олардың көмегімен
бірде-бір қылмыстық – құқықтық сипаттағы міндетті шешуге болмайды.
Фактілі қылмыстың қайталану ұғымындағы жалғыз тәжірибелік сәт,ең
алдымен,құқық бұзушылардың тұлғалық қоғамдық қауіптілігін есептеуге
бағытталған.Бұл қылмыстың қайталануы қылмысымен күресуге аса қажетті.Бірақ
,бұл мәселе көбінесе криминологиялық мәселеге жатады.
Жоғарыда көрсетілген соттылық белгісінің болмауына байланысты
криминологиялық қылмыстардың қайталануы да қылмыстардың қайталануы түрлері
қатарынана алынып тасталады.
Легалды қылмыстардың қайталануының қылмыстық құқықтық түсінігі
қылмыстардың қайталануының басқа түрлеріне тиісті база болып саналатынын
ескере отырып, өзіндік ерекшеліктері бар пенитенциарлық қылмыстардың
қайталануы бөліп көрсетуге болады. Қайталануытің бұл түрінінің ерекше
белгісі адамды пенитенциарлық қайталануыист деп тану үшін ол кем деген екі
рет бас бостандығынан айыру жазасын өтеу керек. Қылмыстардың қайталануының
бұл түрі бас бостандығын айыру жазасын анықтауға әсер етеді және жазаны
өтеу барысында бірнеше негативті салдарға ұшыратады.
А.Ф.Кузнецова пенитенциарлық қылмыстардың қайталануын анықтау үшін
келесі қылмыстың жасау орны әсер етеді деп айта отырып, егер жаңа қылмыс
бас бостандығын өтеуі барысында жасаса пенитенциарлық қылмыстардың
қайталануы деп танылады дейді.[17] Қылмыстардың қайталануы түрлері бір
ғана жаза түрімен ғана емес, сондай-ақ өзге де саралау белгілеріне
байланысты анықталу керек, және теориялық ұсыныстарға ғана негізделмей,
құқық қорғау органдарының тәжірибелік қажеттіліктерін де ескеру керек.
Пенитенциарлы қылмыстардың қайталануы деп – бұрын бас бостандығынан
айырылған,соттылығы бар тұлғамен тағы осындай бас бостандығынан айыру
жазасын бекітетін жаңа қылмыс жасалуын жаңа қылмыс жасалуын танимыз.
А.Х.Қуанышев,пенитенциарлы қылмыстың қайталануын заңды қылмыстық-
құқықтық қайталану түрі ретінде сипаттайды. Біздің ойымызша пенитенциарлы
қайталану тек кейбір жағдайларда ғана легальді болады.Мәселен, сотталғанда
тұлғаны бас бостандығынан айыру.Соттылығы жойылмаған және алынбаған кезінде
пенитенцарлы да, заңды да қылмыстың қайталануы орын алады.
Пенитенцарлы қылмыстың қайталануын зертеудің қылмыстық-атқару
мекемелері қызметтерін жетілдіруде теориялық және тәжірибелік маңызы
бар.Бірақ, қылмыстық әрекеттердің көптігін зерттеу нысаны жағынан
тәжірибелік маңызы жоқ.
1997жылы ҚР ҚР-де екі негізгі бағыт көрсетілген;
-біріншіден,жауапкершілік дифференцациясы, жазаны орындауды
гуманизациялау,қоғамға қауіптілігі шамалы әрекеттерді дескриминализациялау;
-екіншіден,ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін жауаптылықты ауырлату,
қылмыс жиынтығы және қылмыстың қайталануы. Қылмыстық заңнамадағы өзгерістер
ең алдымен қасақана жасалған қылмыс кылмыстың қайталануымен күресуге
бағытталған.
Бұрынғы ҚК-сі бойынша абайсызда жасалған қылмыстың қайталануы үлкен
қылмыстық-құқықтық мәнге ие болған. Заң шығарушылар мұндай қылмыстар үшін
жазадан мерзімінен бұрын шартты босату және жазаны фактілі өтеуіне
байланысты жартысынан кем емес мерзімдегі біршама жеңіл шарамен алмастыруды
қарастырады.
Қазірге кезде абайсызда жасалған қылмыстың қайталануы, кылмыстық-
құқықтық мәні жоқ. Өйткені, ҚР ҚК-нің 13-бабына сәйкес қылмыстың қайталануы
тек қасақана жасалған қылмыстар құрайды. Бірақ мұндай тұжырыммен барлығы
келіспейді. Мысалы, Ю.В.Голик, И.Я.Мирочник айтуы бойынша, “абайсызда
қайталанып жасалған әрекеттер, әсіресе ұқсас, кінәлінің санасында жалпыға
бірдей қабылданған қауіпсіздік ережелерін сақтауға тұрақты теріс
қатынасының болуы. Кінәлінің әрекеттері қоғамға қауыпты салдарға әкеп соғуы
мүмкін болғандықтан, тұлға қайталап келтірген зардабы үшін біршама қаталдау
жауаптылыққа тартылуы қажет”. Аталған зерттеушілер пікірі сөзсіз назар
аударуға тұралық. Бірақ жоғарыда көрсетілген өзге тұжырымдарға қарап, біз
қылмыстың қайталануы ұғымына абайсызда жасалған кінә нысанындағы қылмысты
қосуды мақсатты деп саналмайды.
Қылмыстың қайталануы, қоғамның қауіптілігін көрсететін негізгі
көрсеткіш- тұлғамен жасалған қылмыстың қоғамда қауіптілігінің сипаты мен
деңгейі. Олар қанша ауыр болса, соншалықты кінәлі одан қауіпті.
Жай қылмыстың қайталануына келетін болсақ, жай деп тану үшін, бұрын
қасақана қылмысы үшін тұлға қандай жауаптылыққа тартылғанына және
сотталғанына қарамастан, жаңа қасақана қылмысы үшін қандай жауаптылық
белгіленгеніне қарамастан маңыздылығы жоқ тек қауыпты және аса қауіпті
қайталану түрлерінен басқа.
Жай қайталанудың құқықтық маңызы үш сәтпен белгіленеді. Біріншіден,
қайталануы жасаған қылмыс үшін жазаны ауырлататын мән жай болады.ҚР ҚК нің
54 бабы,1 бөлімі.
Екіншіден, бұрынғы жасаған қылмысы үшін, жазасын өтеу кезіндегі
қайталануыке үкімдердің жиынтығы бойынша, ҚРҚК-ң 60 бабында көрсетілген
жаза белгілеудің ерекше ережелері қолданылады. Үшішіден, егер бірінші үкім
бас бостандығынан аиыру түріндегі қылмыстық жауапкершілікпен байланысты
болса, онда жалпы қайталану фактілігі көрсетілген тұлғаның қатал режимдегі
түзеу колониясында жатқандығына қатысты тек жазасын орындау шартарын
өзгертуді ғана білдіреді.
ҚК-ң 13 бабтың 2-ші бөлімінде қауыпты қайталану түрлері анықталған.
Қауыпты қайталануды анықтау барысында, қылмыстың қайталану ұғымын
құрастырудағы көрсеткіштер ескерілді, сондай-ақ белгіленген жаза түрі,
қылмыс категориясы және бұрын жасалған қылмыс санына көңіл бөлінді.
Қауыпты қайталануда келесідей екі жағдай белгіленеді:
- біріншіден, қасақана қылмысын жасау кезінде бас бостандығынан айыру
жазасымен сотталған болса, егер осы тұлға бұрын қасақана жасаған қылмысы
үшін бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін 2 рет бас бостандығынан айыруға
сотталған болса. Мұндай жағдайдаааа әр қылмыстағы кінә нысаны ретіндегі
көрсеткіштер ескеріледі.
Бұрын жасаған қылмыстары кем дегенде екіден кем емес; әр қылмыс үшін
белгіленген жаза түрі - бас бостандығынан айыру. ҚК-ң 13 бабы, 2 бөлімінің
б.б. салыстыратын болсақ, ауыр қаиталану болып орташа ауырлықтағы қылмыстар
болып табылады.
Мұндай қорытынды - әр түрлі ауырлық деңгейдегі қылмыстарды жасауда
қауыпты қайталану деп тану шарттарын теңестіру үшін, заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz