Егемнді мемлекеттік билікпен құқықтық мемлекеттік мүшемен білдіру, егеменді билікті мемлекетпен қоса бағынуды хабардарлау түрінде себебі
Ж О С П А Р
К I Р I С П Е 3
1 Бөлiм. Мемлекеттiк мәнi. 5
1.1.Мемлекеттiң ұғымы және ерекшелiгi 5
1.2 Қазақстан мемлекетiнiң дамуы 8
1.3 Мемлекет механизмi - мемлекет функциясын жүзеге асыру құралы ретiнде
14
2 Бөлiм. Мемлекет аппараты 18
2.1. Мемлекет аппараты мен мемлекет механизмiнiң сабақтастығы 18
2.2. Мемлекеттiк органдар және олардың жiктелуi 20
2.3. Мемлекеттiк аппаратты ұйымдастыру 37
ҚОРЫТЫНДЫ 48
СIЛТЕМЕЛЕР 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 52
К I Р I С П Е
Мемлекет және құқық теориясында мемлекеттiк аппарат және мемлекеттiк
механизм жиi синоним ретiнде қолданылады.
Мемлекет механизмi бұл мемлекеттiк органдар мен мемлекеттiк органдар
қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк құралдар жүйесi. Мемлекет механизмі
– мемлекеттік материалдық билікті, қарулы күштерді ұйымдастыруға қосылған
әртүрлі мемлекеттік мүше, мемлекеттік аппарат мемлекеттік мүшесінің
жүйесімен шектелген. Оның нышандары: мемлекет қоғамды басқаратын және
қызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік аппарат мекеме мен
органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының қызметі
ұйымдастырушылықты, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделері мен
құқықтарын қорғау үшін құрылады. Мемлекеттік механизм және мемлекеттік
аппарат ұқсас мағына секілді басталатын ұйқастық міндет орындаушы топқа
мәлімет бар болу және де басқа көзқарастағы пікірлер бар.
Мемлекеттік механизм мемлекеттік аппаратпен кең мағынада, мемлекеттік
аппарат мүше жүйесінде тар мағынада. Мемлекеттік мүшеде ажыратылмайтын
бөлігімен өзгертілмейтін бөлігі шығып тұрады, мемлекеттік аппараттың
мағынасы мен мазмұны ой салушыға маңыздылығымен байланысты, және де құралы
мен мазмұнын қалыптастыруды олар толтырады.
Мемлекеттік аппараттың – едәуір дәрежеге байланысты болуына,
дәрежесінің дамуына және тиімділік саяси жүйелік қоғам сапалы дәрежелік
элементке кіру, олардың қарым-қатынасының арасында мемлекеттік емес
мүшелерімен және ұжымдарымен даму деңгейінің салалық іс-әрекет айқын
біліктілігі – мемлекеттік мүшелерден бөлек-бөлек немесе әрқайсысынан алу
мемлекет материалдық және күштеулік күшімен баяндау процесінде өзінің
өкілетті ұжымдықпен, мемлекеттік құрылуы жүзеге асыру мақсаты мен қаталдығы
мемлекеттік әрекетпен ұйғару, дәрежелік түйінін оқшаулау мемлекеттік
аппаратпен мемлекеттік мүше салыстырмалы өзіндікті бастайды.
Дипломдық жұмыс барысында Абенов Е.М., Жоламан Қ.Д., Мухтарова
А.К.,Тәуекелев А.Н. сияқты отандық авторлардың, сонымен қатар, В.К.
Бабаева, Сальников сияқты ресейлiк авторлардың еңбегi қолданылған.
Тақырыптың өзектiлiгi сонда, яғни қазiргi адами құндылықтар
төмендеген уақытта және мемлекетке деген сенiмнiң ең нашар деңгейге жеткен
шағында мемлекеттiк органдарды бiр жүйеге келтiрудiң маңызы ерекше.
1 Бөлiм. Мемлекеттiк мәнi.
1.1.Мемлекеттiң ұғымы және ерекшелiгi
Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары.
Республика қызметiнiң түбегейлi принциптерi: қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық даму;
қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн
демократиялық әдiстермен, оның iшiнде республикалық референдумда немесе
Парламентте дауыс беру арқылы шешу.
Мемлекеттiк билiктiң бiрден-бiр бастауы - халық. Халық билiктi тiкелей
республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi.
Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды.
Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет
атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң
конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар. Республика
Үкiметi мен өзге де мемлекеттiк органдар мемлекет атынан оларға берiлген
өкiлеттiктерi шегiнде ғана билiк жүргiзедi. Республикада мемлекеттiк билiк
бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiн
пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады.
Конституцияның, соған сңйкес заңдардың, өзге де нормативтiк құқықтық
актiлердiң, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да
мiндеттемелерiнiң, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесiнiң және
Жоғарғы Соты нормативтiк қаулыларының нормалары болып табылады.
Конституцияның ең жоғары заңды күшi бар және Республиканың бүкiл
аумағында ол тiкелей қолданылады. Республика бекiткен халықаралық
шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт
бойынша оны қолдану үшiн заң шығару талап етiлетiн жағдайдан басқа
реттерде, тiкелей қолданылады.
Барлық заңдар, Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық
шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен
мiндеттерiне қатысты нормативтiк құқықтық актiлердi ресми түрде жариялау
оларды қолданудың мiндеттi шарты болып табылады. Қазақстан Республикасында
идеологиялық және саяси әр-алуандылық танылады. Қоғамдық және мемлекеттiк
институттардың бiрiгiп кетуiне, мемлекеттiк органдарда партия ұйымдарын
құруға жол берiлмейдi. Қоғамдық бiрлестiктер заң алдында бiрдей. Қоғамдық
бiрлестiктер iсiне мемлекеттiң және мемлекет iсiне қоғамдық бiрлестiктердiң
заңсыз араласуына, қоғамдық бiрлестiктерге мемлекеттiк органдардың қызметiн
жүктеуге, қоғамдық бiрлестiктердi мемлекеттiк қаржыландыруға жол
берiлмейдi.
Мақсаты немесе iс-әрекетi Республиканың конституциялық құрылысын
күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан
келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық
араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бiрлестiктер құруға және олардың
қызметiне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендiрiлген құрамалар
құруға тыйым салынады.
Республикада басқа мемлекеттердiң саяси партиялары мен кәсiптiк
одақтарының, дiни негiздегi партиялардың қызметiне, сондай-ақ саяси
партиялармен кәсiптiк одақтарды шетелдiк заңды тұлғалар мен азаматтардың,
шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берiлмейдi.
Шетелдiк дiни бiрлестiктердiң Республика аумағындағы қызметi, сондай-ақ
шетелдiк дiни орталықтардың Республикадағы дiни бiрлестiктер басшыларын
тағайындауы Республиканың тиiстi мемлекеттiк органдарымен келiсу арқылы
жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке
меншiк танылады және бiрдей қорғалады. Меншiк мiндет жүктейдi, оны
пайдалану сонымен қатар қоғам игiлiгiне де қызмет етуге тиiс. Меншiк
субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру
көлемi мен шектерi, оларды қорғау кепiлдiктерi заңмен белгiленедi.
Жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi,
басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай-ақ заңда
белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы мұмкiн.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк тiл қазақ тiлi.
Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында
орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады.
Мемлекет Қазақстан халқының тiлдерiн үйрену мен дамыту үшiн жағдай
туғызуға қамқорлық жасайды. Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың
принциптерi мен нормаларын құрметтейдi, мемлекеттер арасында ынтымақтастық
пен тату көршiлiк қарым-қатынас жасау, олардың теңдiгi мен бiр-бiрiнiң iшкi
iстерiне араласпау, халықаралық дауларды бейбiт жолмен шешу саясатын
жүргiзедi, қарулы күштi бiрiншi болып қолданудан бас тартады. Қазақстан
Республикасының азаматтығы заңға сәйкес алынады және тоқтатылады, ол қандай
негiзде алынғанына қарамастан, бiрыңғай және тең болып табылады.
Республиканың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзiнiң
азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс
жерлерге аластауға болмайды. Республика азаматының басқа мемлекеттiң
азаматтығында болуы танылмайды. Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға
сәйкес алынады және тоқтатылады, ол қандай негiзде алынғанына қарамастан,
бiрыңғай және тең болып табылады. Республиканың азаматын ешқандай жағдайда
азаматтығынан, өзiнiң азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны
Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды. Республика азаматының басқа
мемлекеттiң азаматтығында болуы танылмайды.
1.2 Қазақстан мемлекетiнiң дамуы
1917 ж. Қазан социалистік революциясы қазақ халқының өміріне түбегейлі
өзгерістер алып келді. Мемлекеттік билік жұмысшылары, солдаттар, шаруалар
кеңестерінің қолына көшті. Революция патша өкіметі құлдықта ұстаған барлық
халықтар азат етіледі деген ұранды паш етті. 1917 ж. 15 (2) қарашада Ресей
халықтары құқықтарының Деклорациясында Кеңес өкіметінің ұлттық саясатының
негіздері жарияланды. Деклорацияда бұдан былай ұлттарды бір-біріне айдап
салу саясатына тыйым салынады, елімізде тек халықтардың сеніміне
негізделген саясат жүргізіледі деп жазылды. Кеңес үкіметі өз қызметін
мынадай принциптерге сүйеніп, жүзеге асыратын болды: Ресей халықтары тең
құқықты және егеменді; Ресей халықтарының өзін-өзі билеуге, бөлініп, дербес
мемлекет құруға құқығы бар; қандайда болсын ұлттардың, ұлттық діндердің
артықшылықтары мен оларға шек қоюшылық жойылады, аз ұлттар, этиналық топтар
өз еркімен дамитын болады. Ресей мен Шығыс еңбекші мұсылмандарына арналған
үндеуінде (3 желтоқсан, 1917 ж.) Кеңес үкіметі мұсылмандарға, оның ішінде
қазақтарға да бұдан былай олардың дін, әдеттері, ұлттық және мәдени
ұйымдары еркін дамитын туралы уәде берді. Сендердің құқықтарын
революцияның, оның органдары жұмысшылар, солдаттар және шаруалар
депутаттары Кеңестерінің барлық күш-қуатымен қорғалады. Сондықтан бұл
революцияны, оның заңды үкіметін қолдаңыздар деп барлық еңбекшілерге жар
салынды. 1
Қазақ халқының басым көпшілігі большевиктердің айтқанына шын ниетімен
сеніп, революциялық бастамаларды қолдады. Кеңес үкіметі алған міндеттемесін
орындауға кірісті. Қазақстанда мемлекеттік органдар құрыла бастады 1919 ж.
10 шілдеде РКФСР Халық Комиссарларының Кеңесі қазақ өлкесін басқаратын
революциялық комитет туралы декрет қабылданды. Осы декрет қазақтың кеңестік
ұлттық мемлекетінің бастапқы қадамы болған еді. Революциялық комитет қазақ
өлкесіндегі мемлекеттік билікті жүргізетін әскери-азаматтық басқару
органдары деп жарияланды. Оған жергілікті кеңес органдары тікелей бағынып,
жаңа үкіметтің саясатын жүргізу жүктелді. 192 ж. 26 тамызда қазақ
автономиялы Кеңестік социалистік республикасын құру туралы РКФСР-дің
Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің декреті қабылданды.
Қазақ АКСР-ы Ресей Федерациясының бөлшегі ретінде жарияланып, оған қазақ
халқының ата жері қосылатын болды. 1924 ж. кеңестік Орта Азия
республикасының құрылып, межеленуіне байланысты Түркістан республикасының
қарауында болған қазақтар тұратын оңтүстік облыстар Қазақстан жеріне
қосылып, осы күнгі қалпына жетті.
1920 ж. қазан айында Қазақстан Кеңестерінің I-ші съезі шақырылып, онда
Қазақ автономиялы республикасы еңбекшілерінің құқықтар Деклорациясы
қабылданды.
Бұл Деклорация қазақ автономиясының тұңғыш және негізгі заңы болып
табылады. Қазақ өлкесінде жұмысшылар, еңбекші қазақ халқы, қызыл әскерлер
депутаттары Кеңестерінің Республикасы жарияланып, барлық билік Кеңестерге
тапсырылды. Заң шығаратын, басқаратын, қадағалайтын толық билік тек еңбекші
халықтың қолына беріліп, қанаушылар мемлекеттік органдардан аластатылды.
Сонымен, әуел бастан кеңестік мемлекет тек еңбекшілердің еркін білдіріп,
мүдделерін қорғайтын саяси ұйымға айналды деп күтілді. Қазақ мемлекетігі
саясатының негізі мына тұрғыда белгіленді: барлық фабрикаларды, зауыттарды,
кеніштерді, банктерді мемлекеттік меншікке айналдыру; жерге жеке меншік
жойып, мемлекеттік билігіне беру; жер саясатын жүргізгенде патша үкіметі
тонаған қазақ шаруаларының қамын ойлау; қазақ еңбекшілерінің отырықшылыққа
көшуіне жәрдемдесу, оларды ұйымдастыру; арамтамақтарды құртып, социалистік
шаруашылықты қалыптастыруды тездету, еңбек етуді барлық азаматтардың
міндеттеріне айналдыру; еңбекшілердің жан-жақты дамуы үшін тегін білім
беруді жүзеге асыру; еңбекші халықтың денсаулығын, өмірін сақтау; әйелдерді
құлдықтан азат ету.
Декларацияда белгіленген мақсаттың біразы жүзеге асырылғанын айта кету
қажет. Сонымен қатар заңдылықтың ерескел бұзылуына жол берілді.
Декларацияға сәйкес Қазақ АКСР-інің заң шығарушы, басқарушы және сот
органдары құрылды. Заңдарды республикалық жұмысшылар, шаруалар
депутаттарының съезі, оның орталық атқарушы комитеті мен халық комиссарлар
кеңесі шығарып отырды. Халық комиссарлар кеңесі заң шығарумен қатар
басқарушы және атқарушы орган қызметін де қоса атқарды. Республикалық
жоғарғы сот құрылып, оған төрелік ету қызметі жүктелді. Әр саланы
басқаратын орталық органдар – комиссариатар, комитеттер және басқармалар
құрылды. Жергілікті органдар – Кеңестер олардың басқарушы органдары ретінде
ауылдық, болыстық, уездік және облыстық комитеттер құрылды. Сайлау құқы тек
еңбекші тобына ғана жататын азаматтарға ғана беріліп, қанаушы тап өкілдері
мемлекет органдарын сайлау және оларға тағайындалу құқығынан айрылды.
Сонымен, таза еңбекшілер мемлекеті дүниеге келді. Қазақ Кеңестік
автономиясы ұлттық мемлекеттің түрі бола отырып, қазақ жерін мекендеген
барлық ұлттар топтары еңбекшілерінің мүддесін қорғайтын саяси құрылым
ретінде қалыптасты деп есептелінді. Мемлекетке тән барлық органдар құрылып,
өкілеттігі анықталып, олардың қызметі коммунистік партияның жергілікті және
Орталық Комитеттерінің қатаң басқаруымен жүргізіліп келді. Партия оргадары
қандай заңдар шығаруы керек екенін анықтап, олардың жобаларын алдын-ала
тексерістен өткізіп, қатал қадағалап отырды. Тек партия органдары
мақұлдаған адамдар Кеңестерге, сотқа сайланатын, жауапты мемлекеттік
қызметке тағайындалатын болды. орталық және жергілікті партия органдарының
ішкі құрылысы мемлекет органдары құрылысының көшірмесіндей еді. Коммунистік
партия қоғамдық-саяси ұйым болып есептелгенмен, ол іс жүзінде мемлекетті
басқарып, мемлекеттік қызметті атқаратын ұйымға айналды. Мемлекет органдары
тек партия ұйымдарының, партия басшыларының айтқанын орындауға мәжбүр
болды. коммунистік партия қайтсе де социалистік қоғам құруды мақсат тұтып,
қазақ қоғамының табиғи даму заңдылықтарымен санаспады. Капиталистік сатыдан
өтпей бірден қазақ халқын социализмге апарып жарылқамақшы болды. Мұндай
саясат өмірлік болмысқа қайшы келсе де коммунистік партия мақсатына жету
үшін мемлекет органдарының күшін пайдаланып зорлық тәсілдерін кеңінен
қолдана бастады. Коммунистік партия Орталық Комитетінің тікелей нұсқауымен
1928 ж. бай-феодалдарды тәркілеу туралы, 1930 ж. ауыл шаруашылығын
социалистік жолға салу мақсатымен жаппай ұйымдастыру және бай-құлақтармен
күресу туралы заңдар қабылданды. Сонымен қатар көшпелі және жартылай
көшпелі қазақ шаруалары зорлық пен отырықшылыққа көшірілді. Осы әрекеттер
қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өмірінің табиғи-тариғи даму жолын
кесіп тастап, әлеуметтік топтар арасында жасанды өшпенділік туғызды.
Шаруалардың құрал-жабдықтары, мал-мүлкі зорлықпен ортақтастырылып,
шаруаларға жат, қуатсыз және тиімсіз ауыл шаруашылық жүйесі құрылды.
Аталған заңдар негізінде мынадай қарапайым кінәсіз адамдар қуғынға ұшырап,
жазаланды. Бұл әрекеттерді мемлекет органдарына жатпайтын, заңсыз құрылған
– үштік, бестік (үш, бес адамнан тұратын) ерекше мәжілістер жүзеге асырып,
жазықсыз жандарды атып-асу, түрмеге қамау, туған жерінен жер аудару
шараларын аса зор қаталдықпен жүзеге асырды. Қазақ халқының бұл Тарихи
жетістіктері ұлттық апатқа апарып соқты. Халқымыздың жартысы аштықтан,
аурудан қырылып, біразы шет елдерге ауып кетті. Халқымыздың басына төнген
бұл зұлматты қызыл қырғынды тарих беттерінен жасырып қалуға тырысқан
Коммунистік партия елімізде социалистік қоғам құрылды, еңбекшілердің қанын
сүліктей сорған қанаушылар: байлар, құлақтар жойылды, жаңадан жұмысшы табы,
колхозшы шаруалар қалыптасты, барлық байлық мемлеке, қоғам меншігіне
айналып, халық игілігіне жұмсалатын болды деп жар салды. Осындай тарихи
өзгерістерге байланысты КСРО-ның жаңа Конституциясы жасалып, соның
негізінде Қазақ республикасының да Конституциясы қабылданды. Қазақ
автономиялы республикасы одақтас республикаға айналып, КСРО құрамына
егеменді бөлшек ретінде біріккен болды. Қазақ КСР-нің Конституциясының
шынында да тарихи маңызы аса зор. Қазақ халқының өзінің зарлы да мұңды
тарихында тұңғыш рет толық мәнде басы қосылып, кең-байтақ жерінде біртұтас
мемлекеттік құрылымға қолы жетті. Мұны жоққа шығаруға болмайды.
Конституцияның тағы бір қасиеті – азаматтарға ешбір елді бұрын-соңды
болмаған құқықтар, бостандықтар қамтамасыз етіледі деп жариялануында. Бұл
да ақиқат еді. Алайда, Конституцияның қағидалары негізінен құр сөз болып
қалды да, Коммунистік партия жұмысшылар мен шаруалар және зиялылар арасынан
сан мыңдаған халық жауларын әшкерелеген болып, халықтың көбін кінәсіз
қуғынға ұшыратты. Мыңдаған адамдар атылды, концлагерьге айдалды, жер
аударылды. Бұл Кеңес мемлекетінің тарихындағы тағы бір қанды жылдары болды.
Кеңес мемлекет тоталитарлы, орталықтандырылған мемлекетке айналып кетті.
Қазақ республикасы заң жүзінде егеменді деп аталса да, іс жүзінде біртұтас
әкімшілік-әміршілік әдіспен басқарылатын Кеңестік мемлекеттің бөлшегі
ретінде қала берді. Республика халқының саясаты мен экономикасына,
тұрмысына, рухани өміріне, мәдениетіне, тіліне байланысты күрделі мәселенің
біріне де мемлекетіміздің органдары өз еркімен шеше алмады. Заңдар,
қаулылар, шешімдер алдымен Мәскеудегі орталық партия және мемлекеттік
органдарда қабылданып, солардың негізінде қазақ мемлекетінің органдары
тиісті заңдар мен қаулы-қарарлар қабылдай алатын. Сондықтан Қазақ
Республикасында қабылданған заңдар КСРО заңдарынан айнымайтын, егіздің
біріндей оларға ұқсас болатын. Демек, Қазақ Республикасы егеменді мемлекет
деп аталса да, онда өз заңдарының ерекше жүйесі қалыптасқан жоқ. Бұл жағдай
бұрынғы КСРО құрамындағы барлық республикаларға тән құбылыс еді. 2
1977 жылы КСРО-ның соңғы Конституциясы қабылданды. Конституция бойынша
КСРО-да кемелденген социалистік қоғам құрылып, барлық ұлттардың тарихи
бірлестігі қалыптасты деп жарияланған болатын. Сол Конституцияның негізінде
1978 жылы Қаза КСР-нің де соңғы конституциясы қабылданды. Конституция
одақтас республиканың, егеменді мемлекеттің ата заңы деп аталса да, Қазақ
республикасының егемендігі бұрынғыдан да шектеліп, Кеңестік біртұтас
мемлекеттің әкімшілік бөлшегіне айналып кетті. Оған қоса коммунистік партия
Конституцияда ашықтан ашық өзін саяси жүйенің ұйытқысы ретінде жариялап,
біржолата мемлекетпен бірігіп кетті. Партия заң бойынша мемлекеттің билікке
ие болып, өзі мемлекеттік құрылымға айналды. Бұл социалистік қоғамның
құлыдрап бара жатқан тоқырау дәуірін тоқтату үшін жасаған коммунистік
партияның соңғы жанталас әрекеті еді. Бірақ одан нәтиже болмады.
1.3 Мемлекет механизмi - мемлекет функциясын жүзеге асыру құралы ретiнде
Мемлекет механизмі – мемлекеттік материалдық билікті, қарулы күштерді
ұйымдастыруға қосылған әртүрлі мемлекеттік мүше, мемлекеттік аппарат
мемлекеттік мүшесінің жүйесімен шектелген. Оның нышандары: мемлекет қоғамды
басқаратын және қызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік
аппарат мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының
қызметі ұйымдастырушылықты, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделері мен
құқықтарын қорғау үшін құрылады. Мемлекеттік механизм және мемлекеттік
аппарат ұқсас мағына секілді басталатын ұйқастық міндет орындаушы топқа
мәлімет бар болу және де басқа көзқарастағы пікірлер бар.
Мемлекеттік механизм мемлекеттік аппаратпен кең мағынада, мемлекеттік
аппарат мүше жүйесінде тар мағынада. Мемлекеттік мүшеде ажыратылмайтын
бөлігімен өзгертілмейтін бөлігі шығып тұрады, мемлекеттік аппараттың
мағынасы мен мазмұны ой салушыға маңыздылығымен байланысты, және де құралы
мен мазмұнын қалыптастыруды олар толтырады.
Мемлекеттік аппараттың – едәуір дәрежеге байланысты болуына,
дәрежесінің дамуына және тиімділік саяси жүйелік қоғам сапалы дәрежелік
элементке кіру, олардың қарым-қатынасының арасында мемлекеттік емес
мүшелерімен және ұжымдарымен даму деңгейінің салалық іс-әрекет айқын
біліктілігі – мемлекеттік мүшелерден бөлек-бөлек немесе әрқайсысынан алу
мемлекет материалдық және күштеулік күшімен баяндау процесінде өзінің
өкілетті ұжымдықпен, мемлекеттік құрылуы жүзеге асыру мақсаты мен қаталдығы
мемлекеттік әрекетпен ұйғару, дәрежелік түйінін оқшаулау мемлекеттік
аппаратпен мемлекеттік мүше салыстырмалы өзіндікті бастайды.
Мемлекеттік мүшесі және ұжымынан ерекше белгісінен келесідей көрінеді:
а) жүзеге асырумен олардың қазметін қалыптастыру еркіндігі мемлекеттік
атынан;
б) заң шығарушы тәртіп түрінде және тұлға әрекеті белгіленген;
в) аймақтық масштабы, арнайы жағдайында анықтау оның орнын және рөлін
мемлекеттік аппаратпен, сондай-ақ тәрітптік қарым-қатынасының мемлекеттік
мүшесімен және ұйымымен заңи бекітушілік ұйымдық дәрежедегі мемлекеттік
мүшесімен;
г) мемлекеттік билеу мінезімен, мемлекеттік мүшесімен өкілеттілігі.
3
Мемлекеттік мүше барлық тіршілік белгісімен көрінеді. Институттық
формасы мемлекетік тіршілік тынысында және жүзеге асыру мемлекеттік
билікпен ұжымдық түрінде бар болуы дәрежелік мемлекеттік билік мемлекеттік
механизмнің (аппараттың) маңында.
Мемлекеттік азамат – жеке адамдық бостандықтан тұрады, мемлекет
адамдық өлшемнен және рационалдық түсінікпен байланысты. Құқықтық тәртіптік
тақырыпқа бөліну немесе басқа мемлекеттік билік өкілетті және оларды жүзеге
асыру барлық мемлекеттік мүшемен және кеңсемен (заңдық, орыдаушылық, соттық
және т.б., институционалдық (ұйымдасқан) топтармен (біріктіру, жиынтық)
азамат бұл мағынада барлық мемлекеттік механизм (аппарат) мағынасында
институционалдық – биліктің жоспарында мемлекеттік мүше, мекеме, қызмет
(қызметтегі адамдар) – бұл ұйғару бөлінген мөлшермен мемлекеттік – билік
құқықтық, дәрежелік бөлшегімен механизм (аппарат) билікпен. Іс-әрекет
үлгісімен құқықтық тәртіпте құрастыру механизмі (аппарат) барлық
мемлекеттік мүшелерді, мекемелерді, қызметкерлерді және т.б. белгіленген
ұйғару және заңмен және басқа нормалық-құқықтық актпен формалық және өзінің
ақтау құқықтық, тәртіптік және т.б. іс-тәртібін регпаменттеу. Бағыну
принципі төмендегідей мөлшерді және жоғары тұрған иерархалдық системада
мемлекеттік мүшеден құрылады. Егемнді мемлекеттік билікпен құқықтық
мемлекеттік мүшемен білдіру, егеменді билікті мемлекетпен қоса бағынуды
хабардарлау түрінде себебі. Берілген системада және келісу компетенциясында
басқа мүшелерде, мекемелерде және қызметтегу адамдардың әрбір мүше (мекеме,
қызметтегі адамдар) иерархалдық системада мемлекеттік мүше сәйкес орнымен.
Құқықтардың орындалуын білдіретін (белгіленген тәртіпке) сәйкес іс-әрекет
мемлекеттік құқықтың мәнезі белгіленген құқықтық тәртіпте мемлекеттік
мүшеде (мекеме, қызметтегі адамдар) өзінің кезегінде мемлекеттік билікті
жүзеге асырумен құқықтық мемлекеттік мүшеде, мекемеде, қызметтегі адамдар
бұл барлық және оның міндетті іс-әрекетте ұқсастығында берілген құқық.
Мемлекеттік ұжыммен (кәсіпорынмен және кеңсемен), сондай-ақ
мемлекеттік емес мүшемен және ұжыммен бір жақты, мемлекеттік – билік
өкілетті мемлекеттік мүшемен барлық белгісімен өзара айырмашылық өткізу
жеткілікті айқын ұқсатады. Практикалық білідруде мемлекеттік – билік
өкілетті мемлекеттік мүшемен заңи нормалық және жекешелік актты жүзеге
асыру және оларды өте қатал сақтау талабын, мазмұнды мәліметтер актын
қамтамасыз ету және қорғау талабында бұзылған жолды қолдану әрекетін
тәрбиелеу, сендіру, керекті кезде іс-әрекетін мемлекеттік зорлау. 4
Мемлекеттік аппараттың жаңа кепілдігі негізгі формалық және жолдамалық
дәстүрлі күреске қарсы аталадындар: мекемелік және қызметтіге адамдар
әрқашанда формальды жетілдіру және қоғамдық әдісті, мемлкеттік бақылауды іс-
әрекеттік мемлекеттік мүше қызметімен; азаматтардың құқықтық белсенділігін
жоғарылату және олардың қоғамдағы ұжымда өздерінің құқықтары мен
қызығушылықтарына күресі; заңдық өлшемін жігерлеті мемлекеттік аппараттың
жауапты жұмыскерлердің іске асырған немесе құқықты бұзғанда; дәрежелікті
жоғарылату талаптарын кәсібилікпен және әдепті сапасын құқықтық мәдениетті
мемлекеттік қызметкерлермен; мемлекеттік аппаратқа мамандық кадрлар қайта
дайындау, жақсарту процесіне дайындау; мемлекеттік механизм формада және іс-
тәртіптік ұжымда және іс әрекеттік топтағы құқықтық даму барысы барлығында.
2 Бөлiм. Мемлекет аппараты
2.1. Мемлекет аппараты мен мемлекет механизмiнiң сабақтастығы
Мемлекеттік аппарат – мемлекеттік құқық теориясында мемлекет механизмі
және мемлекеттік аппарат деген түсініктер синоним ретінде қолданылады.
Мемлекеттік аппарат ол өзін мемлекетік орган системасы ретінде
дамытады, ол арқылы мемлекет билік негізінде функциялары әртүрлі этаптарда
ісін жүргізеді. Аппараттың негізгі элементі болып табылатын солыну мен
функциялық негізінде объективтік және субъективтік факторлар қай
мемлекеттік аппараты болса да механикалық жеке органдардың механикалық
бірлестігі, ол ұйымдасқан жинақ жүйесі. Фактор санымен және орган
ұйымдардың экономикалық жалпылама негіздері, шаруашылық негіздері және
әртүрлі жеке меншік түрлері. Бірлескен саяси негіздер мемлекеттік органның,
функциясының салына негіздерінің ортақ принциптерінің болуы мемлекеттік
аппараттың құрам бөліктерінің болуы.
Мемлекеттік органның мемлекеттік емес органдардың айырмашылығы:
1-ші: мемлекет еркімен іс жүргізіледі;
2-ші: қызметтеріне заң нормаларына сай іске асырылып отырылуы;
3-ші: мемлекеттік аппаратты заң нормаларының қызмет бабының
территориялық масштабы белгілі орны, атқаратын орны болуы және де басқа
мемлекеттік орган және ұйымдаық арасындағы қатынас тәртібінің болуы;
4-ші: мемлекеттік органдардың белгілі бір билігі болады, ол қасиеттер
мемлекеттік емес органдар ерекшелігі болып табылады.
Мемлекеттік аппараттың бөлімдеріне қарай субординациямен қандай
принциппен функциясын көрсетіп ал оның дәрежесі кез-келген мемлекетте
мемлекеттік аппаратты бірыңғай, бір бүтін жүйе ретінде қарастырылады. 5
Мемлекеттік аппарат өзінің мемлекет мүшелер жүйесін жүзеге асырып
мемлекеттік билікті көмекпен атқарудың негізгі міндеттерінің алдында тұрған
кезеңнен және өніп-өсу мақсатымен және тапсырмасын және қоғамды басқару
үшін арнаулы құрылған мемлекет органдарының біртұтас жүйесі.
Мемлекеттік механизм (аппарат) – бұл құқықтық қатарда мемлекеттік
билік өкілеттілігімен және ақиқаттылығымен мемлекеттік фнукцияда бөлініп
беруде белгіленген мекеме және қызметтегі адамдардан құрылған мүшелік
жүйесі.
Мемлекеттік аппараттың мағынасы – көпшекті және сыйымды, шынайы
ұйымдастыру басқамен бірдей мазмұнды мағынасы және өзінше логикалды. Саяси
жүйе қоғамымен және мағынасымен диктаруталық жүйесін дәреже мөлшерінде кең
мағынадағы жекелік. Көрсеткіш мағынасы ұқсас мағынасымен мемлекеттік
аппарат оған ұқсас. Мемлекеттік аппарат мағынасы – қамсыздандыру тек қана
мемлекеттік мүше жүйесінде қабылдаушымен қатысу саяси өмірдегі елмен немесе
жүзеге асырылу мемлекеттік билікпен, былайшы, мағыналық диктатура жүйесі
мен дәрежесі және мағынасы саяси жүйемен қоғамдық қамсыздандыруды барлық
жиынтық айырмашылығымен өзінше мемлекеттік және мемлекеттік емес мүшелер
және ұйымдар. Мемлекеттік аппараттың мағынасына қарағанда көптігі
сыйымдылығымен және кең бейнесімен, қоғамдық мағынасы диктатура жүйесін
дәрежесімен және саяси жүйесімен болады. Мемлекетті механизм және
мемлекеттік аппараттың мағынасы ғылыми және оқу әдебиетінің көп сұрағына
байланысты шешіледі.
2.2. Мемлекеттiк органдар және олардың жiктелуi
Мемлекеттік органдар бірнеше топқа бөлінеді, олар атқаратын
қызметтеріне сәйкес жүйе-жүйеге, сала-салаға жіктеледі. Мемлекеттің
органдар өкілеттігінің шеңберіне қарай үш топқа бөлінеді:
1) Мемлекеттік билік органдары: Парламент, Президент және маслихаттар;
2) Мемлекеттік атқару органдары: Үкімет, Министрліктер, ведомствалар,
жергілікті басқару органдары, әкімдер. Мемлекеттік органдарының құрылу
тәртібі мен алдына қойылған мақсаттары. Мемлекеттік органдар үш топқа
бөлінеді: өкілетті органдар, атқару органдары және сот немесе құқық қорғау
органдары.
Республика Президенті мемлекеттік аппарата ерекше орын алады, ол үш
биліктің біріне де жатпайды. Ол мемлекет билігінің барлық тармағының
келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Президент – мемлекеттің басшысы,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел
ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін
жоғарғы лауазымды тұлға. Президент халық пен мемлекеттік билік бірлігінің,
конституциясының мызғымастығының адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Жоғарғы өкілетті органдарды халық
сайлайды. Парламент – заң шырағушы функциясын жүзеге асыратын Республиканың
ең жоғарғы өкілді органы. Оның өкілеттік мерзімі – төрт жыл. Парламент
тұрақты негізді жұмыс істейтін екі палатадан: Сенат және Мәжілістен тұрады.
Сенат облыстардан, республикалық маңызы бар қаладан және астанасынан екі
адамнан тиісінше барлық өкілді органдары депутаттарының бірлескен
отырысында сайланатын депутаттардан тұрады. Жеті депутатты Президент
тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімшілік аумақтық бөлінісі ескеріле
отырып құрылатын және сайлаушылар саны шамамен тең бір мандатты аумақтық
сайлау округтері бойынша сайланатын 77 депутаттардын тұрады. Негізінде заң
шығару тек парламенттің құзыреті, бірақ кейде басқа жоғарғы органдар осы
жұмысқа кіріседі. Парламент кейбір заңдарды қабылдау құқығын Президентке
береді, оны делегаттылық заңдылық деп атайды. Қазақстан тарихында екі
палаталық парламент 1995 жылғы Конституциясында жарияланған. Бұл
парламенттің қабылданағн заңдарының сапасын көтеруге, парламентті біршама
тұрақты және орнықты органға айналдыру үшін қолданылған шара. Қазақстанның
сайлау жүйесі мажоритарлық типке жатады, сайлауға көп саяси партиялар
қатысады. Бұл палатаға сайланға депутаттар 25 жасқа толуы керек. Қазақстан
Парламентінің ерекшелігі жоғарғы палатасының құрылуы және оның қызмет бабы
көрсетіледі. Депутаттардың бір жартысы екі жылға, ал екінші жартысы төрт
жылға сайланады. Сенатқа 30 жасқа толған адамдар депутат болып сайланады.
Парламент негізгі заң шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның
палаталарының бірлескен және бөлек отырыстары түрінде өткізіледі.
Парламенттің ұйлестіруші органдары – бюро, жұмыс органдары – тұрғылықты
міндеттері, бірлескен комиссиялары болып табылады. Президент мемлекеттің
жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда парламент келісімін береді, олардан
есеп алады, соғыс және бітім мәселелерін шешеді, халық референдум
тағайындау туралы бастама көтереді, конституциялық заңдылық туралы жыл
сайын жолдауын тыгңдайды, өзінің ішкі сұрақтарын шешеді, және басқа да
Конституция жүктеген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады. 6
Парламенттің әр палатасының бөлек отырысында шешетін құзыреті бар.
Сенат тағайындау мәселелерінің көбіне өзі қатысатын болса Мәжіліс заң қоғау
және қаржы мәселелерді шешеді. Парламент қабылдаған заңдарға Президент қол
қояды да заңды осыдан кейін жариялайды. Заң шығару жұмысын президенттің өз
де атқара алады. Бұл екі жағдайда бола алады: Парламенттің екі палатасының
депутатары уақытша заң шығару билігін Президентке 23 дауыспен рұқсат берсе
(Конституцияның 53 бабы), Президент заң жобалардың қарау басымдылығын
белгілейді, Парламент осы жобаны енгізілген күннен бастап бір айдың ішінде
қарауы тиіс. Заң шығару жұмысын тікелей халықтың өзі де атқара алады, бщұл
жағдай референдум деп аталады. Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясы осылай
алынды.
Парламент Қазақстан Республикасына Жоғары Кеңес деп аталатын бiр
буынды өкiлеттi органның орнына келдi. Жоғарғы Кеңес жоғары өкiлдi орган
ретiнде 1937 жылы ҚазССР Конституциясымен белгiлендi. Қазақ КСР-ның 1978
жылғы Конституциясы да Жоғары Кеңестi мемлекеттiк билiк жоғары органы
ретiнде таныды. Ол КСРО Конституциясымен Қазақ КСР Конституциясында
көрсетiлген республика құзырындағы барлық мәселелердi шешуге құқылы болды.
ҚР мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң мемлекеттiк билiктi заң шығару,
атқару және сот тармақтарына бөлу принципiн жариялады. Осының нәтижесiнде
Парламент және Парламентаризм құруға қарай маңызды қадам жасалды. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентi заң шығару қызметiн
атқаратын жоғары өкiлдi орган ретiнде сипаттайды. ҚР Парламентi жоғары
өкiлдi орган ретiнде де, өкiлдi демократия орган ретiнде де өмiргi келдi.
Парламент заң шығару қызметiн жүзеге асыратын орган болып табылады. ҚР
Конституциясы бiрiншi рет Парламенттiң екi палаталық (сенат және мәжiлiс)
құрылымын бекiттi. Мәжiлiс Қазақстан Республикасының барлық азаматарының
тiлегiн бiлдiредi, яғни мәжiлiс депутаттары жалпы сайлауларда сайланады.
Сенатқа депутаттардың бiр бөлiгi жанама сайлау арқылы сайланады, ендiгi бiр
бөлiгiн Президент тағайындайды. Сенат депутаттары әкiмшiлiк аумақтық
бiрлiктердiң мүдделерiн, жергiлiктi пiкiрлердi бiлдiредi. Сонымен қатар
Сенат – бүкiл республика органы, сондықтан Мәжiлiс қабылдаған заң Сенат
мақұлдағаннан кейiн ғана күшiне енедi. Мәжiлiс пен Сенат үшiн әр түрлi
құзыреттi белгiлей отырып, Конституция Парламент қызметiнiң тежемелiк және
тепетеңдiк жүйесiн құрады. Атқарушы билiктiң болуы мүмкiн қарама-қарсы
тұрудың даурықпалыққа әуестенуiнiң жолын кесу мақсатында Сенатқа Мәжiлiске
қатысты шектеушiлiк мүмкiндiк берiлген.
Сенат екi тәсiлмен қалыптасады:
1. Депутаттардың бiр бөлiгi әр обылыстан, республикалық дәрежедегi
қалалардан және республика астанасынан екi адамнан, тиiсiнше обылыстардан
республикалық дәрежедегi қалалардан және республикасы астанасынан барлық
өкiлеттi органдар депутаттарының бiрлескен отырыстарында сайланған
депутаттардан тұрады;
2. Сенаттың жетi депутатын республика президентi Парламент өкiлеттiгi
мерзiмiне тағайындайды, Сенат мүшелiгiне тағайындалғандардың өкiлеттiгi
алынған немесе тоқтатылған жағдайда Президент он күндiк мерзiмде олардың
орнына Парламент өкiлеттiгiнiң қалған мерзiмiне Сенат депутаттарын
тағайындайды. Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған,
жоғары бiлiмi және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжiрибесi бар, тиiстi обылыс
республикалық дәрежедегi қала не республика астанасы аумағында кем дегенде
үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжiлiс республиканың әкiмшiлiк аумақтық бөлiнiсiн және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуiн ескере отырып құрылатын бiр мандатты
аумақтық сайлау округтерi бойынша сайланған 67 депутаттан тұрады. 25 жасқа
толған республика азаматы Мәжiлiс депутаты бола алады. Парламент депутаты
қос палатаға бiрдей мүше бола алмайды: Басқа өкiлеттi органға депутат
болуға оқытушылық, ғылыми немесе өзгеше шығармашылық қызметтен басқа ақы
алатын лауазымды атқаруға, кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға, басшы
органның немесе коммерциялық ұйымдардың бақылау кеңесiнiң құрамына кiруге
құқығы жоқ. Осы ереженi бұзу депутаттың өкiлеттiгiн тоқтатуына әкелiп
соғады. Парламент депутатының өкiлеттiгi республиканың орталық сайлау
комиссиясы оны Парламент депутаты етiп тiркеген кезде басталады.
Парламенттiң бiрiншi сессиясында оның палаталарының бiрлескен отырысында
депутатар: Қазақстан халқына адал қызмет етуге Қазақстан Республикасының
тұтастығы мен тәуелсiздiгiн нығайтуға, оның Конституциясы мен заңдарына
сөзсiз бағынуға, маған жүктелген жоғары депутаттық мiндеттi адал атқаруға
ант етемiн деп Қазақстан халқына ант бередi. Ант Үкiметтiң, Конституциялық
Кеңес мүшелерiнiң, Жоғары Сот судъяларының қатысуымен Президент алдында
берiледi. Халықтың Парламенттегi өкiлi ретiнде депутат өз тәртiбi мен
қызметiн қоғамдық әдептiлiк талабына негiздеуi тиiс. ҚР Парламентiнiң
регламентi депутаттың әдеп ережесiн белгiлейдi. Ол ереже депутаттың
өкiлеттiгiн атқару кезiндегi, қызметтен тыс уақыттағы басшылыққа алынуға
тиiс тәртiп нормаларыын анықтайды. Депутаттық әдеп ережесiне мыналар
жатады:
- депутаттар бiр-бiрiне және Парламент Палаталарының, комитеттерiнiң,
комиссияларының және басқа депутаттық ұйымдарың барлық адамдарына құрмет
сезiмен қарау;
- депутаттар өз сөздерiнде депутаттардың және басқа адамдардың ар-
намысына, қадiр-қасиетiне нұқсан келтiретiн негiзсiз кiнә артып, дөрекi
сөйлемеуi керек;
- депутаттар заңсыз және күштеп әрекет етуге шақырмауы тиiс;
- депутаттар Парламент палаталарының қалыпты жұмысына кедергi
келтiрмеуi қажет;
- депутаттың басқа депутаттың карточкасын алып дауыс беруге құқығы
жоқ;
- депутат зорлық-зомбылық қорқыту мен азаптауға жол бермеуi тиiс.
Парламенттi тарату құқығы Конституция бойынша тек қана Президентке
берiлген. Ол түсiнiктi: Президент мемлекет басшысы, мемлекеттiк билiк
тармақтарының ешқайсысына жатпайды. Ол бүкiл мемлекеттiң саяси
тұрақтылығына, барлық мемлекеттiк билiк тармақтарының қалыпты жұмыс
iстеуiне қамқоршы болуы тиiс.
Конституция Президенттiң Парламенттi тарата алатын мынадай жағдайларын
қарастырады:
Егер Парламент Үкiметке сенiмсiздiк вотумын бiлдiрсе және Үкiметке
сенiмсiздi бiлдiру үшiн Парламенттiң келтiрген себептерi бұлтартпайтындай
болмай Парламенттiң әрекетi саяси жағдайды тұрақсыздандыруға әсер етедi деп
шешсе Президент Парламенттi тарата алады;
Парламент Премьер-министрдi тағайындауға келiсiм беруден екi қайтара
бас тартса Президент Парламенттi тарата алады;
Парламент палатлары арасында немесе Парламенттен басқа билiк
тармақтары арасыда көзқарас қайшылығына байланысты саяси дағдарыс болған
жағдайда Президент Парламенттi таратып жiбере алады.
Конституция Парламенттi таратуға болмайтын үш жағдайда қарастырады:
Төтенше немесе әскери жағдай кезiнде таратуға болмайды;
Конституция Президент өкiлеттiгiнiң соңғы алты айында Парламенттi
таратуға тыйым салады;
Парламенттi тарату айтарлықтай қымбатқа түсетiн шара. Қандай жағдайда
болсын Парламенттi тарату жұртшылықтың кең талқылауында болады, сондықтан
Конституция өткен таратудан кейiнге бiр жыл iшiнде Парламенттi таратуға
болмайтындығын қарастырады.
Атқару билік өкіметтің қолында жиналған. Президенттік республикаларда
өкімет саяси және ұйымдық тұрғыдан Президент қамтитын атқарушы билік
тармағына жатады. Парламенттің қатысуымен Президент алдында дербес жауап
береді. Үкіметтің нақты егеменділігі нақты мемлекет басшысының субъективтік
пікіріне тікелей тәуелді. Қазақстан Республикасының үкіметі – атқарушы
билікті жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және
олардың қызметіне басшылық ететін мемлекеттік орган. Оның заңдық ауқымы
тұрғысынан – Конституцияда және қолданылып жүрген заңдарда белгіленген. Бұл
заңды Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 18 желтоқсандағы
конституциялық күші бар жарлығымен бекітілген. Президент Үкімет мүшелерін
тағайындағанда конституцияның 64-бабының 1-тармағы бойынша парламенттің
келісін алуға тиіс. Ал Үкіметті құру порцедурасы өте щкүрделі және бірнеше
кезеңнен тұрады. Өкімет атқару билікті жүзеге асырады және бүкіл атқарушы
органдардың жүйесіне басшылық жасайды. Қазақстан Республикасының Үкіметін
Премьер-министр, оның орынбасарлары, Республика Үкіметі аппаратының
басшысы, Республика министрлері, мемлекеттік комитеттерінің төрағалары
құрайды. Үкімет және нормативтік қаулылар қабылдайды және нұсқаулар береді.
Орталық салалық атқару билік министрліктердің, ведомствалардың,
мемлекеттік комиссия және комитеттердің қолына берілген. Олар қарауындағы
мемлекеттік басқару салаларындағы істің жайы үшін жауап береді. 1997 жылғы
Наурыздың 4-дегі Президенттің жарлығымен Өкіметтің жаңа құрылымы
белгіленген: Премьер-министр, оның орынбасарлары, Үкімет аппаратының
басшысы, 14 министрлік және 11 мемлекеттік комитет. Олар өзінің құзыреті
бойынша бұйрық және инструкция қабылдайды. Үкімет өзінің бүкіл қызметіне
Конституцияды және Республика Президентінің алдында жауапты. Премьер-
министр, оның орынбасарлары және Үкімет аппаратының басшысы Төралқаның
құрамына кіреді. Премьер-министр өзінің өкімімен Төралқа құрамына Үкіметтің
басқа да мүшелерін кіргізугі хақылы. Министрлік тиісті мемлекеттік басқару
саласына басшылықты, сондай-ақ заңдармен көзделген шекті-салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын Республикалық орталық атқарушы орган болып
табылады.
Мемлекеттік комитет тиісті мемлекеттік басқару саласында мемлекеттік
саясатты жүргізетін және осы мақсатта заңдарға салааралық үйлестіруді
жүзеге асыратын Республика комитеті, басқармасы, комиссиясы, агенттігі және
Үкімет құрамына кірмейтін өзге де республикалық мемлекеттік басқару органы.
Үкімет құрамында орталық атқарушы орган болып табылады. Министрліктің,
мемлекеттік комитеттің жанындағы департамент, агенттік, сондай-ақ
Республика министрлігінің, мемлекеттік комитетінің жанындағы өзге де
мемлекеттік басқару органы болады. Ол министрлігінің, мемлекеттік
комитетінің құзыреті шегінде арнайы атқарушы және бақылау-қадағалау
функцияларының, сондай-ақ салааралық үйлестіруді не мемлекеттік басқару
саласында дербес басшылықты жүзеге асырады.
Қазақстандағы соттар мен сот төрелiгiне республика Конституциясы сот
билiгiнiң мемлекеттiк билiктi бөлiсу жүйесiнде орнын, оның белгiленуiн,
қалыптасу принцциптерi мен қызметiн айқындайтын бөлiм арнаған. Демек,
Қазақстан Республикасының Конституциясы сот билiгiнiң конституциялық
негiзiн белгiлейдi. Конституциялық қағидалар Президенттiң 1995 жылғы 20
желтоқсандағы Қазақстан Республикасындағы соттар және судъялардың құқықтық
мәртебесi туралы конституциялық заң күшi бар Жарлығымен нақтыланған.
Сот билiгi Қазақстан Республикасында мемлекеттiк билiктiң жеке тармағы
болып табылады. Ол республика атынан ешкiмнiң еркiне тәуелсiз және тек қана
сот арқылы жүзеге асырылады. Сот билiгi азаматтардың олардың
бiрлестiктерiнiң құқықтары мен бостандықтарын және мемлекеттiк органдардың,
ұйымдардың заңды мүдделерiн қорғайды. Сот билiгi ҚР Конституциясының
заңдарының өзгеде нормативтiк құқытық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының
негiзiнде туындайтын барлық iстер мен дауларды қамтиды. ҚР Конституциясы
мемлекеттiң бiрiңғай сот жүйесiн белгiлейдi. Қазақстан Республикасында сот
жүйесiн республиканың Жоғары Соты және жергiлiктi соттары құрайды.
Жергiлiктi соттарға заңмен бекiтiлген облыстық және оған теңестiрiлген
соттар (Астана қаласының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К I Р I С П Е 3
1 Бөлiм. Мемлекеттiк мәнi. 5
1.1.Мемлекеттiң ұғымы және ерекшелiгi 5
1.2 Қазақстан мемлекетiнiң дамуы 8
1.3 Мемлекет механизмi - мемлекет функциясын жүзеге асыру құралы ретiнде
14
2 Бөлiм. Мемлекет аппараты 18
2.1. Мемлекет аппараты мен мемлекет механизмiнiң сабақтастығы 18
2.2. Мемлекеттiк органдар және олардың жiктелуi 20
2.3. Мемлекеттiк аппаратты ұйымдастыру 37
ҚОРЫТЫНДЫ 48
СIЛТЕМЕЛЕР 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 52
К I Р I С П Е
Мемлекет және құқық теориясында мемлекеттiк аппарат және мемлекеттiк
механизм жиi синоним ретiнде қолданылады.
Мемлекет механизмi бұл мемлекеттiк органдар мен мемлекеттiк органдар
қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк құралдар жүйесi. Мемлекет механизмі
– мемлекеттік материалдық билікті, қарулы күштерді ұйымдастыруға қосылған
әртүрлі мемлекеттік мүше, мемлекеттік аппарат мемлекеттік мүшесінің
жүйесімен шектелген. Оның нышандары: мемлекет қоғамды басқаратын және
қызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік аппарат мекеме мен
органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының қызметі
ұйымдастырушылықты, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделері мен
құқықтарын қорғау үшін құрылады. Мемлекеттік механизм және мемлекеттік
аппарат ұқсас мағына секілді басталатын ұйқастық міндет орындаушы топқа
мәлімет бар болу және де басқа көзқарастағы пікірлер бар.
Мемлекеттік механизм мемлекеттік аппаратпен кең мағынада, мемлекеттік
аппарат мүше жүйесінде тар мағынада. Мемлекеттік мүшеде ажыратылмайтын
бөлігімен өзгертілмейтін бөлігі шығып тұрады, мемлекеттік аппараттың
мағынасы мен мазмұны ой салушыға маңыздылығымен байланысты, және де құралы
мен мазмұнын қалыптастыруды олар толтырады.
Мемлекеттік аппараттың – едәуір дәрежеге байланысты болуына,
дәрежесінің дамуына және тиімділік саяси жүйелік қоғам сапалы дәрежелік
элементке кіру, олардың қарым-қатынасының арасында мемлекеттік емес
мүшелерімен және ұжымдарымен даму деңгейінің салалық іс-әрекет айқын
біліктілігі – мемлекеттік мүшелерден бөлек-бөлек немесе әрқайсысынан алу
мемлекет материалдық және күштеулік күшімен баяндау процесінде өзінің
өкілетті ұжымдықпен, мемлекеттік құрылуы жүзеге асыру мақсаты мен қаталдығы
мемлекеттік әрекетпен ұйғару, дәрежелік түйінін оқшаулау мемлекеттік
аппаратпен мемлекеттік мүше салыстырмалы өзіндікті бастайды.
Дипломдық жұмыс барысында Абенов Е.М., Жоламан Қ.Д., Мухтарова
А.К.,Тәуекелев А.Н. сияқты отандық авторлардың, сонымен қатар, В.К.
Бабаева, Сальников сияқты ресейлiк авторлардың еңбегi қолданылған.
Тақырыптың өзектiлiгi сонда, яғни қазiргi адами құндылықтар
төмендеген уақытта және мемлекетке деген сенiмнiң ең нашар деңгейге жеткен
шағында мемлекеттiк органдарды бiр жүйеге келтiрудiң маңызы ерекше.
1 Бөлiм. Мемлекеттiк мәнi.
1.1.Мемлекеттiң ұғымы және ерекшелiгi
Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары.
Республика қызметiнiң түбегейлi принциптерi: қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық даму;
қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн
демократиялық әдiстермен, оның iшiнде республикалық референдумда немесе
Парламентте дауыс беру арқылы шешу.
Мемлекеттiк билiктiң бiрден-бiр бастауы - халық. Халық билiктi тiкелей
республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi.
Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды.
Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет
атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң
конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар. Республика
Үкiметi мен өзге де мемлекеттiк органдар мемлекет атынан оларға берiлген
өкiлеттiктерi шегiнде ғана билiк жүргiзедi. Республикада мемлекеттiк билiк
бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiн
пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады.
Конституцияның, соған сңйкес заңдардың, өзге де нормативтiк құқықтық
актiлердiң, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да
мiндеттемелерiнiң, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесiнiң және
Жоғарғы Соты нормативтiк қаулыларының нормалары болып табылады.
Конституцияның ең жоғары заңды күшi бар және Республиканың бүкiл
аумағында ол тiкелей қолданылады. Республика бекiткен халықаралық
шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт
бойынша оны қолдану үшiн заң шығару талап етiлетiн жағдайдан басқа
реттерде, тiкелей қолданылады.
Барлық заңдар, Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық
шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен
мiндеттерiне қатысты нормативтiк құқықтық актiлердi ресми түрде жариялау
оларды қолданудың мiндеттi шарты болып табылады. Қазақстан Республикасында
идеологиялық және саяси әр-алуандылық танылады. Қоғамдық және мемлекеттiк
институттардың бiрiгiп кетуiне, мемлекеттiк органдарда партия ұйымдарын
құруға жол берiлмейдi. Қоғамдық бiрлестiктер заң алдында бiрдей. Қоғамдық
бiрлестiктер iсiне мемлекеттiң және мемлекет iсiне қоғамдық бiрлестiктердiң
заңсыз араласуына, қоғамдық бiрлестiктерге мемлекеттiк органдардың қызметiн
жүктеуге, қоғамдық бiрлестiктердi мемлекеттiк қаржыландыруға жол
берiлмейдi.
Мақсаты немесе iс-әрекетi Республиканың конституциялық құрылысын
күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан
келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық
араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бiрлестiктер құруға және олардың
қызметiне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендiрiлген құрамалар
құруға тыйым салынады.
Республикада басқа мемлекеттердiң саяси партиялары мен кәсiптiк
одақтарының, дiни негiздегi партиялардың қызметiне, сондай-ақ саяси
партиялармен кәсiптiк одақтарды шетелдiк заңды тұлғалар мен азаматтардың,
шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берiлмейдi.
Шетелдiк дiни бiрлестiктердiң Республика аумағындағы қызметi, сондай-ақ
шетелдiк дiни орталықтардың Республикадағы дiни бiрлестiктер басшыларын
тағайындауы Республиканың тиiстi мемлекеттiк органдарымен келiсу арқылы
жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке
меншiк танылады және бiрдей қорғалады. Меншiк мiндет жүктейдi, оны
пайдалану сонымен қатар қоғам игiлiгiне де қызмет етуге тиiс. Меншiк
субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру
көлемi мен шектерi, оларды қорғау кепiлдiктерi заңмен белгiленедi.
Жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi,
басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай-ақ заңда
белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы мұмкiн.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк тiл қазақ тiлi.
Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында
орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады.
Мемлекет Қазақстан халқының тiлдерiн үйрену мен дамыту үшiн жағдай
туғызуға қамқорлық жасайды. Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың
принциптерi мен нормаларын құрметтейдi, мемлекеттер арасында ынтымақтастық
пен тату көршiлiк қарым-қатынас жасау, олардың теңдiгi мен бiр-бiрiнiң iшкi
iстерiне араласпау, халықаралық дауларды бейбiт жолмен шешу саясатын
жүргiзедi, қарулы күштi бiрiншi болып қолданудан бас тартады. Қазақстан
Республикасының азаматтығы заңға сәйкес алынады және тоқтатылады, ол қандай
негiзде алынғанына қарамастан, бiрыңғай және тең болып табылады.
Республиканың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзiнiң
азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс
жерлерге аластауға болмайды. Республика азаматының басқа мемлекеттiң
азаматтығында болуы танылмайды. Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға
сәйкес алынады және тоқтатылады, ол қандай негiзде алынғанына қарамастан,
бiрыңғай және тең болып табылады. Республиканың азаматын ешқандай жағдайда
азаматтығынан, өзiнiң азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны
Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды. Республика азаматының басқа
мемлекеттiң азаматтығында болуы танылмайды.
1.2 Қазақстан мемлекетiнiң дамуы
1917 ж. Қазан социалистік революциясы қазақ халқының өміріне түбегейлі
өзгерістер алып келді. Мемлекеттік билік жұмысшылары, солдаттар, шаруалар
кеңестерінің қолына көшті. Революция патша өкіметі құлдықта ұстаған барлық
халықтар азат етіледі деген ұранды паш етті. 1917 ж. 15 (2) қарашада Ресей
халықтары құқықтарының Деклорациясында Кеңес өкіметінің ұлттық саясатының
негіздері жарияланды. Деклорацияда бұдан былай ұлттарды бір-біріне айдап
салу саясатына тыйым салынады, елімізде тек халықтардың сеніміне
негізделген саясат жүргізіледі деп жазылды. Кеңес үкіметі өз қызметін
мынадай принциптерге сүйеніп, жүзеге асыратын болды: Ресей халықтары тең
құқықты және егеменді; Ресей халықтарының өзін-өзі билеуге, бөлініп, дербес
мемлекет құруға құқығы бар; қандайда болсын ұлттардың, ұлттық діндердің
артықшылықтары мен оларға шек қоюшылық жойылады, аз ұлттар, этиналық топтар
өз еркімен дамитын болады. Ресей мен Шығыс еңбекші мұсылмандарына арналған
үндеуінде (3 желтоқсан, 1917 ж.) Кеңес үкіметі мұсылмандарға, оның ішінде
қазақтарға да бұдан былай олардың дін, әдеттері, ұлттық және мәдени
ұйымдары еркін дамитын туралы уәде берді. Сендердің құқықтарын
революцияның, оның органдары жұмысшылар, солдаттар және шаруалар
депутаттары Кеңестерінің барлық күш-қуатымен қорғалады. Сондықтан бұл
революцияны, оның заңды үкіметін қолдаңыздар деп барлық еңбекшілерге жар
салынды. 1
Қазақ халқының басым көпшілігі большевиктердің айтқанына шын ниетімен
сеніп, революциялық бастамаларды қолдады. Кеңес үкіметі алған міндеттемесін
орындауға кірісті. Қазақстанда мемлекеттік органдар құрыла бастады 1919 ж.
10 шілдеде РКФСР Халық Комиссарларының Кеңесі қазақ өлкесін басқаратын
революциялық комитет туралы декрет қабылданды. Осы декрет қазақтың кеңестік
ұлттық мемлекетінің бастапқы қадамы болған еді. Революциялық комитет қазақ
өлкесіндегі мемлекеттік билікті жүргізетін әскери-азаматтық басқару
органдары деп жарияланды. Оған жергілікті кеңес органдары тікелей бағынып,
жаңа үкіметтің саясатын жүргізу жүктелді. 192 ж. 26 тамызда қазақ
автономиялы Кеңестік социалистік республикасын құру туралы РКФСР-дің
Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің декреті қабылданды.
Қазақ АКСР-ы Ресей Федерациясының бөлшегі ретінде жарияланып, оған қазақ
халқының ата жері қосылатын болды. 1924 ж. кеңестік Орта Азия
республикасының құрылып, межеленуіне байланысты Түркістан республикасының
қарауында болған қазақтар тұратын оңтүстік облыстар Қазақстан жеріне
қосылып, осы күнгі қалпына жетті.
1920 ж. қазан айында Қазақстан Кеңестерінің I-ші съезі шақырылып, онда
Қазақ автономиялы республикасы еңбекшілерінің құқықтар Деклорациясы
қабылданды.
Бұл Деклорация қазақ автономиясының тұңғыш және негізгі заңы болып
табылады. Қазақ өлкесінде жұмысшылар, еңбекші қазақ халқы, қызыл әскерлер
депутаттары Кеңестерінің Республикасы жарияланып, барлық билік Кеңестерге
тапсырылды. Заң шығаратын, басқаратын, қадағалайтын толық билік тек еңбекші
халықтың қолына беріліп, қанаушылар мемлекеттік органдардан аластатылды.
Сонымен, әуел бастан кеңестік мемлекет тек еңбекшілердің еркін білдіріп,
мүдделерін қорғайтын саяси ұйымға айналды деп күтілді. Қазақ мемлекетігі
саясатының негізі мына тұрғыда белгіленді: барлық фабрикаларды, зауыттарды,
кеніштерді, банктерді мемлекеттік меншікке айналдыру; жерге жеке меншік
жойып, мемлекеттік билігіне беру; жер саясатын жүргізгенде патша үкіметі
тонаған қазақ шаруаларының қамын ойлау; қазақ еңбекшілерінің отырықшылыққа
көшуіне жәрдемдесу, оларды ұйымдастыру; арамтамақтарды құртып, социалистік
шаруашылықты қалыптастыруды тездету, еңбек етуді барлық азаматтардың
міндеттеріне айналдыру; еңбекшілердің жан-жақты дамуы үшін тегін білім
беруді жүзеге асыру; еңбекші халықтың денсаулығын, өмірін сақтау; әйелдерді
құлдықтан азат ету.
Декларацияда белгіленген мақсаттың біразы жүзеге асырылғанын айта кету
қажет. Сонымен қатар заңдылықтың ерескел бұзылуына жол берілді.
Декларацияға сәйкес Қазақ АКСР-інің заң шығарушы, басқарушы және сот
органдары құрылды. Заңдарды республикалық жұмысшылар, шаруалар
депутаттарының съезі, оның орталық атқарушы комитеті мен халық комиссарлар
кеңесі шығарып отырды. Халық комиссарлар кеңесі заң шығарумен қатар
басқарушы және атқарушы орган қызметін де қоса атқарды. Республикалық
жоғарғы сот құрылып, оған төрелік ету қызметі жүктелді. Әр саланы
басқаратын орталық органдар – комиссариатар, комитеттер және басқармалар
құрылды. Жергілікті органдар – Кеңестер олардың басқарушы органдары ретінде
ауылдық, болыстық, уездік және облыстық комитеттер құрылды. Сайлау құқы тек
еңбекші тобына ғана жататын азаматтарға ғана беріліп, қанаушы тап өкілдері
мемлекет органдарын сайлау және оларға тағайындалу құқығынан айрылды.
Сонымен, таза еңбекшілер мемлекеті дүниеге келді. Қазақ Кеңестік
автономиясы ұлттық мемлекеттің түрі бола отырып, қазақ жерін мекендеген
барлық ұлттар топтары еңбекшілерінің мүддесін қорғайтын саяси құрылым
ретінде қалыптасты деп есептелінді. Мемлекетке тән барлық органдар құрылып,
өкілеттігі анықталып, олардың қызметі коммунистік партияның жергілікті және
Орталық Комитеттерінің қатаң басқаруымен жүргізіліп келді. Партия оргадары
қандай заңдар шығаруы керек екенін анықтап, олардың жобаларын алдын-ала
тексерістен өткізіп, қатал қадағалап отырды. Тек партия органдары
мақұлдаған адамдар Кеңестерге, сотқа сайланатын, жауапты мемлекеттік
қызметке тағайындалатын болды. орталық және жергілікті партия органдарының
ішкі құрылысы мемлекет органдары құрылысының көшірмесіндей еді. Коммунистік
партия қоғамдық-саяси ұйым болып есептелгенмен, ол іс жүзінде мемлекетті
басқарып, мемлекеттік қызметті атқаратын ұйымға айналды. Мемлекет органдары
тек партия ұйымдарының, партия басшыларының айтқанын орындауға мәжбүр
болды. коммунистік партия қайтсе де социалистік қоғам құруды мақсат тұтып,
қазақ қоғамының табиғи даму заңдылықтарымен санаспады. Капиталистік сатыдан
өтпей бірден қазақ халқын социализмге апарып жарылқамақшы болды. Мұндай
саясат өмірлік болмысқа қайшы келсе де коммунистік партия мақсатына жету
үшін мемлекет органдарының күшін пайдаланып зорлық тәсілдерін кеңінен
қолдана бастады. Коммунистік партия Орталық Комитетінің тікелей нұсқауымен
1928 ж. бай-феодалдарды тәркілеу туралы, 1930 ж. ауыл шаруашылығын
социалистік жолға салу мақсатымен жаппай ұйымдастыру және бай-құлақтармен
күресу туралы заңдар қабылданды. Сонымен қатар көшпелі және жартылай
көшпелі қазақ шаруалары зорлық пен отырықшылыққа көшірілді. Осы әрекеттер
қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өмірінің табиғи-тариғи даму жолын
кесіп тастап, әлеуметтік топтар арасында жасанды өшпенділік туғызды.
Шаруалардың құрал-жабдықтары, мал-мүлкі зорлықпен ортақтастырылып,
шаруаларға жат, қуатсыз және тиімсіз ауыл шаруашылық жүйесі құрылды.
Аталған заңдар негізінде мынадай қарапайым кінәсіз адамдар қуғынға ұшырап,
жазаланды. Бұл әрекеттерді мемлекет органдарына жатпайтын, заңсыз құрылған
– үштік, бестік (үш, бес адамнан тұратын) ерекше мәжілістер жүзеге асырып,
жазықсыз жандарды атып-асу, түрмеге қамау, туған жерінен жер аудару
шараларын аса зор қаталдықпен жүзеге асырды. Қазақ халқының бұл Тарихи
жетістіктері ұлттық апатқа апарып соқты. Халқымыздың жартысы аштықтан,
аурудан қырылып, біразы шет елдерге ауып кетті. Халқымыздың басына төнген
бұл зұлматты қызыл қырғынды тарих беттерінен жасырып қалуға тырысқан
Коммунистік партия елімізде социалистік қоғам құрылды, еңбекшілердің қанын
сүліктей сорған қанаушылар: байлар, құлақтар жойылды, жаңадан жұмысшы табы,
колхозшы шаруалар қалыптасты, барлық байлық мемлеке, қоғам меншігіне
айналып, халық игілігіне жұмсалатын болды деп жар салды. Осындай тарихи
өзгерістерге байланысты КСРО-ның жаңа Конституциясы жасалып, соның
негізінде Қазақ республикасының да Конституциясы қабылданды. Қазақ
автономиялы республикасы одақтас республикаға айналып, КСРО құрамына
егеменді бөлшек ретінде біріккен болды. Қазақ КСР-нің Конституциясының
шынында да тарихи маңызы аса зор. Қазақ халқының өзінің зарлы да мұңды
тарихында тұңғыш рет толық мәнде басы қосылып, кең-байтақ жерінде біртұтас
мемлекеттік құрылымға қолы жетті. Мұны жоққа шығаруға болмайды.
Конституцияның тағы бір қасиеті – азаматтарға ешбір елді бұрын-соңды
болмаған құқықтар, бостандықтар қамтамасыз етіледі деп жариялануында. Бұл
да ақиқат еді. Алайда, Конституцияның қағидалары негізінен құр сөз болып
қалды да, Коммунистік партия жұмысшылар мен шаруалар және зиялылар арасынан
сан мыңдаған халық жауларын әшкерелеген болып, халықтың көбін кінәсіз
қуғынға ұшыратты. Мыңдаған адамдар атылды, концлагерьге айдалды, жер
аударылды. Бұл Кеңес мемлекетінің тарихындағы тағы бір қанды жылдары болды.
Кеңес мемлекет тоталитарлы, орталықтандырылған мемлекетке айналып кетті.
Қазақ республикасы заң жүзінде егеменді деп аталса да, іс жүзінде біртұтас
әкімшілік-әміршілік әдіспен басқарылатын Кеңестік мемлекеттің бөлшегі
ретінде қала берді. Республика халқының саясаты мен экономикасына,
тұрмысына, рухани өміріне, мәдениетіне, тіліне байланысты күрделі мәселенің
біріне де мемлекетіміздің органдары өз еркімен шеше алмады. Заңдар,
қаулылар, шешімдер алдымен Мәскеудегі орталық партия және мемлекеттік
органдарда қабылданып, солардың негізінде қазақ мемлекетінің органдары
тиісті заңдар мен қаулы-қарарлар қабылдай алатын. Сондықтан Қазақ
Республикасында қабылданған заңдар КСРО заңдарынан айнымайтын, егіздің
біріндей оларға ұқсас болатын. Демек, Қазақ Республикасы егеменді мемлекет
деп аталса да, онда өз заңдарының ерекше жүйесі қалыптасқан жоқ. Бұл жағдай
бұрынғы КСРО құрамындағы барлық республикаларға тән құбылыс еді. 2
1977 жылы КСРО-ның соңғы Конституциясы қабылданды. Конституция бойынша
КСРО-да кемелденген социалистік қоғам құрылып, барлық ұлттардың тарихи
бірлестігі қалыптасты деп жарияланған болатын. Сол Конституцияның негізінде
1978 жылы Қаза КСР-нің де соңғы конституциясы қабылданды. Конституция
одақтас республиканың, егеменді мемлекеттің ата заңы деп аталса да, Қазақ
республикасының егемендігі бұрынғыдан да шектеліп, Кеңестік біртұтас
мемлекеттің әкімшілік бөлшегіне айналып кетті. Оған қоса коммунистік партия
Конституцияда ашықтан ашық өзін саяси жүйенің ұйытқысы ретінде жариялап,
біржолата мемлекетпен бірігіп кетті. Партия заң бойынша мемлекеттің билікке
ие болып, өзі мемлекеттік құрылымға айналды. Бұл социалистік қоғамның
құлыдрап бара жатқан тоқырау дәуірін тоқтату үшін жасаған коммунистік
партияның соңғы жанталас әрекеті еді. Бірақ одан нәтиже болмады.
1.3 Мемлекет механизмi - мемлекет функциясын жүзеге асыру құралы ретiнде
Мемлекет механизмі – мемлекеттік материалдық билікті, қарулы күштерді
ұйымдастыруға қосылған әртүрлі мемлекеттік мүше, мемлекеттік аппарат
мемлекеттік мүшесінің жүйесімен шектелген. Оның нышандары: мемлекет қоғамды
басқаратын және қызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік
аппарат мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының
қызметі ұйымдастырушылықты, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделері мен
құқықтарын қорғау үшін құрылады. Мемлекеттік механизм және мемлекеттік
аппарат ұқсас мағына секілді басталатын ұйқастық міндет орындаушы топқа
мәлімет бар болу және де басқа көзқарастағы пікірлер бар.
Мемлекеттік механизм мемлекеттік аппаратпен кең мағынада, мемлекеттік
аппарат мүше жүйесінде тар мағынада. Мемлекеттік мүшеде ажыратылмайтын
бөлігімен өзгертілмейтін бөлігі шығып тұрады, мемлекеттік аппараттың
мағынасы мен мазмұны ой салушыға маңыздылығымен байланысты, және де құралы
мен мазмұнын қалыптастыруды олар толтырады.
Мемлекеттік аппараттың – едәуір дәрежеге байланысты болуына,
дәрежесінің дамуына және тиімділік саяси жүйелік қоғам сапалы дәрежелік
элементке кіру, олардың қарым-қатынасының арасында мемлекеттік емес
мүшелерімен және ұжымдарымен даму деңгейінің салалық іс-әрекет айқын
біліктілігі – мемлекеттік мүшелерден бөлек-бөлек немесе әрқайсысынан алу
мемлекет материалдық және күштеулік күшімен баяндау процесінде өзінің
өкілетті ұжымдықпен, мемлекеттік құрылуы жүзеге асыру мақсаты мен қаталдығы
мемлекеттік әрекетпен ұйғару, дәрежелік түйінін оқшаулау мемлекеттік
аппаратпен мемлекеттік мүше салыстырмалы өзіндікті бастайды.
Мемлекеттік мүшесі және ұжымынан ерекше белгісінен келесідей көрінеді:
а) жүзеге асырумен олардың қазметін қалыптастыру еркіндігі мемлекеттік
атынан;
б) заң шығарушы тәртіп түрінде және тұлға әрекеті белгіленген;
в) аймақтық масштабы, арнайы жағдайында анықтау оның орнын және рөлін
мемлекеттік аппаратпен, сондай-ақ тәрітптік қарым-қатынасының мемлекеттік
мүшесімен және ұйымымен заңи бекітушілік ұйымдық дәрежедегі мемлекеттік
мүшесімен;
г) мемлекеттік билеу мінезімен, мемлекеттік мүшесімен өкілеттілігі.
3
Мемлекеттік мүше барлық тіршілік белгісімен көрінеді. Институттық
формасы мемлекетік тіршілік тынысында және жүзеге асыру мемлекеттік
билікпен ұжымдық түрінде бар болуы дәрежелік мемлекеттік билік мемлекеттік
механизмнің (аппараттың) маңында.
Мемлекеттік азамат – жеке адамдық бостандықтан тұрады, мемлекет
адамдық өлшемнен және рационалдық түсінікпен байланысты. Құқықтық тәртіптік
тақырыпқа бөліну немесе басқа мемлекеттік билік өкілетті және оларды жүзеге
асыру барлық мемлекеттік мүшемен және кеңсемен (заңдық, орыдаушылық, соттық
және т.б., институционалдық (ұйымдасқан) топтармен (біріктіру, жиынтық)
азамат бұл мағынада барлық мемлекеттік механизм (аппарат) мағынасында
институционалдық – биліктің жоспарында мемлекеттік мүше, мекеме, қызмет
(қызметтегі адамдар) – бұл ұйғару бөлінген мөлшермен мемлекеттік – билік
құқықтық, дәрежелік бөлшегімен механизм (аппарат) билікпен. Іс-әрекет
үлгісімен құқықтық тәртіпте құрастыру механизмі (аппарат) барлық
мемлекеттік мүшелерді, мекемелерді, қызметкерлерді және т.б. белгіленген
ұйғару және заңмен және басқа нормалық-құқықтық актпен формалық және өзінің
ақтау құқықтық, тәртіптік және т.б. іс-тәртібін регпаменттеу. Бағыну
принципі төмендегідей мөлшерді және жоғары тұрған иерархалдық системада
мемлекеттік мүшеден құрылады. Егемнді мемлекеттік билікпен құқықтық
мемлекеттік мүшемен білдіру, егеменді билікті мемлекетпен қоса бағынуды
хабардарлау түрінде себебі. Берілген системада және келісу компетенциясында
басқа мүшелерде, мекемелерде және қызметтегу адамдардың әрбір мүше (мекеме,
қызметтегі адамдар) иерархалдық системада мемлекеттік мүше сәйкес орнымен.
Құқықтардың орындалуын білдіретін (белгіленген тәртіпке) сәйкес іс-әрекет
мемлекеттік құқықтың мәнезі белгіленген құқықтық тәртіпте мемлекеттік
мүшеде (мекеме, қызметтегі адамдар) өзінің кезегінде мемлекеттік билікті
жүзеге асырумен құқықтық мемлекеттік мүшеде, мекемеде, қызметтегі адамдар
бұл барлық және оның міндетті іс-әрекетте ұқсастығында берілген құқық.
Мемлекеттік ұжыммен (кәсіпорынмен және кеңсемен), сондай-ақ
мемлекеттік емес мүшемен және ұжыммен бір жақты, мемлекеттік – билік
өкілетті мемлекеттік мүшемен барлық белгісімен өзара айырмашылық өткізу
жеткілікті айқын ұқсатады. Практикалық білідруде мемлекеттік – билік
өкілетті мемлекеттік мүшемен заңи нормалық және жекешелік актты жүзеге
асыру және оларды өте қатал сақтау талабын, мазмұнды мәліметтер актын
қамтамасыз ету және қорғау талабында бұзылған жолды қолдану әрекетін
тәрбиелеу, сендіру, керекті кезде іс-әрекетін мемлекеттік зорлау. 4
Мемлекеттік аппараттың жаңа кепілдігі негізгі формалық және жолдамалық
дәстүрлі күреске қарсы аталадындар: мекемелік және қызметтіге адамдар
әрқашанда формальды жетілдіру және қоғамдық әдісті, мемлкеттік бақылауды іс-
әрекеттік мемлекеттік мүше қызметімен; азаматтардың құқықтық белсенділігін
жоғарылату және олардың қоғамдағы ұжымда өздерінің құқықтары мен
қызығушылықтарына күресі; заңдық өлшемін жігерлеті мемлекеттік аппараттың
жауапты жұмыскерлердің іске асырған немесе құқықты бұзғанда; дәрежелікті
жоғарылату талаптарын кәсібилікпен және әдепті сапасын құқықтық мәдениетті
мемлекеттік қызметкерлермен; мемлекеттік аппаратқа мамандық кадрлар қайта
дайындау, жақсарту процесіне дайындау; мемлекеттік механизм формада және іс-
тәртіптік ұжымда және іс әрекеттік топтағы құқықтық даму барысы барлығында.
2 Бөлiм. Мемлекет аппараты
2.1. Мемлекет аппараты мен мемлекет механизмiнiң сабақтастығы
Мемлекеттік аппарат – мемлекеттік құқық теориясында мемлекет механизмі
және мемлекеттік аппарат деген түсініктер синоним ретінде қолданылады.
Мемлекеттік аппарат ол өзін мемлекетік орган системасы ретінде
дамытады, ол арқылы мемлекет билік негізінде функциялары әртүрлі этаптарда
ісін жүргізеді. Аппараттың негізгі элементі болып табылатын солыну мен
функциялық негізінде объективтік және субъективтік факторлар қай
мемлекеттік аппараты болса да механикалық жеке органдардың механикалық
бірлестігі, ол ұйымдасқан жинақ жүйесі. Фактор санымен және орган
ұйымдардың экономикалық жалпылама негіздері, шаруашылық негіздері және
әртүрлі жеке меншік түрлері. Бірлескен саяси негіздер мемлекеттік органның,
функциясының салына негіздерінің ортақ принциптерінің болуы мемлекеттік
аппараттың құрам бөліктерінің болуы.
Мемлекеттік органның мемлекеттік емес органдардың айырмашылығы:
1-ші: мемлекет еркімен іс жүргізіледі;
2-ші: қызметтеріне заң нормаларына сай іске асырылып отырылуы;
3-ші: мемлекеттік аппаратты заң нормаларының қызмет бабының
территориялық масштабы белгілі орны, атқаратын орны болуы және де басқа
мемлекеттік орган және ұйымдаық арасындағы қатынас тәртібінің болуы;
4-ші: мемлекеттік органдардың белгілі бір билігі болады, ол қасиеттер
мемлекеттік емес органдар ерекшелігі болып табылады.
Мемлекеттік аппараттың бөлімдеріне қарай субординациямен қандай
принциппен функциясын көрсетіп ал оның дәрежесі кез-келген мемлекетте
мемлекеттік аппаратты бірыңғай, бір бүтін жүйе ретінде қарастырылады. 5
Мемлекеттік аппарат өзінің мемлекет мүшелер жүйесін жүзеге асырып
мемлекеттік билікті көмекпен атқарудың негізгі міндеттерінің алдында тұрған
кезеңнен және өніп-өсу мақсатымен және тапсырмасын және қоғамды басқару
үшін арнаулы құрылған мемлекет органдарының біртұтас жүйесі.
Мемлекеттік механизм (аппарат) – бұл құқықтық қатарда мемлекеттік
билік өкілеттілігімен және ақиқаттылығымен мемлекеттік фнукцияда бөлініп
беруде белгіленген мекеме және қызметтегі адамдардан құрылған мүшелік
жүйесі.
Мемлекеттік аппараттың мағынасы – көпшекті және сыйымды, шынайы
ұйымдастыру басқамен бірдей мазмұнды мағынасы және өзінше логикалды. Саяси
жүйе қоғамымен және мағынасымен диктаруталық жүйесін дәреже мөлшерінде кең
мағынадағы жекелік. Көрсеткіш мағынасы ұқсас мағынасымен мемлекеттік
аппарат оған ұқсас. Мемлекеттік аппарат мағынасы – қамсыздандыру тек қана
мемлекеттік мүше жүйесінде қабылдаушымен қатысу саяси өмірдегі елмен немесе
жүзеге асырылу мемлекеттік билікпен, былайшы, мағыналық диктатура жүйесі
мен дәрежесі және мағынасы саяси жүйемен қоғамдық қамсыздандыруды барлық
жиынтық айырмашылығымен өзінше мемлекеттік және мемлекеттік емес мүшелер
және ұйымдар. Мемлекеттік аппараттың мағынасына қарағанда көптігі
сыйымдылығымен және кең бейнесімен, қоғамдық мағынасы диктатура жүйесін
дәрежесімен және саяси жүйесімен болады. Мемлекетті механизм және
мемлекеттік аппараттың мағынасы ғылыми және оқу әдебиетінің көп сұрағына
байланысты шешіледі.
2.2. Мемлекеттiк органдар және олардың жiктелуi
Мемлекеттік органдар бірнеше топқа бөлінеді, олар атқаратын
қызметтеріне сәйкес жүйе-жүйеге, сала-салаға жіктеледі. Мемлекеттің
органдар өкілеттігінің шеңберіне қарай үш топқа бөлінеді:
1) Мемлекеттік билік органдары: Парламент, Президент және маслихаттар;
2) Мемлекеттік атқару органдары: Үкімет, Министрліктер, ведомствалар,
жергілікті басқару органдары, әкімдер. Мемлекеттік органдарының құрылу
тәртібі мен алдына қойылған мақсаттары. Мемлекеттік органдар үш топқа
бөлінеді: өкілетті органдар, атқару органдары және сот немесе құқық қорғау
органдары.
Республика Президенті мемлекеттік аппарата ерекше орын алады, ол үш
биліктің біріне де жатпайды. Ол мемлекет билігінің барлық тармағының
келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Президент – мемлекеттің басшысы,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел
ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін
жоғарғы лауазымды тұлға. Президент халық пен мемлекеттік билік бірлігінің,
конституциясының мызғымастығының адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Жоғарғы өкілетті органдарды халық
сайлайды. Парламент – заң шырағушы функциясын жүзеге асыратын Республиканың
ең жоғарғы өкілді органы. Оның өкілеттік мерзімі – төрт жыл. Парламент
тұрақты негізді жұмыс істейтін екі палатадан: Сенат және Мәжілістен тұрады.
Сенат облыстардан, республикалық маңызы бар қаладан және астанасынан екі
адамнан тиісінше барлық өкілді органдары депутаттарының бірлескен
отырысында сайланатын депутаттардан тұрады. Жеті депутатты Президент
тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімшілік аумақтық бөлінісі ескеріле
отырып құрылатын және сайлаушылар саны шамамен тең бір мандатты аумақтық
сайлау округтері бойынша сайланатын 77 депутаттардын тұрады. Негізінде заң
шығару тек парламенттің құзыреті, бірақ кейде басқа жоғарғы органдар осы
жұмысқа кіріседі. Парламент кейбір заңдарды қабылдау құқығын Президентке
береді, оны делегаттылық заңдылық деп атайды. Қазақстан тарихында екі
палаталық парламент 1995 жылғы Конституциясында жарияланған. Бұл
парламенттің қабылданағн заңдарының сапасын көтеруге, парламентті біршама
тұрақты және орнықты органға айналдыру үшін қолданылған шара. Қазақстанның
сайлау жүйесі мажоритарлық типке жатады, сайлауға көп саяси партиялар
қатысады. Бұл палатаға сайланға депутаттар 25 жасқа толуы керек. Қазақстан
Парламентінің ерекшелігі жоғарғы палатасының құрылуы және оның қызмет бабы
көрсетіледі. Депутаттардың бір жартысы екі жылға, ал екінші жартысы төрт
жылға сайланады. Сенатқа 30 жасқа толған адамдар депутат болып сайланады.
Парламент негізгі заң шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның
палаталарының бірлескен және бөлек отырыстары түрінде өткізіледі.
Парламенттің ұйлестіруші органдары – бюро, жұмыс органдары – тұрғылықты
міндеттері, бірлескен комиссиялары болып табылады. Президент мемлекеттің
жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда парламент келісімін береді, олардан
есеп алады, соғыс және бітім мәселелерін шешеді, халық референдум
тағайындау туралы бастама көтереді, конституциялық заңдылық туралы жыл
сайын жолдауын тыгңдайды, өзінің ішкі сұрақтарын шешеді, және басқа да
Конституция жүктеген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады. 6
Парламенттің әр палатасының бөлек отырысында шешетін құзыреті бар.
Сенат тағайындау мәселелерінің көбіне өзі қатысатын болса Мәжіліс заң қоғау
және қаржы мәселелерді шешеді. Парламент қабылдаған заңдарға Президент қол
қояды да заңды осыдан кейін жариялайды. Заң шығару жұмысын президенттің өз
де атқара алады. Бұл екі жағдайда бола алады: Парламенттің екі палатасының
депутатары уақытша заң шығару билігін Президентке 23 дауыспен рұқсат берсе
(Конституцияның 53 бабы), Президент заң жобалардың қарау басымдылығын
белгілейді, Парламент осы жобаны енгізілген күннен бастап бір айдың ішінде
қарауы тиіс. Заң шығару жұмысын тікелей халықтың өзі де атқара алады, бщұл
жағдай референдум деп аталады. Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясы осылай
алынды.
Парламент Қазақстан Республикасына Жоғары Кеңес деп аталатын бiр
буынды өкiлеттi органның орнына келдi. Жоғарғы Кеңес жоғары өкiлдi орган
ретiнде 1937 жылы ҚазССР Конституциясымен белгiлендi. Қазақ КСР-ның 1978
жылғы Конституциясы да Жоғары Кеңестi мемлекеттiк билiк жоғары органы
ретiнде таныды. Ол КСРО Конституциясымен Қазақ КСР Конституциясында
көрсетiлген республика құзырындағы барлық мәселелердi шешуге құқылы болды.
ҚР мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң мемлекеттiк билiктi заң шығару,
атқару және сот тармақтарына бөлу принципiн жариялады. Осының нәтижесiнде
Парламент және Парламентаризм құруға қарай маңызды қадам жасалды. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентi заң шығару қызметiн
атқаратын жоғары өкiлдi орган ретiнде сипаттайды. ҚР Парламентi жоғары
өкiлдi орган ретiнде де, өкiлдi демократия орган ретiнде де өмiргi келдi.
Парламент заң шығару қызметiн жүзеге асыратын орган болып табылады. ҚР
Конституциясы бiрiншi рет Парламенттiң екi палаталық (сенат және мәжiлiс)
құрылымын бекiттi. Мәжiлiс Қазақстан Республикасының барлық азаматарының
тiлегiн бiлдiредi, яғни мәжiлiс депутаттары жалпы сайлауларда сайланады.
Сенатқа депутаттардың бiр бөлiгi жанама сайлау арқылы сайланады, ендiгi бiр
бөлiгiн Президент тағайындайды. Сенат депутаттары әкiмшiлiк аумақтық
бiрлiктердiң мүдделерiн, жергiлiктi пiкiрлердi бiлдiредi. Сонымен қатар
Сенат – бүкiл республика органы, сондықтан Мәжiлiс қабылдаған заң Сенат
мақұлдағаннан кейiн ғана күшiне енедi. Мәжiлiс пен Сенат үшiн әр түрлi
құзыреттi белгiлей отырып, Конституция Парламент қызметiнiң тежемелiк және
тепетеңдiк жүйесiн құрады. Атқарушы билiктiң болуы мүмкiн қарама-қарсы
тұрудың даурықпалыққа әуестенуiнiң жолын кесу мақсатында Сенатқа Мәжiлiске
қатысты шектеушiлiк мүмкiндiк берiлген.
Сенат екi тәсiлмен қалыптасады:
1. Депутаттардың бiр бөлiгi әр обылыстан, республикалық дәрежедегi
қалалардан және республика астанасынан екi адамнан, тиiсiнше обылыстардан
республикалық дәрежедегi қалалардан және республикасы астанасынан барлық
өкiлеттi органдар депутаттарының бiрлескен отырыстарында сайланған
депутаттардан тұрады;
2. Сенаттың жетi депутатын республика президентi Парламент өкiлеттiгi
мерзiмiне тағайындайды, Сенат мүшелiгiне тағайындалғандардың өкiлеттiгi
алынған немесе тоқтатылған жағдайда Президент он күндiк мерзiмде олардың
орнына Парламент өкiлеттiгiнiң қалған мерзiмiне Сенат депутаттарын
тағайындайды. Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған,
жоғары бiлiмi және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжiрибесi бар, тиiстi обылыс
республикалық дәрежедегi қала не республика астанасы аумағында кем дегенде
үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжiлiс республиканың әкiмшiлiк аумақтық бөлiнiсiн және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуiн ескере отырып құрылатын бiр мандатты
аумақтық сайлау округтерi бойынша сайланған 67 депутаттан тұрады. 25 жасқа
толған республика азаматы Мәжiлiс депутаты бола алады. Парламент депутаты
қос палатаға бiрдей мүше бола алмайды: Басқа өкiлеттi органға депутат
болуға оқытушылық, ғылыми немесе өзгеше шығармашылық қызметтен басқа ақы
алатын лауазымды атқаруға, кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға, басшы
органның немесе коммерциялық ұйымдардың бақылау кеңесiнiң құрамына кiруге
құқығы жоқ. Осы ереженi бұзу депутаттың өкiлеттiгiн тоқтатуына әкелiп
соғады. Парламент депутатының өкiлеттiгi республиканың орталық сайлау
комиссиясы оны Парламент депутаты етiп тiркеген кезде басталады.
Парламенттiң бiрiншi сессиясында оның палаталарының бiрлескен отырысында
депутатар: Қазақстан халқына адал қызмет етуге Қазақстан Республикасының
тұтастығы мен тәуелсiздiгiн нығайтуға, оның Конституциясы мен заңдарына
сөзсiз бағынуға, маған жүктелген жоғары депутаттық мiндеттi адал атқаруға
ант етемiн деп Қазақстан халқына ант бередi. Ант Үкiметтiң, Конституциялық
Кеңес мүшелерiнiң, Жоғары Сот судъяларының қатысуымен Президент алдында
берiледi. Халықтың Парламенттегi өкiлi ретiнде депутат өз тәртiбi мен
қызметiн қоғамдық әдептiлiк талабына негiздеуi тиiс. ҚР Парламентiнiң
регламентi депутаттың әдеп ережесiн белгiлейдi. Ол ереже депутаттың
өкiлеттiгiн атқару кезiндегi, қызметтен тыс уақыттағы басшылыққа алынуға
тиiс тәртiп нормаларыын анықтайды. Депутаттық әдеп ережесiне мыналар
жатады:
- депутаттар бiр-бiрiне және Парламент Палаталарының, комитеттерiнiң,
комиссияларының және басқа депутаттық ұйымдарың барлық адамдарына құрмет
сезiмен қарау;
- депутаттар өз сөздерiнде депутаттардың және басқа адамдардың ар-
намысына, қадiр-қасиетiне нұқсан келтiретiн негiзсiз кiнә артып, дөрекi
сөйлемеуi керек;
- депутаттар заңсыз және күштеп әрекет етуге шақырмауы тиiс;
- депутаттар Парламент палаталарының қалыпты жұмысына кедергi
келтiрмеуi қажет;
- депутаттың басқа депутаттың карточкасын алып дауыс беруге құқығы
жоқ;
- депутат зорлық-зомбылық қорқыту мен азаптауға жол бермеуi тиiс.
Парламенттi тарату құқығы Конституция бойынша тек қана Президентке
берiлген. Ол түсiнiктi: Президент мемлекет басшысы, мемлекеттiк билiк
тармақтарының ешқайсысына жатпайды. Ол бүкiл мемлекеттiң саяси
тұрақтылығына, барлық мемлекеттiк билiк тармақтарының қалыпты жұмыс
iстеуiне қамқоршы болуы тиiс.
Конституция Президенттiң Парламенттi тарата алатын мынадай жағдайларын
қарастырады:
Егер Парламент Үкiметке сенiмсiздiк вотумын бiлдiрсе және Үкiметке
сенiмсiздi бiлдiру үшiн Парламенттiң келтiрген себептерi бұлтартпайтындай
болмай Парламенттiң әрекетi саяси жағдайды тұрақсыздандыруға әсер етедi деп
шешсе Президент Парламенттi тарата алады;
Парламент Премьер-министрдi тағайындауға келiсiм беруден екi қайтара
бас тартса Президент Парламенттi тарата алады;
Парламент палатлары арасында немесе Парламенттен басқа билiк
тармақтары арасыда көзқарас қайшылығына байланысты саяси дағдарыс болған
жағдайда Президент Парламенттi таратып жiбере алады.
Конституция Парламенттi таратуға болмайтын үш жағдайда қарастырады:
Төтенше немесе әскери жағдай кезiнде таратуға болмайды;
Конституция Президент өкiлеттiгiнiң соңғы алты айында Парламенттi
таратуға тыйым салады;
Парламенттi тарату айтарлықтай қымбатқа түсетiн шара. Қандай жағдайда
болсын Парламенттi тарату жұртшылықтың кең талқылауында болады, сондықтан
Конституция өткен таратудан кейiнге бiр жыл iшiнде Парламенттi таратуға
болмайтындығын қарастырады.
Атқару билік өкіметтің қолында жиналған. Президенттік республикаларда
өкімет саяси және ұйымдық тұрғыдан Президент қамтитын атқарушы билік
тармағына жатады. Парламенттің қатысуымен Президент алдында дербес жауап
береді. Үкіметтің нақты егеменділігі нақты мемлекет басшысының субъективтік
пікіріне тікелей тәуелді. Қазақстан Республикасының үкіметі – атқарушы
билікті жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және
олардың қызметіне басшылық ететін мемлекеттік орган. Оның заңдық ауқымы
тұрғысынан – Конституцияда және қолданылып жүрген заңдарда белгіленген. Бұл
заңды Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 18 желтоқсандағы
конституциялық күші бар жарлығымен бекітілген. Президент Үкімет мүшелерін
тағайындағанда конституцияның 64-бабының 1-тармағы бойынша парламенттің
келісін алуға тиіс. Ал Үкіметті құру порцедурасы өте щкүрделі және бірнеше
кезеңнен тұрады. Өкімет атқару билікті жүзеге асырады және бүкіл атқарушы
органдардың жүйесіне басшылық жасайды. Қазақстан Республикасының Үкіметін
Премьер-министр, оның орынбасарлары, Республика Үкіметі аппаратының
басшысы, Республика министрлері, мемлекеттік комитеттерінің төрағалары
құрайды. Үкімет және нормативтік қаулылар қабылдайды және нұсқаулар береді.
Орталық салалық атқару билік министрліктердің, ведомствалардың,
мемлекеттік комиссия және комитеттердің қолына берілген. Олар қарауындағы
мемлекеттік басқару салаларындағы істің жайы үшін жауап береді. 1997 жылғы
Наурыздың 4-дегі Президенттің жарлығымен Өкіметтің жаңа құрылымы
белгіленген: Премьер-министр, оның орынбасарлары, Үкімет аппаратының
басшысы, 14 министрлік және 11 мемлекеттік комитет. Олар өзінің құзыреті
бойынша бұйрық және инструкция қабылдайды. Үкімет өзінің бүкіл қызметіне
Конституцияды және Республика Президентінің алдында жауапты. Премьер-
министр, оның орынбасарлары және Үкімет аппаратының басшысы Төралқаның
құрамына кіреді. Премьер-министр өзінің өкімімен Төралқа құрамына Үкіметтің
басқа да мүшелерін кіргізугі хақылы. Министрлік тиісті мемлекеттік басқару
саласына басшылықты, сондай-ақ заңдармен көзделген шекті-салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын Республикалық орталық атқарушы орган болып
табылады.
Мемлекеттік комитет тиісті мемлекеттік басқару саласында мемлекеттік
саясатты жүргізетін және осы мақсатта заңдарға салааралық үйлестіруді
жүзеге асыратын Республика комитеті, басқармасы, комиссиясы, агенттігі және
Үкімет құрамына кірмейтін өзге де республикалық мемлекеттік басқару органы.
Үкімет құрамында орталық атқарушы орган болып табылады. Министрліктің,
мемлекеттік комитеттің жанындағы департамент, агенттік, сондай-ақ
Республика министрлігінің, мемлекеттік комитетінің жанындағы өзге де
мемлекеттік басқару органы болады. Ол министрлігінің, мемлекеттік
комитетінің құзыреті шегінде арнайы атқарушы және бақылау-қадағалау
функцияларының, сондай-ақ салааралық үйлестіруді не мемлекеттік басқару
саласында дербес басшылықты жүзеге асырады.
Қазақстандағы соттар мен сот төрелiгiне республика Конституциясы сот
билiгiнiң мемлекеттiк билiктi бөлiсу жүйесiнде орнын, оның белгiленуiн,
қалыптасу принцциптерi мен қызметiн айқындайтын бөлiм арнаған. Демек,
Қазақстан Республикасының Конституциясы сот билiгiнiң конституциялық
негiзiн белгiлейдi. Конституциялық қағидалар Президенттiң 1995 жылғы 20
желтоқсандағы Қазақстан Республикасындағы соттар және судъялардың құқықтық
мәртебесi туралы конституциялық заң күшi бар Жарлығымен нақтыланған.
Сот билiгi Қазақстан Республикасында мемлекеттiк билiктiң жеке тармағы
болып табылады. Ол республика атынан ешкiмнiң еркiне тәуелсiз және тек қана
сот арқылы жүзеге асырылады. Сот билiгi азаматтардың олардың
бiрлестiктерiнiң құқықтары мен бостандықтарын және мемлекеттiк органдардың,
ұйымдардың заңды мүдделерiн қорғайды. Сот билiгi ҚР Конституциясының
заңдарының өзгеде нормативтiк құқытық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының
негiзiнде туындайтын барлық iстер мен дауларды қамтиды. ҚР Конституциясы
мемлекеттiң бiрiңғай сот жүйесiн белгiлейдi. Қазақстан Республикасында сот
жүйесiн республиканың Жоғары Соты және жергiлiктi соттары құрайды.
Жергiлiктi соттарға заңмен бекiтiлген облыстық және оған теңестiрiлген
соттар (Астана қаласының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz