АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 3
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ 4
2. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 8
2. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ БАСҚА ҚҰҚЫҚ САЛАЛАРЫМЕН ШЕКАРАСЫ 10
3. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ (ҚАҒИДАТТАРЫ) 13
4. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІ 21
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 25

КІРІСПЕ

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ

1. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПӘНІ .
"Азаматтық құқық " атауы ежелгі уақыттан бері белгілі, оны римдік
заңгерлер Рим азаматтарының құқығы-цивильді (j us civile) құкық деп
атаған.1
Тарихтан белгілі римдіктердін құқығы осы атаумен белгіленді (квириттер
құқығы). Римдік jus civile көне римдегі азаматтардың мемлекеттік, қоғамдык
және жеке өзіндік қаты-настарын реттеді және қазіргі азаматтық құкыққа
карағанда ұғымы әлдеқайда кең болды. Қазіргі кезде азаматтық құқықтын
римдік атауы сақталғанымен оның мазмұны барынша езгерді. Дейтұрғанмен соған
қарамастан "civil" атауы еуропалык құқықтануға еніп қана қоймай, заң
терминологиясына (Zivilrecht, droit civil, civil law) кірді. Сондықтан да
азаматтық қудықты цивилистік деп атайды, ал бұл саладағы мамандарды -
цивилист деп жүр.
Римде құқықты жария және жеке (j us pablicum, j us privatum) деп екі
салаға бәлгенін білеміз. Жария және жеке құқықтар-дың классикалық аражігін
Улыіиан былайша ашып көрсетеді: "жария қүқық дегеніміз рим мемлекетінің
құқықтык мәртебе-сіне қатысты, ал жеке кудьіқ болса жекелеген адамның мүдде-
сінесайкеледі".2
Қазақстан Республикасының қазіргі құқық жүйесі жария жөне жеке құқық
деп бөлінбейді. Біздің ұлттык азаматтық
1 Рим құқығы шамамен мың жыл, біздің эраға дейінгі 450 жылдаи біздіи
эрадан кейін 350 жыл аралығында дамыған. Corpus j uris Civilis Дегестерден,
И11-ституциядан, Кодекс жөне Новеллалардан құралған.
2Қараңыз: Римское частноеправо. Учебник. (Подред. проф. Новицкого И.
Б. и проф. Перетерского И. С.) М.: Юность, 1996,4-бет. Қүқықты жеке жә і іе
жария деп бөлу бірқатар елдерде, айталық, Францияда жөне баскаларынди
кездеседі. Бірақмұндайбөлудіағылшын құқығынан кездестіре алмаймьп. Олир
Құқықты "жалпы құқыққа" және "өділдік қүқығьша", тағы басқа деп
боледі.құқық тек өзіне ғана тән және белгілі бір ерекшеліктері бар
институттардың аясында калыптасты дей аламыз.
Сонымен катар азаматтык құқықтың әртүрлі жүйелерінін, арасында белгілі
бір дәрежеде ұқсастықтар бар. Сондықтан азаматтық құқықтық жүйелерде болып
жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтық құкық іліміне әсерін
тигізіп отыр. Бұл орайда "біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтык, экономика мен
жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді
жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз ..."', ендеше осы
бағытта өр түрлі өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың маңызы
зор.
Азаматтык кұқьіқ Қазақстан Республикасынын кұқық са-лаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
түлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен
тығыз бай-ланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бүрын азаматтык қүкык пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматгық құқықтьвд пөнін анық-таудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені,
азаматтық құкықпен ретгелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан
кырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте қүқықтьщ қандай
салаға жататывдығын анықтау үшін оньщ пәні мен қүқықтық реттеу әдістемесі
қолданылады. Дәл осы пөн мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан
Рес-публикасының басқа кұкық салаларынан аражігін айыра оты-рьш, сонымен
бірге оньщ салалық ерекшеліктерін де айқын-дауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құкығының пәнін тауар-ақша
катынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ак мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар қү-райды (Қазақстан Республикасы Азаматтықкодексінің 1- бабы, 1-
тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға бай-ланысы жоқ мүліктік емес
жеке қатынастар азаматтық зандар-мен реттеледі, өйткені олар басқа заң
қүжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туын-дамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы).[1]
Бұдан әрі азаматтык кодексті кысқаша АК деп аламьгз.
Азаматтық кұқықпен реттелетін коғамдық қатынастар негізінен мүліктік
қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен,
кызмет көрсетумен, ақша-мен, күнды қағаздар мен басқа да мүліктермен)
байланысы бар коғамдыққатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мүндай
қатынастар иелену немесе мүліктін тиістілігіне карай (заттык катынас),
мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, етуі (міндеттемелік қатынас),
меншік иесінің қайтыс болуына бай-ланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік
қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінее, онда олар азаматтық занмен
ретгеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас .дегеніміз мүліктерді
сатып алу, иелену, басқа адамдарға беру мен пайда-лану женіндегі қатынас
болып табылады.
Дейтүрғанмен бүдан азаматтық құқық мүліктік катынастар-дьщ бәрін
бірдей реттей береді деген үғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әртүрлі
сипатта кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік (имущественность) дегеніміз
занды белгі болытт табылмайды, ол тек экономикалық түсінік.1 Сондыктан да
аза-маттық қүқық пәнінің мазмүнын оны біріктіретін әрі мән-ма-ғынасын
ашатьш түсьш бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдык қатынастарды бір-бірінен
ажырататын мүліктік қатынастардьщ мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі
бір экономикалык, қүңдылыққа ие болуымен байланысты материалдык объектілер
жайывда адамдардың арасывдағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында
болатындығы2 нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы,3
қатысушылардың өзара келісім және езара шарт жасауы4.[2]
Мүліктік қүндылық қатынастарға ең алдымен катысушы-лардьщ қүн заңына
сүйенетін мүліктік қатынастарынын тендігіне негізделген тауар-ақша
қатынастары және езге де қатынастар жатады десек, нарықты экономика
жағдайында тауар-акщақатынасы азаматгыққұқықты реттеудін, негізп өзегше
айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандық-тан ол мүліктік
емес қатынастармен біте кайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы азаматгық зандары мүліктік емес қатынастардың
екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа. байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар (АК-тің 1-бабы, 1-тармағы) мен мүліктік қатынастарға байланысы
жок мүліктік емес жеке қатынастарды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) реттейді.
Мүліктік емес жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік қаты-наспен байланысы
бар мүліктік емес жеке қатынастар жатады. Бұл жердегі "байланыстылық" деген
сөз жеке қатынастардың мүлікке бағыныштылығын көрсетпейді, қайта коғамдық
қаты-настардың біртұтас бірлікте болуын айқындайды (мәселен, ав-торлық,
енертабыс жәнет.б. қатынастар).1 Мысалы, бір ұйымның басқа бір заңды
түлғаның тауарлық белгісін заңсыз қол-данса онда ол әлгі түлғаға зиянын
тигізеді. Мүліктік емес қаты-настанкеліп мәселен, шығарманың авторы үшін
мүліктік қатынастың мүліктілігі пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар азамаггық қүқық нормаларымен
реттеледі.
Мүлік қатьшасьша байланысы жоқ мүліктік емес жеке қаты-настардың
екінші түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және басқа
субъектілер арасывда да туындайды. Ол жеке адамдар мен үйымдарға ғана тән
әрі олардан ажырамайтын игілік болып табылады, сондай-ақ оңда мүлік мазмұны
болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.2
Мүліктік емес жекеқатынас Қазақстан Республикасы Кон-ституциясымен
реттеледі. Конституцияның II тарауы адам мен азаматтың ажырамайтын
құкықтарына арналған. Сонымен аза-маттық құқықтың реттеу пәніне мүліктік
қатынастарға байла-нысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың мейлінше кең
ауқымы енеді.3 Қорыта айгқанда, азаматгық құкыкты реттеудің пәні, міне,
осындай. Енді әдістеме женіндегі мәселеге тоқта-лайык

2. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ

Қүқықтың әрбір негізгі саласының өзіне тән қүқықтық рет-теу әдістемесі
болады-. Ал ойың жеке қырлары субъектілердің қүкыктык мәртебесінде
(статусында), құкық қатынастарын қалыптастыру негіздерінде, олардың
мазмүнын айкындау әдістерівде және заң санкцияларында топтастырыла керсе-
тілген.1[3]
Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың азаматтык-құқықтық реттеу
әдістемесі бірқатар өзіндік белгілерге ие:
а) азаматтық қүқықтык қатынастарға қатысушылардын жал-пы қүқыктық
жағдайы олардың тауар - ақша және баска каты-настарына негізделген занды
түрдегі теңдігімен сипатталады (АК-тің 1 және 2-бабы, 1-тармағы). К.Маркс
"Кагшталда" бы-лай деп жазды: "Бүл заттар бір-біріне тауар ретінде қатысуы
үшін тауар иелері бір-біріне адам ретінде, бүл заттарды еркімен билейгін
адам ретінде, қатысуға тиіс: сонымен, бір тауар иесі тек екіншінің еркі
бойынша, демек олардьщ әрқайсысы екеуіне ортақ ерікті акт арқылы, әз
тауарын басқаға бере отырып, өзге тауарды өзі иемденеді. Демек, олар бірін
бірі жекеменшікші деп білуге тиіс".2
Азаматтық-қүқықтық қатынастарға қатысушылардың заң жүзівдегі теңдігіне
келсек, олардың азаматтык, айналымда тең қүқықты, тәуелсіз субъектілер
екендігін көреміз, әрі онын әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-
ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежеде әрекет етеді. Бұл аза-маттық
қүқық субъектілерінің бірде-бірі азаматтык КҰКЫҚ қатьшасывда екінші жаққа
біржақты міндет жүктеуіне болмай-ды деген сөз. Сонымен катар қүқықтық
қатынастағы жақтар-дың араларында дау туындаған жағдайда, екінші жақ үшін
міндетті болып табылатын шешімді кабылдай алмайды;[4]
ә) азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінін, азаматтык, қүқықтарына өз
еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда
және шарт-
гМарксК. Капитал. І-шітом, Алматы: 1963, 103-бет.тың зандарға қайшы
келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті (АК-тің 2-бабы, 2-
тармағы). Демек, азамат-тық-кұқыктық қатынастардың қатысушыларына езінің
калау-ынша және мүддесіне сайкелетін жағдайларды тандауына мол мүмкіндік
жасалады;
б) тараптар азаматтық құқықтық қатынастарда тең дәреже-де қорғану
құқығына ие және қорғанудың белгілі бір мүмкіндігін таңдауға ерікті (теңдік
және түлғалардьщ ез қүкуқтарын толық пайдалану мүмкіндігі). Азаматтық
күқықты қорғау сотпен (төрелік сотпен немесе аралык сотпен) жүзеге асады,
бүл орайда Азаматтықкодекстің 9-бабына сәйкес қорға-нудың азаматтық істерді
жүргізу заңдарыньщ ерекше ереже-лерін сақтай отырып ашык әдістері
қолданылады. Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, бүзылған құкықты
қорғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, қүқық
қорғау туралы талап арызбен сотка шағымдануға кедергі жасамайды. Былайша
айтқанда, сот бүзылған немесе дауға түскен құқықтарды қорғауға тиіс. Егер
қандай да бір құқық әкімаіілік жолмен қорғалса, овда ол занға тікелей
сүйенуі ке-рек. Мұндай жағдайда құкыққа байланысты дау сотқа бірден
жіберілмей, алдымен әкімшіліктің шешімін күтеді. Әкімшілік шешім
қабылдағаннан кейін ғана оны сотқа беруге болады.
Азаматтық кодекстің 9-бабының 1-тармағына мемлекеттік басқару
органының немесе жергілікті өкілді атқарушы орган-ның заңдарға сәйкес
келмейтін күжатын жарамсыз немесе орывдауға жатпайды деп тану туралы
азаматтык, күкықтарды қорғаудың жаңа тәсілі енгізілген. Азаматтық кодекс
қабыл-данғанға дейін көптеген қүқық колданушы органдар заңға сүйеніп
жасаған құжаттардың сол заңға сөйкес келмегенімен іс жүзінде оньщ
қолданылыпкелгеніне әрі мұндай заңсыз қүжат -тарды ешкімнін де теріске
шығармағанына талай мәрте көз жеткізген болатьш, ал осыңдай келеңсіздік көп
киындық келтірді;
в) азаматтық-қүқықтық жауапкершілік езіндік сипатымен, атап айтқанда,
мүліктік және өтем түрінде айқындалады; сон-дай-ақ оған келтірілген залалды
толықтай етеу талабы да жа-тады; заң құжаттарында өзгешекөзделмеген
жағдайда, бұл заң бұзушының кінәсінің қандай екендігіне де байланысты
болады.
Осы айтылғандарға сүйене отырып, мынадай түжырым жа-сауға болады:
азаматгық құқық-құкықтың бір саласы, ол тау-ар-ақша қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға банланысты (немесе байланысы жоқ) мүліктік емес жеке
қатьшастарьш ретгейтін нормалардың жиынтығы болып табылады.

2. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ БАСҚА ҚҰҚЫҚ САЛАЛАРЫМЕН ШЕКАРАСЫ

Бұдан бүрын айтылған құқықтық реттеудің пәні мен әдістемесі азаматтық
күқыктың онымен шектес басқа салалар-дан бөліпқарауға мүмківдік береді.
Бірақта азаматтық қүкықты шектес салалардан оқшаулағанда төмендегідей
жағдайларға кеңіл аудару қажет: жаңа Азаматтық кодекс (1994 ж.) қабыл-
данғанға дейін азаматтық құқық өзіне тән қатынастарды реттеді. Айталық,
Қазақ КСР Азаматгык кодексі (1963 жылы қабылданған) бойынша отбасы, еңбек,
жер қатынастары, сон-дай-ақ колхоздардағы өздерінің Жарғысынан бастау
алатын қатынастар, суды пайдалану жөніндегі қатынастар тиісінше — отбасы,
жер, колхоз және су жөніндегі заңдарымен реттеліп келді. Ендігі жерде
Азаматтық кодекстің 1-бабы 3-тармағына сәйкес азаматтық қүқык осы баптың 1-
тармағында аталған белгілерге сай келетін отбасылық, еңбек қатынастары мен
та-биғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөніндегі
қатынастарға (мәселен, мүліктік қатынастар және тараптардың зандық
теңдігіне негізделген болса), егер де тиісінше отбасылык, еңбек зандарымен,
табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау туралы заңдармен
реттелмеген жағдайларда, сондай-ақ оларды реттеуде ағаттық-тар кеткен
кезде, колданылады.
Азстаттық және еңбек қщықтарының ара жігін ашу белгілі біржағдайда
өзінді7к қиындықтардатуғызады. Бүл орайда Аза-маттық кодекстің кейбір
нормаларының тікелей еңбек қаты-настарын реттей алатындығына мән берген
жөн. Атап айтар болсақ, Азаматтық кодекстің 19-бабының 3-тармағы жеке
кәсіпкер мен азаматтардың арасындағы еңбек шартын, оньщ ішінде келісім-
піартты жасасу мүмкіндігі жөнінде болып кел-ген дауларға нүкте қояды.
Жоғарыда айгып өткеніміздей, еңбек қатынасына азаматтык құкықты қолдану
мүмкіндігі Азамат-тық кодекстің 1-бабының 3-тармағында ап-анық көрсетілген.
Осы түжырымдаманы түсіндіру жөнівде 1995 жылы 22 жел-тоқсанда Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты өзінің Пле-нумында № 10 қаулысын (нормативтік
сипаты бар) қабылда-Ды. Бүл қаулы "Моральдық зиянды өндіртіп алу туралы
занды соттардың қолдануы туралы" деп аталды. Оның 5-тармағында былай
делінген: "Еңбек туралы зандарда рухани немесе дене зардабын шеккендерге
өтемтөлету жөнінде тікелей айтылмау-ына қарап, жәбірленуші зиянның орнын
толтыруға қүқығы жок деуге болмайды. Сот КСРО мен республикаларының
азаматтық заң Негіздерінің 131-бабына сүйене отырып, жұмыскерді заңсыз
жұмыстан шығарғаны не басқа жұмысқа ауыстырғаны үшін, оған еңбекақы
телемей, жұмыста мүгедектікке, кәсіби ауруға ұшыратқаны үшін, сөйтіп,
рухани және дене зардабына жол бергеніне байланысты жұмыс берушіден етем
төлеуді міндеттеуге кұқылы".
Осы орайда еңбек қүқығы пәнінің азаматтық кұкыктан ай-ырмашылығы —
оньщ еңбек үрдісіндегі катынасты реттеуінен көрінеді. Себебі онда ецбек
нәтижесін алып беру жоқ. Жұмыс күші тауар болып табылмайды. Сол себепті де
жекелеген жағ-дайда жалақы жұмыс күшінің қүнын бағалаудың нысаны бола
алмайды, жүмыскердің еңбегіне ақы төлеу оның істеген ісінің саны мен
сапасынақатыстыкеледі. Қүқықтық реттеу әдістемесі түрғысынан қарағанда,
жүмыскер жүмыс берушімен шарт жа-сасып, сол арқылы тең құқықты әріптеске
айналатынын байқау қиын емес, дейтұрғанмен жүмыскер ақыр аяғында еңбек
тәртібіне бағынып, әкімшіліктің талабын, сондай-ак онын, енбек ету
міндетіне жататын басқа да міндеттерді орындайды.
Отбасы қщыгы некеге және отбасына қатысты қатынастар-ды реттейді.
Отбасы қүқығы некеге түру, некені бүзу және оны жарамсыз деп танудың
жағдайы мен тәртібін реттейді, ата-ана-ларының қамқорлығьшсыз қалған
балалардың отбасында калу тәртібі мен түрін, азаматтық хал актілерінің
тіркеу тәртібін, сондай-ақ отбасы мүшелері арасындағы мүліктік емес жеке
катынастарды айқындайды. Қажет кезівде туыстар мен басқа адамдар арасьшдағы
жағдайлар занда көзделген ретте қаралады.
Отбасы қүқьіғына реттеудің ерекше әдістемесі тән, ол ерікті түрде
болады, ал жарлық ету түріндегісі — императивті, яғни бүйрықты сипатка ие.
Осы екі бастаудын, өзі оның ерекшелігін білдіреді.1
Отбасы күкығының дербестігінеқарамастан ол туралы заң-мен реттеуге
келмейтін отбасылык қатынастарға азаматтық заң қолданылады. Ал мүның езі
отбасы қатынастарына қайшы келе қоймайды. Мысалы, Азаматтық кодекстің 223-
бабына сәйкес: ерлі-зайыптылардьщ некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер
бүл мүлік ерлі-зайыптылардың үлесті меншігі болатыны, не олардың
әрқайсысына тиесілі немесе меншік қүкығында тиісті бөліктерде ерлі-
зайыптылардың әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы шартта
көзделмесе, олардың бірлескен меншігі болыптабылады. Азаматтықкодекстін,
223-бабындағы
2-тармаққа сәйкес, егер некеде түрған кезде ерлі-зайыптылар-дын ортақ
мүлкінің есебінен сол мүліктің қүнын едәуір арттыр-ған қаражат жұмсалғаны
(күрделі жөндеу, қайта жаңғырту, қайта жабдықтау және т. б.) анықталса,
ерлі-зайыптылардың әркайсысының мүлкі олардың бірлескен меншігі деп танылуы
мүмкін. Осы мысалдың өзі-ақ азаматтық заңды отбасы каты-настарына
қолданудың айқын бір көрінісі болып табылады.
Азаматтық қүқық табиги ресурстарды пайдалану және ай-наладагы ортаны
қоргау жөніндегі қатынастардан былайша ерекшеленеді: а) табиғи объектілерді
пайдалану меққорғауда мүліктік сипаттың болмауымен, бірақ материалдык
қүндылық болып санала түрса да толық түрде мүлік дәрежесіне ие бола
алмайды. Сонымен, табиғи объектілер арнайы есеп жүиесі (көлем, мөлшері және
т. 6'.) кадастрмен есепке алынады; ә) әзірге табиғат пайдалану жүйесінде
(жерден баскасы) толық дәрежедегі тауарлық қатынастарға түгел қосылған жоқ-
Солай бола түрса да занда табиғатты пайдалану ақылы көрсетілген, бірақ
заңға сәйкес табиғат пайдаланушыларға табиғи ресурстар-ды (жеке меншікке
берілетін жерден басқасына) сатуына және сатып алуына рүқсат етілмейді.1[5]
Экологиялық әдебиеттерде кездесетін осындай пікірлерге қарамастан
азаматтық қүқық (бірінші кезекте Азаматтық ко-декс) жерді меншіктену және
жер учаскелерін пайдалану каты-настарын мейлінше кең түрде реттейтінін айта
кеткен жөн2. Бұл орайда тұлғалардың қүқықтарын да (мысалы, ипотеканы, жер
учаскесіне сервитутты, мүрагерлікке берілуді және т. б.) қор-ғайды. Осыдан-
ақ табиғи рёсурстарды пайдалану және айна-ладағы ортаны қорғау заңымен
реттеуге келмейтін қатынас-тарға азаматтық заңды пайдалану кажетгігі дау
туғызбайтын-дығын кереміз.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 4-тармағына сәйкес, заң құжаттарында
көзделген реттерді қоспағанда, бір тараптың екіншісіне әкімшілік немесе
өзге де билік жағынан бағынуы-на негізделген мүліктік қатынастарға, оның
ішінде салық жөніндегі және басқа бюджеттік қатынастарға азаматтық заң-Дар
қолданылмайды.
Жоғарыда аталған катынастардың азаматтық құқықпен ара-Дағы жігін ашу
онша қиындық туғызбайды, жекелеген жағдайда олар бір-бірімен пәні бойынша,
ал өзге ретте құқыктық реттеу әдістемесі бойынша бөлектенеді, ал кейбір
жағдайларда олар-дьщ жиынтығын талап етеді. Сөйтіп, бір жағы екіншісіне қан-
дай да бір бағынышты болғанда мүліктік қатынас азаматтык заңмен
реттелмейді. Осыған орай әкімшілік (онын ішінде са-лыққа қатысты) не басқа
катынастар азаматтык зандар қарау-ынан шығып калады.

3. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ (ҚАҒИДАТТАРЫ)

1. "Принцип" (қағидат) термині латынның сезі - бастау, негіз дегенді
білдіреді. Азаматгық принцңптері (қағвдаттары) — ол нормативтік сипаты бар,
қоғамдыққатынастарды азаматтык-құқықтык реттеу бастамасын басшылыққа алатын
негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық заңының мейлінше маңыз-ды
тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну мен оны қолдану азаматтық
құқықтың тек жалпы принциптері (қағидат-тары) арқылы мүмкін болады.
Принциптер (қағидаттар) Азаматтық қүқық жүйесінде әрқа-шанда бастапқы
норма болып саналады. Совдықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде
көрініп, жалпы сипат алады, демек пршщиптер өзгелерден басым түседі.
Принциптер аза-маттық-құқықтық нормалардың барлықжүйесін қамтып, бас-
шылыққа алынады. Азаматтық кодекстің 2-бабындағы азамат-тық заңдардьщ жалпы
негіздері мен мәнісі беки түсуіне байла-нысты, енді принциптер нормативтік
мәнге ие болды және оны қолдану міндеттілікке айналды. Бүрын-сонды
азаматгық прин-циптер заң нормаларында арнайы термин немесе тиянакты
тұжырымдама ретінде бекітілмеген еді, тек "азаматтық зандар-дың жалпы
негіздері мен мәнісіне байланысты" деген жалпы-лама түжырымдамамен
шектелетін (Қазак КСР АК-тін, 4-бабы).
. Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық принциптерінің ролі мен маңызы
туралы былай деп түжырымдайды: "Бірінші-ден, ол тікелей әрекет ететін
нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы
зан. құжатта-рын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық ұқсасты-ғын
қолдану қажет болған жағдайда заң принциптері басшы-лыққа алынады.
Төртіншіден, мұндай принциптер құқыктык нормалардың бастапқы мазмұнының
немесе шарт талаптары-ның тиісті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге
асы-рылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтык кодекстін 6,392-
баптарын қараңыз). Бесіншіден, заң принциптеріне сүйе-не отырып, заң
нормалары арасындағы қарама-қайшылыкты
ЖОЮДЫҢ жолдарын табуға болады, мұның өзі егер бұл аталған жағдай
кездескенде ғана қодданылады.' Осы мөселелерге орай оған екі жағдайды қосып
айтуға болар еді: біріншіден, прин-циптер тек заң актілері жүйесінін
сипатын көрсетіп қоймайды, сонымен қатар ол заңгерлердің құқықтағы
құқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық құқық принциптері өзінің реттеу
жүйесі арқылы біркатар мемлекеттік қүқыктық инсти-туттар мен нормаларды,
яғни бірінші кезекте азаматтардың конституциялық құқығын азаматтық қүқықтар
арқылы өзіне тән тәсілдермен қорғауды нақтылай түседі.
Азаматтык, қүқықтың мынандай принциптері бар:
1) азаматтық-құқықтык, қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) меншікке және басқа заттыққүқықка қол сұқпаушылық;
3) шарт еркіндігі;
4) жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5) азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6) нүқсан келтірілген қүқықтардың калпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7) азаматтық құқықты сот арқылы қорғау.
Міне, осы принциптердің бәріде Азаматтықкодекстің "Аза-маттық
завдардьщ негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын-да бекітілген. Яғни сол
арқылы мемлекет пен қоғамның аза-матгық зандарының алдына қойған мақсаты
мен міндетін орын-даудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген принциптерді талдасақ
дейміз.
Азаматтық қуқықтық қатынастарга қатысушылардың теңдігі.
Азаматтыққүқықтың басты кағидаттарының бірі олар-дың қатысушыларының
тендігіне байланысты келеді. Азамат-тық қатынастарға қатысушылардың тендік
принципі қоғамдық Қатынастарды азаматгык-құқыктық реттеу әдістемесінің
өзімен айқындалады. Яғни бұдан азаматтық-құқықтық қатынастарда тараптардың
жағдайы тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық
қатьшасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал төуелділігі
оның мінез-Құлқына, екіншісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек.
Азаматтық заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес Қатынастар
жүйесінде субъектілер тендігі төмендегідей жәйт-ТеРДі білдіреді:
1 Қараңыз: Басин Ю. Г. Принципы гражданского ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.