Талан - таражға салудың қарақшылықтан басқа нысандарының барлығы материалды қылмыс құрамды
Мазмұны.
Кiрiспе
I ТАРАУ. Талан-таражға салу ұғымы және қылмыстық құқықтық маңызы,
белгiлерi
II ТАРАУ. Талан-таражға салу тектiк қылмыс құрамын қылмыстық
құқықтық тұрғыдан талдау.
2.1. Талан-таражға салудың объектiсi және заты
2.2. Талан-таражға салудың объективтiк белгiлерi
2.3. Талан-таражға салудың субъективтiк белгiлерi
2.4.Талан-таражға салудың субъектiсi.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
КIРIСПЕ.
Меншiк қатынастарына қылмыстық қол сұғудың зияны орасан зор. Қылмыстың
нәтижесiнде меншiк иелерiне мүлiктiк зиян келедi, осылайша өз мүлкi
есебiнен меншiк иесiнiң өз қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мүмкiндiктерi
шектеледi.Меншiкке қарсы қылмыстар түбiнде меншiк қатынастарын бұзады. Бұл
республикамыздың түбегейлi қағидаларының бiрi болып табылатын бүкiл
халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық дамуға кедергi болары анық.
Сондықтан бiздiң елiмiздiң қызметтерiнiң бiрi меншiктi қорғау болып
табылады.Бұл қызмет әртүрлi жолдармен және тәсiлдермен жүзеге асырылады.Бұл
жолдармен тәсiлдердiң iшiнде меншiктi қылмыстың қол сұғушылықтан қорғау
жүктелген қылмыстық құқықтың орны бөлек.
Адам құқықтарының iшiнде меншiк құқығы ерекше орын алады. Меншiк құқығы
экономикалық қатынастардың негiзгi реттеушiсi және азаматтардың жеке
жетiстiктерiнiң көрсеткiшi болып табылады. Осыған байланысты бұл маңызды
болып табылатын меншiктi Қазақстан Республикасы қоғайды және оған кепiлдiк
берген.Осы кепiлдiктердiң бiрi- Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексi. Оның 2 бабында айтылғандай:осы кодекстiң мiндетi.. меншiктi..
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау болып тадылады.
Қылмыспен, оның iшiнде талан таражға салумен күрес табысты болу үшiн
заңдарды тиiмдi түрде қолдана бiлу керек. Сонда ғана бiз Қазақстан
Республикасын демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет
ретiнде орнықтырамыз, адам және адам өмiрi, құқықтары осының iшiнде
меншiк құқығы да мен бостандықтары оның ең қымбат қазынасы екендiгiне,өз
халқына ҚР Президентiнiң “Қазақстан-2030” атты жолдауында басты деп
көрсеткен мақсаттарының бiрiне- “заңның абсолюттi үстемдiгiн орнатуға,
заңды құрметтейтiн азаматтарды қылмыстан қорғауға
____________________
1
Конституция.1-бап 2-тарм.
2
Конституция.6,26 баптар.
3
Конституция. 1-бап 1-тарм.
5
Және заңдарды заңсыз жолмен шалқып өмiр сүретiндерге қарсы қолдануға” қол
жеткiзгенiмiз.
Ол үшiн кез келген қылмыстарымен, оның iшiнде талан таражға салумен
күрескендеорын алған кемшiлiктердi болдырмауға, заңдарды бiркелкi
қолдануға, қылмыстық заң нормаларын қатаң сақтауға, әрбiр қылмыстың барлық
жағдайларын толық және жан жақты зерттеудi қамтамасыз етуге, кiнәлiге
жасаған әрекетiнiң сипатына байланысты оның жеке басына лайықты жаза
тағайындауға мiндеттiмiз.
___________
1Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы”Қазақстан-2030”.А.Бiлiм. 98,
6
I ТАРАУ. ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ, БЕЛГIЛЕРI.
Меншiкке қарсы қылмыстар бұл меншiк қатынастарын бұзумен не меншiк иесiне
басқадай жолмен мүлiктiк зиян келтiру немесе осындай зиян келтiру
қауiпiнтуғызумен ұштасқан қасақана не абайсыз әрекеттер.
Меншiкке қарсы қылмыстарды пайдакүнемдiк мақсаттың бар-жоғына байланысты
келесiдей түрлерге бөлуге болады: пайдакүнемдiк және пайдакүнемдiк емес.
Пайдакүнемдiк қылмыстар өз кезегiнде объективтi жағы бойынша талан-таражға
салу және талан-таражға салумен байланысты емес қылмыстар
болып бөлiнедi.
Талан-таражға салудың дәл түсiнiгiн анықтау меншiкке қарсы қылмыстардың
мәнiн ашуға, дұрыс саралауға, басқа ұқсас қылмыстардан айыруға көмектеседi.
Бұл талан-таражға салумен күресте табысқа жету мен заңдылықты сақтаудың
бiрден-бiр кепiлi болып табылады.
Бұрыңғы заңдарда талан-таражға салудың түсiнiгi жоқ едi.Теория жүзiнде
оның көптеген түсiнiктерi болғанымен заң жүзiнде бекiтiлмеген болатын.
Алғаш рет ресми түрдегi түсiнiгi Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
пленумының 1996 жылғы 25 шiлдедегi №9 қаулысымен бекiтiлген болатын.
1997жылғы 16 шiлдеде Қазақстан Ресиубликасының Қылмыстық Кодексi
қабылданғанда талан-таражға салу түсiнiгi заң бойынша бекiтiлдi.
Заң шығарушылардың анықтауы бойынша:”Талан-таражға салу деп
пайдакүнемдiк мақсатта бөтеннiң мүлкiн осы мүлiктiң меншiк иесiне не өзге
иеленушiсiне залал келтiре отырып, кiнәлiнiң не басқа адамның пайдасына
заңсыз, қайтарымсыз алу жәнене айналдыру танылады.”
Келтiрiлген анықтамадан талан-таражға салудың келесiдей көрiнiс табады:
А) алу
1
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уголовное право РК Ос. Часть.I ч. С. 346
2
ҚР 175-баптың ескертуi
7
ә) заңсыз, құқыққа қайшылығы
б) ақысыз алынуы
в) пайдакүнемдiк мақсат
Бiрiншi белгi-бөтеннiң мүлкiн алу. Бұл белгiлi қылмыс затына әсер етудiң
сыртқы процессiн және қылмыстың объектiсiне зиян тигiзудiң механизiмiн
дәлiрек корсетедi.Бұл белгiлi қарақшылықтан басқа талан-таражға салудың
барлық нысандарына тән, сондықтан талан-таражға салуды сипаттайтын негiзгi
белгiлердiң бiрi. Бiрақ әдебиеттердiң бiрiнде алуды талан-таражға салудың
құрамдас бөлiгi десе, ендi бiреулер типтi көрсетпеген.
Алайда алу болмаса талан-таражға салу да болмайды. Осы белгi көмегiмен
қылмыстың аяқталған-аяқталмағаны анықталады. Алу қалай жүзеге асқаны
бойынша талан-таражға салу нысандарға бөлiнедi. Нысандары – жасырын, ашық,
алдау, күш көрсету арқылы және т.б.
Екiншi белгi- бұл заңсыз жолмен алу. Кiнәлi бөтеннiң мүлкiн шынайы
немесе болжамды құқығы болмасада мүлiктi алуы. Яғни мүлiк кiнәлiге қатысты
бөтен болуы тиiс. Егер кiнәлi өзiнiң заңды мүлкiн тек алу тәртiбiн бұзып
алса, ол талан-таражға салу болып табылмайды.
¦шiнiшi белгi- бұл қайтарымсыздық. Бұл белгi бойынша кiнәлi алған
мүлiктiң орнын толтырмастнң оны өз пайдасына айналдырады.Бұл орайды
кiнәлiнiң мүлiктi ешқандайда қайтару ниетi болмайды. Егер алу кезiнде
меншiк иесiне заттың сәйкес орнын толтырса ол талан-таражға салу болып
табылмайды. ‡йткенi мұндай әрекет залал әкелмейдi. Қылмыс аяқталғаннан
кейiн мүлiктiң орнын толтыру немесе талан-таражға салынған мүлiктi қайтару
кiнәлiнi қылымыстық жауаптылықтан босатпайды, бұл тек жазаны жеңiлдетуi
мүмкiн.
Төртiншi белгi- бұл пайдакүнемдiк мақсат. Бұл дегенiмiз кiнәлi өзiнiң не
басқаның пайдасына материалдық, мүлiктiк пайда табуға ұмтылуы. Яғни кiнәлi
бөтеннiң мүлкiн заңсыз алып, “өз меншiгiндей”билiк еткiсi келедi.
___________________________________ ____________________
1
Коментарий к Уголовному кодексу. Под ред. Рогов И.И., Баймурзин Г.И.
Алматы, 2000, 371стр.
2
Здравомыслов С.В. Уголовное право РФ.Особ.часть. М.,1997, 143 стр.
3
Бабаев М.М., Кригер Г.А. На страже соц. Собственности. М.,1881. 18 стр.
8
Мiне, осы төрт белгi болған кезде ғана талан-таражға салу туралы айтуға
болады. Бұл белгiлерге төменде толығырақ әлi тоқталамыз.
Кәзiргi заңнамалар бойынша талан-таражға салу меншiкке қарсы болып
табылатын бiрнеше қылмыстарға тектiк түсiнiк болып табылады. Қылмыстық
заңда талан-таражға салудың алты нысаны қарастырылған: ұрлық, иелену,
ысырап ету, аляқтық, тонау, қарақшылық. Аталған нысандардың әрқайсысының
өзiне тән ерекшклiктерi бар. Бұлардың әрқайсысының ерекшелiктерiн, бiр –
бiрiнен айырмашылығын талан-таражға салудың қылмыс құрамын талдағанда
қарастырамыз.
9
II ТАРАУ. ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУ ТЕКТIК ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ТҰРҒЫДАН ТАЛДАУ
2.1. ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУДЫҢ ОБЪЕКТIСI ЖӘНЕ ЗАТЫ.
Объектiсi.
Кез келген қылмыс қылмыстық заңмен қорғауға алынған қандайда болсын
қоғамдық қатынастарға қол сұғатын анық.
Қылмыстық объектiсi дегенiмiз – бұл қылмыстық әрекет бағытталған қоғамдық
қатынастыр жиынтығы.
Талан-таражға салудың объектiсiн дұрыс анықтау кiнәлiнiң зиян келтiрген
кез келген әрекетiн мәнiн түсiну үшiн, қоғамға қауiптiлiгiнiң дәрежесiн
анықтау үшiн үлкен маңызы бар. Сондай ақ объектiнi талдау арқылы қылмыс
салдарынан келген не келетiн зиян көлемiн көруге болады.
Талан-таражға салудың объектiсi меншiк қатынастары болып табылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 188 бабына сәйкес: “меншiк
құқығы дегенiмiз субъектiнiң заң құқықтары арқылы танылады және қорғалатын
өзiне тиесiлi мүлiктi өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билiк ету
құқығы”.
Мiне, мүлiк иесiнiң өз мүлкiн өз қалауынша заңмен берiлген иелену,
пайдалану, билiк ету құқығын, одан туындайтын қатынастарды талан-таражға
салушы бұзады, жояды.
Қылмыстық әрекет нақты қоғамдық қатынасқа қол сұғып қоймай, сонымен
бiрге бiртектес қоғамдық қатынастарғада қол сұғады. Сондықтан қылмыстық
құқық теориясында объектiнi тектiк тiкелей деп бөлндi. Бұлай бөлу қылмыстық
қол сұғу қандай қоғамдық қатынастарға тiкелей және бiрiншi кезекте қарсы
және болашақта қандай зиян келуi мүмкiн екенiн көрсетедi. Мысалы, бiр
адамның мүлкiн ұрласа, тiкелей және бiрiншi кезекте тек сол адамға зиян
келуi мүмкiн. Ал егер осындай ұрлықтар көбейiп кететiн болса, бұл
мемлекеттiк меншiк және сонымен байланысты қатынастарына елеулi түрде зиян
әкелетiнi айдан анық. Сонымен қатар объектiнi бұлай бөлу қылмыстарды
___________________________________ ____________________
1
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөл. Алматы, 1999. 62 бет.
2
Пинаев А.А. Угол. пр. борьба с хищениями. Х.,1975. 5стр.
10
топтастыруға, жүйелеуге және дұрыс саралауға көмектеседi.
Сонымен, талан-таражға салудың тектiк объектiсi болып меншiк
қатынастары, яғни жеке немесе ұжымдық тұтынуға не өндiрiстiк қызметтi
жүзеге асыруға арналған материалдық игiлiктердiң бөлiну аясындағы қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Ал тiкелей объектiсiне келсек ұрлық, тонау, алаяқтық және сол сияқты
қылмыстардың тiкелей объектiлерi олардың тектiк объектiлерiмен сәйкес
келедi.Бiрақ кейбiр авторлардың пiкiрлерi бойынша талан-таражға салудың
тiкелей объектiсi меншiктiң нақты нысаны деп есептейдi. Бiрақ та бiздiң
пайымдауымызша бiл бұрыңғы кеңестiк дәуiрдiң қалдығы секiлдi. ‡йткенi,
Конституцияның 6 бабына сәкес: ”жеке және мемлекеттiк меншiк бiрдей
қорғалады” делiнген, ҚК 175 бап ескертуiндегi талан –таражға салудың
анықтамасындағы “бөтеннiң мүлкi” деген сөз жеке және мемлекеттiк
менгшiктердi теңестiрiп тұр. Бұл талан-таражға салынған мүлiк кiмдiкi
екенiнiң маңызы жоқ, бастысы бөтен тұлғанiкi. Бұл мәселенi шешуде ҚР
Жоғарғы Сот Пленумы да өз үлесiн қосқан. Оның 1996. 07. 25 №9 қаулысының 2
бөлiмi бойынша: “меншiк нысанына қатысты бұл қылмыстар үшiн жауаптылық
заңда бөлiп көрсетiлмегендiктен, ондай ұйғарым қылмыстық жауапкершiлiкке
тартылатын адамды айыптау қорытындысының мiндеттi элементi ретiнде
қаралмайды”.
Көптеген қылмыстар бiр ғана объектiге қол сұғып қоймайды, олар негiзгi
объектiмен қатар басқа да объектiлерге қол сұғады.Ондай қылмыстар қатарына
тонау мен қарақшылықты жатқызуға болады.
Тонау мен қарақшылық талан –таражға салудың негiзгi объектiсi болып
табылатын меншiк қатынастарынан басқа да қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Тонау күш қолдану арқылы жүретiндiктен оның қосымша объектiсi адамның
жеке басы. ‡мiрi емес, денсаулығы емес, тек басы болып анықталудың себебi
мынада. Жалпы, тонау ашық түрде бөтеннiң мүлкiн алу, бiрақ алу адамның
өмiрi мен денсаулығына қауiптi болмауы тиiс, әйтпесе бұл әрекет
қарақшылыққа айналып кетуi мүмкiн.
___________________________________ ______________________
1
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уг.пр.РК.Ос.ч. Iч. Алматы, 1998. 345 стр;
Владимиров В.А. Квалиф.похищения личн.имущ. М., 1974. 14 стр.
2
Здравомыслов. Уг.пр. РФ. М., 1997. 141 стр.
11
Кiнәлiнiң әрекетi жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына зиян
келтiрмегенiмен, кiнәлiнiң бөтеннiң мүлкiн ашық түрде заң мен жалпы әдептiк
норманы басына отырып алуының өзi қауiптi. Бұл басынудан зиян шегетiн ең
бiрiншi, әрине жәбiрленушi , яғни басынушылық жәбiрленушiнiң жеке басына
қол сұғып тұр.
Қарақшылық барлық жағдайда да қос объектiлi. Меншiкпен қатар ол адамның
өмiрi мен денсаулығына да қол сұғады. Бiрақ қарақшылықта адам өмiрi мен
денсаулығы факультативтi емес, негiзгi объектi.
Бiрақ Владимировтың пiкiрi басқаша. Оның айтуынша адам денсаулығы
қарақшылықтың қос объектiсi болғанымен адам өмiрi қос объектiсi болуы
мүмкiн емес. Шабуыл кезiнде кiнәлi жәбiрленушiге дене жарақатын тигiзуi
мүмкiн. Ал егер қарақшылықтың құрамына адам өмiрiн қоссақ, онда
пайдакүнемдiк мақсатта шабуыл кезiнде адам өлтiру қарақшылықтың бiр
белгiсi болып қалады да , ауыр объектi жеңiл объектiмен сiңiрiлiп кетедi.
Бұл адам өмiрi меншiк құқығынан төмен болды деген сөз ба?
Егер қарақшылық кезiнде адамды қасақана өлтiрсе, кiнәлiнiң әрекетiне екi
қылмыс жиынтығы бар деп есептеледi 96 б.2 бөл. 3тар+179 .
Ал абайсызда өлтiрсе тек қана бiр қылмыс құрамы- 179 б. 3 бөл. бтар.
Бұл әрине, дұрыс емес. Қылмыс абайсыз болғанымен ол бәрiбiр қылмыс.
Адамның өлетiнiн кiнә бiле тұра оған жеңiлтектiкпен қарады менмендiк не
бiлуге тиiс болғанымен оны болжап бiлмедiнемқұрайдылық .
Заты. Талан –таражға салудың құрамдас белгiлерiнiң бiрi бұл қылмыстың
заты. Меншiк әлеуметтiк экономикалық категория ретiнде заттармен
байланысты, онсыз өмiр сүру мүмкiн емес және де сол зат арқылы көрiнiс
табады. Меншiк құқығы – бұл заттық құқық сондықтан талан –таржға салу
заттық қылмыстарға жатады.
___________________________________ ______________________
1
Владимиров В.А. Кв.похищ.личн. имущ. М., 1974 24 стр.
2
Коментарий к УГ под ред. Рогов И.И., Рахметов С.М. Алматы, 1998. 203 стр.
12
Меншiкке қарсы қылмыс жасағанда меншiк қатынастарына зиян қылмыс затына
әсер ету арқылы келедi. Меншiк қоғамдық қатынас бола тұрып жойылмайды,
талан –таражға салынбайды, меншiк тек бұзылуы мүмкiн. Жойылатын талан
–таражға салынатын бұл- мүлiк. Талан –таражға салушы қылмыстық жолмен
меншiк құқығын ешқашанда, ешқалай иелене алмайды, ол тек мүлiкке фактiлi
иелiк жүргiзуi мүмкiн. Сондықтан да “кiнәлi өзiнiң не басқаның пайдасына
бөтеннiң мүлкiн алуы және не айналдыруы” деп көрсетуiнiң себебi де осы.
Мұлiк – бұл меншiк қатынастарының өзге, затының құрамы. Меншiк құқығы
осы мүлiктiң “құқықтық қорғаушысы болады”.
Меншiк тек мүлiк бар болса ғана болады. Кiнәлi осы мүлiктi талан
–таражға салу арқылы ғана меншiк қатынастарына зиян келтiре алады.
Сондықтан талдан-таражға салудың заты мiндеттi белгi ретiнде қарастырылады.
‡йткенi қылмыс затының мүлiктiң болуы қылмыс объектiсiнiң меншiктiң
болуына әкеп соғады. Сәйкесiнше талан –таражға салудың құрамының жоқтығын
бiлдiредi. Қара сөзбен айтқандат жоқ нәрсенi ұрлау мүмкiн емес.
Қылмыстық құқық теориясы бойынша қылмыса заты дегенiмiз осы заттарға
қылмыстық жолмен әсер ете отырып, қылмыс объектiсiне зиян келтiретiн
материалдық әлемнiң заты.
Бiрақ материалдық әлемнiң кез келген заты талан –таражға салудың заты
бола алмайды. Ол үшiн оның өзiне тән қасиеттерi болуы тиiс. Ондай
қасиеттерге мыналар жатады: 1 экономикалық, 2 құқықтық, 3 материалдық
физикалық.
Экономикалық қасиетi дегенiмiз мүлiктiң белгiлi бiр экономикалық,
нарықтық құндылығы болуы тиiс.Яғни ол зат талан –таражға салғанда меншiк
қатынастарын елеулi түрде бұзылуы керек, зиян болуы тиiс. Талан –таражға
салудың анықтамасында айтылғандай “меншiк иесiне не басқа иеленушiге зиян”
әкелмесе, бұл әрекеттi талан –таражға салу деп айту мүмкiн емес. Сондықтан
шаруашылық құндылығы жоғалған, қажетсiздiгi бойынша лақтырылып тасталған
заттарды алу талан-таражға
___________________________________ ________________________________
1
Пинаев А.А. Уг.пр.борьба с хищ. Х., 1975 34 стр.
2
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы б. Алматы,1999. 70 бет.;
Здравомыслов Уг.пр. РФ. 86 стр.
3
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уг.пр. РК. Ос.ч. I ч. Алматы, 1998. 355 стр.
13
салу болып табылмайды. Экономикалық, нарықтық құндылығы , әдетте, оның
арқылы анықталады. Құнын анықтаудың көмегi талан –таражға салуды ұсақ,
жай, iрi деп бөлгенде тиедi.
Талан –таражға салу ұсақ деп саналады егер талан –таражға салынған
мүлiктiң не зиянның талан –таражға салу кезiнде он айлық есептiк
көрсеткiштен аспаса. Iрi деп саналады егер мүлiктiң не зиянының мөлшерi бес
жүз айлық көрсеткiштен асып кетсе. Сәйкесiнше он айлық есептiк көрсеткiштен
көп , бес жүз айлық есептiк көрсеткiштеназ мөлшер жай талан –таражға салу
болып есептеледi.
Алынған заттың мөлшерiне байланысты жiктелу маңыздылығы туындайтын
жауаптылығында: ұйымның мүлкi ұрлық, алаяқтық, иелену не ысырап ету арқылы
ұсақ көлемде талан –таражға салынса ол үшiн қылмыстық жауаптылық
туындамайды, кiнәлi өз әрекетi үшiн Әкiмшiлiк құқықбұзушылық туралы
кодекстiң 132 бабына сәйкес әкiмшiлiк жауапқа тартылуы мүмкiн. Ал егер iрi
мөлшiрде талан –таражға салу орын алса, қылмыстық жауаптылық ауырлайды.
Жоғарыда айтқан экономикалық , нарықтық құн бұл экономикалық заңдылықтар
бойынша сол мүлiкке, затқа кеткен техникалық шығындар, адамның еңбегi
бойынша анықталады.
Бұл дегенiмiз талан –таражға салудың заты болу үшiн материалдық әлемнiң
затына адам еңбегi сiңуi керек. Бұл талан –таражға салуды басқа
қылмыстардан ерекшеленетiн белгiлердiң бiрi. Мысалы, өзендердi , орманды
талан –таражға салу мүмкiн емес. Егер адам ағаштарды өз бетiнше кесiп алса,
әрекет басқа қылмыс құрамын құрайды. Ал егер қолдан егiлген екпелер, қолдан
өсiрген бақтардың жемiстерi талан –таражжға салынса, Қылмыстық Кодекстiң
меншiкке қарсы қылмыстарының тиiстi бабы бойынша жауаптылық туындауы
мүмкiн.
Заттың келесi қасиетi бұл құқық қасиетi. Талан –таражға салынатын мүлiк
кiнәлiге қатысты мiндеттi түрде бөтен болуы керек. Бұл сондай ақ ҚК 175-
179 бб диспозицияларындағы “бөтеннiң мүлкi ” деген сөздерден де түсiнiктi.
Бұл жерде жәбiрленушiнiң, яғни мүлiктi иеленушiнiң ол мүлiкке меншiк
___________________________________ ______________________
1
Экономикалық теория негiздерi. 73- бет.
2
Жоғар.Сот Плен.96. 25. 07. №9 қаул. 2бөл.
14
құқығы бар-жоғы, ол мүлiкзаңды иелiкте ме әлде заңсыз иелiкте ме бұның
маңызы жоқ. Бұл дегенiмiз талан-таражға салу кезiндеқылмыс заты
меншiктенушiнiң өзiнде де, сенiп тапсырылған басқаның иелiгiнде де болуы
мүмкiн. Тiптi ұры ұрыдан ұрлағанның өзiнде де кiнәлiнiң әрекеттерi бөтеннiң
мүлкiн талан-таражға салу деп сараланады.
Егер ортақ меншiктегi мүлiк “талан –таражға салынса” бұл талан –таражға
салу болып сараланбайды. ‡йткенi, оның ортақ мүлiкке бiрлескен, үлестiк
меншiк құқығы бар болған соң шығар. ‡зiнiң мүлкiн талан –таражға салу
мүмкiн емес. Егер “тт салу”зияны кiнәлiнiң ортақ меншiктегi үлесiнен асып
кетсе қалай сараланады. Зиян қандай мөлшерде толық па әлде үлесiнен асқан
бөлiгi ма есептеледi.
Бiздiң ойымыз бойынша ортақ меншiктегi мүлiкке келтiрiлген зиян талан
–таражға салу ретiнде қарастырылуы қажет. Себебi Азаматтық кодекстiң 209
бабы бойынша әркiмнiң өз үлесiне құқығы болғанымен 212 , 213 баптары
бойынша иеленгенде, пайдаланғанда не билiк еткенде қалғандарының кетiсiмi
қажет.
Сондай ақ баласы әкесiнiң не әкесi баласының мүлкiн “талан –таражға
салуы” мүмкiн бе? “Неке және отбасы” заңдары бойынша әбден мүмкiн. ‡йткенi
аталған заңның 58 бабының 4 бөлiмiнде “ата –анасының баласының мүлкiне,
баласының ата –анасының мүлкiне құқығы жоқ. Бiрге тұрса, өзара келiсiм
бойынша иеленедi, пайдаланады” делiнген. Әрине, баласы ата-анасының мүлкiн
талан-таражға салды деген не керiсiнше жағдай бола қоймас. Бiрақ заң
жүзiнде барлығына дайын болған кемшiлiк етпес.
Заттың соңғы қасиетi бұл материалдық белгiсi. Ол дегенiмiз мүлiк заттай,
сыртқы әлемнiң материалдық заты болуы тиiс. Сондықтан да әртүрлi құқықтар,
идеялар, ойлар талан-таражға салудың заты бола алмайды.
Бiрақ талан-таражға салудың бiр нысаны болып табылатын алаяқтықта оның
заты мүлiкпен қатар құқық та есептеледi. Бұл
___________________________________ ______________________
1
Жоғ.Сот. Плен. 96.07.25. № 9 қаул. 2тар.
2
Владимиров В.А. Кв. похищ. Личн. Имущ. М., 1974. 54 стр.
3
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уг.пр. РК. Ос. Ч. I ч. Алматы, 1998. 342 стр.
Влалимиров В.А. Кв. похищ.личн. имущ. М., 1974. 22стр; Пинаев А.А. Уг.пр.
борьба с хищ. Х., 1975, 35 стр.
15
оны басқа нысандарынан ерекшелендiретiн белгiнiң бiрi деген түсiндiрмелер
көптеген әдебиеттерде кездеседi. Алайда алаяқтықтың заты құқық болады деген
бiршама түсiнiксiздiкке әкелiп соғатын секiлдi.
Талан –таражға салудың заты болуы үшiн материалдық, құқықтық,
экономикалық қасиеттерге ие болу керек деп айтқанбыз. Құқық алаяқтықтың
заты бола алама осаы белгiлер тұрғысынан қарастырып көрейiк.
Құқықтың материалдық қасиетi жоқ. Жалпы теория бойынша қылмыстың заты
бұл материалдық әлемнiң заты деп анықтама берiлген. Ал құқықты материалдық
әлемнiң заты деп айту қиын.
Құқықты көзбен көруге, қолмен ұстауға болмайды, ол абстракты ұғым.
Құқықтың құқықтық қасиетi жоқ. Заңи қасиеттi түсiндiргенде мүлiк
кiнәлiге бөтен болуы керек дегенбiз, яғни мүлiкке құқығы болмауы тиiс.
Кiнәлiнiң мына мүлiкке меншiк құқығы жоқ деген сөз түсiнiктi. Ал кiнәлiнiң
меншiк құқығына меншiк құқығы жоқ деген сөз бұл тавталогия емес пе.
Құқықтың экономикалық қасиетi жоқ. Құқықтың экономикалық құндылығы
болады деген сөз ақылға сыйымсыздау.
Құқықтың құнын анықтау мүмкiн емес, тек құқық тарайтын мүлiктiң құнын
анықтауға болады. Егер құқық құны мүлiк құнымен бiрдей деп есептесек, онда
кiнәлi жәбiрленушiнi алдап, алаяқтық жолмен оның мүлкiн талан –таражға
салса, кiнәлiнiң келтiрген зияны мүлiк құнынан 2 есе артық есептелуi керек.
Мысалы, алаяқ 20000 теңгенiң мүлкiн талан –таражға салды, оның келтiрген
зияны 40000 теңге болады. Бiрiншi, 20000 теңге бұл мүлiктiң өзiнiң нақты
құны, екiншi 20 000 теңге бұл сол мүлiкке тарап тұрған меншiк құқығының
құны. Әрине бұлай болуы мүмкiн емес.
Құқықты алаяқтықтың заты деп есептегеннiң өзiнде сол құқық тарап тұрған
мүлiк қылмыстың несi болып табылмақ, қылмыстың заты бола алмаса. Ол да
қылмыстық заты деп есептесек, жоғарыда айтқандай зиян 2 есе мөлшерде
болады. Сондықтан құқық алаяқтың заты бола алмайды.
16
Құқықпен қатар теорияда мүлiктiк құқық беретiн құжаттар талан –таражға
салудың заты бола алама, жоқ па деген даулы мәселелер туындайды.
Кейбiр авторлардың пiкiрi бойынша болады , ал ендi бiр авторлар болмайды
деген деген жақта, өйткенi олар өздерi ешқандай материалдық құндылықтар
керек. Құжаттарды алумен байланысыты болатын қылмыстардың түпкi мақсаты
бөтеннiң мүлкiн өз пайдасына айналдыру. Мүлiктiк құқық беретiн құжаттарды
жоғалтып алғанның өзiнде де оның иеленушiсiне материалдық зиян келмейдi, ол
әрқашанда жоғалаған құжаттың орнына басқа құжат жасатып ала алды. Сондықтан
құжатты алу қылмысқа дайындалу деп саралау керек, ал мүлiктiк құқық беретiн
құжат қылмыстың заты емес, қылмыс жасау құралы ретiнде қарастырылуы керек.
Владимировтың айтуынша мүлiктiк құқық беретiн құжаттың түрiне қарау
керек. Егер құжат ұсынбалы болса, онда талан –таражға салу, ал егер атаулы
болса , онда қылмысқа оқталу. Бұл жерде атаулы құжатты қойманың кiлтiмен
салыстыру керек, кiнәлi әлi қойма iшiндегi заттарды талан –таражға салған
жоқ.
Осы себептерге байланысыты келесiлердi анықтау керек:
1 Құжаттарды көрсетiлген тауар не қызмет үшiн ақысының төленгенiн
куәландыратын мәлiметтiң бар-жоғын;
2 заңмен белгiленген реквизиттер мен белгiлердiң бар-жоғын.
Талан-таражға салудың иелену және ысырап ету нысандарының затының
жоғарыда айтқан үш негiзгi қасиетпен экономикалық, заңи, материалдық қоса
тағы бiр өзiне тиесiлi белгiсi бар. Ол қылмыс затының кiнәлiге сенiп
тапсырылуы. Сенiп тапсырылғаны дегенiмiз сенiмiн алған адамның осы мүлiкке
қатысты белгiлi бiр әрекеттердi жүзеге асыру құқығының болуы.
1
Кригер Г.А. Кв. хищ. Соц. Имущ.М.,1974. 88 стр.
2
Здравомыслов. Уг.пр.РФ. 141стр.
3
Владимиров В.А. Кв.похищ.личн.имущ. М., 1974, 26стр.
4
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уг.пр.РК. Ос.ч. I ч. Алматы, 1998. 355 стр.
17
Талан –таражға салу затының ерекшеленетiн, аса маңыздылыққа ие болатын
жағдайы бұл ҚК 180 бабын қарастырғанда . ‡йткенi бұл бапты өз алдына бөлiп
шығаруға негiз болған бұл оның заты. ҚК 180 диспозициясына сәйкес бұл
қылмыстың заты “ерекше тарихи, ғылыми, көркемдiк және мәдени жағынан құнды”
болуы тиiс. Талан-таражға сау қандай тәсiлмен жүзеге аспасын, оның заты
жоғарыдағыдай құнды болса, онда әрекет ҚК 180 бабы бойынша саралануы тиiс .
Заттардың құндылығы сарапшы қорытындысымен анықталады. Бұл заттар
Қазақстан Республикасы халқының мәдени мұрасы , оның ұлттық жетiстiгi болуы
мүмкiн, бұл жағынан ондай Қазақстан Республикасы үшiн көздiң қарашығындай
болып табылады.
Қосымша көңiл аударатын мәселе: егерталан –таражға радиоактивтi
материалдар, қару, оқ дәрi , жарылған заттар, есiрткi заттар салынса, бұл
әрекеттер Қылмыстық Кодекстiң 248, 255, 260 баптарымен сараланады. Бұлай
басқа тарауға бөлiп тастауы, бұл қылмыстан келетiн зиян қоғамдық
қауiпсiздiкке, халықтың денсаулығына әсер етедi. Бұл кезде меншiк
қатынастарының маңызы аталған қатынастардан төмен болатыны бiзге белгiлi.
2.2.ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУДЫҢ ОБЪЕКТИВТIК ЖАҒЫ
Қылмыстың объективтiк жағы белгiлi бiр уақытта, белгiлi бiр жерде,
белгiлi бiр тәсiлмен , белгiлi бiр жағдайда жасалып, зардап туғызатын
қоғамға қауiптi және құқыққа қайшы әрекеттен көрiнiс табады. Осы бе лгiлер
тергеуде және сот мәжiлiсiнде анықталады. Бiрақ оған дейiн бұл белгiлер
қылмыстық құқық теориясында анықталуы тиiс.
Қылмыстың объективтi жағы – бұл қылмыстық iс әрекеттiңсыртқы
белгiлерiнiң сипаттамасы екенi бiзге белгiлi. Объективтiк жақ бiзге
субъектiнiң қылмыстық әрекетiмен басталып, қылмыстық нәтижемен аяқталатын,
қылмыстық заңмен қорғалатын объектiге қоғамға қауiптi , құқыққа қайшы қол
сұғу процесiн сыртынан бақылауға мүмкiндiк бередi.
___________________________________ ______________________
1
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөл. Алматы, 1999 ж. 67 бет.
18
Бөтеннiң мүлкiн талан –таражға салу әрекетiнiң және басқа да объективтi
белгiлерiнiң мазмұнын ашу осы қылмыстың мәнiн ашуға мүмкiндiк бередi. Жалпы
тәртiп бойынша қылмыстың объективтiк жағын баяндау үшiн iс әрекет, салдар
және олардың арасындағы себептiк байланысты анықтау жеткiлiктi.
Талан –таражға салудың қарақшылықтан басқа нысандарының барлығы
материалды қылмыс құрамды. Қарақшылық қана формальдi. Сәйкесiнше ,
қарақшылықтан басқа нысандарда әрекет, салдар, себептiк байланыс мiндеттi.
Қарақшылықта тек қана әрекет мiндеттi, салдар мен себептiк байланыс қылмыс
құрамының сыртында.
Қылмыстың объективтi жағы қалған қылмыс жасау белгiлер- орны. Уақыты,
тәсiлi, құралы, жағдайы – факультативтi белгi ретiнде қарастырылады. Бiрақ
бұл – олар керек емес деген сөз емес. Олар өздiгiнше әр. қылмыста оның
объективтiк жағына құқықтық баға бергенде өз әсерiн тигiзерi анық. Әйтпесе
мұндай белгiлердi қылмыстық құқыққа жайдан жай енгiзсе не орынсыз алып
тасталса, қылмысты саралау ауырлап кетер едi. Мысалы, факультативтi болып
табылатын тәсiл талан –таражға салуда алатын орны зор, тiптi қандай да бiр
деңгейде мiндеттiлiкке ие. Талан –таражға салудың нысандарын ажыратқанда
осы тәсiл арқылы жүргiзiледi. Ендi осы белгiлерге бiртiндеп тоқталайық.
Iс- әрекет. Бұл объектiнiң қалай бұзылғанын көрсететiн объективтiк
жақтың мiндеттi әрi негiзгi белгiсi. Талан –таражға салу кезiнде меншiк
қатынастарын бұзу иеленушiнiң иелiгiнен мүлiктi шығару арқылы болады.
Басқаша болуы да мүмкiн емес. Теория бойынша iс әрекет әрекет белсендi
және әрекетсiздiк енжар болып бөлiнедi. Ең алдымен iс әрекеттiң енжар
түрiне тоқталайық. Талан –таражға салу кезiнде меншiк қатынастарын
әрекетсiздiк арқылы бұзу мүмкiн емес. Бөтеннiң мүлкiн иелiгiне шығару үшiн
белсендi iс әрекет, яғни әрекет болуы керек.
Қылмыстық заңмен қорғалатын объектiнi бұзу кез келген емес, белгiлi бiр
әрекетпен жүзеге асады. Осы белгiлi бiр әрекет заңда “алу”және ”айналдыру”
терминдерiмен белгiленген. Бiрақ көп ғалымдар өз еңбектерiнде бұл
терминдерге көңiлдерiнiң
1
Кригер Г.А. Кв.хищ. соц. Имущ. М., 1974 60 стр.
2
Пинаев А.А. Уг. пр. борьба с хищ. Х., 1975, 85 стр.
19
толмайтынын көрсеткен . Олар бұл терминдер талан –таражға салудың мәнiн
толық әрi дәл көрсетпейдi дейдi. Бiрақ бәрiбiр осы терминдердi пайдаланған.
Заңдардағы алу терминi қылмыстың заты болып табылатын мүлiкке әсер
етудiң сыртқы процесiн дәл көрсетiп қоймай, сонымен бiрге қылмыстық құқық
қорғауындағы объектiге зиян келтiру механизiмiн де көрсетедi, өйткенi алу
әрқашанда талан –таражға салыенған мүлiктiң жағдайын заңсыз ауысумен
өзгерумен байланысты.
Айналдыру бұл кiнәлi бөтеннiң мүлкiн өз меншiгiндей пайдалануына толақ
мүмкiндiк алуы.
Қазiргi кезде жалпы қалыптасқан “ағым” бойынша алу ұрлық, алаяқтық,
тонау, қарақшылық сияқты қылмыстарда орын алса, иелену және ысырап етуде
айналдыру орын алған. Яғни бiрiншi топтағы қылмыстар тек алу, ал екiншi
топтағы қылмыстар тек айналдыру арқылы талан –таражға салады.
Бiрақ алу мен айналдыру талан –таражға салудың барлық нысандарында екеуi
бiрдей, бiрiнен соң бiрi орын алады.
Ұрлық, алаяқтық, тонау, қарақшылық та тек алу ғана емес, сонымен қатар
айналдыру да жүзеге асады. Әйтпесе, бұзақылықтан және тағы басқалардан
айыру мүмкiн болмай қалады.
Ал иелену мен ысырап ету тек айналдыру арқылы емес, сонымен қатар
айналдырудан бұрын алу орын алады. Бөтеннiң мүлкiн иелiктен шығарып, өз
мүлкiне қосу айналдыру алусыз болуы мүмкiн емес.
Бұл екi терминнiң бiреуiн қолданса да болмай ма не жаңа бiр термин
қолдануға болмай ма деген сұрақ тууы мүмкiн. Жаңа термин болса кәнекей.
Бiрақ талан –таражға салуды дәл, нақты мәнiн ашып көрсететiн термин табу
қазiргi уақытта қиындау болып тұр. Ал екi терминнiң бiреуiн таңдауға
келсек, олар бiр-бiрiнсiз талан –таражға салудың мәнiн толық ашпайды,
түсiнуге қиындық туғызып жiбередi. Сондықтан “алу” және ”айналдыру
”екеуi бiрiге отырып, талан –таражға салу деген қылмысты оның
мазмұнына сай етiп көрсетедi,
1
Пинаев А.А. Уг.пр. борьба с хищ. Х., 1975. 85-87 стр., Кригер Г.А.
Кв.хищ.соц. имущ.М., 1974. 61- стр.
2
Комментарий к УК РК под ред. Рогов И.И., Баймурзин Г.И. Алматы, 2000.
Ос.ч. 2-5стр.
20
бiрiн бiрi толықтыра отырып, талан –таражға салуды нақтырақ суреттейдi.
Бұл ойды тұжырымдай келе Қылмыстық Кодекстiң 175 бап ескертуiндегi
талан –таражға салу анықтамасындағы алу мен айналдыру терминдерiнiң
ортасындағы жақша iшiндегi “немесе” деген сөздi алып тастау керек. Тек
“және ”деген сөзбен жазылуы қажет.
Осылайша талан –таражға салу кезiндегi әрекет бұл бөтеннiң мүлкiн заңсыз
алу және өзiнiң не басқаның пайдасына қайтарымсыз айналдыру.
Нысандары. алу мен айналдыру тәсiлдерi. Қылмыстық заң нормаларында
бөтеннiң мүлкiн талан –таражға салғаны үшiн жауапкершiлiк меншiк
қатынастарына қол сұғу қандай тәсiлмен жүзеге асқанына байланысты
дараланған.
Қылмыс жасау тәсiлi дегенiмiз- бұл кiнәлiнiң қоғамға қауiптi әрекеттi
жасағанда қолданатын әдiс амалдары.
Мұлiктi алу жасырын не ашық, күш көрсету не күш көрстусiз, алдау не
сенiмге қиянат жасау арқылы болуы мүмкiн. Мұлiктi алу тәсiлi талан –таражға
салуды сипаттайтын объективтi жағдай ретiнде қылмыстың қоғамға қауiптiлiк
дәрежесiне әсер етедi, сондықтан олрды заңшығарушылар заңда атап
көрсеткен.
Ұрлық. Талан –таражға салудың кез келген нысаны секiлдi ұрлықтың да
өзiнiң “бетi”бар, соны анықтау үшiн бiрiншi кезекте заңның мәтiнiне көз
жүгiртейiк. Заңда: “Ұрлық, яғни бөтеннiң мүлкiн жасырын талан –таражға
салу” деп анықталған. Бұл жерде тайға таңба басқандай көрiнiп тұрғаны
ұрлықтың белгiсi- ол жасырын талан –таражға салу.
‡зiнiң объективтi белгiлерi бойынша ұрлық басқа адамның иелiгiнен
мүлiктi кiмге болмасын бiлдiрмей, жасырын алу болып табылады. Ұры
бөтеннiң мүлкiн алғанда мүлiк иесiмен не басқалармен бетпе бет кездескiсi
келмейдi, осылайша ол мүлiктi кедергiсiз иеленуге мүмкiндiк алады.
‡мiрде ұрлық әртүрлi жолдармен жүзеге асады. Осылардың барлығын ұрлық
деп тануға көмектесетiн критерийлерге келейiк.
1
Здравомыслов. Уг.пр. РФ. М., 1997. 156 стр.
21
Заң ғылымында және практикасында бұндай критерийлердiң 2 түрi бар, олар:
объективтi және субъективтi. Объективтi критерий бойынша ұрлық- бұл
барлық кезде жасырын жасалатын, яғни оның жасалғанын ешкiм көрмеген талан
–таражға салудың нысаны.
Жасырын сипат мүлiктi алуды қандай да болмасын көзбен көрушiлердiң ,
яғни мүлiк иесi не басқа адамдардың жоқ кезiнде орын алады.
Жасырын сипат сондай ақ келесiдей кезде де орын алады.
Мүлiктi алу жәбiрленушiнi не басқа адамдар бар болғанымен, оларға бiлдiрмей
алу. Мысалы, жәбiрленушi басқа жаққа бұрылғанда , алаңдағанда оның
иелiгiндегi мүлiктi алу. Бұл кезде жәбiрленушi не басқа адамдар мүлiк талан
–таражға салынып жатқанын бiлмеуi керек. Сондай ақ жәбiрленушi ұйқада не
мас болса, жасының кiшiлiгiне не психикалық жағдайына байланысты әрекеттiң
қылмыс екенiн түсiнбеген жағдайда да талан –таражға салу жасырын.
“Жәбiрленушi ”- ол талан –таражға салынған мүлiктi өз иелiгiнде ұстап
отырған адам. Ол меншiктенушiде , заңды иеленушi де кез келген адам да
болуы мүмкiн.
“Басқа адамдар”- олар кiнәлiнiң ойы бойынша талан –таражға салуға қалай
да кедергi келтiруi мүмкiн қылмысты көзбен көрушiлер : қарсылық көрсету,
жәбiрленушiге айтып қою, билiк өкiлдерiне жеткiзу, дабыл қағу және т.б.
қысқаша айтқанда ұрлыққа кедергi болатын адамдары.
Бiрақ талан –таражға салу жасырын болады деп тек объективтiк критерийге
сүйенуге болмайды. Шешушi р.өл субъективтiк критерийдiң үлесiнде.
Субъективтiккритерий бойынша ұрлық – кiнәлiнiң өзiнiң ойлауы бойынша
бөтеннiң мүлкiн жасырын алуы. Бұл дегенiмiз ұрының жасырын алу ниетi,
алуды ешкiм бiлмейдi деген iшкi сенiмi. Жасырындылықтың ерекшелiгi де
осында: кiнәлi бөтеннiң мүлкiн ешқандай қарсылықсыз алып, ешкiмге
бiлдiрмей кетiп қалу.
Талан –таражға салушының iшкi сенiмi бойынша алу жасырын болады деп
есептегенiмен жәбiрленушiге не басқаларға белгiлi
___________________________________ ______________________
1
Бабаев М.М., Кригер Г.А. На страже соц. Собств. М., 1981., 25 стр.
2
Бабаев М.М., Кригер Г.А. На страже соц. Собств. М.,1981. 25стр.
22
болса, бiрақ белгiлi болғанын кiнәлiнiң өзi бiлмей, әлi жасырын алып
жатырмын деп ойласа, онда бұл әрекет ұрлық болып қала бередi. Яғни кiнәлi
менiң әрекетiмдi ешкiм бiлмейдi деген сенiммен қылмысын жалғастыра бередi.
Мысалы, ұры ұйқыда жатқан адамның мүлкiн ұрлап жатқанда, жәбiрленушi оянып
кетiп, бiрақ өлтiрiп тастайды деп қорқып, ұйықтаған болып жата берсе, ұры
да ол әлi ұйықтап жатыр деген сенiм қалыптасады. Ал егер жәбiрленушi
қорықпай тұрса, оны ұры бiлiп қалып кетсе, онда бұл ұрлық не оған оқталу,
ал егер жәбiрленушiнiң оянғанын бiле тұра кiнәлi әрекетiн жалғастырса, онда
ұрлық тонауға ұласады деген сөз.
Кейбiр авторлардың ойынша бас киiмдi адамның басынан жұлып алу тонау
емес, ұрлық деп саралау керек дейдi. Жәбiрленушiнiң басынан шалт жұлып
алғанда ол не болғанын бiлмей қалады деп негiздейдi.
Бiрақ бұл тонау болып саралануы керек. ‡йткенi, жәбiрленушi сол мезетте
не болғанын бiлмей қалсын, бiрақ кiнәлiнiң iшкi сенiмi бойынша бiреудiң
басынан жұлып алғанда, ол сиқыршы болмаса, әрекеттiң жәбiрленушiге не басқа
адамдарға белгiлi болатынын бiлуi керек. Егер бас киiм түсiп қалып, оны
бiлдiрмей тығып қалса, онда бұл ұрлық, ал егер басынан жұлып алу бұл тонау.
Осы жерде субъективтiк критерий түсiнiктi болуы үшiн “басқа адамдарға”
тағыда тоқтала кетейiк. Жоғарыда басқа адамдар- бұл кiнәлiнiң ойынша
қылмысқа кедергi адамдар дегенбiз. Кiнәлiнiң ойынша.. Яғни басқа адамдар
қатарынан бiрге қылмыс жасаушыларды, сондай ақ кiнәлi мен туыстық, достық
қатынастардағы адамдарды алып тастау керек. Аталған қатынастарға байланысты
кiнәлi “олар маған едергi жасамайды”деп ойлайды.
Қылмыстық құқық теориясында және практикасында ұрлықты анықтау кезiнде
субъективтiк критерий басшылыққа алынуы керек деп орынды
айтылған. Басқаша айтқанда кiнәлiнiң әрекетiн бағалағанда оның
осы қылмысқа деген субъективтiк көзқарасы шешушi рөлге ие болуы
тиiс. Бұны әдiлеттi деп айтуға болады.Кiнәлiнiң мүлiктi ешкiмге
бiлдiрмей алуға ұмтылуы оның қоғаммен қайшылыққа түсудi
тiлемейтiнiн, бөтеннiң мүлкiн иелену үшiн жәбiрленушiнi
күштегiсi
___________________________________ ________________________________
1
Владимиров В.А. Квалиф. Похищ.личн.имущ. М., 1974. 45 стр.
23
келмейтiнiн көрсетiп тұр. Бұл ұрлықтың тонау не қарақшылықпен
салыстырғанда қауiпсiздеу екендiгiн көрсетедi.
Иелену не ысырап. Қылмыстық Кодекстiң 176 бабы талан –таражға салудың
екi түрiн бiрiктiрген. Олар иелену мен ысырап. Бұлардың бөтеннiң мүлкiн
алуға байланысты әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi бар деп есептелiнедi.
Сонымен қатар талан –таражға салудың бұл екi нысанын бiр жағдай
жақындастырып, бiр бапқа бiрiктiруге мүмкiндiк бередi – ол иелену не ысырап
кезiнде талан-таражға салынған мүлiк кiнәлiге сенiп тапсырылуы керек.
Кiнәлi сенген адамның мүлкiн сенiп тапсырылғанын пайдалана отырып, өзiнiң
не басқаның пайдасына айналдырады. Осы белгi иелену мен ысыраптың негiзгi
белгiсi, бұл қылмыстарда алу тек сенiп тапсырылған мүлiкке қатысы жүзеге
асады. Иелену мен ысырап осы белгi бойынша ғана ұрлық, алаяқтық сияқты
қылмыстардан ажыратылады. Соңғы қылмыстарда кiнәлiнiң мүлiкке қатысты
ешқандай құығы болмайды. Талан –таражға салуды иелену не ысырап деп
анықтау үшiн мынаны анықтау керек: кiнәлi қылмыс жасаған кезде талан
–таражға салынған мүлiкке қатысты өзiнiң ерекше құқықтық жағдайын
пайдаланғанын. Егер кiнәлi өзiне сенiп тапсырылған мүлiктi талан –таражға
салғанда осы мүлiкке қатысты өзiнiң құқықтық жағдайын пайдаланбаса, онда
әрекет иелену не ысырап болып сараланбайды. Мысалы, қойма меңгерушiсi
жұмыс аяқталғаннан кейiн, қарауылға өткiзгеннен кейiн, түнде сол қоймаға
ұрлыққа түссе, онда бұл әрекет ұрлық, өйткенi , кiнәлi бұл қылмысты кез
келген адам жасай алатын жолмен жасап тұр. Ал егер меңгерушi қарауылға
келiп, мен осындай затты алуым керек деп, алып кетсе не жұмыс уақытында
алса, онда бұл иелену не ысырап ету болып табылады. Кiнәлi өзiнiң құқықтық
жағдайын қылмыс жасау үшiн пайдаланып тұр.
Кiнәлiде бөтеннiң мүлкiне қатысты белгiлi бiр құқықтық жағдайдың болуы
бөтеннiң мүлкiн иеленуге не ысырапқа және қылмыс iздерiн жасыруға көп
жеңiлдiк бередi. Бұл иелену мен ысыраптың қауiптiгiн жоғарылатады, сондай
ақ кiнәлiнiң қоғамға қауiптiгiн көрсетедi, өз мүлкiне қатысты белгiлi бiр
шекте құқық берiп , сенiм артқан жәбiрленушiнiң сенiмiн кiнәлi жоққа
шығарады, терiс пайдаланады.
24
Иелену бұл кiнәлiнiң өзiнiң не басқаның пайдасына айналдыру мақсатында
өзiне сенiп тапсырылған мүлiктi ұстап қалуы. Бұл жерде ұстап қалу деген
сөз дұрыс емес, жағдайды дәл көрсетпейдi. “Ұстап қалу” деген бiр заттың сол
қалпында , сол жағдайда қалуы. Иеленгенде бөтеннiң мүлкi сенiп
тапсырылған сол қалпында қалмайды ғой, ол мүлiк талан –таражға салушының
пайдасына өтедi. Сондықтан Алауовтың анықтауы дұрысырақ: Иелену – бұл өзiне
сенiп тапсырылған бөтеннiң мүлкiн өзiнiң не басқаның пайдасына кiнәлiнiң
заңсыз алуы.
Ысырап – дегенiмiз сенiп тапсырылған мүлiктi болашақта үшiншi тараптарға
иелiктен шығару сату, сыйлау, беру үшiн не өзiнiң қажеттiлiгi үшiн
тұтыну, жұмсау мақсатында кiнәлiнiң өзiнiң пайдасына айналдыруы.
Айналдыру алаусыз болуы мүмкiн емес, яғни бөтеннiң мүлкiн өз пайдасына
айналдыру үшiн оны бiрiншi бiреудiң иелiгiнен алу керек. Кiнәлi ол мүлiктi
даладан тауып алған жоқ қой, бiрден айналдыра салатындай.
Олай болса, ысыраптың иеленуден айырмашылығы неде?
Көптеген әдебиеттерде ол айырмашылықты былай көрсетедi: иеленуде кiнәлi
бөтеннiң мүлкiн алып, өзiнiң пайдасына бiрден айналдырса, ысырап та
бөтеннiң мүлкiн алғаннан кейiн болашақта ол мүлiктi кiнәлi басқаға бередi,
сатады, сыйлайды және т.б. Әйтеуiр өздiгiнше билiк етедi.
Бiрақ ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 96. 07. 25 № 9 қаулысының 3 тармағында
: “Кiнәлiнiң талан –таражға салынған мүлiктi өздiгiнше жұмсауы беруi,
сатуы, сыйлауы басқа қылмыс құрамын құрамайды және қосымша саралаудың
қажетi жоқ”делiнген.
Яғни кiнәлi бөтеннiң мүлкiн алғаннан кейiн де не iстеседе, Робингуд
сияқты байдан алып кедейге бөлiп берсiн не өртеп жiберсiн бұл қосымша
саралауды қажет етпейдi.Бөтеннiң мүлкiн алып, өздiгiнше билiк ету мүмкiндiк
алғаннан бастап қылмыс
___________________________________ _____________________
1
Бабаев М.М., Кригер Г.А. насатаже соц.соб. М., 1981 52 стр: Крич.170
стр.
2
Алуов Е.О. Борьба с хищ. Собств. Путем подл. Докум. Алматы, 1995. 34 стр.
3 Алуов Е.О. Борьба с хищ. Собств. Путем подл. Докум. Алматы, 1995. 38стр.,
Кригер Г.А. Кв.хищ.соц.имущ.М., 1974 174 стр.
4
Алауов Е.О. Боьба с хищ.собств.путем подл. Докум. Алматы, 1995. 41 стр.,
Комментарий к УК РК под ред.Рогов И.И. Баймурзин Г.И.Алматы, 2000. Ж.227
стр, Бабаев М.М. , Кригер Г.А. На стараже соц.собств. М., 1981.54 стр.
25
аяқталады. Талан –таражға салынған затты өздiгiнше билiк етуi қылмыс
сыртында.
Сондықтан ысырапты алып тастау керек. Ысырап иеленумен салыстырғанда
иеленудiң келесi сатысы секiлдi. Бiрақ бұл “келесi сатының”қылмысты
саралауда маңызы жоқ деп жоғарыда айтқанбыз.
Иелену – бөтеннiң мүлкiн талан –таражға салудың “маска”киген нысаны.
Әдетте кiнәлiлер өздерiнiң құқықтық жағдайын пайдалана отырып, өз
әрекеттерiне сырттай заңды сипат беретiн маска кигiзедi.
Иелену кезiнде кiнәлiлер құжаттарды қолдан жасауға көп барады. Құжатты
қолдан жасау бөтеннiң мүлкiн алуды оңайлату не иеленудi жасыру үшiн
жүргiзiледi. Бұндай жағдай да кiнәлiнiң әрекеттерi қылмыс жиынтығы
құжаттарды қолдан жасау+ иелену бойынша саралануы керек.
Иеленудiң амалдары мен әдiстерi әртүрлi және көп жағдайда ұйым,
кәсiпорын, мекемемен кiнәлiнiң қарым қатынасына байланысты. Иеленушiлер
көбiнесе ұйымдардағы тиiстi бақылау мен тексерудiң жоқтығын не есепке
алудың нашар болуын пайдаланады.
Соңында жинақтай келе иеленудi саралау үшiн кiнәлiнiң талан –таражға
салынған мүлiкке қатысты құықтық жағдайды кiнәлi қылмыс жасауға пайдалануы
керек. Осы екi шарт мiндеттi түрде болуы тиiс.
Алаяқтық. Алаяқтықтың заңда : “алдау не сенiмге қиянат жасау арқылы
бөтеннiң мүлкiн талан –таражға салу не бөтеннiң мүлкiне құқықты алу” деп
көрсетiлген.
Бұл да иелену сияқты “маска ” киген қылмыс. Сырттай заңды әрекет сияқты
болып көрiнгенiмен, алу заңсыз жүредi. Бiрақ иеленуден айырмашылығы кiнәлi
иеленуде мүлiкке қатысты құқықтық жағдайы болса, алаяқтықта кiнәлiнiң
мүлiкке ешқандай құығы болмайды.
___________________________________ ______________________
1
Алауов Е.О. Борьба с хищ.собств. путем подл. Докум. Алматы, 1995. Стр6,
Кригер Г.А.Кв.хищ. соц. Имущ. М., 1974. 179.
26
Алаяқтықта бөтеннiң мүлкiн алу тәсiлi ерекше. Қылмыстық Кодекстiң 177 бап
диспозициясына үҢiлсек, онда алудың қалаай болатыны , яғни тәсiлдерi
көрсетiлген: алдау не сенiмге қиянат жасау. Кiнәлi мүлiктi иеленушiнi
алдайды не сенiмге қиянат жасайды, соның нәтижесiнде жәбiрленушi шатасып,
ол мүлiктi алуға кiнәлiнiң құқығы бар деп ойлап, мүлiктi кiнәлiге “ерiктi ”
түрде бередi.
Алдау. Алаяқтық кезiнде алдау – бөтен мүлiктi иеленiп отырған адамды
шатастыру мақсатында шындықты қасақана бұрмалау не жасыру.
Алдаудың өнерлiгi мен сендiру дәрежесi қылмыс құрамы үшiн маңызы жоқ,
оған байланысты жаза дараланбаған. Бiрақ, алдау сонша төменгi дәрежеде
болса, яғни жай элементарлы нәрседен алданса, онда жәбiрленушiнiң өзi
салақтығы үшiн заң алдында жауап беруi мүмкiн, егер жәбiрленушi лауазымды
адам болып, ұйым не мемлекеттiң мүлкi талан – таражға салынса.
Алдау кезiнде кiнәлi жалған мәлiметтердi, фактiлердi, жағдайларды
шынымен де бар сияқты хабарлайды. Алдау жай ғана айтылып қоймай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
I ТАРАУ. Талан-таражға салу ұғымы және қылмыстық құқықтық маңызы,
белгiлерi
II ТАРАУ. Талан-таражға салу тектiк қылмыс құрамын қылмыстық
құқықтық тұрғыдан талдау.
2.1. Талан-таражға салудың объектiсi және заты
2.2. Талан-таражға салудың объективтiк белгiлерi
2.3. Талан-таражға салудың субъективтiк белгiлерi
2.4.Талан-таражға салудың субъектiсi.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
КIРIСПЕ.
Меншiк қатынастарына қылмыстық қол сұғудың зияны орасан зор. Қылмыстың
нәтижесiнде меншiк иелерiне мүлiктiк зиян келедi, осылайша өз мүлкi
есебiнен меншiк иесiнiң өз қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мүмкiндiктерi
шектеледi.Меншiкке қарсы қылмыстар түбiнде меншiк қатынастарын бұзады. Бұл
республикамыздың түбегейлi қағидаларының бiрi болып табылатын бүкiл
халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық дамуға кедергi болары анық.
Сондықтан бiздiң елiмiздiң қызметтерiнiң бiрi меншiктi қорғау болып
табылады.Бұл қызмет әртүрлi жолдармен және тәсiлдермен жүзеге асырылады.Бұл
жолдармен тәсiлдердiң iшiнде меншiктi қылмыстың қол сұғушылықтан қорғау
жүктелген қылмыстық құқықтың орны бөлек.
Адам құқықтарының iшiнде меншiк құқығы ерекше орын алады. Меншiк құқығы
экономикалық қатынастардың негiзгi реттеушiсi және азаматтардың жеке
жетiстiктерiнiң көрсеткiшi болып табылады. Осыған байланысты бұл маңызды
болып табылатын меншiктi Қазақстан Республикасы қоғайды және оған кепiлдiк
берген.Осы кепiлдiктердiң бiрi- Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексi. Оның 2 бабында айтылғандай:осы кодекстiң мiндетi.. меншiктi..
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау болып тадылады.
Қылмыспен, оның iшiнде талан таражға салумен күрес табысты болу үшiн
заңдарды тиiмдi түрде қолдана бiлу керек. Сонда ғана бiз Қазақстан
Республикасын демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет
ретiнде орнықтырамыз, адам және адам өмiрi, құқықтары осының iшiнде
меншiк құқығы да мен бостандықтары оның ең қымбат қазынасы екендiгiне,өз
халқына ҚР Президентiнiң “Қазақстан-2030” атты жолдауында басты деп
көрсеткен мақсаттарының бiрiне- “заңның абсолюттi үстемдiгiн орнатуға,
заңды құрметтейтiн азаматтарды қылмыстан қорғауға
____________________
1
Конституция.1-бап 2-тарм.
2
Конституция.6,26 баптар.
3
Конституция. 1-бап 1-тарм.
5
Және заңдарды заңсыз жолмен шалқып өмiр сүретiндерге қарсы қолдануға” қол
жеткiзгенiмiз.
Ол үшiн кез келген қылмыстарымен, оның iшiнде талан таражға салумен
күрескендеорын алған кемшiлiктердi болдырмауға, заңдарды бiркелкi
қолдануға, қылмыстық заң нормаларын қатаң сақтауға, әрбiр қылмыстың барлық
жағдайларын толық және жан жақты зерттеудi қамтамасыз етуге, кiнәлiге
жасаған әрекетiнiң сипатына байланысты оның жеке басына лайықты жаза
тағайындауға мiндеттiмiз.
___________
1Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы”Қазақстан-2030”.А.Бiлiм. 98,
6
I ТАРАУ. ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ, БЕЛГIЛЕРI.
Меншiкке қарсы қылмыстар бұл меншiк қатынастарын бұзумен не меншiк иесiне
басқадай жолмен мүлiктiк зиян келтiру немесе осындай зиян келтiру
қауiпiнтуғызумен ұштасқан қасақана не абайсыз әрекеттер.
Меншiкке қарсы қылмыстарды пайдакүнемдiк мақсаттың бар-жоғына байланысты
келесiдей түрлерге бөлуге болады: пайдакүнемдiк және пайдакүнемдiк емес.
Пайдакүнемдiк қылмыстар өз кезегiнде объективтi жағы бойынша талан-таражға
салу және талан-таражға салумен байланысты емес қылмыстар
болып бөлiнедi.
Талан-таражға салудың дәл түсiнiгiн анықтау меншiкке қарсы қылмыстардың
мәнiн ашуға, дұрыс саралауға, басқа ұқсас қылмыстардан айыруға көмектеседi.
Бұл талан-таражға салумен күресте табысқа жету мен заңдылықты сақтаудың
бiрден-бiр кепiлi болып табылады.
Бұрыңғы заңдарда талан-таражға салудың түсiнiгi жоқ едi.Теория жүзiнде
оның көптеген түсiнiктерi болғанымен заң жүзiнде бекiтiлмеген болатын.
Алғаш рет ресми түрдегi түсiнiгi Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
пленумының 1996 жылғы 25 шiлдедегi №9 қаулысымен бекiтiлген болатын.
1997жылғы 16 шiлдеде Қазақстан Ресиубликасының Қылмыстық Кодексi
қабылданғанда талан-таражға салу түсiнiгi заң бойынша бекiтiлдi.
Заң шығарушылардың анықтауы бойынша:”Талан-таражға салу деп
пайдакүнемдiк мақсатта бөтеннiң мүлкiн осы мүлiктiң меншiк иесiне не өзге
иеленушiсiне залал келтiре отырып, кiнәлiнiң не басқа адамның пайдасына
заңсыз, қайтарымсыз алу жәнене айналдыру танылады.”
Келтiрiлген анықтамадан талан-таражға салудың келесiдей көрiнiс табады:
А) алу
1
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уголовное право РК Ос. Часть.I ч. С. 346
2
ҚР 175-баптың ескертуi
7
ә) заңсыз, құқыққа қайшылығы
б) ақысыз алынуы
в) пайдакүнемдiк мақсат
Бiрiншi белгi-бөтеннiң мүлкiн алу. Бұл белгiлi қылмыс затына әсер етудiң
сыртқы процессiн және қылмыстың объектiсiне зиян тигiзудiң механизiмiн
дәлiрек корсетедi.Бұл белгiлi қарақшылықтан басқа талан-таражға салудың
барлық нысандарына тән, сондықтан талан-таражға салуды сипаттайтын негiзгi
белгiлердiң бiрi. Бiрақ әдебиеттердiң бiрiнде алуды талан-таражға салудың
құрамдас бөлiгi десе, ендi бiреулер типтi көрсетпеген.
Алайда алу болмаса талан-таражға салу да болмайды. Осы белгi көмегiмен
қылмыстың аяқталған-аяқталмағаны анықталады. Алу қалай жүзеге асқаны
бойынша талан-таражға салу нысандарға бөлiнедi. Нысандары – жасырын, ашық,
алдау, күш көрсету арқылы және т.б.
Екiншi белгi- бұл заңсыз жолмен алу. Кiнәлi бөтеннiң мүлкiн шынайы
немесе болжамды құқығы болмасада мүлiктi алуы. Яғни мүлiк кiнәлiге қатысты
бөтен болуы тиiс. Егер кiнәлi өзiнiң заңды мүлкiн тек алу тәртiбiн бұзып
алса, ол талан-таражға салу болып табылмайды.
¦шiнiшi белгi- бұл қайтарымсыздық. Бұл белгi бойынша кiнәлi алған
мүлiктiң орнын толтырмастнң оны өз пайдасына айналдырады.Бұл орайды
кiнәлiнiң мүлiктi ешқандайда қайтару ниетi болмайды. Егер алу кезiнде
меншiк иесiне заттың сәйкес орнын толтырса ол талан-таражға салу болып
табылмайды. ‡йткенi мұндай әрекет залал әкелмейдi. Қылмыс аяқталғаннан
кейiн мүлiктiң орнын толтыру немесе талан-таражға салынған мүлiктi қайтару
кiнәлiнi қылымыстық жауаптылықтан босатпайды, бұл тек жазаны жеңiлдетуi
мүмкiн.
Төртiншi белгi- бұл пайдакүнемдiк мақсат. Бұл дегенiмiз кiнәлi өзiнiң не
басқаның пайдасына материалдық, мүлiктiк пайда табуға ұмтылуы. Яғни кiнәлi
бөтеннiң мүлкiн заңсыз алып, “өз меншiгiндей”билiк еткiсi келедi.
___________________________________ ____________________
1
Коментарий к Уголовному кодексу. Под ред. Рогов И.И., Баймурзин Г.И.
Алматы, 2000, 371стр.
2
Здравомыслов С.В. Уголовное право РФ.Особ.часть. М.,1997, 143 стр.
3
Бабаев М.М., Кригер Г.А. На страже соц. Собственности. М.,1881. 18 стр.
8
Мiне, осы төрт белгi болған кезде ғана талан-таражға салу туралы айтуға
болады. Бұл белгiлерге төменде толығырақ әлi тоқталамыз.
Кәзiргi заңнамалар бойынша талан-таражға салу меншiкке қарсы болып
табылатын бiрнеше қылмыстарға тектiк түсiнiк болып табылады. Қылмыстық
заңда талан-таражға салудың алты нысаны қарастырылған: ұрлық, иелену,
ысырап ету, аляқтық, тонау, қарақшылық. Аталған нысандардың әрқайсысының
өзiне тән ерекшклiктерi бар. Бұлардың әрқайсысының ерекшелiктерiн, бiр –
бiрiнен айырмашылығын талан-таражға салудың қылмыс құрамын талдағанда
қарастырамыз.
9
II ТАРАУ. ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУ ТЕКТIК ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ТҰРҒЫДАН ТАЛДАУ
2.1. ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУДЫҢ ОБЪЕКТIСI ЖӘНЕ ЗАТЫ.
Объектiсi.
Кез келген қылмыс қылмыстық заңмен қорғауға алынған қандайда болсын
қоғамдық қатынастарға қол сұғатын анық.
Қылмыстық объектiсi дегенiмiз – бұл қылмыстық әрекет бағытталған қоғамдық
қатынастыр жиынтығы.
Талан-таражға салудың объектiсiн дұрыс анықтау кiнәлiнiң зиян келтiрген
кез келген әрекетiн мәнiн түсiну үшiн, қоғамға қауiптiлiгiнiң дәрежесiн
анықтау үшiн үлкен маңызы бар. Сондай ақ объектiнi талдау арқылы қылмыс
салдарынан келген не келетiн зиян көлемiн көруге болады.
Талан-таражға салудың объектiсi меншiк қатынастары болып табылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 188 бабына сәйкес: “меншiк
құқығы дегенiмiз субъектiнiң заң құқықтары арқылы танылады және қорғалатын
өзiне тиесiлi мүлiктi өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билiк ету
құқығы”.
Мiне, мүлiк иесiнiң өз мүлкiн өз қалауынша заңмен берiлген иелену,
пайдалану, билiк ету құқығын, одан туындайтын қатынастарды талан-таражға
салушы бұзады, жояды.
Қылмыстық әрекет нақты қоғамдық қатынасқа қол сұғып қоймай, сонымен
бiрге бiртектес қоғамдық қатынастарғада қол сұғады. Сондықтан қылмыстық
құқық теориясында объектiнi тектiк тiкелей деп бөлндi. Бұлай бөлу қылмыстық
қол сұғу қандай қоғамдық қатынастарға тiкелей және бiрiншi кезекте қарсы
және болашақта қандай зиян келуi мүмкiн екенiн көрсетедi. Мысалы, бiр
адамның мүлкiн ұрласа, тiкелей және бiрiншi кезекте тек сол адамға зиян
келуi мүмкiн. Ал егер осындай ұрлықтар көбейiп кететiн болса, бұл
мемлекеттiк меншiк және сонымен байланысты қатынастарына елеулi түрде зиян
әкелетiнi айдан анық. Сонымен қатар объектiнi бұлай бөлу қылмыстарды
___________________________________ ____________________
1
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөл. Алматы, 1999. 62 бет.
2
Пинаев А.А. Угол. пр. борьба с хищениями. Х.,1975. 5стр.
10
топтастыруға, жүйелеуге және дұрыс саралауға көмектеседi.
Сонымен, талан-таражға салудың тектiк объектiсi болып меншiк
қатынастары, яғни жеке немесе ұжымдық тұтынуға не өндiрiстiк қызметтi
жүзеге асыруға арналған материалдық игiлiктердiң бөлiну аясындағы қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Ал тiкелей объектiсiне келсек ұрлық, тонау, алаяқтық және сол сияқты
қылмыстардың тiкелей объектiлерi олардың тектiк объектiлерiмен сәйкес
келедi.Бiрақ кейбiр авторлардың пiкiрлерi бойынша талан-таражға салудың
тiкелей объектiсi меншiктiң нақты нысаны деп есептейдi. Бiрақ та бiздiң
пайымдауымызша бiл бұрыңғы кеңестiк дәуiрдiң қалдығы секiлдi. ‡йткенi,
Конституцияның 6 бабына сәкес: ”жеке және мемлекеттiк меншiк бiрдей
қорғалады” делiнген, ҚК 175 бап ескертуiндегi талан –таражға салудың
анықтамасындағы “бөтеннiң мүлкi” деген сөз жеке және мемлекеттiк
менгшiктердi теңестiрiп тұр. Бұл талан-таражға салынған мүлiк кiмдiкi
екенiнiң маңызы жоқ, бастысы бөтен тұлғанiкi. Бұл мәселенi шешуде ҚР
Жоғарғы Сот Пленумы да өз үлесiн қосқан. Оның 1996. 07. 25 №9 қаулысының 2
бөлiмi бойынша: “меншiк нысанына қатысты бұл қылмыстар үшiн жауаптылық
заңда бөлiп көрсетiлмегендiктен, ондай ұйғарым қылмыстық жауапкершiлiкке
тартылатын адамды айыптау қорытындысының мiндеттi элементi ретiнде
қаралмайды”.
Көптеген қылмыстар бiр ғана объектiге қол сұғып қоймайды, олар негiзгi
объектiмен қатар басқа да объектiлерге қол сұғады.Ондай қылмыстар қатарына
тонау мен қарақшылықты жатқызуға болады.
Тонау мен қарақшылық талан –таражға салудың негiзгi объектiсi болып
табылатын меншiк қатынастарынан басқа да қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Тонау күш қолдану арқылы жүретiндiктен оның қосымша объектiсi адамның
жеке басы. ‡мiрi емес, денсаулығы емес, тек басы болып анықталудың себебi
мынада. Жалпы, тонау ашық түрде бөтеннiң мүлкiн алу, бiрақ алу адамның
өмiрi мен денсаулығына қауiптi болмауы тиiс, әйтпесе бұл әрекет
қарақшылыққа айналып кетуi мүмкiн.
___________________________________ ______________________
1
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уг.пр.РК.Ос.ч. Iч. Алматы, 1998. 345 стр;
Владимиров В.А. Квалиф.похищения личн.имущ. М., 1974. 14 стр.
2
Здравомыслов. Уг.пр. РФ. М., 1997. 141 стр.
11
Кiнәлiнiң әрекетi жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығына зиян
келтiрмегенiмен, кiнәлiнiң бөтеннiң мүлкiн ашық түрде заң мен жалпы әдептiк
норманы басына отырып алуының өзi қауiптi. Бұл басынудан зиян шегетiн ең
бiрiншi, әрине жәбiрленушi , яғни басынушылық жәбiрленушiнiң жеке басына
қол сұғып тұр.
Қарақшылық барлық жағдайда да қос объектiлi. Меншiкпен қатар ол адамның
өмiрi мен денсаулығына да қол сұғады. Бiрақ қарақшылықта адам өмiрi мен
денсаулығы факультативтi емес, негiзгi объектi.
Бiрақ Владимировтың пiкiрi басқаша. Оның айтуынша адам денсаулығы
қарақшылықтың қос объектiсi болғанымен адам өмiрi қос объектiсi болуы
мүмкiн емес. Шабуыл кезiнде кiнәлi жәбiрленушiге дене жарақатын тигiзуi
мүмкiн. Ал егер қарақшылықтың құрамына адам өмiрiн қоссақ, онда
пайдакүнемдiк мақсатта шабуыл кезiнде адам өлтiру қарақшылықтың бiр
белгiсi болып қалады да , ауыр объектi жеңiл объектiмен сiңiрiлiп кетедi.
Бұл адам өмiрi меншiк құқығынан төмен болды деген сөз ба?
Егер қарақшылық кезiнде адамды қасақана өлтiрсе, кiнәлiнiң әрекетiне екi
қылмыс жиынтығы бар деп есептеледi 96 б.2 бөл. 3тар+179 .
Ал абайсызда өлтiрсе тек қана бiр қылмыс құрамы- 179 б. 3 бөл. бтар.
Бұл әрине, дұрыс емес. Қылмыс абайсыз болғанымен ол бәрiбiр қылмыс.
Адамның өлетiнiн кiнә бiле тұра оған жеңiлтектiкпен қарады менмендiк не
бiлуге тиiс болғанымен оны болжап бiлмедiнемқұрайдылық .
Заты. Талан –таражға салудың құрамдас белгiлерiнiң бiрi бұл қылмыстың
заты. Меншiк әлеуметтiк экономикалық категория ретiнде заттармен
байланысты, онсыз өмiр сүру мүмкiн емес және де сол зат арқылы көрiнiс
табады. Меншiк құқығы – бұл заттық құқық сондықтан талан –таржға салу
заттық қылмыстарға жатады.
___________________________________ ______________________
1
Владимиров В.А. Кв.похищ.личн. имущ. М., 1974 24 стр.
2
Коментарий к УГ под ред. Рогов И.И., Рахметов С.М. Алматы, 1998. 203 стр.
12
Меншiкке қарсы қылмыс жасағанда меншiк қатынастарына зиян қылмыс затына
әсер ету арқылы келедi. Меншiк қоғамдық қатынас бола тұрып жойылмайды,
талан –таражға салынбайды, меншiк тек бұзылуы мүмкiн. Жойылатын талан
–таражға салынатын бұл- мүлiк. Талан –таражға салушы қылмыстық жолмен
меншiк құқығын ешқашанда, ешқалай иелене алмайды, ол тек мүлiкке фактiлi
иелiк жүргiзуi мүмкiн. Сондықтан да “кiнәлi өзiнiң не басқаның пайдасына
бөтеннiң мүлкiн алуы және не айналдыруы” деп көрсетуiнiң себебi де осы.
Мұлiк – бұл меншiк қатынастарының өзге, затының құрамы. Меншiк құқығы
осы мүлiктiң “құқықтық қорғаушысы болады”.
Меншiк тек мүлiк бар болса ғана болады. Кiнәлi осы мүлiктi талан
–таражға салу арқылы ғана меншiк қатынастарына зиян келтiре алады.
Сондықтан талдан-таражға салудың заты мiндеттi белгi ретiнде қарастырылады.
‡йткенi қылмыс затының мүлiктiң болуы қылмыс объектiсiнiң меншiктiң
болуына әкеп соғады. Сәйкесiнше талан –таражға салудың құрамының жоқтығын
бiлдiредi. Қара сөзбен айтқандат жоқ нәрсенi ұрлау мүмкiн емес.
Қылмыстық құқық теориясы бойынша қылмыса заты дегенiмiз осы заттарға
қылмыстық жолмен әсер ете отырып, қылмыс объектiсiне зиян келтiретiн
материалдық әлемнiң заты.
Бiрақ материалдық әлемнiң кез келген заты талан –таражға салудың заты
бола алмайды. Ол үшiн оның өзiне тән қасиеттерi болуы тиiс. Ондай
қасиеттерге мыналар жатады: 1 экономикалық, 2 құқықтық, 3 материалдық
физикалық.
Экономикалық қасиетi дегенiмiз мүлiктiң белгiлi бiр экономикалық,
нарықтық құндылығы болуы тиiс.Яғни ол зат талан –таражға салғанда меншiк
қатынастарын елеулi түрде бұзылуы керек, зиян болуы тиiс. Талан –таражға
салудың анықтамасында айтылғандай “меншiк иесiне не басқа иеленушiге зиян”
әкелмесе, бұл әрекеттi талан –таражға салу деп айту мүмкiн емес. Сондықтан
шаруашылық құндылығы жоғалған, қажетсiздiгi бойынша лақтырылып тасталған
заттарды алу талан-таражға
___________________________________ ________________________________
1
Пинаев А.А. Уг.пр.борьба с хищ. Х., 1975 34 стр.
2
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы б. Алматы,1999. 70 бет.;
Здравомыслов Уг.пр. РФ. 86 стр.
3
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уг.пр. РК. Ос.ч. I ч. Алматы, 1998. 355 стр.
13
салу болып табылмайды. Экономикалық, нарықтық құндылығы , әдетте, оның
арқылы анықталады. Құнын анықтаудың көмегi талан –таражға салуды ұсақ,
жай, iрi деп бөлгенде тиедi.
Талан –таражға салу ұсақ деп саналады егер талан –таражға салынған
мүлiктiң не зиянның талан –таражға салу кезiнде он айлық есептiк
көрсеткiштен аспаса. Iрi деп саналады егер мүлiктiң не зиянының мөлшерi бес
жүз айлық көрсеткiштен асып кетсе. Сәйкесiнше он айлық есептiк көрсеткiштен
көп , бес жүз айлық есептiк көрсеткiштеназ мөлшер жай талан –таражға салу
болып есептеледi.
Алынған заттың мөлшерiне байланысты жiктелу маңыздылығы туындайтын
жауаптылығында: ұйымның мүлкi ұрлық, алаяқтық, иелену не ысырап ету арқылы
ұсақ көлемде талан –таражға салынса ол үшiн қылмыстық жауаптылық
туындамайды, кiнәлi өз әрекетi үшiн Әкiмшiлiк құқықбұзушылық туралы
кодекстiң 132 бабына сәйкес әкiмшiлiк жауапқа тартылуы мүмкiн. Ал егер iрi
мөлшiрде талан –таражға салу орын алса, қылмыстық жауаптылық ауырлайды.
Жоғарыда айтқан экономикалық , нарықтық құн бұл экономикалық заңдылықтар
бойынша сол мүлiкке, затқа кеткен техникалық шығындар, адамның еңбегi
бойынша анықталады.
Бұл дегенiмiз талан –таражға салудың заты болу үшiн материалдық әлемнiң
затына адам еңбегi сiңуi керек. Бұл талан –таражға салуды басқа
қылмыстардан ерекшеленетiн белгiлердiң бiрi. Мысалы, өзендердi , орманды
талан –таражға салу мүмкiн емес. Егер адам ағаштарды өз бетiнше кесiп алса,
әрекет басқа қылмыс құрамын құрайды. Ал егер қолдан егiлген екпелер, қолдан
өсiрген бақтардың жемiстерi талан –таражжға салынса, Қылмыстық Кодекстiң
меншiкке қарсы қылмыстарының тиiстi бабы бойынша жауаптылық туындауы
мүмкiн.
Заттың келесi қасиетi бұл құқық қасиетi. Талан –таражға салынатын мүлiк
кiнәлiге қатысты мiндеттi түрде бөтен болуы керек. Бұл сондай ақ ҚК 175-
179 бб диспозицияларындағы “бөтеннiң мүлкi ” деген сөздерден де түсiнiктi.
Бұл жерде жәбiрленушiнiң, яғни мүлiктi иеленушiнiң ол мүлiкке меншiк
___________________________________ ______________________
1
Экономикалық теория негiздерi. 73- бет.
2
Жоғар.Сот Плен.96. 25. 07. №9 қаул. 2бөл.
14
құқығы бар-жоғы, ол мүлiкзаңды иелiкте ме әлде заңсыз иелiкте ме бұның
маңызы жоқ. Бұл дегенiмiз талан-таражға салу кезiндеқылмыс заты
меншiктенушiнiң өзiнде де, сенiп тапсырылған басқаның иелiгiнде де болуы
мүмкiн. Тiптi ұры ұрыдан ұрлағанның өзiнде де кiнәлiнiң әрекеттерi бөтеннiң
мүлкiн талан-таражға салу деп сараланады.
Егер ортақ меншiктегi мүлiк “талан –таражға салынса” бұл талан –таражға
салу болып сараланбайды. ‡йткенi, оның ортақ мүлiкке бiрлескен, үлестiк
меншiк құқығы бар болған соң шығар. ‡зiнiң мүлкiн талан –таражға салу
мүмкiн емес. Егер “тт салу”зияны кiнәлiнiң ортақ меншiктегi үлесiнен асып
кетсе қалай сараланады. Зиян қандай мөлшерде толық па әлде үлесiнен асқан
бөлiгi ма есептеледi.
Бiздiң ойымыз бойынша ортақ меншiктегi мүлiкке келтiрiлген зиян талан
–таражға салу ретiнде қарастырылуы қажет. Себебi Азаматтық кодекстiң 209
бабы бойынша әркiмнiң өз үлесiне құқығы болғанымен 212 , 213 баптары
бойынша иеленгенде, пайдаланғанда не билiк еткенде қалғандарының кетiсiмi
қажет.
Сондай ақ баласы әкесiнiң не әкесi баласының мүлкiн “талан –таражға
салуы” мүмкiн бе? “Неке және отбасы” заңдары бойынша әбден мүмкiн. ‡йткенi
аталған заңның 58 бабының 4 бөлiмiнде “ата –анасының баласының мүлкiне,
баласының ата –анасының мүлкiне құқығы жоқ. Бiрге тұрса, өзара келiсiм
бойынша иеленедi, пайдаланады” делiнген. Әрине, баласы ата-анасының мүлкiн
талан-таражға салды деген не керiсiнше жағдай бола қоймас. Бiрақ заң
жүзiнде барлығына дайын болған кемшiлiк етпес.
Заттың соңғы қасиетi бұл материалдық белгiсi. Ол дегенiмiз мүлiк заттай,
сыртқы әлемнiң материалдық заты болуы тиiс. Сондықтан да әртүрлi құқықтар,
идеялар, ойлар талан-таражға салудың заты бола алмайды.
Бiрақ талан-таражға салудың бiр нысаны болып табылатын алаяқтықта оның
заты мүлiкпен қатар құқық та есептеледi. Бұл
___________________________________ ______________________
1
Жоғ.Сот. Плен. 96.07.25. № 9 қаул. 2тар.
2
Владимиров В.А. Кв. похищ. Личн. Имущ. М., 1974. 54 стр.
3
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уг.пр. РК. Ос. Ч. I ч. Алматы, 1998. 342 стр.
Влалимиров В.А. Кв. похищ.личн. имущ. М., 1974. 22стр; Пинаев А.А. Уг.пр.
борьба с хищ. Х., 1975, 35 стр.
15
оны басқа нысандарынан ерекшелендiретiн белгiнiң бiрi деген түсiндiрмелер
көптеген әдебиеттерде кездеседi. Алайда алаяқтықтың заты құқық болады деген
бiршама түсiнiксiздiкке әкелiп соғатын секiлдi.
Талан –таражға салудың заты болуы үшiн материалдық, құқықтық,
экономикалық қасиеттерге ие болу керек деп айтқанбыз. Құқық алаяқтықтың
заты бола алама осаы белгiлер тұрғысынан қарастырып көрейiк.
Құқықтың материалдық қасиетi жоқ. Жалпы теория бойынша қылмыстың заты
бұл материалдық әлемнiң заты деп анықтама берiлген. Ал құқықты материалдық
әлемнiң заты деп айту қиын.
Құқықты көзбен көруге, қолмен ұстауға болмайды, ол абстракты ұғым.
Құқықтың құқықтық қасиетi жоқ. Заңи қасиеттi түсiндiргенде мүлiк
кiнәлiге бөтен болуы керек дегенбiз, яғни мүлiкке құқығы болмауы тиiс.
Кiнәлiнiң мына мүлiкке меншiк құқығы жоқ деген сөз түсiнiктi. Ал кiнәлiнiң
меншiк құқығына меншiк құқығы жоқ деген сөз бұл тавталогия емес пе.
Құқықтың экономикалық қасиетi жоқ. Құқықтың экономикалық құндылығы
болады деген сөз ақылға сыйымсыздау.
Құқықтың құнын анықтау мүмкiн емес, тек құқық тарайтын мүлiктiң құнын
анықтауға болады. Егер құқық құны мүлiк құнымен бiрдей деп есептесек, онда
кiнәлi жәбiрленушiнi алдап, алаяқтық жолмен оның мүлкiн талан –таражға
салса, кiнәлiнiң келтiрген зияны мүлiк құнынан 2 есе артық есептелуi керек.
Мысалы, алаяқ 20000 теңгенiң мүлкiн талан –таражға салды, оның келтiрген
зияны 40000 теңге болады. Бiрiншi, 20000 теңге бұл мүлiктiң өзiнiң нақты
құны, екiншi 20 000 теңге бұл сол мүлiкке тарап тұрған меншiк құқығының
құны. Әрине бұлай болуы мүмкiн емес.
Құқықты алаяқтықтың заты деп есептегеннiң өзiнде сол құқық тарап тұрған
мүлiк қылмыстың несi болып табылмақ, қылмыстың заты бола алмаса. Ол да
қылмыстық заты деп есептесек, жоғарыда айтқандай зиян 2 есе мөлшерде
болады. Сондықтан құқық алаяқтың заты бола алмайды.
16
Құқықпен қатар теорияда мүлiктiк құқық беретiн құжаттар талан –таражға
салудың заты бола алама, жоқ па деген даулы мәселелер туындайды.
Кейбiр авторлардың пiкiрi бойынша болады , ал ендi бiр авторлар болмайды
деген деген жақта, өйткенi олар өздерi ешқандай материалдық құндылықтар
керек. Құжаттарды алумен байланысыты болатын қылмыстардың түпкi мақсаты
бөтеннiң мүлкiн өз пайдасына айналдыру. Мүлiктiк құқық беретiн құжаттарды
жоғалтып алғанның өзiнде де оның иеленушiсiне материалдық зиян келмейдi, ол
әрқашанда жоғалаған құжаттың орнына басқа құжат жасатып ала алды. Сондықтан
құжатты алу қылмысқа дайындалу деп саралау керек, ал мүлiктiк құқық беретiн
құжат қылмыстың заты емес, қылмыс жасау құралы ретiнде қарастырылуы керек.
Владимировтың айтуынша мүлiктiк құқық беретiн құжаттың түрiне қарау
керек. Егер құжат ұсынбалы болса, онда талан –таражға салу, ал егер атаулы
болса , онда қылмысқа оқталу. Бұл жерде атаулы құжатты қойманың кiлтiмен
салыстыру керек, кiнәлi әлi қойма iшiндегi заттарды талан –таражға салған
жоқ.
Осы себептерге байланысыты келесiлердi анықтау керек:
1 Құжаттарды көрсетiлген тауар не қызмет үшiн ақысының төленгенiн
куәландыратын мәлiметтiң бар-жоғын;
2 заңмен белгiленген реквизиттер мен белгiлердiң бар-жоғын.
Талан-таражға салудың иелену және ысырап ету нысандарының затының
жоғарыда айтқан үш негiзгi қасиетпен экономикалық, заңи, материалдық қоса
тағы бiр өзiне тиесiлi белгiсi бар. Ол қылмыс затының кiнәлiге сенiп
тапсырылуы. Сенiп тапсырылғаны дегенiмiз сенiмiн алған адамның осы мүлiкке
қатысты белгiлi бiр әрекеттердi жүзеге асыру құқығының болуы.
1
Кригер Г.А. Кв. хищ. Соц. Имущ.М.,1974. 88 стр.
2
Здравомыслов. Уг.пр.РФ. 141стр.
3
Владимиров В.А. Кв.похищ.личн.имущ. М., 1974, 26стр.
4
Рогов И.И., Рахметов С.М. Уг.пр.РК. Ос.ч. I ч. Алматы, 1998. 355 стр.
17
Талан –таражға салу затының ерекшеленетiн, аса маңыздылыққа ие болатын
жағдайы бұл ҚК 180 бабын қарастырғанда . ‡йткенi бұл бапты өз алдына бөлiп
шығаруға негiз болған бұл оның заты. ҚК 180 диспозициясына сәйкес бұл
қылмыстың заты “ерекше тарихи, ғылыми, көркемдiк және мәдени жағынан құнды”
болуы тиiс. Талан-таражға сау қандай тәсiлмен жүзеге аспасын, оның заты
жоғарыдағыдай құнды болса, онда әрекет ҚК 180 бабы бойынша саралануы тиiс .
Заттардың құндылығы сарапшы қорытындысымен анықталады. Бұл заттар
Қазақстан Республикасы халқының мәдени мұрасы , оның ұлттық жетiстiгi болуы
мүмкiн, бұл жағынан ондай Қазақстан Республикасы үшiн көздiң қарашығындай
болып табылады.
Қосымша көңiл аударатын мәселе: егерталан –таражға радиоактивтi
материалдар, қару, оқ дәрi , жарылған заттар, есiрткi заттар салынса, бұл
әрекеттер Қылмыстық Кодекстiң 248, 255, 260 баптарымен сараланады. Бұлай
басқа тарауға бөлiп тастауы, бұл қылмыстан келетiн зиян қоғамдық
қауiпсiздiкке, халықтың денсаулығына әсер етедi. Бұл кезде меншiк
қатынастарының маңызы аталған қатынастардан төмен болатыны бiзге белгiлi.
2.2.ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУДЫҢ ОБЪЕКТИВТIК ЖАҒЫ
Қылмыстың объективтiк жағы белгiлi бiр уақытта, белгiлi бiр жерде,
белгiлi бiр тәсiлмен , белгiлi бiр жағдайда жасалып, зардап туғызатын
қоғамға қауiптi және құқыққа қайшы әрекеттен көрiнiс табады. Осы бе лгiлер
тергеуде және сот мәжiлiсiнде анықталады. Бiрақ оған дейiн бұл белгiлер
қылмыстық құқық теориясында анықталуы тиiс.
Қылмыстың объективтi жағы – бұл қылмыстық iс әрекеттiңсыртқы
белгiлерiнiң сипаттамасы екенi бiзге белгiлi. Объективтiк жақ бiзге
субъектiнiң қылмыстық әрекетiмен басталып, қылмыстық нәтижемен аяқталатын,
қылмыстық заңмен қорғалатын объектiге қоғамға қауiптi , құқыққа қайшы қол
сұғу процесiн сыртынан бақылауға мүмкiндiк бередi.
___________________________________ ______________________
1
Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөл. Алматы, 1999 ж. 67 бет.
18
Бөтеннiң мүлкiн талан –таражға салу әрекетiнiң және басқа да объективтi
белгiлерiнiң мазмұнын ашу осы қылмыстың мәнiн ашуға мүмкiндiк бередi. Жалпы
тәртiп бойынша қылмыстың объективтiк жағын баяндау үшiн iс әрекет, салдар
және олардың арасындағы себептiк байланысты анықтау жеткiлiктi.
Талан –таражға салудың қарақшылықтан басқа нысандарының барлығы
материалды қылмыс құрамды. Қарақшылық қана формальдi. Сәйкесiнше ,
қарақшылықтан басқа нысандарда әрекет, салдар, себептiк байланыс мiндеттi.
Қарақшылықта тек қана әрекет мiндеттi, салдар мен себептiк байланыс қылмыс
құрамының сыртында.
Қылмыстың объективтi жағы қалған қылмыс жасау белгiлер- орны. Уақыты,
тәсiлi, құралы, жағдайы – факультативтi белгi ретiнде қарастырылады. Бiрақ
бұл – олар керек емес деген сөз емес. Олар өздiгiнше әр. қылмыста оның
объективтiк жағына құқықтық баға бергенде өз әсерiн тигiзерi анық. Әйтпесе
мұндай белгiлердi қылмыстық құқыққа жайдан жай енгiзсе не орынсыз алып
тасталса, қылмысты саралау ауырлап кетер едi. Мысалы, факультативтi болып
табылатын тәсiл талан –таражға салуда алатын орны зор, тiптi қандай да бiр
деңгейде мiндеттiлiкке ие. Талан –таражға салудың нысандарын ажыратқанда
осы тәсiл арқылы жүргiзiледi. Ендi осы белгiлерге бiртiндеп тоқталайық.
Iс- әрекет. Бұл объектiнiң қалай бұзылғанын көрсететiн объективтiк
жақтың мiндеттi әрi негiзгi белгiсi. Талан –таражға салу кезiнде меншiк
қатынастарын бұзу иеленушiнiң иелiгiнен мүлiктi шығару арқылы болады.
Басқаша болуы да мүмкiн емес. Теория бойынша iс әрекет әрекет белсендi
және әрекетсiздiк енжар болып бөлiнедi. Ең алдымен iс әрекеттiң енжар
түрiне тоқталайық. Талан –таражға салу кезiнде меншiк қатынастарын
әрекетсiздiк арқылы бұзу мүмкiн емес. Бөтеннiң мүлкiн иелiгiне шығару үшiн
белсендi iс әрекет, яғни әрекет болуы керек.
Қылмыстық заңмен қорғалатын объектiнi бұзу кез келген емес, белгiлi бiр
әрекетпен жүзеге асады. Осы белгiлi бiр әрекет заңда “алу”және ”айналдыру”
терминдерiмен белгiленген. Бiрақ көп ғалымдар өз еңбектерiнде бұл
терминдерге көңiлдерiнiң
1
Кригер Г.А. Кв.хищ. соц. Имущ. М., 1974 60 стр.
2
Пинаев А.А. Уг. пр. борьба с хищ. Х., 1975, 85 стр.
19
толмайтынын көрсеткен . Олар бұл терминдер талан –таражға салудың мәнiн
толық әрi дәл көрсетпейдi дейдi. Бiрақ бәрiбiр осы терминдердi пайдаланған.
Заңдардағы алу терминi қылмыстың заты болып табылатын мүлiкке әсер
етудiң сыртқы процесiн дәл көрсетiп қоймай, сонымен бiрге қылмыстық құқық
қорғауындағы объектiге зиян келтiру механизiмiн де көрсетедi, өйткенi алу
әрқашанда талан –таражға салыенған мүлiктiң жағдайын заңсыз ауысумен
өзгерумен байланысты.
Айналдыру бұл кiнәлi бөтеннiң мүлкiн өз меншiгiндей пайдалануына толақ
мүмкiндiк алуы.
Қазiргi кезде жалпы қалыптасқан “ағым” бойынша алу ұрлық, алаяқтық,
тонау, қарақшылық сияқты қылмыстарда орын алса, иелену және ысырап етуде
айналдыру орын алған. Яғни бiрiншi топтағы қылмыстар тек алу, ал екiншi
топтағы қылмыстар тек айналдыру арқылы талан –таражға салады.
Бiрақ алу мен айналдыру талан –таражға салудың барлық нысандарында екеуi
бiрдей, бiрiнен соң бiрi орын алады.
Ұрлық, алаяқтық, тонау, қарақшылық та тек алу ғана емес, сонымен қатар
айналдыру да жүзеге асады. Әйтпесе, бұзақылықтан және тағы басқалардан
айыру мүмкiн болмай қалады.
Ал иелену мен ысырап ету тек айналдыру арқылы емес, сонымен қатар
айналдырудан бұрын алу орын алады. Бөтеннiң мүлкiн иелiктен шығарып, өз
мүлкiне қосу айналдыру алусыз болуы мүмкiн емес.
Бұл екi терминнiң бiреуiн қолданса да болмай ма не жаңа бiр термин
қолдануға болмай ма деген сұрақ тууы мүмкiн. Жаңа термин болса кәнекей.
Бiрақ талан –таражға салуды дәл, нақты мәнiн ашып көрсететiн термин табу
қазiргi уақытта қиындау болып тұр. Ал екi терминнiң бiреуiн таңдауға
келсек, олар бiр-бiрiнсiз талан –таражға салудың мәнiн толық ашпайды,
түсiнуге қиындық туғызып жiбередi. Сондықтан “алу” және ”айналдыру
”екеуi бiрiге отырып, талан –таражға салу деген қылмысты оның
мазмұнына сай етiп көрсетедi,
1
Пинаев А.А. Уг.пр. борьба с хищ. Х., 1975. 85-87 стр., Кригер Г.А.
Кв.хищ.соц. имущ.М., 1974. 61- стр.
2
Комментарий к УК РК под ред. Рогов И.И., Баймурзин Г.И. Алматы, 2000.
Ос.ч. 2-5стр.
20
бiрiн бiрi толықтыра отырып, талан –таражға салуды нақтырақ суреттейдi.
Бұл ойды тұжырымдай келе Қылмыстық Кодекстiң 175 бап ескертуiндегi
талан –таражға салу анықтамасындағы алу мен айналдыру терминдерiнiң
ортасындағы жақша iшiндегi “немесе” деген сөздi алып тастау керек. Тек
“және ”деген сөзбен жазылуы қажет.
Осылайша талан –таражға салу кезiндегi әрекет бұл бөтеннiң мүлкiн заңсыз
алу және өзiнiң не басқаның пайдасына қайтарымсыз айналдыру.
Нысандары. алу мен айналдыру тәсiлдерi. Қылмыстық заң нормаларында
бөтеннiң мүлкiн талан –таражға салғаны үшiн жауапкершiлiк меншiк
қатынастарына қол сұғу қандай тәсiлмен жүзеге асқанына байланысты
дараланған.
Қылмыс жасау тәсiлi дегенiмiз- бұл кiнәлiнiң қоғамға қауiптi әрекеттi
жасағанда қолданатын әдiс амалдары.
Мұлiктi алу жасырын не ашық, күш көрсету не күш көрстусiз, алдау не
сенiмге қиянат жасау арқылы болуы мүмкiн. Мұлiктi алу тәсiлi талан –таражға
салуды сипаттайтын объективтi жағдай ретiнде қылмыстың қоғамға қауiптiлiк
дәрежесiне әсер етедi, сондықтан олрды заңшығарушылар заңда атап
көрсеткен.
Ұрлық. Талан –таражға салудың кез келген нысаны секiлдi ұрлықтың да
өзiнiң “бетi”бар, соны анықтау үшiн бiрiншi кезекте заңның мәтiнiне көз
жүгiртейiк. Заңда: “Ұрлық, яғни бөтеннiң мүлкiн жасырын талан –таражға
салу” деп анықталған. Бұл жерде тайға таңба басқандай көрiнiп тұрғаны
ұрлықтың белгiсi- ол жасырын талан –таражға салу.
‡зiнiң объективтi белгiлерi бойынша ұрлық басқа адамның иелiгiнен
мүлiктi кiмге болмасын бiлдiрмей, жасырын алу болып табылады. Ұры
бөтеннiң мүлкiн алғанда мүлiк иесiмен не басқалармен бетпе бет кездескiсi
келмейдi, осылайша ол мүлiктi кедергiсiз иеленуге мүмкiндiк алады.
‡мiрде ұрлық әртүрлi жолдармен жүзеге асады. Осылардың барлығын ұрлық
деп тануға көмектесетiн критерийлерге келейiк.
1
Здравомыслов. Уг.пр. РФ. М., 1997. 156 стр.
21
Заң ғылымында және практикасында бұндай критерийлердiң 2 түрi бар, олар:
объективтi және субъективтi. Объективтi критерий бойынша ұрлық- бұл
барлық кезде жасырын жасалатын, яғни оның жасалғанын ешкiм көрмеген талан
–таражға салудың нысаны.
Жасырын сипат мүлiктi алуды қандай да болмасын көзбен көрушiлердiң ,
яғни мүлiк иесi не басқа адамдардың жоқ кезiнде орын алады.
Жасырын сипат сондай ақ келесiдей кезде де орын алады.
Мүлiктi алу жәбiрленушiнi не басқа адамдар бар болғанымен, оларға бiлдiрмей
алу. Мысалы, жәбiрленушi басқа жаққа бұрылғанда , алаңдағанда оның
иелiгiндегi мүлiктi алу. Бұл кезде жәбiрленушi не басқа адамдар мүлiк талан
–таражға салынып жатқанын бiлмеуi керек. Сондай ақ жәбiрленушi ұйқада не
мас болса, жасының кiшiлiгiне не психикалық жағдайына байланысты әрекеттiң
қылмыс екенiн түсiнбеген жағдайда да талан –таражға салу жасырын.
“Жәбiрленушi ”- ол талан –таражға салынған мүлiктi өз иелiгiнде ұстап
отырған адам. Ол меншiктенушiде , заңды иеленушi де кез келген адам да
болуы мүмкiн.
“Басқа адамдар”- олар кiнәлiнiң ойы бойынша талан –таражға салуға қалай
да кедергi келтiруi мүмкiн қылмысты көзбен көрушiлер : қарсылық көрсету,
жәбiрленушiге айтып қою, билiк өкiлдерiне жеткiзу, дабыл қағу және т.б.
қысқаша айтқанда ұрлыққа кедергi болатын адамдары.
Бiрақ талан –таражға салу жасырын болады деп тек объективтiк критерийге
сүйенуге болмайды. Шешушi р.өл субъективтiк критерийдiң үлесiнде.
Субъективтiккритерий бойынша ұрлық – кiнәлiнiң өзiнiң ойлауы бойынша
бөтеннiң мүлкiн жасырын алуы. Бұл дегенiмiз ұрының жасырын алу ниетi,
алуды ешкiм бiлмейдi деген iшкi сенiмi. Жасырындылықтың ерекшелiгi де
осында: кiнәлi бөтеннiң мүлкiн ешқандай қарсылықсыз алып, ешкiмге
бiлдiрмей кетiп қалу.
Талан –таражға салушының iшкi сенiмi бойынша алу жасырын болады деп
есептегенiмен жәбiрленушiге не басқаларға белгiлi
___________________________________ ______________________
1
Бабаев М.М., Кригер Г.А. На страже соц. Собств. М., 1981., 25 стр.
2
Бабаев М.М., Кригер Г.А. На страже соц. Собств. М.,1981. 25стр.
22
болса, бiрақ белгiлi болғанын кiнәлiнiң өзi бiлмей, әлi жасырын алып
жатырмын деп ойласа, онда бұл әрекет ұрлық болып қала бередi. Яғни кiнәлi
менiң әрекетiмдi ешкiм бiлмейдi деген сенiммен қылмысын жалғастыра бередi.
Мысалы, ұры ұйқыда жатқан адамның мүлкiн ұрлап жатқанда, жәбiрленушi оянып
кетiп, бiрақ өлтiрiп тастайды деп қорқып, ұйықтаған болып жата берсе, ұры
да ол әлi ұйықтап жатыр деген сенiм қалыптасады. Ал егер жәбiрленушi
қорықпай тұрса, оны ұры бiлiп қалып кетсе, онда бұл ұрлық не оған оқталу,
ал егер жәбiрленушiнiң оянғанын бiле тұра кiнәлi әрекетiн жалғастырса, онда
ұрлық тонауға ұласады деген сөз.
Кейбiр авторлардың ойынша бас киiмдi адамның басынан жұлып алу тонау
емес, ұрлық деп саралау керек дейдi. Жәбiрленушiнiң басынан шалт жұлып
алғанда ол не болғанын бiлмей қалады деп негiздейдi.
Бiрақ бұл тонау болып саралануы керек. ‡йткенi, жәбiрленушi сол мезетте
не болғанын бiлмей қалсын, бiрақ кiнәлiнiң iшкi сенiмi бойынша бiреудiң
басынан жұлып алғанда, ол сиқыршы болмаса, әрекеттiң жәбiрленушiге не басқа
адамдарға белгiлi болатынын бiлуi керек. Егер бас киiм түсiп қалып, оны
бiлдiрмей тығып қалса, онда бұл ұрлық, ал егер басынан жұлып алу бұл тонау.
Осы жерде субъективтiк критерий түсiнiктi болуы үшiн “басқа адамдарға”
тағыда тоқтала кетейiк. Жоғарыда басқа адамдар- бұл кiнәлiнiң ойынша
қылмысқа кедергi адамдар дегенбiз. Кiнәлiнiң ойынша.. Яғни басқа адамдар
қатарынан бiрге қылмыс жасаушыларды, сондай ақ кiнәлi мен туыстық, достық
қатынастардағы адамдарды алып тастау керек. Аталған қатынастарға байланысты
кiнәлi “олар маған едергi жасамайды”деп ойлайды.
Қылмыстық құқық теориясында және практикасында ұрлықты анықтау кезiнде
субъективтiк критерий басшылыққа алынуы керек деп орынды
айтылған. Басқаша айтқанда кiнәлiнiң әрекетiн бағалағанда оның
осы қылмысқа деген субъективтiк көзқарасы шешушi рөлге ие болуы
тиiс. Бұны әдiлеттi деп айтуға болады.Кiнәлiнiң мүлiктi ешкiмге
бiлдiрмей алуға ұмтылуы оның қоғаммен қайшылыққа түсудi
тiлемейтiнiн, бөтеннiң мүлкiн иелену үшiн жәбiрленушiнi
күштегiсi
___________________________________ ________________________________
1
Владимиров В.А. Квалиф. Похищ.личн.имущ. М., 1974. 45 стр.
23
келмейтiнiн көрсетiп тұр. Бұл ұрлықтың тонау не қарақшылықпен
салыстырғанда қауiпсiздеу екендiгiн көрсетедi.
Иелену не ысырап. Қылмыстық Кодекстiң 176 бабы талан –таражға салудың
екi түрiн бiрiктiрген. Олар иелену мен ысырап. Бұлардың бөтеннiң мүлкiн
алуға байланысты әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi бар деп есептелiнедi.
Сонымен қатар талан –таражға салудың бұл екi нысанын бiр жағдай
жақындастырып, бiр бапқа бiрiктiруге мүмкiндiк бередi – ол иелену не ысырап
кезiнде талан-таражға салынған мүлiк кiнәлiге сенiп тапсырылуы керек.
Кiнәлi сенген адамның мүлкiн сенiп тапсырылғанын пайдалана отырып, өзiнiң
не басқаның пайдасына айналдырады. Осы белгi иелену мен ысыраптың негiзгi
белгiсi, бұл қылмыстарда алу тек сенiп тапсырылған мүлiкке қатысы жүзеге
асады. Иелену мен ысырап осы белгi бойынша ғана ұрлық, алаяқтық сияқты
қылмыстардан ажыратылады. Соңғы қылмыстарда кiнәлiнiң мүлiкке қатысты
ешқандай құығы болмайды. Талан –таражға салуды иелену не ысырап деп
анықтау үшiн мынаны анықтау керек: кiнәлi қылмыс жасаған кезде талан
–таражға салынған мүлiкке қатысты өзiнiң ерекше құқықтық жағдайын
пайдаланғанын. Егер кiнәлi өзiне сенiп тапсырылған мүлiктi талан –таражға
салғанда осы мүлiкке қатысты өзiнiң құқықтық жағдайын пайдаланбаса, онда
әрекет иелену не ысырап болып сараланбайды. Мысалы, қойма меңгерушiсi
жұмыс аяқталғаннан кейiн, қарауылға өткiзгеннен кейiн, түнде сол қоймаға
ұрлыққа түссе, онда бұл әрекет ұрлық, өйткенi , кiнәлi бұл қылмысты кез
келген адам жасай алатын жолмен жасап тұр. Ал егер меңгерушi қарауылға
келiп, мен осындай затты алуым керек деп, алып кетсе не жұмыс уақытында
алса, онда бұл иелену не ысырап ету болып табылады. Кiнәлi өзiнiң құқықтық
жағдайын қылмыс жасау үшiн пайдаланып тұр.
Кiнәлiде бөтеннiң мүлкiне қатысты белгiлi бiр құқықтық жағдайдың болуы
бөтеннiң мүлкiн иеленуге не ысырапқа және қылмыс iздерiн жасыруға көп
жеңiлдiк бередi. Бұл иелену мен ысыраптың қауiптiгiн жоғарылатады, сондай
ақ кiнәлiнiң қоғамға қауiптiгiн көрсетедi, өз мүлкiне қатысты белгiлi бiр
шекте құқық берiп , сенiм артқан жәбiрленушiнiң сенiмiн кiнәлi жоққа
шығарады, терiс пайдаланады.
24
Иелену бұл кiнәлiнiң өзiнiң не басқаның пайдасына айналдыру мақсатында
өзiне сенiп тапсырылған мүлiктi ұстап қалуы. Бұл жерде ұстап қалу деген
сөз дұрыс емес, жағдайды дәл көрсетпейдi. “Ұстап қалу” деген бiр заттың сол
қалпында , сол жағдайда қалуы. Иеленгенде бөтеннiң мүлкi сенiп
тапсырылған сол қалпында қалмайды ғой, ол мүлiк талан –таражға салушының
пайдасына өтедi. Сондықтан Алауовтың анықтауы дұрысырақ: Иелену – бұл өзiне
сенiп тапсырылған бөтеннiң мүлкiн өзiнiң не басқаның пайдасына кiнәлiнiң
заңсыз алуы.
Ысырап – дегенiмiз сенiп тапсырылған мүлiктi болашақта үшiншi тараптарға
иелiктен шығару сату, сыйлау, беру үшiн не өзiнiң қажеттiлiгi үшiн
тұтыну, жұмсау мақсатында кiнәлiнiң өзiнiң пайдасына айналдыруы.
Айналдыру алаусыз болуы мүмкiн емес, яғни бөтеннiң мүлкiн өз пайдасына
айналдыру үшiн оны бiрiншi бiреудiң иелiгiнен алу керек. Кiнәлi ол мүлiктi
даладан тауып алған жоқ қой, бiрден айналдыра салатындай.
Олай болса, ысыраптың иеленуден айырмашылығы неде?
Көптеген әдебиеттерде ол айырмашылықты былай көрсетедi: иеленуде кiнәлi
бөтеннiң мүлкiн алып, өзiнiң пайдасына бiрден айналдырса, ысырап та
бөтеннiң мүлкiн алғаннан кейiн болашақта ол мүлiктi кiнәлi басқаға бередi,
сатады, сыйлайды және т.б. Әйтеуiр өздiгiнше билiк етедi.
Бiрақ ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 96. 07. 25 № 9 қаулысының 3 тармағында
: “Кiнәлiнiң талан –таражға салынған мүлiктi өздiгiнше жұмсауы беруi,
сатуы, сыйлауы басқа қылмыс құрамын құрамайды және қосымша саралаудың
қажетi жоқ”делiнген.
Яғни кiнәлi бөтеннiң мүлкiн алғаннан кейiн де не iстеседе, Робингуд
сияқты байдан алып кедейге бөлiп берсiн не өртеп жiберсiн бұл қосымша
саралауды қажет етпейдi.Бөтеннiң мүлкiн алып, өздiгiнше билiк ету мүмкiндiк
алғаннан бастап қылмыс
___________________________________ _____________________
1
Бабаев М.М., Кригер Г.А. насатаже соц.соб. М., 1981 52 стр: Крич.170
стр.
2
Алуов Е.О. Борьба с хищ. Собств. Путем подл. Докум. Алматы, 1995. 34 стр.
3 Алуов Е.О. Борьба с хищ. Собств. Путем подл. Докум. Алматы, 1995. 38стр.,
Кригер Г.А. Кв.хищ.соц.имущ.М., 1974 174 стр.
4
Алауов Е.О. Боьба с хищ.собств.путем подл. Докум. Алматы, 1995. 41 стр.,
Комментарий к УК РК под ред.Рогов И.И. Баймурзин Г.И.Алматы, 2000. Ж.227
стр, Бабаев М.М. , Кригер Г.А. На стараже соц.собств. М., 1981.54 стр.
25
аяқталады. Талан –таражға салынған затты өздiгiнше билiк етуi қылмыс
сыртында.
Сондықтан ысырапты алып тастау керек. Ысырап иеленумен салыстырғанда
иеленудiң келесi сатысы секiлдi. Бiрақ бұл “келесi сатының”қылмысты
саралауда маңызы жоқ деп жоғарыда айтқанбыз.
Иелену – бөтеннiң мүлкiн талан –таражға салудың “маска”киген нысаны.
Әдетте кiнәлiлер өздерiнiң құқықтық жағдайын пайдалана отырып, өз
әрекеттерiне сырттай заңды сипат беретiн маска кигiзедi.
Иелену кезiнде кiнәлiлер құжаттарды қолдан жасауға көп барады. Құжатты
қолдан жасау бөтеннiң мүлкiн алуды оңайлату не иеленудi жасыру үшiн
жүргiзiледi. Бұндай жағдай да кiнәлiнiң әрекеттерi қылмыс жиынтығы
құжаттарды қолдан жасау+ иелену бойынша саралануы керек.
Иеленудiң амалдары мен әдiстерi әртүрлi және көп жағдайда ұйым,
кәсiпорын, мекемемен кiнәлiнiң қарым қатынасына байланысты. Иеленушiлер
көбiнесе ұйымдардағы тиiстi бақылау мен тексерудiң жоқтығын не есепке
алудың нашар болуын пайдаланады.
Соңында жинақтай келе иеленудi саралау үшiн кiнәлiнiң талан –таражға
салынған мүлiкке қатысты құықтық жағдайды кiнәлi қылмыс жасауға пайдалануы
керек. Осы екi шарт мiндеттi түрде болуы тиiс.
Алаяқтық. Алаяқтықтың заңда : “алдау не сенiмге қиянат жасау арқылы
бөтеннiң мүлкiн талан –таражға салу не бөтеннiң мүлкiне құқықты алу” деп
көрсетiлген.
Бұл да иелену сияқты “маска ” киген қылмыс. Сырттай заңды әрекет сияқты
болып көрiнгенiмен, алу заңсыз жүредi. Бiрақ иеленуден айырмашылығы кiнәлi
иеленуде мүлiкке қатысты құқықтық жағдайы болса, алаяқтықта кiнәлiнiң
мүлiкке ешқандай құығы болмайды.
___________________________________ ______________________
1
Алауов Е.О. Борьба с хищ.собств. путем подл. Докум. Алматы, 1995. Стр6,
Кригер Г.А.Кв.хищ. соц. Имущ. М., 1974. 179.
26
Алаяқтықта бөтеннiң мүлкiн алу тәсiлi ерекше. Қылмыстық Кодекстiң 177 бап
диспозициясына үҢiлсек, онда алудың қалаай болатыны , яғни тәсiлдерi
көрсетiлген: алдау не сенiмге қиянат жасау. Кiнәлi мүлiктi иеленушiнi
алдайды не сенiмге қиянат жасайды, соның нәтижесiнде жәбiрленушi шатасып,
ол мүлiктi алуға кiнәлiнiң құқығы бар деп ойлап, мүлiктi кiнәлiге “ерiктi ”
түрде бередi.
Алдау. Алаяқтық кезiнде алдау – бөтен мүлiктi иеленiп отырған адамды
шатастыру мақсатында шындықты қасақана бұрмалау не жасыру.
Алдаудың өнерлiгi мен сендiру дәрежесi қылмыс құрамы үшiн маңызы жоқ,
оған байланысты жаза дараланбаған. Бiрақ, алдау сонша төменгi дәрежеде
болса, яғни жай элементарлы нәрседен алданса, онда жәбiрленушiнiң өзi
салақтығы үшiн заң алдында жауап беруi мүмкiн, егер жәбiрленушi лауазымды
адам болып, ұйым не мемлекеттiң мүлкi талан – таражға салынса.
Алдау кезiнде кiнәлi жалған мәлiметтердi, фактiлердi, жағдайларды
шынымен де бар сияқты хабарлайды. Алдау жай ғана айтылып қоймай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz