Соттың қадағалау шағымын алдын ала қарау нәтижелері бойынша шығарған қаулысында
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
.
І Сот үкімі – процессуалдық акт ретінде
1.1Сот құжаттарының түсінігі, оның негізгі түрлері. Сот үкімі ... ... ... ... ... ..7
1.2 Сот үкіміне қойылатын іс жүргізу талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ІІ Сот үкімінің іс жүргізуге енуі
2.1 Соттың үкiм шығару кезiнде шешетiн мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.4 Үкімді жариялау және өзгерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3 Үкімнің заңды күшіне енуі немесе оны өзгертуге және орындауға
негіздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
4. Үкімді орындау кезінде сот қарауға жататын мәселелер және мәселелерді
шешетін соттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4 5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Жұмыстың көлемі. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Мен өз жұмысымда мынандай мәселелерді қарастырдым: Сот үкімі –
процессуалдық акт ретінде, сот құжаттарының түсінігі, оның негізгі түрлері,
сот үкімі, сот үкіміне қойылатын іс жүргізу талаптары немесе сот үкімінің
іс жүргізуге енуі, соттың үкiм шығару кезiнде шешетiн мәселелерi, үкімді
жариялау және өзгерту, үкімнің заңды күшіне енуі немесе оны өзгертуге және
орындауға негіздер және үкімді орындау кезінде сот қарауға жататын
мәселелер және мәселелерді шешетін соттар мәселелерін қарастырдым.
Еліміздің Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған
"Қазақстан— 2030" жолдауында былай делінген: "Біз ... заңның абсолют
үстемдігін орнатуға және заңға бағынатын азаматтармызды қылмыстылықтан
қорғауға тиіспіз" дей келе, 2007-жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында ... демократиялық құқықтық
мемлекеттің іргетасын қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды
нығайттық ... деп атап көрсетеді.
Өткен жылдар ішінде елдің құқық қорғау және сот жүйелерінің
криминалдық көріністерге қарсы тұратын, азаматтарымыздың өмірі мен
құқықтарын қорғайтын әлеуеті едәуір нығайды, - деп елбасымыз Н.Ә.Назарбаев
қазақстан халқына ЖОЛДАУЫНДА баға беріп өтті.
Құқықтық мемлекет пен демократиялық қоғамды құру жөніндегі Елбасы
Н.Назарбаевтың Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясында айтып өткендей Азаматтардың Конституция мен
еліміздің заңдарын орындауын қамтамасыз ету – құқық қорғау органдарының
міндеті болып табылады. (Қазақстан республикасының Президенті
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы – 2006 ж. 1 наурыз).
1995 жылдың 30 тамызында Республикалық Референдумда қабылданған Ата
Заңымыздың (1998 жылғы 7 қазандағы өзгертулерімен және толықтыруларымен) 1-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырып, өзінің ең қымбат қазынасы
–адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жариялады.
Конституциямыздың 3-бабының –тармағына сәйкес, Республикадағы
мемлекеттік билік біртұтас және ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-тендік
жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принциптеріне сәйкес жүзеге
асырылуы тиіс деп белгіленді.
Қазақстанның мемлекеттік құрылысының жаңаша қалыптасуы, дамуы кезеңінде
келістілік жағдайында қызмет етудің басты құралы – мемлекеттік биліктің
барлық тармақтарының үйлесімді қызмет атқару жүйесін жаңаша оқып-үйрену,
зерттеу қажеттігі туындайды. Сондықтан, заң ғылымының кезек күттірмес
мәселелерінің бір бөлігі – сот құрылысы, сотта іс жүргізу, мемлекеттегі сот
төрелігі дамуы принциптерінің ғылыми-құқықтық, теориялық –тәжірибелік
өзекті мәселелері және олардың мән-мағынасын зерттеу болып табылады.
Жоғарыда айтылған пікірлер де құптайтындай бүгінгі мемлекеттік биліктің
үш тармаққа – заң шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінуі
принциптерінің теория және тәжірибе жүзінде одан әрі дамытылуы
жағдайындағы, сол сияқты олардың президенттік басқару институтымен
үйлесімді қызмет атқаруының жаңаша дамуы кезеңіндегі өзектілік, ғылыми-
құқықтық және әлеуметтік-тәжірибелік мәні артқан жағдайда сот құрылысы,
сотта іс жүргізу, сот төрелігін одан әрі дамыту мен жетілдіру мәселелері
бүгінгі күннің өзі зерттеуге қойып отырған өзекті мәселелер болып
табылатындығы еш дау тудырмаса керек.
Қазақстан Ресупбликасында сот билігі тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда
көзделген жағдайларда және тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған
алқа заседательдері арқылы соттарға ғана тиесілі.
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттың ерекше өкілеттігін басқа органдарға беруді көздейтін заң
актілерін шығаруға тыйым салады.
Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот
билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Сот ісін қарау тәртібімен қаралуға тиіс өтініштерді, арыздар мен
шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың
қарауына немесе бақылауға алуына болмайды.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, Республика Конституциясының, өзге де нормативтік құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет
етеді.
Әркімге мемлекеттік органдарын, ұйымдардың, лауазымды және өзге де
адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген
құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе
оларды шектейтін кез келген заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарынан сот арқылы
қорғалуға кепілдік беріледі.
Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті сақтай
отырып құзыретті, тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға
болмайды.
Сот билігі азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот ісін
жүргізу нысандары арқылы жүзеге асырылады.
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция
мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесі мен тәуелсіздігіне нұқсан
келтіретін зандарды немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерді
қабылдауға жол берілмейді.
Сот төрелігін іске асыруда сот қызметіне қандай да бір араласуға жол
берілмейді және заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер
бойынша судьялар есеп бермейді.
І Сот үкімі – процессуалдық акт ретінде
1.1Сот құжаттарының түсінігі, оның негізгі түрлері. Сот үкімі
Құжат (лат. Docmentum деген сөзден шыққан) дәлелдеме, куәлік дегенді
білдіреді. Орыс тіліне құжат деген сөз Петр патша дәуірінде енген болатын,
ол кезде документ деп құқықтық маңызы бар іс қағаздарын айтатын. Кейін
документ сөзінің екі түрлі мағынасы пайда бола бастады: 1) тар, тұрмыстық
мағынасы - төлқұжат және жеке басының куәлігі; 2) кең мағынада - қандай да
бір нәрсені айғақтайтын, куәландыратын заттың барлығы.
Сот құжаты қоғамдағы сот үрдісі процесін қамтамасыз ететін құжаттар
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Қылмыстық істерге байланысты сот төрелігін жүзеге асырғанда заң тиісті
іс жүргізу құжаттарын толтыруды талап етеді. Мысалы, Қазақстан Республикасы
ҚІЖК-нің 328-бабына сәйкес басты сот талқылауы барысында хаттама
жүргізіледі. Казақстан Рсспубликасының ҚІЖК 325-бабының
1-бөлігінің күшімен басты сот талқылауында шешетін барлық мәселелерге
сот қаулы алады; Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 44-тарауына сәйкес бірінші
сатыдағы сот істі шешкен кезде үкім, ал Қазақстан Рсспубликасы ҚІЖК-нің 387-
бабында көзделген негіздерде сот кеңесу бөлмесінде жеке қаулы шығарады.
Егер де қылмыстық іс рақымшылық (апелляциялық) шағым наразылық бойынша
қарастырылса, онда Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 423-бабына сәйкес
рақымшылық (апелляциялық) қаулы шығарылады; қадағалау сатысындағы судья,
қадағалау шағымын алдын ала қарастырғанда, оны зерттеп, танысып шыққаннан
кейін Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 460-бабының 3-1-бөлігіне сәйкес
тиісті сот сатысына шағымдалған сот қаулысын қайта қарау туралы ұсыныс
енгізеді. Шағымдалатын сот қаулыларын қайта қарауға негіз жоқ болса,
қадағалау шағымының иесіне жазбаша хабарлама жіберіледі. Қадағлау
сатысындағы сот өз шешімдерін Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 467 және 468-
баптарына сәйкес, қаулы нысанында қабылдайды.
Жоғарыда аталған іс жүргізу құжаттары негізгі сот құжаттары деп
есептелген мен, сот тәжірибесінде басқа да іс жүргізу құжаттары кездеседі.
Ол қылмыстық істің нақты мән-жайларына, сотталушының жеке басына,
жинақталған материалдарына байланысты дайындалатын іс құжаттары, алайда
мұндай құжаттар әрбір іс үшін міндетті емес. Олар: шақыру қағазы, қолхат,
хабарлама, ерекше пікір, ресми ескерту, бұйрық және ұйғарым.
Сонымен, сот төрелігін жүзеге асыру кезіндегі сот құжаттарына барлық
сот шешімдері (қаулы, үкім), сот отырысы хаттамасы, сондай-ақ қосымша іс
жүргізу құжаттары (шақыру қағазы, қолхат, хабарлама, жазбаша хабарлама,
жазбаша тапсырма, ерекше пікір, бұйрық, ұйғарым және т.б.) жатады.
Сот төрелігін жүзеге асырғанда негізгі сот құжаттары міндетті болып
табылады және олар қылмыстық іс жүргізу заңнамаларында толықтай реттелген.
Заңда бұл құжаттардың атауы ғана емес, олардың қолдану түрі мен қаулы, үкім
және хаттаманың реквизиттері де көрсетіледі. Судьялар қылмыстық істерді
қараған кезде көбіне қаулы шығарады.
Сот құжатының осы түрі арқылы судья немесе сот құрамы басты сот
талқылауын тағайындаудан бастап қадағалау сатысында шешім қабылдағанға
дейінгі көптеген мәселені шешеді.
Айталық, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 299-бабына сәйкес, судья келіп
түскен іс бойынша осы бапта көзделген шешімдердің біреуін қаулы нысанында
қабылдайды.
Басты сот талқылауында кез келген сот шешімі істегі туындаған мәселеге
жауап береді, оны шешеді және қаулыда тұжырымдайды. Сөйтіп, жеке жағдай
үшін заң шығарылады – judex lex facit inter partes.
Сот талқылауы барысында туындайтын барлық мәселе бойынша соттың
шығаратын көптеген шешімдері қаулыларда тұжырымдалуы және Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 325-бабының 1-бөлігіне сәйкес сот отырысында
жариялануы тиіс. Үкім шығарылған кезде, бірге қабылданатын қаулылар үкіммен
бірге жарияланады, бұл әдетте жеке қаулылар болады.
Басты сот талқылауында шығарылатын сот қаулылары екі түрлі болады: 1)
кеңесу бөлмесіне бармай шығарылатын ауызша қаулылар; 2) соттың кеңесу
бөлмесінде шығаратын жеке жазбаша құжат түріндегі қаулылар.
Ауызша деп аталатын қаулыларды судьялар сол жерде, яғни, сот отырысы
залында кеңескеннен кейін, даусыз, айқын мәселелер бойынша қабылдайды. Сот
залында шығарылған қаулы мазмұнын төрағалық етуші ауызша тұжырымдайды және
ол сот отырысының хаттамасына енгізіледі.
Сот күрделі, даулы мәселелер бойынша туындаған дауларды кеңесу
бөлмесінде талқылап қаулы шығарады. Мәселен, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-
нің 325-бабының 2-бөлігіне сәйкес сот келесі мәселелер бойынша кеңесу
бөлмесінде жазбаша қаулылар шығаруға міндетгі істі қосымша тергеуге жіберу
туралы, істі қысқарту туралы, қылмыс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру
туралы, бұлтартпау шарасын таңдау, өзгерту немесе оның күшін жою туралы,
бас тарту туралы, сараптама тағайындау туралы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 387-бабында көзделген негіздер пайда болса, сот
кеңесу бөлмесінде жеке қаулы алады. Ол қаулылар судья немесе сот құрамы қол
қоятын жеке құжат түрінде жасалады және жазбаша дәйектемелерді талап етеді.
Басты сот талкылауында шығарылатын соттың барлық қаулылары жедел түрде
міңдетті жариялауға жатады. Судья немесе сот құрамы шығаратын қаулыларды
мазмұны бойынша төмендегідей 9 топқа бөлуге болады;
1) сот талқылауын бастайтын;
2) сот талқылауын бөлетін;
3) сот талқылауын аяқтайтын,
4) сот іс-қимылдарын көздейтін;
5) жеке;
6) апелляциялық сатының;
7) үкімді орындауға байланысты;
8) қадағалау сатысы тобы;
9) қылмыстық іс өндірісін жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен
лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне және шешімдеріне шағым жасалатын
қаулылары;
Бірінші топқа: Қазақстан Республикасы ҚДЖК-нің 301, 299-баптарына
сәйкес алдын ала тыңдауды өткізу және басты сот талқылауын тағайындау
туралы қаулы;
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 391-бабында көзделген тәртіпте жеке
айыптау ісі бойынша шағымды өзінің іс жүргізуіне қабылдау туралы судьяның
қаулысы; апелляциялық сатының сот отырысын тағайындау туралы қаулы
(Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 408-бабы); сондай-ақ медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі істі қарау туралы қаулы (Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 515-бабы) жатады.
Аталмыш қаулылар сотта қылмыстық істердің түрлі санаттары және
материалды қараудың іс жүзіндегі алғы шарттары болып табылады. Мұндай
қаулылар Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 299 және 302-баптарының
талаптарына сәйкес сот отырысын тағайындау үшін жеткілікті негіздердің бар
екендігі туралы қорытынды, сондай-ақ Қазақстан Рсспубликасы ҚІЖК-нің 300-
бабында көзделген мәселелерге сай болулары қажет.
Екінші топқа: басты сот талқылауын кейінге қалдыру және іс бойынша іс
жүргізуді тоқтата тұру туралы қаулылар жатқызылады.
Басты сот талқылауын кейінге қалдыра тұру туралы қаулыны сот Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 321, 327 336 және 344-баптарына сәйкес мына
жағдайларда шығарады:
1) сот отырысына шақырылған адамдардың бірінің кедмеуі салдарынан;
2) жаңа дәлелдемелер алдыру қажеттілігіне байланысты;
3) басты сот талқылауында тәртіпті қамтамасыз ету мақсатында;
4) сотталушыға айыптау қорытындысы көшірмесін және басқа құжаттарды
тапсырмаған немесе уақытылы тапсырылмаған жағдайда;
5) іске қатысушы адамдардың бірі болмауына немесе оны ауыстыруға
байланысты;
6) сот отырысына шақырылған қорғаушы, сарапшы және прокурорға
қылмыстық іс материалдары мен танысып шығу мүмкіндігі берілуіне байланысты.
Осы айтылған жағдайдын бәрі сот отырысын кейінге қалдыру, оны сол
кезеңде жалғастыру, істің айғақты мән-жайларын дұрыс анықтау және процеске
қатысушылардың құқықтарын сақтау мүмкін болмағанда, объективті
қажеттіліктен туындайды.
Сот отырысын кейінге қалдырғанда сот келмеген адамдарды шақыру немесе
қажетті дәлелдерді алдыруға шаралар қолданады, сонымен бірге процеске
қатысушыларға оның кейінге қалдырылғаны, қайта қаралатын күні мен уақыты
туралы міндетті түрде хабарлайды. Ал, сот тәжірибесінде басты сот
талқылауын белгісіз мерзімге қалдыру жағдайлары жиі кездесіп тұрады, ол
қылмыстық іс жүргізу заңнамасын өрескел бұзу болып есептеледі.
Мұнда сот талқылауын кейінге қалдыруды сот отырысының үзілісінен айыра
білу керек. Сот отырысында үзіліс жасалғаннан кейін, істі тыңдауға үзіліс
жарияланған сәттен бастап жалғастырылады. Сот талқылауын кейінге қалдырған
кезде іс бойынша сот отырысының жалғастырылуы немесе қайтадан басталуы
мүмкін. Егер келесі отырыста де бұрынғы сот құрамы қамтамасыз етілсе, оны
тоқтатылған сәтінен бастауға болады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 50-бабында көзделген негіздерге сүйене
отырып, кодекстің 321-бабының 2-бөлігіне сәйкес іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата тұру туралы қаулы шығарылады:
1) сотталушы соттан жасырынып қалған жағдайда;
2) айыпталушы жүйкесінің заңда көзделген тәртіпте куәландырылған
уақытша бұзылуы немесе өзге де ауыр науқастануы;
3) соттың нақты қылмыстық істе қолданылуға тиіс заңның немесе өзгеде
нормативтік-құқықтық актілердің Конституцияға сәйкес еместігін тану не
адамның және азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандығын
шектейтіндігі туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық
Кеңесіне өтініш жасауы;
4) қылмыстық іс бойынша одан әрі іс жүргізуге уақытша кедергі
келтіретін тежеусіз күштің іс-әрекеті жағдайында анықтаушының, тергеушінің
немесе соттың қаулысымен толықтай немесе тиісті бөлігінде тоқтатыла тұруы
мүмкін;
5) тиісті сараптама жүргізілген;
6) осы Кодекстің 55-тарауында көзделген тәртіппен құқықтық көмек алуға
байланысты іс жүргізу әрекеттері орындалған жағдайда анықтаушының,
тергеушінің немесе соттың қаулысымен толықтай немесе тиісті бөлігінде
тоқтатыла тұруы мүмкін.
Алайда, істі кейінге қалдырып, оны тоқтатқан кезде сот жаңа сот отырысы
басталуының белгілі бір мерзімін белгілей алмайды. Сот іс бойынша өндіріске
кедергі келтірген мән-жайлар жойылғанға дейін іс жүргізуді тоқтата тұрады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 304-бабының 2-бөлігіне сәйкес, іс
бойынша іс жүргізу бірнеше айыпталушының біреуіне қатысты қорғануға
арналған оның құқығына немесе басқа да айыпталушының құқығына нұқсан
келтірмеуі шартымен уақытша тоқтатылуы мүмкін. Оларға қатысты іс жүргізу
тоқтатылмаған айыпталушылар қамауда болған және судья оларға бұлтартпау
шарасын өзгертуді мүмкін деп таппаған жағдайда іс жүргізу отыз тәуліктен
аспайтын мерзімге тоқтатылуы мүмкін. Егер осы уақыт ішінде айыпталушылардың
біреуіне қатысты іс жүргізуді уақытша тоқтатуға негіздер жойылмаса, онда
басқа айыпталушыларға қатысты іс жүргізу жаңартылуы және басты сот
талқылауының күні белгіленуі тиіс.
Үшінші топқа: қылмыстық істі қосымша тергеу үшін қайтару және қылмыстық
істі тоқтату туралы, сондай-ақ қылмыстық істі соттың қарауына жіберу
жөнінде қаулылар жатады.
Сот басты сот талқылауы сатысында қылмыстық істі сот талқылауына
дайындау барысында осындай шешім қабылдауға көзделген негіздер бойынша
қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу туралы қаулы шығарады (ҚР ҚІЖК-нің
303-бабы).
Ондай шешім қабылдау негіздері басты сот талқылауы басталғанға дейін
де, сонымен бірге сот тергеуі барысында да немесе аяқталғаннан кейін де
анықталуы мүмкін.
Істі қосымша тергеуге жібергенде басты сот талқылауы аяқталады, сол
арқылы сот отырысында тұлғаға бұрын тағылған айыпты қарастыру туралы сот
шешімінің күші жойылады. Сондықтан Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің 323-
бабының 2-бөлігіне сәйкес, іс қосымша тергеу аяқталғаннан кейін сотқа келіп
түскен кезде сот отырысын тағайындау мәселесі жалпы тәртіппен шешіледі.
Сот талқылауы істі тоқтату туралы қаулы шығарумен аяқталуы мүмкін, егер
талқылау барысында Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 37-бабының 1-бөлігі 3-
12-тармақтарында көзделген мән-жайлар анықталса, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 317-бабының 6-бөлігі ережелеріне сәйкес айыптаушы
айыптаудан бас тартқан жағдайда, іс басты сот талқылауында Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 38-бабының 1-бөлігіңде көзделген негіздер бойынша да
тоқтатылуы мүмкін. Яғни, сот Қазақстан Республикасының ҚІЖК-інің 38-бабына
сәйкес, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде көзделген ақтамайтын
жағдайлары бойынша адамды қылмыстық жауаптылықтан босата отырып, қылмыстық
істі қысқартуға құқылы.
Жеке айыптау істері және жеке-жариялы айыптау істері, яғни
жәбірленушінің шағымы бойынша қозғалатын істер ондай шағым болмаған
жағдайда қысқартылуға жатады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 33-бабында көзделген қылмыс туралы
істер жеке айыптау істері болып есептеледі, іс жәбірленушінің арызы бойынша
қозғалады және тараптар білімге келген жағдайда іс тоқтатылады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 34-бабында көзделген қылмыс туралы
істер жеке-жариялы істер болып есептеледі, іс жәбірленушінің арызы бойынша
қозғалады, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 67-бабында бекітілген
жағдайларда, яғни жәбірленушінің айыпталушымен бітімге келгеніңде іс
тоқтатылады.
Сот талқылауы, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 306-бабында
көзделген жағдайларда аяқталуы мүмкін: егер судья істің өзі соттауына
жатпайтынын анықтаса, онда ол мұндай шешімнің заңдық негіздерін келтіре
және іс жолданатын сотты көрсете отырып, істі соттың қарауына жататындығы
бойынша жіберу туралы қаулы шығарады, ол туралы процеске қатысушыларға
хабарлайды.
Төртінші топқа: тергеу іс-қимылдарын жүргізу үшін сот отырысында
шығарылатын алып келу туралы, бұлтартпау шарасын таңдау, өзгерту немесе
тоқтату туралы, қарсылық білдіру туралы өтініштерді қанағаттандыру немесе
қанағаттандырудан бас тарту туралы, қылмыстық процеске қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы, мүлікке тыйым салу туралы қаулылар
жатады.
Басты сот талқылауы барысында ең кең таралған тергеу әрекеттерінің бірі
- сараптама тағайындау, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 354-бабына сәйкес
сот тараптардың өтініші бойынша немесе өз бастамасымен сараптама
тағайындауға құқылы. Сараптама тағайындау туралы қаулы Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 325-бабына сәйкес кеңесу бөлмесінде шығарылады және
жеке құжат түрінде жазылады. Өзге қаулылар соттың қалауынша не Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 360-бабында көрсетілген тәртіппен, не сол орында —
сот отырысы залында қаулыны сот отырысының хаттамасына енгізе отырып
шығарылады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 315, 322-баптарында көрсетілген мән-
жайлар болса, сот айыпталушыны келтіруге, сондай-ақ оған қатысты бұлтартпау
шарасын қолдануға немесе өзгертуге құқылы. Сот сотталушыны еріксіз келтіру
туралы қаулы шығарумен қатар, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 75-бабы 9-
бөлігінің негізі бойынша жәбірленушіге де, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің
82-бабына сәйкес куәгерге де қатысты қаулы шығара алады.
Сот Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 11-тарауына орай, өз құзыретінің
шегінде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуден шеттету туралы мәлімделген
қарсылық білдірулер мен өтініштерді шешуге немесе адамның қылмыстық
процеске қатысуын жоққа шығаратын мән-жайлар анықталған кезде тиісті қаулы
шығару арқылы өз бастамасына сай оны іс бойынша іс жүргізуге қатысудан
шеттетуге құқылы. Сот талқылауына қатысушы адамдардың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін, сот Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 99, 100 және 101-
баптарына сәйкес, процеске қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
қаулы шығарады.
Сот отырысы залында қоғамдық тәртіпті бұзған, не сотты сыйламаушылық
байқалған жағдайда қылмыстық істі қараушы соттың (судьяның) қаулысымен
кінәлі адамға әкімшілік заңдарында көзделген жаза шаралары қолданылуы
мүмкін.
Үкімде азаматтық талап, басқа да мүліктік жaзaлap немесе мүмкін болатын
мүлікті тәркілеу бөлігінде орындауды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 161-бабына сәйкес сот мүлікке тыйым салу туралы қаулы
шығаруға құқылы.
Бесінші топқа: ерекше сипаттағы сот қаулылары жатады. Олар Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 387-бабында көрсетілген жеке мән-жайларға байланысты
соттың реакциясын білдіреді, яғни оңда мемлекеттік органдардың немссе
лауазымды адамдардың, ұйымдардың немесе олардың басшыларының назарын
аударатын басты сот талқылауы барысында анықталған және қарастырылатын іске
қатыссыз мән-жайлар жатқызылады. Сондықтан олар жеке қаулылар деп аталады.
Сондай-ақ сот Қазақстан Республикасы ҚІЖК 59-бабының 4,5-бөліктерінде
көрсетілген негіздер бойынша қадағалау сатысында істерді қарау кезінде жеке
қаулы шығаруға құқылы. Сот өзінің жеке қаулыларымен мемлекеттік органдар
немесе лауазымды адамдар, ұйымдардың немесе олардың басшыларының назарын іс
бойынша анықталған заңның бұзылу фактісіне, қылмыс жасауға себепті болған
азаматтардың құқықтарын бұзу, қызметтік не азаматтық борышын бұзуына,
сондай-ақ азаматтық немесе қызметтік борышын өтеу кезінде көрсеткен жоғары
саналылығы, ерлігі туралы жағдайларға аударады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 387-бабында жеке қаулы бойынша бір ай
мерзімнен кешіктірілмей қажетті шаралар қабылдануы және оның нәтижелері
туралы жеке қаулы шығарған сотқа хабарлануы тиіс екендігі айтылған. Алайда
заң осының орындалуына ешқандай кепілдік қарастырмаған. Сол себепті, жеке
қаулысына жауап ала алмаған сот бұл жөнінде қайта-қайта ескертпелер жасауға
мәжбүр болады. Өйткені жеке қаулысы жауапсыз қалған соттың бар қолынан
келері - жоғары сатыда тұрған сотқа соттың жеке қаулысын орындауға жете
көңіл бөлмеген жауапты қызметкердің үстінен шағым айту ғана.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты өзінің Соттардың
қылмыстық істер бойынша жеке қаулылар шығару тәжірибесі туралы нормативтік
қаулысында (№11,2003 жылдың 19 желтоқсан) былай деп көрсетті: Лауазымды
тұлға жеке қаулыны қараусыз қалдырса немесе онда көрсетілген заң
бұзушылықты жою жөнінде шара қабылдамаса, онда ол жеке қаулыға өз уақытында
жауап қайтарылмағанға теңестіріледі, соған сәйкес сот төрағасы немесе іс
бойынша төрағалық етуші Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық
туралы кодексінің (әрі қарай - ӘҚБтК) 636-бабына сәйкес әкімшілік құқық
бұзушылық туралы хаттама жазу үшін сот қызметкеріне нұсқау беруге құқылы,
яғни ҚР ӘҚБтК-нің, 541-бабына сай бұл әкімшілік іс сотта қаралуға тиіс. Осы
фактілерді куәландыратын қажетті құжаттардың қосымшасымен, ӘҚБтК-нің 42-
тарауына сәйкес артықшылықтары және әкімшілік жауаптылықтан қорғанышы бар
адамдарды әкімшілік жауапқа тарту ерекшелігін ескере отырып, сондай-ақ
ӘҚБтК-нің 35-бабының ережесі бойынша адамдардың әкімшілік жауапкершілікке
тартылуы шешілетін жағдайды санамағанда, тиісті аумақтағы сотқа жіберіледі.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 183-бабының
4-бөлігіне орай, сот қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істі
талқылау кезінде кылмыс белгілсрін байкағанда ол туралы жеке қаулы ретіндс
прокурорға хабарлауға міндетті.
Алтыншы топқа: апелляшялық сатыдағы сот шығаратын қаулылар жатады.
Қазақстан Рсспубликасы Жоғарғы Сотының Қылмыстық істерді апелляциялық
тәртіппен қарау тәжірибесі туралы нормативтік қаулысына (№13, 2003 жылдың
19 желтоқсаны) сәйкес, апелляциялық сатының өкілеттіктерін жүзеге асыру
жөніндегі барлық іс-әрекеттер қаулымен ресімделеді. Жәбірленушіден,
куәлардан жауап алу кезінде сот хатшысы хаттама жүргізеді.
Сот істі апелляциялық тәртіппен қараудың нәтижесінде Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 411-бабына сәйкес өз қаулысымен мынадай шешімдердің
бірін қабылдайды:
1) үкімді, қаулыны өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты
қанағаттандырусыз қалдырады;
2) үкімнің күшін жойып, істі қысқартады;
3) үкімді (қаулыны) өзгертеді;
4) үкімнің күшін жойып, істі бірінші сатыдағы соттың жаңадан қарауына
жібереді;
5) үкімнің күшін жойып, істі Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 303-
бабында көрсетілген негіздер бойынша қосымша тергеуге жібереді;
6) Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 387-бабында көрсетілген мән-жайлар
анықталғанда жеке қаулы шығарады.
Алелляциялық сатыдағы соттар қаулы дайындаған кезде ҚІЖК-нің 422-
бабының талаптарын қатаң басшылықка алулары қажет.
Қаулының кіріспе бөлігінде ҚІЖК-нің 422-бабының 2-бөлігінде көрсетілген
мәліметтермен қатар сот үкіміне (қаулысына) шағым берген немесе наразылық
білдірген тұлғаларды, сондай-ақ бірінші сатыдағы сот қабылдаған шешімді
көрсеткен жөн.
Сипаттау-дәлелдеу бөлігінде шағымның (қарсылықтың) немесе наразылықтың
әрбір дәлеліне тиянақты жауап беріліп, істі тексерудің барысы мен
нәтижелері, заңға сілтеме жасала отырып, сот қабылдаған шешімнің негіздері
мен дәлелдері көрсетіліп, айыптаудың дәлелденгені немесе дәлелденбегені,
қылмыстың саралануы және жазалау шаралары туралы мәселелер бойынша нақтылы
жауаптар болуы қажет. Наразылық немесе шағым қанағаттандырусыз қалдырылған
жағдайда апелляциялық сатыдағы сот қаулыда шағымдағы немесе наразылықтағы
дәлелдерді теріске шығаратын тиянақты негіздерді келтіруге міндетті.
Үкім бұзылған немесе өзгертілген жағдайда, үкімге негіз етіліп алынған
дәлелдемелердің неге жеткіліксіз деп танылғанын, қандай заң бұзушылықтар
орын алғанын, олардың үкімнің мәніне қалай әсер еткенін көрсету қажет.
Қорытынды бөлікте қабылданған шешімінің мәні баяндалып, үкімге
енгізілген әрбір өзгеріс көрсетіледі. Қорытынды бөліктің тұжырымдамасы ҚІЖК-
нің, 411-бабында баяндалған шешімдердің бірін бейнелеуге тиіс.
Апелляциялық сатыдағы соттың іс бойынша шығарылған жеке қаулыны бұзу
немесе өзгерту туралы шешімі, жеке қаулыда істің мәніне қатысты мән-жайлар
баяндалған жағдайлардан басқа реттерде жеке қаулымен ресімделеді.
Апелляциялық қаулыларды ҚІЖК-нің 423-бабының қағидаларын сақтай отырып
шығару қажет.
Сот құрамы қаулының толық мәтінін іс қаралған күннен бастап жеті күннің
ішінде дайындап, қол қойған жағдайда, қаулының қорытынды бөлігі іс
қаралғаннан кейін дереу кеңесу бөлмесінде шығарылып, оған соттың бүкіл
құрамы қол қояды. Істі қарауға қатысқан судьялардың бәрі қаулының толық
мәтініне қол қойғанға дейін қаулы орындауға жіберілуге тиіс емес, ал оның
көшірмесін мүдделі адамдарға жіберуге болмайды.
Апелляциялық сатыдағы соттың қаулысы ол жарияланған сәттен бастап
күшіне енеді. Апелляциялық қаулыны орындау кезінде туған күмәндер мен
түсініспеушіліктерді сол қаулыны шығарған сот ҚІЖК-нің 49-тарауының
қағидалары бойынша қарауы мүмкін.
Жетінші топқа: соттың үкімін орындаумен байланысты қаулылар жатады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 49-тарауында көрсетілген мәселелерді шешу
үшін үкім шығарған сот не сотталушының жазасын өтейтін жеріндегі сот немесе
сотталушының тұрғылықты жері бойынша сот үкімді орындау барысында
туындайтын күмәндар мен түсініксіздіктерді жою туралы; жазалау шарасын
өзгерту немесе жою туралы; жазалау түрін өзгерту туралы; медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды ұзарту, өзгерту немесе тоқтату
туралы және үкімді орындауға байланысты өз құзыреті шегінде қаулылар
шығарады.
Сегізінші топқа: Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 468-бабына сәйкес
қадағалау сатысындағы соттың қаулысы осы Кодексте аппелляциялық қаулы үшін
белгіленген талаптарға сәйкес келуі тиіс. Қадағалау сатысындағы соттың
қаулысына іс бойынша шешім қабылдаған барлық судьялар қол қояды. Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 464-бабына сәйкес сот қадағалау шағымын алдын ала
қараудың нәтижелері бойынша:
шағым берілген сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау іс жүргізуін
қозғау және қадағалау шағымын қылмыстық істі сұрата отырып қадағалау
сатысында қарау туралы;
шағым берілген сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау іс жүргізуін
қозғаудан бас тарту туралы;
қадағалау шағымын қайтару туралы қаулы шығарады.
Соттың қадағалау шағымын алдын ала қарау нәтижелері бойынша шығарған
қаулысында;
қаулының шығарылған күні мен орны:
қадағалау шағымын қараған және қаулы шығарған тиісті сот судьяларының
тегі мен аты жөні;
дау туғызған сот актісін көрсете отырып қаулы шығарылған іс;
қалағалау шағымын берген адам;
қадағалау шағымында келтірілген дәлелдер;
Шағым берілген сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау іс жүргізуін
қозғаудың немесе одан бас тартудың не қадағалау шағымын оларды берген
адамдарға қайтарудың негіздері;
осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген шешімдердің бірі көрсетілуге
тиіс.
Қадағалау шағымын алдын ала қараудың нәтижелері бойынша шығарылған
қаулының көшірмесі қадағалау шағымын берген адамға жіберіледі.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 467-баптың алтыншы бөлігінің бірінші
тармағына сәйкес шағымды (наразылықты) қанағаттандырусыз қалдырады не істі
сот қадағалауы тәртібімен қайта қараудан бас тарту туралы қаулы шығарады.
Тоғызыншы топқа қылмыстық іс бойынша өндірісті жүргізетін мемлекеттік
органдардың және лауазымды тұлғалардың іс-әрекеттері мен шешімдеріне
жасалынған шағымдарға байланысты соттардың қаулылары жатқызылады.
2003 жылдың 20 наурызында қабылданған Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының Прокурордың сезіктіні, айыпталушыны қамауға алу, үйде қамап ұстау
немесе қамауға алу, үйде қамап ұстау мерзімін ұзарту жөніндегі санкциясына
сотқа шағымдану туралы №1 нормативтік қаулысында былай делінген:
Судья прокурордың қамауға алу, үйде қамап ұстау не оның мерзімін
ұзарту туралы санкциясына сотқа берген шағымын алғаннан кейін сот отырысын
дайындау туралы қаулы шығарады. Қаулыда, атап айтқанда:
- сот отырысының өткізілетін уақыты мен орны;
- шағымның дәлелдерін тексеру үшін қажетті тұлғалардың сот отырысына
шақырылғаны;
- қылмыстық істің немесе шағымдалып отырған бұлтартпау шарасын таңдап
алудың негіздемелері мен тәртібіне қатысы бар қылмыстық іс материалдарының
бір бөлігінің сұратылғандығы;
- шағымды қарау үшін қажетті құжаттардың сұратылғаны;
- қамауда отырған адамның, оның өкілінің, қорғаушысының қажет болған
жағдайда сот отырысына шақырылғаны көрсетілуі тиіс.
Шағымды қараудың нәтижелері туралы судьяның қаулысы дәлелді болуға
тиіс. Онда айыпталушының, сезіктінің анкеталық мәліметтері, атап айтқанда:
- қаралып отырған шағымның мәні және шағымды кімнің бергені;
- тұлғаның қылмыстық заңның қай бабы бойынша жауапқа тартылып отырғаны;
- оны кімнің қашан ұстағаны, қамауға алғаны;
- прокурордың қамауға алу, үйде қамап ұстау немесе олардың мерзімін
ұзарту жөніндегі санкциясына шағымдану уәжі;
- прокурордың қамауға алу, үйде қамап ұстау немесе олардың мерзімін
ұзарту жөніндегі санкциясының заңдылығы мен негізділігіне немесе қамауға
алу, үйде қамап ұстау түрінде бұлтартпау шарасын бұзу немесе өзгергуге
себеп болған дәлелдерге сүйеніп қабылданған шешімнің мәні;
- бұлтартпау шарасы жеңілдетілген жағдайда өзге қандай бұлтартпау
шарасының тағайындалатыны;
- сезіктіні, айыпталушыны қамаудан босатудың негіздері;
- судьяның қаулысына шағымданудың (наразылық келтірудің) тәртібі мен
мерзімі көрсетілуге тиіс.
Судья қаулысы ҚІЖК-нің 110-бабының бесінші бөлігіне сәйкес, оны
шағымдануға құқығы бар адамдарға дереу жіберіледі және оның көшірмесі
қылмыстық іс материалдарына тіркеледі.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі істі алдын ала тыңдауды жүргізу
барысында (ҚІЖК 301-баптың 2-тармағы), басты сот талқылауы кезінде (ҚІЖК
328-баптың 1-тармағы) соттың және қылмыстық сот өндірісіне қатысушылардың
барлық іс жүргізу әрекеттеріне хаттама жүргізуді міндеттейді.
Біздің ойымызша, заң шығарушы сот мәжілісіне хаттама жүргізуді мынадай
себептерге байланысты міндеттейтін сияқты: біріншіден, процеске қатысушылар
айтқан барлық фактілерді жадында ұстауға адамның есте сақтау қабілеті
жеткіліксіз, әсіресе, кейбір істерді қарау мерзімі апталап, тіпті айлап
созылған кездері мүлдем қиындап кетері анық; екіншіден, судьяны және сот
процесіне қатысушыларды субъективизмнен қорғау үшін, өйткені судья заңды
және негізделген үкім шығару барысында қылмыстық істің барлық мән-жайын жан-
жақты, толық, әділ қарауы тиіс, ал мұндай талапты орындау, әрине, алдын ала
тергеу және сот талқылауы барысында жинақталған материалдарды кеңесу
бөлмесінде хаттама негізінде салыстыру арқылы жүзеге асырылмақ; үшіншіден,
жоғары тұрған сот қабылданған қаулының, үкімнің заңдылығын және
негізділігін ресімделген хаттама арқылы ғана тексере алады; төртіншіден,
сот өндірісін куәландыру үшін.
Басты сот талқылауында судьялардың дәлелдемелерді тікелей және ауызша
зерттеуі басты сот талқылауы рәсімі мен жүретін дәлелдеу процесін көрсету,
ерекше іс жүргізу құжатында — сот отырысы хаттамасында бекітіледі.
Жалпыға мәлім, Хаттама - сот талқылауының айнасы деген ұғым
көпшіліктің қолданатын сөзіне айналып кетті. Қазақстан Республикасы ҚІЖК-
нің 328-бабының 3-бөлігіңде хаттаманы рәсімдеудің қатаң сақталатын
ережелері бекітілген, онда сот отырысы хаттамасында міндетті түрде қамтылуы
тиіс мәліметтер келтірілген: басты сот талқылауының күні, оның басталу
және аяқталу уақыты; қандай іс қаралып жатқаны; соттың атауы және құрамы,
хатшы, аудармашы, айыптаушы, қорғаушы, сотталушы, сондай-ақ жәбірленуші,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері, сот шақырған
басқа да адамдар; сотталушының жеке басы туралы деректер және бұлтартпау
шарасы; соттың жүргізілген реттегі іс-әрекеті, іске қатысушы адамдардың
арыздары, қарсылық білдірулері және өтініштері; соттың кеңесу бөлмесіне
бармай шығарылған қаулылары, қаулылардың кеңесу бөлмесінде шығарылуына
нұсқау; іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен міңдеттерінің
түсіндірілуі; айғақтардың егжей-тегжей мазмұны; сарапшыға қойылған сұрақтар
және оның мәні, айыптаушыны қамаудан босату туралы шешімдердің біреуін
шығарады. Егер прокурордың сезіктіні, айыпталушыны медициналық мекемеге
мәжбүрлеп орналастыруға берген санкциясына сотқа шағымданса, онда сот
мәжілісінде жүргізілген тексерулер мен дәлелдерді зерттеу жөніндегі басқа
іс-әрекеттердің нәтижелері; іске қатысушы адамдар хаттамада куәландыруды
өтінген фактілерге нұсқамалар; тараптардың сот жарыс сөзінде сөйлеген
сөздерінің және сотталушының соңғы сөзінің негізгі мазмұны; үкімнің
жарияланғаны және оған шағымдану тәртібі мен мерзімі түсіндірілгені туралы
нұсқама көрсетіледі. Бұған қоса, хаттамада егер орын алған болса, сотты
сыйламаушылықты куәландыратын фактілер және тәртіп бұзушының жеке басы мен
соттың тәртіп бұзушыға қолданған ықпал ету шаралары да атап көрсетіледі.
Хаттама сот отырысы аяқталғаннан кейінгі бес тәуліктен кешіктірілмей
жасалып, оған наразылық етуші мен хатшы қол қоюға тиіс. Сот талқылауы
барысында хаттама бөліп-бөліп жасалуы мүмкін, оларға және бүтіндей
хаттамаға сот отырысына төрағалық етуші мен хатшы қол қояды (Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 328-бабы, 4-бөлігі).
Сот талқылауы хаттамасының дұрыс жазылуы төңірегінде сот отырысының
төрағалық етушісі мен хатшысының арасында түсініспеушілік туса, соңғысы
өзінің келіспеушіліктерін жазбаша түрде сот отырысы барысында жасалған
жазбаларымен бipгe хаттамаға тіркеуге құқылы (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-
нің 328-бабы, 5-бөлігі). Заңның бұл нормасы басты сот талқылауы кезінде
киноға түсіру, бейне, дыбыс жазбасын қолдануға мүмкіндік береді, олардың
материалдары сот отырысы хаттамасына қоса ұсынылады, оларға сүргіш салынып,
іспен бірге сақталады. Хаттамада аталған техникалық құралдардың
қолданылғаны туралы белгі қойылады (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 328-
бабы, 6-бөлігі).
Істі апелляциялық немесе қадағалау тәртібінде қараған кезде қажет
болған жағдайда жазба материалдары қайтадан алынуы мүмкін.
Төрағалық етуші тараптарға басты сот талқылауының хаттамасы
дайындалғаны туралы хабарлауға және онымен танысуға мүмкіндік беруге
міндетті (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 328-бабы, 7-белігі).
Басты сот талқылауында жауап алынған адам хаттамадағы өз айғақтарының
жазылуымен тапыстыру жөнінде өтініш жасауға құқылы. Мұндай мүмкіндік өтініш
мәлімделгеннен кейінгі күннен кешіктірілмей берілуге тиіс (Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 328-бабы, 8-бөлігі).
Сот қаулысына дау айтысу процеске қатысушылардың, хаттамамен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етпеу апелляциялық сот сатысының істі қайта
рәсімдеуге қайтаруы үшін негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 329-бабына сәйкес басты сот
талқылауының хаттамасына қол қойылғаннан кейінгі бес тәуліктің ішінде
тараптар, сондай-ақ, осы Кодекстің 328-бабының 8-бөлігінде көрсетілген өзге
іс адамдар хаттамаларға ескертпелер беруге құқылы. Аталған мерзімді іс
бойынша төрағалық етуші тараптардың өтініші бойынша он тәулікке дейін
ұзарта алады.
Басты сот талқылауы хаттамасына ескертпелер жасау құқығы сот отырысы
хаттамасының толық және дұрыс жасалуына бағалау жасау құралы болып
табылады. Басты сот талқылауының хаттамасына ескертпелерді төрағалық етуші,
ал ол ұзақ уақыт бойы болмаған кезде осы соттың басқа судьясы қарайды.
Қажет болған жағдайларда (мысалы, өтініш берушінің хаттамада нақты нені
көрсеткісі келетіні анық емес болса) төрағалық етуші нақтылау үшін ескертпе
берген адамдарды шақыртуға құқылы.
Ескертпелерді қарау нәтижелері бойынша судья олардың дұрыстығын
куәландыру туралы не оларды қабылдау туралы дәлелді қаулы шығарады.
Хаттамаға және судьяның қаулысына жacaлғaн ескертпелер басты сот
талқылауларының хаттамасына қоса тігіледі (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің
330-бабы).
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 301-бабына сәйкес сот отырысының
хаттамасы алдын ала тыңдау барысында да жүргізіледі.
Алдын ала тыңдау да, сондай-ақ басты сот талқылауы да сот отырысы
хаттамасының міндетті қатысуымен жүргізіледі, ол Қазақстан Республикасы
ҚІЖК-нің 87-бабына орай, сот отырысының хаттмасында көрсетуге жататын
барлық жағдайларды толық және дұрыс жазып отырады. Сот отырысының
хаттамасын жүргізетін, қылмыстық іске мүдделі емес мемлекеттік қызметші сот
отырысының хатшысы болады. Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 90-бабы және 94-
бабының 1-бөлігінің 2-тармағы көзделетін мән-жайлар туындаса, оған қарсылық
білдіріледі.
Тұлғаның сот отырысына сот отырысының хатшысы немесе соттың приставы
ретінде оның алдында қатысуы олардың сот отырысына тиісті сапада одан әрі
қатысуын жоққа шығаратын мән-жай болып табылмайды. Сот отырысының хатшысы
мен соттың приставына қарсылық білдіру туралы мәселені істі қараушы сот
шешеді (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 94-бабы).
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы Сот
отырысының хаттамасы жөнінде қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормаларын
қолдану туралы 23 желтоқсан 2005 жылғы №11 сәйкес ҚІЖК-нің 301-бабында,
ҚІЖК-нің 41-45-тарауларында көзделген жағдайлардан басқа, сондай-ақ
хаттаманы мынадай кезде жүргізу міндетті:
- ҚІЖК-нің 109-бабында тәртібімен прокурордың шешіміне шағымды қарау;
- сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу, бұлтартпау шарасын қолдануға
және қамау мерзімін ұзартуға, сондай-ақ сезіктіні, айыпталушыны сот
медициналық сараптама өткізу үшін медициналық мекемеге мәжбүрлеп
орналастыруға берген прокурордың санкциясының заңдылығы мен негізділігін
ҚІЖК-нің 110, 111-баптарының тәртібімен тексеру;
- Істі апелляцияда қарау кезінде жәбірленушіден, куәдан, сарапшыдан
жауап алу;
- ҚІЖК-нің, 452-457-баптарының тәртібінде үкімнің орындалуымен
байланысты мәселелерді шешу:
- ҚІЖК-нің 54-56-тарауларында көзделген тәртіпте ерекше өндірісте
істерді қарау (медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану, іс
жүргізу өндірісінің іс-әрекеттері туралы шет мемлекеттер сотының
тапсырмасын атқару; шет мемлекеттер сотының үкімін орындаумен байланысты
мәселелерді шешу).
Сот практикасын зерделей келгенде, судьялардың сот отырысы хаттамасының
дұрыс жүргізілуіне жете көңіл бөле бермейтінін көруге болады.
Тіпті, кейбір судьялар бұрынғы қылмыстық іс жүргізу заңдарын да
қолданылған әрекет еткен хаттамалардың үлгілерін қазіргі қылмыстық іс
жүргізу заңымен іс қарағанда сол үлгілерге салып пайдаланатыны да
ұшырасады. Соның нәтижесінде, хаттамаларда сот отырысы кезінде судьяның
барлық іс-әрекеттері, оның ішінде процеске қатысушылардың іс жүргізу
құқықтарын түсіндіруге қатысты әрекеттері толық көрінбей қалады.
Ал судьялардың кейбіреулері заңда көзделген мүмкін болатын мән-жайларды
белгілеп, сот отырысының хаттамасы үлгілерін дайындап алған. Мұндай
үлгілерді хаттама бланкісі ретінде қолдана отырып, олар нақты іске қажеті
жоқ мән-жазбаларға көңіл бөлмейді (мысалы, қорғаушыдан бас тарту, соған
орай сот шешіміне қарсылық білдірулер, оларды шешу және т. б.).
Сот тәжірибесінде хаттамаларда соталушының, жәбірленуші мен куәлардың
жауаптары қысқартылып, толық көрініс таба бермейтініне байланысты
бұзушылықтардың жиі кездесетіні; хаттамаларда және заңдық фактілерді
бұрмалау (көбіне-көп андаусыз); мәселелердің анықталмай қалуы; төрағалық
етушінің объективті еместігі және әділетсіздігін, айыптау жағының
басымдығын көрсететін деректері келтірілмейді; берілетін өтініштер өтініш
берушінің айқындамасын білдіретін дәлелдерсіз ұсынылады, сондықтан соттың
қабылдаған шешімінің дұрыстығын бағалауға мүмкіндік болмайды; айыптаушы мен
қорғаушының жасалған қылмысты заңдық тұрғысынан саралауы мен дәлелдеуі
бойынша сот жарыс сөзінде айтылатын негізгі дәлелдері де келтірілмейді және
т.б. Сондай-ақ, шығарылған үкімге хаттаманы кешіре салу жағдайлары да
белгілі.
Сайып келгенде, сот отырысының хаттамасында соттың барлық іс жүргізу
әрекеттері оның іске тікелей қатысы бар-жоғына қарамастан көрініс табуға
тиіс.
Мәселен, басты сот талқылауының дайындық бөлімінде бір-қатар әрекеттер
іске тікелей қатысты емес, дегенмен оларды жүргізген кезде Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 41-тарауында көрсетілгендей, белгілі бір реттеу және
іс жүргізу нысанын қатаң сақтау талап етіледі.
Сот отырысының хатшысы жүргізетін сот отырысы хаттама болып табылмайды.
Ол іс жүргізу нысанымен әзірленген және заңмен белгіленген тәртіпте хатшы
мен төрағалық етуші қол қойғаннан кейін ғана хаттама болып есептеледі.
Қылмыстық іс жүргізу заңы хаттама жүргізудің мәшіңкелік, немесе
компьютерлік әдістерін қарастырады, сондай-ақ хаттаманың толық болуын
қамтамасыз ету үшін стенография қолданылуы мүмкін (ҚР ҚІЖК 328-баптың 2-
тармағы). Алайда, іс жүзінде көрсетілген норманы орындау үлкен қиындық
тудыруда. Өйткені бүгінгі таңда соттарда стенографияны меңгерген хатшылар
жоқтың қасы. Оның үстіне Қазақстанда мұндай мамандарды әзірлеу мәселесі әлі
он шешімін тапқан жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу заңында стенографиялық жазбалар туралы нақты
ештене айтылмаған. Ал, ғылыми әдебиеттерде стенограмма сот хаттамасы
ретінде төрағалық етуші мен хатшы салыстыра тексеріп, түзеткеннен және қол
қойғаннан кейін ғана іс жүргізу мәніне ие болады деген тұрақты пікір
қалыптасқан. Аталмыш тұжырым, қазіргі заманғы іс жүргізу саласындағы ғалым
Н.А.Әбдіқановтың пікірі бойынша, сот өндірісінің жалпы талаптарына қайшы
келмейді.
Ал енді сот талқылауын машиналық немесе компьютерлік әдістермен қағазға
түсіру мәселесіне келер болсақ, іс жүзінде хатшылар сот мәжілісінде
хаттаманы қолмен жазып, тек отырыстан кейін ғана машиналық немесе
компьютердің көмегімен оны ресіпдеп жүр. Хаттаманы әзірлеудің мұндай
технологиясы, біздің ойымызша, өте тиімсіз - көп уақыт жоғалту болып
табылады.
Шын мәнінде, хатшының хаттама жүргізуден басқа да міндеттері толып
жатыр ғой. Айталық, істерді сот талқылауына әзірлеу барысындағы тиісті
жұмыстарды орындау (сұрау салу, хаттар әзірлеу, сотқа шақыру, т.б.);
процеске қатысушыларды, куәларды шақыру; істерді қараудың, апталық кестесін
жасау және оны аудандық соттың кеңсесіне тапсыру; қылмыстық істерді алдын
ала тыңдаудан және басты сот талқылауынан кейін ресімдеу; қарау
қорытындысын істерді есепке алу журналына жазу; процеске қатысушыларға
Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленген мерзімдерде табыс етілуі тиіс
сот актілерінің (үкімдердің, қаулалардың, т.б.) көшірмелерін беру;
Қазақстан Республикасы қолданыстағы заңдарына сәйкес қарсылық білдіру
құқықтарының бар екендігін түсіндіре отырып, апелляциялық шағымдардың
немесе наразылықтардың көшірмелерін процеске қатысушыларға және тараптарға
жолдау; сот актілерінің орындау қағаздарының (сот актісінің, орындау
қағазының көшірмесін алғандығы жөнінде қолхатты іске тіркеп) көшірмелерін
бергендігі, жолдағандығы туралы мәліметтерді көрсете отырып, анықтамалық
қағаздарды әзірлеу және аудандық сот торағасының, судьялардың, кеңсе
меңгерушісінің және сот әкімшісінің тапсырмасы бойынша басқадай кеңсе
жұмыстарын атқару.
Біздің пайымдауымызша, сот мәжілісі хаттамасын жүргізу әдісін
жақсартудың бірден-бір жолы сандық технологияны пайдалану болып табылады.
Мысалы, қазір АҚШ соттарында, Украйнаның Жоғарғы сотында, Ресейдің Жоғарғы
сотында арнайы стетнотайптық техника қолданылады. Осы қондырғы арқылы хатшы
сот мәжілісінің хаттамасын толық көлемде жасай алады. Сот процесін жазып
алатын аталмыш SRS-Fеmida жүйесі Соттағы іс жүргізу кешеніне енеді. Бұл
жүйенің ең басты ерекшелігі фонограмма түсіру арқылы сот процесін толық
жазу, сот мәжілісінің электронды формулярын жасау, сондай-ақ стенографиялық
модульдің (сандық транскрайбер) көмегімен есептердің мәтінін тікелей аяу
болып табылады.
Сот мәжілісінің барысын жазып алудың ұсынылып отырған әдісі сот
процесінің ашықтығын, толықтығын және айқындығын қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
.
І Сот үкімі – процессуалдық акт ретінде
1.1Сот құжаттарының түсінігі, оның негізгі түрлері. Сот үкімі ... ... ... ... ... ..7
1.2 Сот үкіміне қойылатын іс жүргізу талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ІІ Сот үкімінің іс жүргізуге енуі
2.1 Соттың үкiм шығару кезiнде шешетiн мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.4 Үкімді жариялау және өзгерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3 Үкімнің заңды күшіне енуі немесе оны өзгертуге және орындауға
негіздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
4. Үкімді орындау кезінде сот қарауға жататын мәселелер және мәселелерді
шешетін соттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4 5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Жұмыстың көлемі. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Мен өз жұмысымда мынандай мәселелерді қарастырдым: Сот үкімі –
процессуалдық акт ретінде, сот құжаттарының түсінігі, оның негізгі түрлері,
сот үкімі, сот үкіміне қойылатын іс жүргізу талаптары немесе сот үкімінің
іс жүргізуге енуі, соттың үкiм шығару кезiнде шешетiн мәселелерi, үкімді
жариялау және өзгерту, үкімнің заңды күшіне енуі немесе оны өзгертуге және
орындауға негіздер және үкімді орындау кезінде сот қарауға жататын
мәселелер және мәселелерді шешетін соттар мәселелерін қарастырдым.
Еліміздің Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған
"Қазақстан— 2030" жолдауында былай делінген: "Біз ... заңның абсолют
үстемдігін орнатуға және заңға бағынатын азаматтармызды қылмыстылықтан
қорғауға тиіспіз" дей келе, 2007-жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында ... демократиялық құқықтық
мемлекеттің іргетасын қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды
нығайттық ... деп атап көрсетеді.
Өткен жылдар ішінде елдің құқық қорғау және сот жүйелерінің
криминалдық көріністерге қарсы тұратын, азаматтарымыздың өмірі мен
құқықтарын қорғайтын әлеуеті едәуір нығайды, - деп елбасымыз Н.Ә.Назарбаев
қазақстан халқына ЖОЛДАУЫНДА баға беріп өтті.
Құқықтық мемлекет пен демократиялық қоғамды құру жөніндегі Елбасы
Н.Назарбаевтың Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясында айтып өткендей Азаматтардың Конституция мен
еліміздің заңдарын орындауын қамтамасыз ету – құқық қорғау органдарының
міндеті болып табылады. (Қазақстан республикасының Президенті
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы – 2006 ж. 1 наурыз).
1995 жылдың 30 тамызында Республикалық Референдумда қабылданған Ата
Заңымыздың (1998 жылғы 7 қазандағы өзгертулерімен және толықтыруларымен) 1-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырып, өзінің ең қымбат қазынасы
–адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жариялады.
Конституциямыздың 3-бабының –тармағына сәйкес, Республикадағы
мемлекеттік билік біртұтас және ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-тендік
жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принциптеріне сәйкес жүзеге
асырылуы тиіс деп белгіленді.
Қазақстанның мемлекеттік құрылысының жаңаша қалыптасуы, дамуы кезеңінде
келістілік жағдайында қызмет етудің басты құралы – мемлекеттік биліктің
барлық тармақтарының үйлесімді қызмет атқару жүйесін жаңаша оқып-үйрену,
зерттеу қажеттігі туындайды. Сондықтан, заң ғылымының кезек күттірмес
мәселелерінің бір бөлігі – сот құрылысы, сотта іс жүргізу, мемлекеттегі сот
төрелігі дамуы принциптерінің ғылыми-құқықтық, теориялық –тәжірибелік
өзекті мәселелері және олардың мән-мағынасын зерттеу болып табылады.
Жоғарыда айтылған пікірлер де құптайтындай бүгінгі мемлекеттік биліктің
үш тармаққа – заң шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінуі
принциптерінің теория және тәжірибе жүзінде одан әрі дамытылуы
жағдайындағы, сол сияқты олардың президенттік басқару институтымен
үйлесімді қызмет атқаруының жаңаша дамуы кезеңіндегі өзектілік, ғылыми-
құқықтық және әлеуметтік-тәжірибелік мәні артқан жағдайда сот құрылысы,
сотта іс жүргізу, сот төрелігін одан әрі дамыту мен жетілдіру мәселелері
бүгінгі күннің өзі зерттеуге қойып отырған өзекті мәселелер болып
табылатындығы еш дау тудырмаса керек.
Қазақстан Ресупбликасында сот билігі тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда
көзделген жағдайларда және тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған
алқа заседательдері арқылы соттарға ғана тиесілі.
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттың ерекше өкілеттігін басқа органдарға беруді көздейтін заң
актілерін шығаруға тыйым салады.
Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот
билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Сот ісін қарау тәртібімен қаралуға тиіс өтініштерді, арыздар мен
шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың
қарауына немесе бақылауға алуына болмайды.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, Республика Конституциясының, өзге де нормативтік құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет
етеді.
Әркімге мемлекеттік органдарын, ұйымдардың, лауазымды және өзге де
адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген
құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе
оларды шектейтін кез келген заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарынан сот арқылы
қорғалуға кепілдік беріледі.
Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті сақтай
отырып құзыретті, тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға
болмайды.
Сот билігі азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот ісін
жүргізу нысандары арқылы жүзеге асырылады.
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция
мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесі мен тәуелсіздігіне нұқсан
келтіретін зандарды немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерді
қабылдауға жол берілмейді.
Сот төрелігін іске асыруда сот қызметіне қандай да бір араласуға жол
берілмейді және заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер
бойынша судьялар есеп бермейді.
І Сот үкімі – процессуалдық акт ретінде
1.1Сот құжаттарының түсінігі, оның негізгі түрлері. Сот үкімі
Құжат (лат. Docmentum деген сөзден шыққан) дәлелдеме, куәлік дегенді
білдіреді. Орыс тіліне құжат деген сөз Петр патша дәуірінде енген болатын,
ол кезде документ деп құқықтық маңызы бар іс қағаздарын айтатын. Кейін
документ сөзінің екі түрлі мағынасы пайда бола бастады: 1) тар, тұрмыстық
мағынасы - төлқұжат және жеке басының куәлігі; 2) кең мағынада - қандай да
бір нәрсені айғақтайтын, куәландыратын заттың барлығы.
Сот құжаты қоғамдағы сот үрдісі процесін қамтамасыз ететін құжаттар
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Қылмыстық істерге байланысты сот төрелігін жүзеге асырғанда заң тиісті
іс жүргізу құжаттарын толтыруды талап етеді. Мысалы, Қазақстан Республикасы
ҚІЖК-нің 328-бабына сәйкес басты сот талқылауы барысында хаттама
жүргізіледі. Казақстан Рсспубликасының ҚІЖК 325-бабының
1-бөлігінің күшімен басты сот талқылауында шешетін барлық мәселелерге
сот қаулы алады; Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 44-тарауына сәйкес бірінші
сатыдағы сот істі шешкен кезде үкім, ал Қазақстан Рсспубликасы ҚІЖК-нің 387-
бабында көзделген негіздерде сот кеңесу бөлмесінде жеке қаулы шығарады.
Егер де қылмыстық іс рақымшылық (апелляциялық) шағым наразылық бойынша
қарастырылса, онда Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 423-бабына сәйкес
рақымшылық (апелляциялық) қаулы шығарылады; қадағалау сатысындағы судья,
қадағалау шағымын алдын ала қарастырғанда, оны зерттеп, танысып шыққаннан
кейін Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 460-бабының 3-1-бөлігіне сәйкес
тиісті сот сатысына шағымдалған сот қаулысын қайта қарау туралы ұсыныс
енгізеді. Шағымдалатын сот қаулыларын қайта қарауға негіз жоқ болса,
қадағалау шағымының иесіне жазбаша хабарлама жіберіледі. Қадағлау
сатысындағы сот өз шешімдерін Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 467 және 468-
баптарына сәйкес, қаулы нысанында қабылдайды.
Жоғарыда аталған іс жүргізу құжаттары негізгі сот құжаттары деп
есептелген мен, сот тәжірибесінде басқа да іс жүргізу құжаттары кездеседі.
Ол қылмыстық істің нақты мән-жайларына, сотталушының жеке басына,
жинақталған материалдарына байланысты дайындалатын іс құжаттары, алайда
мұндай құжаттар әрбір іс үшін міндетті емес. Олар: шақыру қағазы, қолхат,
хабарлама, ерекше пікір, ресми ескерту, бұйрық және ұйғарым.
Сонымен, сот төрелігін жүзеге асыру кезіндегі сот құжаттарына барлық
сот шешімдері (қаулы, үкім), сот отырысы хаттамасы, сондай-ақ қосымша іс
жүргізу құжаттары (шақыру қағазы, қолхат, хабарлама, жазбаша хабарлама,
жазбаша тапсырма, ерекше пікір, бұйрық, ұйғарым және т.б.) жатады.
Сот төрелігін жүзеге асырғанда негізгі сот құжаттары міндетті болып
табылады және олар қылмыстық іс жүргізу заңнамаларында толықтай реттелген.
Заңда бұл құжаттардың атауы ғана емес, олардың қолдану түрі мен қаулы, үкім
және хаттаманың реквизиттері де көрсетіледі. Судьялар қылмыстық істерді
қараған кезде көбіне қаулы шығарады.
Сот құжатының осы түрі арқылы судья немесе сот құрамы басты сот
талқылауын тағайындаудан бастап қадағалау сатысында шешім қабылдағанға
дейінгі көптеген мәселені шешеді.
Айталық, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 299-бабына сәйкес, судья келіп
түскен іс бойынша осы бапта көзделген шешімдердің біреуін қаулы нысанында
қабылдайды.
Басты сот талқылауында кез келген сот шешімі істегі туындаған мәселеге
жауап береді, оны шешеді және қаулыда тұжырымдайды. Сөйтіп, жеке жағдай
үшін заң шығарылады – judex lex facit inter partes.
Сот талқылауы барысында туындайтын барлық мәселе бойынша соттың
шығаратын көптеген шешімдері қаулыларда тұжырымдалуы және Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 325-бабының 1-бөлігіне сәйкес сот отырысында
жариялануы тиіс. Үкім шығарылған кезде, бірге қабылданатын қаулылар үкіммен
бірге жарияланады, бұл әдетте жеке қаулылар болады.
Басты сот талқылауында шығарылатын сот қаулылары екі түрлі болады: 1)
кеңесу бөлмесіне бармай шығарылатын ауызша қаулылар; 2) соттың кеңесу
бөлмесінде шығаратын жеке жазбаша құжат түріндегі қаулылар.
Ауызша деп аталатын қаулыларды судьялар сол жерде, яғни, сот отырысы
залында кеңескеннен кейін, даусыз, айқын мәселелер бойынша қабылдайды. Сот
залында шығарылған қаулы мазмұнын төрағалық етуші ауызша тұжырымдайды және
ол сот отырысының хаттамасына енгізіледі.
Сот күрделі, даулы мәселелер бойынша туындаған дауларды кеңесу
бөлмесінде талқылап қаулы шығарады. Мәселен, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-
нің 325-бабының 2-бөлігіне сәйкес сот келесі мәселелер бойынша кеңесу
бөлмесінде жазбаша қаулылар шығаруға міндетгі істі қосымша тергеуге жіберу
туралы, істі қысқарту туралы, қылмыс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру
туралы, бұлтартпау шарасын таңдау, өзгерту немесе оның күшін жою туралы,
бас тарту туралы, сараптама тағайындау туралы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 387-бабында көзделген негіздер пайда болса, сот
кеңесу бөлмесінде жеке қаулы алады. Ол қаулылар судья немесе сот құрамы қол
қоятын жеке құжат түрінде жасалады және жазбаша дәйектемелерді талап етеді.
Басты сот талкылауында шығарылатын соттың барлық қаулылары жедел түрде
міңдетті жариялауға жатады. Судья немесе сот құрамы шығаратын қаулыларды
мазмұны бойынша төмендегідей 9 топқа бөлуге болады;
1) сот талқылауын бастайтын;
2) сот талқылауын бөлетін;
3) сот талқылауын аяқтайтын,
4) сот іс-қимылдарын көздейтін;
5) жеке;
6) апелляциялық сатының;
7) үкімді орындауға байланысты;
8) қадағалау сатысы тобы;
9) қылмыстық іс өндірісін жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен
лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне және шешімдеріне шағым жасалатын
қаулылары;
Бірінші топқа: Қазақстан Республикасы ҚДЖК-нің 301, 299-баптарына
сәйкес алдын ала тыңдауды өткізу және басты сот талқылауын тағайындау
туралы қаулы;
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 391-бабында көзделген тәртіпте жеке
айыптау ісі бойынша шағымды өзінің іс жүргізуіне қабылдау туралы судьяның
қаулысы; апелляциялық сатының сот отырысын тағайындау туралы қаулы
(Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 408-бабы); сондай-ақ медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі істі қарау туралы қаулы (Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 515-бабы) жатады.
Аталмыш қаулылар сотта қылмыстық істердің түрлі санаттары және
материалды қараудың іс жүзіндегі алғы шарттары болып табылады. Мұндай
қаулылар Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 299 және 302-баптарының
талаптарына сәйкес сот отырысын тағайындау үшін жеткілікті негіздердің бар
екендігі туралы қорытынды, сондай-ақ Қазақстан Рсспубликасы ҚІЖК-нің 300-
бабында көзделген мәселелерге сай болулары қажет.
Екінші топқа: басты сот талқылауын кейінге қалдыру және іс бойынша іс
жүргізуді тоқтата тұру туралы қаулылар жатқызылады.
Басты сот талқылауын кейінге қалдыра тұру туралы қаулыны сот Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 321, 327 336 және 344-баптарына сәйкес мына
жағдайларда шығарады:
1) сот отырысына шақырылған адамдардың бірінің кедмеуі салдарынан;
2) жаңа дәлелдемелер алдыру қажеттілігіне байланысты;
3) басты сот талқылауында тәртіпті қамтамасыз ету мақсатында;
4) сотталушыға айыптау қорытындысы көшірмесін және басқа құжаттарды
тапсырмаған немесе уақытылы тапсырылмаған жағдайда;
5) іске қатысушы адамдардың бірі болмауына немесе оны ауыстыруға
байланысты;
6) сот отырысына шақырылған қорғаушы, сарапшы және прокурорға
қылмыстық іс материалдары мен танысып шығу мүмкіндігі берілуіне байланысты.
Осы айтылған жағдайдын бәрі сот отырысын кейінге қалдыру, оны сол
кезеңде жалғастыру, істің айғақты мән-жайларын дұрыс анықтау және процеске
қатысушылардың құқықтарын сақтау мүмкін болмағанда, объективті
қажеттіліктен туындайды.
Сот отырысын кейінге қалдырғанда сот келмеген адамдарды шақыру немесе
қажетті дәлелдерді алдыруға шаралар қолданады, сонымен бірге процеске
қатысушыларға оның кейінге қалдырылғаны, қайта қаралатын күні мен уақыты
туралы міндетті түрде хабарлайды. Ал, сот тәжірибесінде басты сот
талқылауын белгісіз мерзімге қалдыру жағдайлары жиі кездесіп тұрады, ол
қылмыстық іс жүргізу заңнамасын өрескел бұзу болып есептеледі.
Мұнда сот талқылауын кейінге қалдыруды сот отырысының үзілісінен айыра
білу керек. Сот отырысында үзіліс жасалғаннан кейін, істі тыңдауға үзіліс
жарияланған сәттен бастап жалғастырылады. Сот талқылауын кейінге қалдырған
кезде іс бойынша сот отырысының жалғастырылуы немесе қайтадан басталуы
мүмкін. Егер келесі отырыста де бұрынғы сот құрамы қамтамасыз етілсе, оны
тоқтатылған сәтінен бастауға болады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 50-бабында көзделген негіздерге сүйене
отырып, кодекстің 321-бабының 2-бөлігіне сәйкес іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата тұру туралы қаулы шығарылады:
1) сотталушы соттан жасырынып қалған жағдайда;
2) айыпталушы жүйкесінің заңда көзделген тәртіпте куәландырылған
уақытша бұзылуы немесе өзге де ауыр науқастануы;
3) соттың нақты қылмыстық істе қолданылуға тиіс заңның немесе өзгеде
нормативтік-құқықтық актілердің Конституцияға сәйкес еместігін тану не
адамның және азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандығын
шектейтіндігі туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық
Кеңесіне өтініш жасауы;
4) қылмыстық іс бойынша одан әрі іс жүргізуге уақытша кедергі
келтіретін тежеусіз күштің іс-әрекеті жағдайында анықтаушының, тергеушінің
немесе соттың қаулысымен толықтай немесе тиісті бөлігінде тоқтатыла тұруы
мүмкін;
5) тиісті сараптама жүргізілген;
6) осы Кодекстің 55-тарауында көзделген тәртіппен құқықтық көмек алуға
байланысты іс жүргізу әрекеттері орындалған жағдайда анықтаушының,
тергеушінің немесе соттың қаулысымен толықтай немесе тиісті бөлігінде
тоқтатыла тұруы мүмкін.
Алайда, істі кейінге қалдырып, оны тоқтатқан кезде сот жаңа сот отырысы
басталуының белгілі бір мерзімін белгілей алмайды. Сот іс бойынша өндіріске
кедергі келтірген мән-жайлар жойылғанға дейін іс жүргізуді тоқтата тұрады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 304-бабының 2-бөлігіне сәйкес, іс
бойынша іс жүргізу бірнеше айыпталушының біреуіне қатысты қорғануға
арналған оның құқығына немесе басқа да айыпталушының құқығына нұқсан
келтірмеуі шартымен уақытша тоқтатылуы мүмкін. Оларға қатысты іс жүргізу
тоқтатылмаған айыпталушылар қамауда болған және судья оларға бұлтартпау
шарасын өзгертуді мүмкін деп таппаған жағдайда іс жүргізу отыз тәуліктен
аспайтын мерзімге тоқтатылуы мүмкін. Егер осы уақыт ішінде айыпталушылардың
біреуіне қатысты іс жүргізуді уақытша тоқтатуға негіздер жойылмаса, онда
басқа айыпталушыларға қатысты іс жүргізу жаңартылуы және басты сот
талқылауының күні белгіленуі тиіс.
Үшінші топқа: қылмыстық істі қосымша тергеу үшін қайтару және қылмыстық
істі тоқтату туралы, сондай-ақ қылмыстық істі соттың қарауына жіберу
жөнінде қаулылар жатады.
Сот басты сот талқылауы сатысында қылмыстық істі сот талқылауына
дайындау барысында осындай шешім қабылдауға көзделген негіздер бойынша
қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберу туралы қаулы шығарады (ҚР ҚІЖК-нің
303-бабы).
Ондай шешім қабылдау негіздері басты сот талқылауы басталғанға дейін
де, сонымен бірге сот тергеуі барысында да немесе аяқталғаннан кейін де
анықталуы мүмкін.
Істі қосымша тергеуге жібергенде басты сот талқылауы аяқталады, сол
арқылы сот отырысында тұлғаға бұрын тағылған айыпты қарастыру туралы сот
шешімінің күші жойылады. Сондықтан Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің 323-
бабының 2-бөлігіне сәйкес, іс қосымша тергеу аяқталғаннан кейін сотқа келіп
түскен кезде сот отырысын тағайындау мәселесі жалпы тәртіппен шешіледі.
Сот талқылауы істі тоқтату туралы қаулы шығарумен аяқталуы мүмкін, егер
талқылау барысында Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 37-бабының 1-бөлігі 3-
12-тармақтарында көзделген мән-жайлар анықталса, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 317-бабының 6-бөлігі ережелеріне сәйкес айыптаушы
айыптаудан бас тартқан жағдайда, іс басты сот талқылауында Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 38-бабының 1-бөлігіңде көзделген негіздер бойынша да
тоқтатылуы мүмкін. Яғни, сот Қазақстан Республикасының ҚІЖК-інің 38-бабына
сәйкес, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде көзделген ақтамайтын
жағдайлары бойынша адамды қылмыстық жауаптылықтан босата отырып, қылмыстық
істі қысқартуға құқылы.
Жеке айыптау істері және жеке-жариялы айыптау істері, яғни
жәбірленушінің шағымы бойынша қозғалатын істер ондай шағым болмаған
жағдайда қысқартылуға жатады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 33-бабында көзделген қылмыс туралы
істер жеке айыптау істері болып есептеледі, іс жәбірленушінің арызы бойынша
қозғалады және тараптар білімге келген жағдайда іс тоқтатылады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 34-бабында көзделген қылмыс туралы
істер жеке-жариялы істер болып есептеледі, іс жәбірленушінің арызы бойынша
қозғалады, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 67-бабында бекітілген
жағдайларда, яғни жәбірленушінің айыпталушымен бітімге келгеніңде іс
тоқтатылады.
Сот талқылауы, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 306-бабында
көзделген жағдайларда аяқталуы мүмкін: егер судья істің өзі соттауына
жатпайтынын анықтаса, онда ол мұндай шешімнің заңдық негіздерін келтіре
және іс жолданатын сотты көрсете отырып, істі соттың қарауына жататындығы
бойынша жіберу туралы қаулы шығарады, ол туралы процеске қатысушыларға
хабарлайды.
Төртінші топқа: тергеу іс-қимылдарын жүргізу үшін сот отырысында
шығарылатын алып келу туралы, бұлтартпау шарасын таңдау, өзгерту немесе
тоқтату туралы, қарсылық білдіру туралы өтініштерді қанағаттандыру немесе
қанағаттандырудан бас тарту туралы, қылмыстық процеске қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы, мүлікке тыйым салу туралы қаулылар
жатады.
Басты сот талқылауы барысында ең кең таралған тергеу әрекеттерінің бірі
- сараптама тағайындау, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 354-бабына сәйкес
сот тараптардың өтініші бойынша немесе өз бастамасымен сараптама
тағайындауға құқылы. Сараптама тағайындау туралы қаулы Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 325-бабына сәйкес кеңесу бөлмесінде шығарылады және
жеке құжат түрінде жазылады. Өзге қаулылар соттың қалауынша не Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 360-бабында көрсетілген тәртіппен, не сол орында —
сот отырысы залында қаулыны сот отырысының хаттамасына енгізе отырып
шығарылады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 315, 322-баптарында көрсетілген мән-
жайлар болса, сот айыпталушыны келтіруге, сондай-ақ оған қатысты бұлтартпау
шарасын қолдануға немесе өзгертуге құқылы. Сот сотталушыны еріксіз келтіру
туралы қаулы шығарумен қатар, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 75-бабы 9-
бөлігінің негізі бойынша жәбірленушіге де, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің
82-бабына сәйкес куәгерге де қатысты қаулы шығара алады.
Сот Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 11-тарауына орай, өз құзыретінің
шегінде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуден шеттету туралы мәлімделген
қарсылық білдірулер мен өтініштерді шешуге немесе адамның қылмыстық
процеске қатысуын жоққа шығаратын мән-жайлар анықталған кезде тиісті қаулы
шығару арқылы өз бастамасына сай оны іс бойынша іс жүргізуге қатысудан
шеттетуге құқылы. Сот талқылауына қатысушы адамдардың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін, сот Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 99, 100 және 101-
баптарына сәйкес, процеске қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
қаулы шығарады.
Сот отырысы залында қоғамдық тәртіпті бұзған, не сотты сыйламаушылық
байқалған жағдайда қылмыстық істі қараушы соттың (судьяның) қаулысымен
кінәлі адамға әкімшілік заңдарында көзделген жаза шаралары қолданылуы
мүмкін.
Үкімде азаматтық талап, басқа да мүліктік жaзaлap немесе мүмкін болатын
мүлікті тәркілеу бөлігінде орындауды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 161-бабына сәйкес сот мүлікке тыйым салу туралы қаулы
шығаруға құқылы.
Бесінші топқа: ерекше сипаттағы сот қаулылары жатады. Олар Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 387-бабында көрсетілген жеке мән-жайларға байланысты
соттың реакциясын білдіреді, яғни оңда мемлекеттік органдардың немссе
лауазымды адамдардың, ұйымдардың немесе олардың басшыларының назарын
аударатын басты сот талқылауы барысында анықталған және қарастырылатын іске
қатыссыз мән-жайлар жатқызылады. Сондықтан олар жеке қаулылар деп аталады.
Сондай-ақ сот Қазақстан Республикасы ҚІЖК 59-бабының 4,5-бөліктерінде
көрсетілген негіздер бойынша қадағалау сатысында істерді қарау кезінде жеке
қаулы шығаруға құқылы. Сот өзінің жеке қаулыларымен мемлекеттік органдар
немесе лауазымды адамдар, ұйымдардың немесе олардың басшыларының назарын іс
бойынша анықталған заңның бұзылу фактісіне, қылмыс жасауға себепті болған
азаматтардың құқықтарын бұзу, қызметтік не азаматтық борышын бұзуына,
сондай-ақ азаматтық немесе қызметтік борышын өтеу кезінде көрсеткен жоғары
саналылығы, ерлігі туралы жағдайларға аударады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 387-бабында жеке қаулы бойынша бір ай
мерзімнен кешіктірілмей қажетті шаралар қабылдануы және оның нәтижелері
туралы жеке қаулы шығарған сотқа хабарлануы тиіс екендігі айтылған. Алайда
заң осының орындалуына ешқандай кепілдік қарастырмаған. Сол себепті, жеке
қаулысына жауап ала алмаған сот бұл жөнінде қайта-қайта ескертпелер жасауға
мәжбүр болады. Өйткені жеке қаулысы жауапсыз қалған соттың бар қолынан
келері - жоғары сатыда тұрған сотқа соттың жеке қаулысын орындауға жете
көңіл бөлмеген жауапты қызметкердің үстінен шағым айту ғана.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты өзінің Соттардың
қылмыстық істер бойынша жеке қаулылар шығару тәжірибесі туралы нормативтік
қаулысында (№11,2003 жылдың 19 желтоқсан) былай деп көрсетті: Лауазымды
тұлға жеке қаулыны қараусыз қалдырса немесе онда көрсетілген заң
бұзушылықты жою жөнінде шара қабылдамаса, онда ол жеке қаулыға өз уақытында
жауап қайтарылмағанға теңестіріледі, соған сәйкес сот төрағасы немесе іс
бойынша төрағалық етуші Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық
туралы кодексінің (әрі қарай - ӘҚБтК) 636-бабына сәйкес әкімшілік құқық
бұзушылық туралы хаттама жазу үшін сот қызметкеріне нұсқау беруге құқылы,
яғни ҚР ӘҚБтК-нің, 541-бабына сай бұл әкімшілік іс сотта қаралуға тиіс. Осы
фактілерді куәландыратын қажетті құжаттардың қосымшасымен, ӘҚБтК-нің 42-
тарауына сәйкес артықшылықтары және әкімшілік жауаптылықтан қорғанышы бар
адамдарды әкімшілік жауапқа тарту ерекшелігін ескере отырып, сондай-ақ
ӘҚБтК-нің 35-бабының ережесі бойынша адамдардың әкімшілік жауапкершілікке
тартылуы шешілетін жағдайды санамағанда, тиісті аумақтағы сотқа жіберіледі.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 183-бабының
4-бөлігіне орай, сот қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істі
талқылау кезінде кылмыс белгілсрін байкағанда ол туралы жеке қаулы ретіндс
прокурорға хабарлауға міндетті.
Алтыншы топқа: апелляшялық сатыдағы сот шығаратын қаулылар жатады.
Қазақстан Рсспубликасы Жоғарғы Сотының Қылмыстық істерді апелляциялық
тәртіппен қарау тәжірибесі туралы нормативтік қаулысына (№13, 2003 жылдың
19 желтоқсаны) сәйкес, апелляциялық сатының өкілеттіктерін жүзеге асыру
жөніндегі барлық іс-әрекеттер қаулымен ресімделеді. Жәбірленушіден,
куәлардан жауап алу кезінде сот хатшысы хаттама жүргізеді.
Сот істі апелляциялық тәртіппен қараудың нәтижесінде Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 411-бабына сәйкес өз қаулысымен мынадай шешімдердің
бірін қабылдайды:
1) үкімді, қаулыны өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты
қанағаттандырусыз қалдырады;
2) үкімнің күшін жойып, істі қысқартады;
3) үкімді (қаулыны) өзгертеді;
4) үкімнің күшін жойып, істі бірінші сатыдағы соттың жаңадан қарауына
жібереді;
5) үкімнің күшін жойып, істі Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 303-
бабында көрсетілген негіздер бойынша қосымша тергеуге жібереді;
6) Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 387-бабында көрсетілген мән-жайлар
анықталғанда жеке қаулы шығарады.
Алелляциялық сатыдағы соттар қаулы дайындаған кезде ҚІЖК-нің 422-
бабының талаптарын қатаң басшылықка алулары қажет.
Қаулының кіріспе бөлігінде ҚІЖК-нің 422-бабының 2-бөлігінде көрсетілген
мәліметтермен қатар сот үкіміне (қаулысына) шағым берген немесе наразылық
білдірген тұлғаларды, сондай-ақ бірінші сатыдағы сот қабылдаған шешімді
көрсеткен жөн.
Сипаттау-дәлелдеу бөлігінде шағымның (қарсылықтың) немесе наразылықтың
әрбір дәлеліне тиянақты жауап беріліп, істі тексерудің барысы мен
нәтижелері, заңға сілтеме жасала отырып, сот қабылдаған шешімнің негіздері
мен дәлелдері көрсетіліп, айыптаудың дәлелденгені немесе дәлелденбегені,
қылмыстың саралануы және жазалау шаралары туралы мәселелер бойынша нақтылы
жауаптар болуы қажет. Наразылық немесе шағым қанағаттандырусыз қалдырылған
жағдайда апелляциялық сатыдағы сот қаулыда шағымдағы немесе наразылықтағы
дәлелдерді теріске шығаратын тиянақты негіздерді келтіруге міндетті.
Үкім бұзылған немесе өзгертілген жағдайда, үкімге негіз етіліп алынған
дәлелдемелердің неге жеткіліксіз деп танылғанын, қандай заң бұзушылықтар
орын алғанын, олардың үкімнің мәніне қалай әсер еткенін көрсету қажет.
Қорытынды бөлікте қабылданған шешімінің мәні баяндалып, үкімге
енгізілген әрбір өзгеріс көрсетіледі. Қорытынды бөліктің тұжырымдамасы ҚІЖК-
нің, 411-бабында баяндалған шешімдердің бірін бейнелеуге тиіс.
Апелляциялық сатыдағы соттың іс бойынша шығарылған жеке қаулыны бұзу
немесе өзгерту туралы шешімі, жеке қаулыда істің мәніне қатысты мән-жайлар
баяндалған жағдайлардан басқа реттерде жеке қаулымен ресімделеді.
Апелляциялық қаулыларды ҚІЖК-нің 423-бабының қағидаларын сақтай отырып
шығару қажет.
Сот құрамы қаулының толық мәтінін іс қаралған күннен бастап жеті күннің
ішінде дайындап, қол қойған жағдайда, қаулының қорытынды бөлігі іс
қаралғаннан кейін дереу кеңесу бөлмесінде шығарылып, оған соттың бүкіл
құрамы қол қояды. Істі қарауға қатысқан судьялардың бәрі қаулының толық
мәтініне қол қойғанға дейін қаулы орындауға жіберілуге тиіс емес, ал оның
көшірмесін мүдделі адамдарға жіберуге болмайды.
Апелляциялық сатыдағы соттың қаулысы ол жарияланған сәттен бастап
күшіне енеді. Апелляциялық қаулыны орындау кезінде туған күмәндер мен
түсініспеушіліктерді сол қаулыны шығарған сот ҚІЖК-нің 49-тарауының
қағидалары бойынша қарауы мүмкін.
Жетінші топқа: соттың үкімін орындаумен байланысты қаулылар жатады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 49-тарауында көрсетілген мәселелерді шешу
үшін үкім шығарған сот не сотталушының жазасын өтейтін жеріндегі сот немесе
сотталушының тұрғылықты жері бойынша сот үкімді орындау барысында
туындайтын күмәндар мен түсініксіздіктерді жою туралы; жазалау шарасын
өзгерту немесе жою туралы; жазалау түрін өзгерту туралы; медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды ұзарту, өзгерту немесе тоқтату
туралы және үкімді орындауға байланысты өз құзыреті шегінде қаулылар
шығарады.
Сегізінші топқа: Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 468-бабына сәйкес
қадағалау сатысындағы соттың қаулысы осы Кодексте аппелляциялық қаулы үшін
белгіленген талаптарға сәйкес келуі тиіс. Қадағалау сатысындағы соттың
қаулысына іс бойынша шешім қабылдаған барлық судьялар қол қояды. Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 464-бабына сәйкес сот қадағалау шағымын алдын ала
қараудың нәтижелері бойынша:
шағым берілген сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау іс жүргізуін
қозғау және қадағалау шағымын қылмыстық істі сұрата отырып қадағалау
сатысында қарау туралы;
шағым берілген сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау іс жүргізуін
қозғаудан бас тарту туралы;
қадағалау шағымын қайтару туралы қаулы шығарады.
Соттың қадағалау шағымын алдын ала қарау нәтижелері бойынша шығарған
қаулысында;
қаулының шығарылған күні мен орны:
қадағалау шағымын қараған және қаулы шығарған тиісті сот судьяларының
тегі мен аты жөні;
дау туғызған сот актісін көрсете отырып қаулы шығарылған іс;
қалағалау шағымын берген адам;
қадағалау шағымында келтірілген дәлелдер;
Шағым берілген сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау іс жүргізуін
қозғаудың немесе одан бас тартудың не қадағалау шағымын оларды берген
адамдарға қайтарудың негіздері;
осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген шешімдердің бірі көрсетілуге
тиіс.
Қадағалау шағымын алдын ала қараудың нәтижелері бойынша шығарылған
қаулының көшірмесі қадағалау шағымын берген адамға жіберіледі.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 467-баптың алтыншы бөлігінің бірінші
тармағына сәйкес шағымды (наразылықты) қанағаттандырусыз қалдырады не істі
сот қадағалауы тәртібімен қайта қараудан бас тарту туралы қаулы шығарады.
Тоғызыншы топқа қылмыстық іс бойынша өндірісті жүргізетін мемлекеттік
органдардың және лауазымды тұлғалардың іс-әрекеттері мен шешімдеріне
жасалынған шағымдарға байланысты соттардың қаулылары жатқызылады.
2003 жылдың 20 наурызында қабылданған Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының Прокурордың сезіктіні, айыпталушыны қамауға алу, үйде қамап ұстау
немесе қамауға алу, үйде қамап ұстау мерзімін ұзарту жөніндегі санкциясына
сотқа шағымдану туралы №1 нормативтік қаулысында былай делінген:
Судья прокурордың қамауға алу, үйде қамап ұстау не оның мерзімін
ұзарту туралы санкциясына сотқа берген шағымын алғаннан кейін сот отырысын
дайындау туралы қаулы шығарады. Қаулыда, атап айтқанда:
- сот отырысының өткізілетін уақыты мен орны;
- шағымның дәлелдерін тексеру үшін қажетті тұлғалардың сот отырысына
шақырылғаны;
- қылмыстық істің немесе шағымдалып отырған бұлтартпау шарасын таңдап
алудың негіздемелері мен тәртібіне қатысы бар қылмыстық іс материалдарының
бір бөлігінің сұратылғандығы;
- шағымды қарау үшін қажетті құжаттардың сұратылғаны;
- қамауда отырған адамның, оның өкілінің, қорғаушысының қажет болған
жағдайда сот отырысына шақырылғаны көрсетілуі тиіс.
Шағымды қараудың нәтижелері туралы судьяның қаулысы дәлелді болуға
тиіс. Онда айыпталушының, сезіктінің анкеталық мәліметтері, атап айтқанда:
- қаралып отырған шағымның мәні және шағымды кімнің бергені;
- тұлғаның қылмыстық заңның қай бабы бойынша жауапқа тартылып отырғаны;
- оны кімнің қашан ұстағаны, қамауға алғаны;
- прокурордың қамауға алу, үйде қамап ұстау немесе олардың мерзімін
ұзарту жөніндегі санкциясына шағымдану уәжі;
- прокурордың қамауға алу, үйде қамап ұстау немесе олардың мерзімін
ұзарту жөніндегі санкциясының заңдылығы мен негізділігіне немесе қамауға
алу, үйде қамап ұстау түрінде бұлтартпау шарасын бұзу немесе өзгергуге
себеп болған дәлелдерге сүйеніп қабылданған шешімнің мәні;
- бұлтартпау шарасы жеңілдетілген жағдайда өзге қандай бұлтартпау
шарасының тағайындалатыны;
- сезіктіні, айыпталушыны қамаудан босатудың негіздері;
- судьяның қаулысына шағымданудың (наразылық келтірудің) тәртібі мен
мерзімі көрсетілуге тиіс.
Судья қаулысы ҚІЖК-нің 110-бабының бесінші бөлігіне сәйкес, оны
шағымдануға құқығы бар адамдарға дереу жіберіледі және оның көшірмесі
қылмыстық іс материалдарына тіркеледі.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі істі алдын ала тыңдауды жүргізу
барысында (ҚІЖК 301-баптың 2-тармағы), басты сот талқылауы кезінде (ҚІЖК
328-баптың 1-тармағы) соттың және қылмыстық сот өндірісіне қатысушылардың
барлық іс жүргізу әрекеттеріне хаттама жүргізуді міндеттейді.
Біздің ойымызша, заң шығарушы сот мәжілісіне хаттама жүргізуді мынадай
себептерге байланысты міндеттейтін сияқты: біріншіден, процеске қатысушылар
айтқан барлық фактілерді жадында ұстауға адамның есте сақтау қабілеті
жеткіліксіз, әсіресе, кейбір істерді қарау мерзімі апталап, тіпті айлап
созылған кездері мүлдем қиындап кетері анық; екіншіден, судьяны және сот
процесіне қатысушыларды субъективизмнен қорғау үшін, өйткені судья заңды
және негізделген үкім шығару барысында қылмыстық істің барлық мән-жайын жан-
жақты, толық, әділ қарауы тиіс, ал мұндай талапты орындау, әрине, алдын ала
тергеу және сот талқылауы барысында жинақталған материалдарды кеңесу
бөлмесінде хаттама негізінде салыстыру арқылы жүзеге асырылмақ; үшіншіден,
жоғары тұрған сот қабылданған қаулының, үкімнің заңдылығын және
негізділігін ресімделген хаттама арқылы ғана тексере алады; төртіншіден,
сот өндірісін куәландыру үшін.
Басты сот талқылауында судьялардың дәлелдемелерді тікелей және ауызша
зерттеуі басты сот талқылауы рәсімі мен жүретін дәлелдеу процесін көрсету,
ерекше іс жүргізу құжатында — сот отырысы хаттамасында бекітіледі.
Жалпыға мәлім, Хаттама - сот талқылауының айнасы деген ұғым
көпшіліктің қолданатын сөзіне айналып кетті. Қазақстан Республикасы ҚІЖК-
нің 328-бабының 3-бөлігіңде хаттаманы рәсімдеудің қатаң сақталатын
ережелері бекітілген, онда сот отырысы хаттамасында міндетті түрде қамтылуы
тиіс мәліметтер келтірілген: басты сот талқылауының күні, оның басталу
және аяқталу уақыты; қандай іс қаралып жатқаны; соттың атауы және құрамы,
хатшы, аудармашы, айыптаушы, қорғаушы, сотталушы, сондай-ақ жәбірленуші,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері, сот шақырған
басқа да адамдар; сотталушының жеке басы туралы деректер және бұлтартпау
шарасы; соттың жүргізілген реттегі іс-әрекеті, іске қатысушы адамдардың
арыздары, қарсылық білдірулері және өтініштері; соттың кеңесу бөлмесіне
бармай шығарылған қаулылары, қаулылардың кеңесу бөлмесінде шығарылуына
нұсқау; іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен міңдеттерінің
түсіндірілуі; айғақтардың егжей-тегжей мазмұны; сарапшыға қойылған сұрақтар
және оның мәні, айыптаушыны қамаудан босату туралы шешімдердің біреуін
шығарады. Егер прокурордың сезіктіні, айыпталушыны медициналық мекемеге
мәжбүрлеп орналастыруға берген санкциясына сотқа шағымданса, онда сот
мәжілісінде жүргізілген тексерулер мен дәлелдерді зерттеу жөніндегі басқа
іс-әрекеттердің нәтижелері; іске қатысушы адамдар хаттамада куәландыруды
өтінген фактілерге нұсқамалар; тараптардың сот жарыс сөзінде сөйлеген
сөздерінің және сотталушының соңғы сөзінің негізгі мазмұны; үкімнің
жарияланғаны және оған шағымдану тәртібі мен мерзімі түсіндірілгені туралы
нұсқама көрсетіледі. Бұған қоса, хаттамада егер орын алған болса, сотты
сыйламаушылықты куәландыратын фактілер және тәртіп бұзушының жеке басы мен
соттың тәртіп бұзушыға қолданған ықпал ету шаралары да атап көрсетіледі.
Хаттама сот отырысы аяқталғаннан кейінгі бес тәуліктен кешіктірілмей
жасалып, оған наразылық етуші мен хатшы қол қоюға тиіс. Сот талқылауы
барысында хаттама бөліп-бөліп жасалуы мүмкін, оларға және бүтіндей
хаттамаға сот отырысына төрағалық етуші мен хатшы қол қояды (Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 328-бабы, 4-бөлігі).
Сот талқылауы хаттамасының дұрыс жазылуы төңірегінде сот отырысының
төрағалық етушісі мен хатшысының арасында түсініспеушілік туса, соңғысы
өзінің келіспеушіліктерін жазбаша түрде сот отырысы барысында жасалған
жазбаларымен бipгe хаттамаға тіркеуге құқылы (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-
нің 328-бабы, 5-бөлігі). Заңның бұл нормасы басты сот талқылауы кезінде
киноға түсіру, бейне, дыбыс жазбасын қолдануға мүмкіндік береді, олардың
материалдары сот отырысы хаттамасына қоса ұсынылады, оларға сүргіш салынып,
іспен бірге сақталады. Хаттамада аталған техникалық құралдардың
қолданылғаны туралы белгі қойылады (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 328-
бабы, 6-бөлігі).
Істі апелляциялық немесе қадағалау тәртібінде қараған кезде қажет
болған жағдайда жазба материалдары қайтадан алынуы мүмкін.
Төрағалық етуші тараптарға басты сот талқылауының хаттамасы
дайындалғаны туралы хабарлауға және онымен танысуға мүмкіндік беруге
міндетті (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 328-бабы, 7-белігі).
Басты сот талқылауында жауап алынған адам хаттамадағы өз айғақтарының
жазылуымен тапыстыру жөнінде өтініш жасауға құқылы. Мұндай мүмкіндік өтініш
мәлімделгеннен кейінгі күннен кешіктірілмей берілуге тиіс (Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 328-бабы, 8-бөлігі).
Сот қаулысына дау айтысу процеске қатысушылардың, хаттамамен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етпеу апелляциялық сот сатысының істі қайта
рәсімдеуге қайтаруы үшін негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 329-бабына сәйкес басты сот
талқылауының хаттамасына қол қойылғаннан кейінгі бес тәуліктің ішінде
тараптар, сондай-ақ, осы Кодекстің 328-бабының 8-бөлігінде көрсетілген өзге
іс адамдар хаттамаларға ескертпелер беруге құқылы. Аталған мерзімді іс
бойынша төрағалық етуші тараптардың өтініші бойынша он тәулікке дейін
ұзарта алады.
Басты сот талқылауы хаттамасына ескертпелер жасау құқығы сот отырысы
хаттамасының толық және дұрыс жасалуына бағалау жасау құралы болып
табылады. Басты сот талқылауының хаттамасына ескертпелерді төрағалық етуші,
ал ол ұзақ уақыт бойы болмаған кезде осы соттың басқа судьясы қарайды.
Қажет болған жағдайларда (мысалы, өтініш берушінің хаттамада нақты нені
көрсеткісі келетіні анық емес болса) төрағалық етуші нақтылау үшін ескертпе
берген адамдарды шақыртуға құқылы.
Ескертпелерді қарау нәтижелері бойынша судья олардың дұрыстығын
куәландыру туралы не оларды қабылдау туралы дәлелді қаулы шығарады.
Хаттамаға және судьяның қаулысына жacaлғaн ескертпелер басты сот
талқылауларының хаттамасына қоса тігіледі (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің
330-бабы).
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 301-бабына сәйкес сот отырысының
хаттамасы алдын ала тыңдау барысында да жүргізіледі.
Алдын ала тыңдау да, сондай-ақ басты сот талқылауы да сот отырысы
хаттамасының міндетті қатысуымен жүргізіледі, ол Қазақстан Республикасы
ҚІЖК-нің 87-бабына орай, сот отырысының хаттмасында көрсетуге жататын
барлық жағдайларды толық және дұрыс жазып отырады. Сот отырысының
хаттамасын жүргізетін, қылмыстық іске мүдделі емес мемлекеттік қызметші сот
отырысының хатшысы болады. Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 90-бабы және 94-
бабының 1-бөлігінің 2-тармағы көзделетін мән-жайлар туындаса, оған қарсылық
білдіріледі.
Тұлғаның сот отырысына сот отырысының хатшысы немесе соттың приставы
ретінде оның алдында қатысуы олардың сот отырысына тиісті сапада одан әрі
қатысуын жоққа шығаратын мән-жай болып табылмайды. Сот отырысының хатшысы
мен соттың приставына қарсылық білдіру туралы мәселені істі қараушы сот
шешеді (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 94-бабы).
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы Сот
отырысының хаттамасы жөнінде қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормаларын
қолдану туралы 23 желтоқсан 2005 жылғы №11 сәйкес ҚІЖК-нің 301-бабында,
ҚІЖК-нің 41-45-тарауларында көзделген жағдайлардан басқа, сондай-ақ
хаттаманы мынадай кезде жүргізу міндетті:
- ҚІЖК-нің 109-бабында тәртібімен прокурордың шешіміне шағымды қарау;
- сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу, бұлтартпау шарасын қолдануға
және қамау мерзімін ұзартуға, сондай-ақ сезіктіні, айыпталушыны сот
медициналық сараптама өткізу үшін медициналық мекемеге мәжбүрлеп
орналастыруға берген прокурордың санкциясының заңдылығы мен негізділігін
ҚІЖК-нің 110, 111-баптарының тәртібімен тексеру;
- Істі апелляцияда қарау кезінде жәбірленушіден, куәдан, сарапшыдан
жауап алу;
- ҚІЖК-нің, 452-457-баптарының тәртібінде үкімнің орындалуымен
байланысты мәселелерді шешу:
- ҚІЖК-нің 54-56-тарауларында көзделген тәртіпте ерекше өндірісте
істерді қарау (медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану, іс
жүргізу өндірісінің іс-әрекеттері туралы шет мемлекеттер сотының
тапсырмасын атқару; шет мемлекеттер сотының үкімін орындаумен байланысты
мәселелерді шешу).
Сот практикасын зерделей келгенде, судьялардың сот отырысы хаттамасының
дұрыс жүргізілуіне жете көңіл бөле бермейтінін көруге болады.
Тіпті, кейбір судьялар бұрынғы қылмыстық іс жүргізу заңдарын да
қолданылған әрекет еткен хаттамалардың үлгілерін қазіргі қылмыстық іс
жүргізу заңымен іс қарағанда сол үлгілерге салып пайдаланатыны да
ұшырасады. Соның нәтижесінде, хаттамаларда сот отырысы кезінде судьяның
барлық іс-әрекеттері, оның ішінде процеске қатысушылардың іс жүргізу
құқықтарын түсіндіруге қатысты әрекеттері толық көрінбей қалады.
Ал судьялардың кейбіреулері заңда көзделген мүмкін болатын мән-жайларды
белгілеп, сот отырысының хаттамасы үлгілерін дайындап алған. Мұндай
үлгілерді хаттама бланкісі ретінде қолдана отырып, олар нақты іске қажеті
жоқ мән-жазбаларға көңіл бөлмейді (мысалы, қорғаушыдан бас тарту, соған
орай сот шешіміне қарсылық білдірулер, оларды шешу және т. б.).
Сот тәжірибесінде хаттамаларда соталушының, жәбірленуші мен куәлардың
жауаптары қысқартылып, толық көрініс таба бермейтініне байланысты
бұзушылықтардың жиі кездесетіні; хаттамаларда және заңдық фактілерді
бұрмалау (көбіне-көп андаусыз); мәселелердің анықталмай қалуы; төрағалық
етушінің объективті еместігі және әділетсіздігін, айыптау жағының
басымдығын көрсететін деректері келтірілмейді; берілетін өтініштер өтініш
берушінің айқындамасын білдіретін дәлелдерсіз ұсынылады, сондықтан соттың
қабылдаған шешімінің дұрыстығын бағалауға мүмкіндік болмайды; айыптаушы мен
қорғаушының жасалған қылмысты заңдық тұрғысынан саралауы мен дәлелдеуі
бойынша сот жарыс сөзінде айтылатын негізгі дәлелдері де келтірілмейді және
т.б. Сондай-ақ, шығарылған үкімге хаттаманы кешіре салу жағдайлары да
белгілі.
Сайып келгенде, сот отырысының хаттамасында соттың барлық іс жүргізу
әрекеттері оның іске тікелей қатысы бар-жоғына қарамастан көрініс табуға
тиіс.
Мәселен, басты сот талқылауының дайындық бөлімінде бір-қатар әрекеттер
іске тікелей қатысты емес, дегенмен оларды жүргізген кезде Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 41-тарауында көрсетілгендей, белгілі бір реттеу және
іс жүргізу нысанын қатаң сақтау талап етіледі.
Сот отырысының хатшысы жүргізетін сот отырысы хаттама болып табылмайды.
Ол іс жүргізу нысанымен әзірленген және заңмен белгіленген тәртіпте хатшы
мен төрағалық етуші қол қойғаннан кейін ғана хаттама болып есептеледі.
Қылмыстық іс жүргізу заңы хаттама жүргізудің мәшіңкелік, немесе
компьютерлік әдістерін қарастырады, сондай-ақ хаттаманың толық болуын
қамтамасыз ету үшін стенография қолданылуы мүмкін (ҚР ҚІЖК 328-баптың 2-
тармағы). Алайда, іс жүзінде көрсетілген норманы орындау үлкен қиындық
тудыруда. Өйткені бүгінгі таңда соттарда стенографияны меңгерген хатшылар
жоқтың қасы. Оның үстіне Қазақстанда мұндай мамандарды әзірлеу мәселесі әлі
он шешімін тапқан жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу заңында стенографиялық жазбалар туралы нақты
ештене айтылмаған. Ал, ғылыми әдебиеттерде стенограмма сот хаттамасы
ретінде төрағалық етуші мен хатшы салыстыра тексеріп, түзеткеннен және қол
қойғаннан кейін ғана іс жүргізу мәніне ие болады деген тұрақты пікір
қалыптасқан. Аталмыш тұжырым, қазіргі заманғы іс жүргізу саласындағы ғалым
Н.А.Әбдіқановтың пікірі бойынша, сот өндірісінің жалпы талаптарына қайшы
келмейді.
Ал енді сот талқылауын машиналық немесе компьютерлік әдістермен қағазға
түсіру мәселесіне келер болсақ, іс жүзінде хатшылар сот мәжілісінде
хаттаманы қолмен жазып, тек отырыстан кейін ғана машиналық немесе
компьютердің көмегімен оны ресіпдеп жүр. Хаттаманы әзірлеудің мұндай
технологиясы, біздің ойымызша, өте тиімсіз - көп уақыт жоғалту болып
табылады.
Шын мәнінде, хатшының хаттама жүргізуден басқа да міндеттері толып
жатыр ғой. Айталық, істерді сот талқылауына әзірлеу барысындағы тиісті
жұмыстарды орындау (сұрау салу, хаттар әзірлеу, сотқа шақыру, т.б.);
процеске қатысушыларды, куәларды шақыру; істерді қараудың, апталық кестесін
жасау және оны аудандық соттың кеңсесіне тапсыру; қылмыстық істерді алдын
ала тыңдаудан және басты сот талқылауынан кейін ресімдеу; қарау
қорытындысын істерді есепке алу журналына жазу; процеске қатысушыларға
Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленген мерзімдерде табыс етілуі тиіс
сот актілерінің (үкімдердің, қаулалардың, т.б.) көшірмелерін беру;
Қазақстан Республикасы қолданыстағы заңдарына сәйкес қарсылық білдіру
құқықтарының бар екендігін түсіндіре отырып, апелляциялық шағымдардың
немесе наразылықтардың көшірмелерін процеске қатысушыларға және тараптарға
жолдау; сот актілерінің орындау қағаздарының (сот актісінің, орындау
қағазының көшірмесін алғандығы жөнінде қолхатты іске тіркеп) көшірмелерін
бергендігі, жолдағандығы туралы мәліметтерді көрсете отырып, анықтамалық
қағаздарды әзірлеу және аудандық сот торағасының, судьялардың, кеңсе
меңгерушісінің және сот әкімшісінің тапсырмасы бойынша басқадай кеңсе
жұмыстарын атқару.
Біздің пайымдауымызша, сот мәжілісі хаттамасын жүргізу әдісін
жақсартудың бірден-бір жолы сандық технологияны пайдалану болып табылады.
Мысалы, қазір АҚШ соттарында, Украйнаның Жоғарғы сотында, Ресейдің Жоғарғы
сотында арнайы стетнотайптық техника қолданылады. Осы қондырғы арқылы хатшы
сот мәжілісінің хаттамасын толық көлемде жасай алады. Сот процесін жазып
алатын аталмыш SRS-Fеmida жүйесі Соттағы іс жүргізу кешеніне енеді. Бұл
жүйенің ең басты ерекшелігі фонограмма түсіру арқылы сот процесін толық
жазу, сот мәжілісінің электронды формулярын жасау, сондай-ақ стенографиялық
модульдің (сандық транскрайбер) көмегімен есептердің мәтінін тікелей аяу
болып табылады.
Сот мәжілісінің барысын жазып алудың ұсынылып отырған әдісі сот
процесінің ашықтығын, толықтығын және айқындығын қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz