Басқару нысаны ретінде

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Мемлекет нысанының түсінігі, оның құрылымы 5
2. Басқару нысаны: монархия, республика. Олардың түрлері, даму тенденциясы
6
3. Мемлекеттік құрылым: унитарлық, федерация, конфедерация 8
4. Саяси режим 13
ҚОРЫТЫНДЫ 25
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 26

КІРІСПЕ

Мемлекет нысаны атты курстық жұмысымыздың тақырыбы өте қызықты да
күрделі болып табылады. Бұл тақырыпты пайымдай отырып қазіргі кезеңде
дербестігін алған біздің мемлекетіміздің қандай екенін, оның қалыптасуын
ұғынуға болады. Мемлекетіміздің республика екендігі атынан айқын болса,
унитарлық екендігін біз Конститутциямыздан айқын көре аламыз. Енді міне бұл
терминдердің астарында не жатқанын зерделеп, оның маңызы мен мәндерін
түсінуге күш саламыз. Осы жұмысты атқара отырып біз өз мемлекетімізді, оның
атқару органдарының алатын орнын білетін боламыз. Сондықтан біз
зерттеуіміздің арасында мемлекеттердің ерте заманғы нысандарын да сөз
арасында келтіреміз.
Соңғы жылдары біздің заңгер-ғалымдарымыз Мемлекет және құқық теориясы
пәніне бірнеше оқулықтар жариялап үлгерді. Міне бұл еңбектермен қатар мен
орыс тілді оқулықтарды да пайдаландым.

1 Мемлекет нысанының түсінігі, оның құрылымы

Конституциялық құқықта мемлекет нысанын жіктеудің өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол мемлекеттік биліктің бөлінуі және тұтастығы осы
тұрғыдан қарағанда мемлекет нысанын поликратиялық (көп билікті)
монократиялық (жеке адам билігі) деп ажыратады.
Поликратиялық мемлекет нысаны – биліктің мемлекеттің әртүрлі
органдарының арасында бөлінуі (парламент – заң шығарушы, мемлекет басшысы
және үкімет-атқарушы, соттар – сот билігі) өзін-өзі тежеу мен тепе-теңдік
принциптерімен, аумақтың өзін-өзі басқару арқылы жүргізіледі.
Монократиялық мемлекет нысаны - белгілі бір органның немесе лауазымды
тұлғаның жеке билігімен сипатталады.
Мемлекет нысаны мынадай сұрақтарға жауап береді. Мемлекеттік билік
қандай принциптерге және қандай территориялық ерекшелікке байланысты
құрылған, мемлекеттің жоғары органдары қалай құрылады, олар өзара және
халықпен қандай байланыста жұмыс істейді, олар қандай әдістермен жүзеге
асырылады.
Мемлекет нысаны дегеніміз – басқару нысанына және саяси (мемлекеттік)
режиміне сәйкес мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы, мемлекет формасы сол
мемлекеттің қалыптасуы мен дамуының нақты тарихи жағдайына байланысты
болады, оған мемлекеттік тарихи типі мен мәні әсерін тигізеді. Мысалы
феодалдық типтегі мемлекетке басқарудың монархиялық формасы сәйкес келді,
ал буржуазиялыққа республикалық. Мемлекет формасы көп жағдайда елдегі саяси
күштерге байланысты дамиды. Мысалы: буржуазиялық революциялар (Англиядағы)
буржуазия мен феодалдық келісімге келуіне әкелді, соның нәтижесінде
конституциялық монархия пайда болды. Мемлекет формасына мемлекеттің ұлттық
құрамы, тарихи дәстүрлер, мемлекеттің территориялық көлемі, басқа да
факторларға әсер етуі мүмкін.
Мемлекет формасы мына мәселелерге жауап береді: мемлекеттік билік
қандай принципке сүйеніп, қандай территориялық негізге құралған,
мемлекеттің ең жоғарғы билік органдарының құрылысы, олардың арасындағы және
халықпен өзара байланыстылығы.[1]
Мемлекет формасы ретінде мемлекеттік басқару формасына, мемлекеттік
құрылысына және саяси режимге байланысты мемлекеттік билік ұйымдарының
құрылуы түсіндіріледі.
Мемлекет формасы нақты тарихи қалыптасуы мен даму жағдайларына
байланысты.
Мемлекет формасы мемлекеттік ұлттық құрамы, тарихи дәстүрлері, елдік
теориялық көлемі және тағы басқа факторлар әсер ете алады. Мемлекет басқару
формасы мен саяси өкіметтің негізгі институттарының құрылысына қарай да әр
түрлі болады.
Мемлекеттің белгілері оның алғышарттарындағы көріністерден тарихи
процестер барысында мемлекеттің нысанына айналады.
Мемлекеттік нысаны (формасы) дегеніміз адамдар арасындағы, адамдар мен
мемлекет арасындағы, мемлекет пен адамдар арасындағы оларды басқару
процесінде (саяси режим) өзара саяси қарым-қатынасына айқындайтын (басқару
нысаны) және мемлекеттік әкімшілік аумақтық бөлінуін аймақтық құрылым
ұйымдастыра алатын мемлекеттік құрылымы болып табылады.

2. Басқару нысаны: монархия, республика. Олардың түрлері, даму тенденциясы

Басқару нысаны - жоғары мемлекеттік билікті ұйымдастырумен оны құру
тәртібі. Басқару нысанының сипаты түптеп келгенде қоғамның түріне
байланысты болады. Айырбастың экономикалық арқауларына қатысы жоқ және
орталықтандырылған мемлекеттік биліктің күшімен бірігуге мәжбүр қоғамда
басқарудың табиғи тұрпаты монархия болып табылады. Басқару нысаны жерге
феодалдық меншік жүйесінің иерархиясымен және монархтық меншікпен тұтасып
жатпаса ол деспоттық түрге ие болады. Ептің саяси жағынан тең субъектілер
меншік иелері арасындағы алмасуға негізделген қоғам үшін басқарудың
республикалық нысаны тән.
Басқару нысаны, сондай-ақ, әлеуметтік-саяси күштерге және өзара
күрестің нәтижелеріне, жекелеген елдердің тарихи ерекшеліктеріне, елге
саяси процестердің ықпалына да байланысты қалыптастырады. Айталық, Ресейде
басқарудың демократиялық тұрпатын қалыптастырудағы қиындықтар оның қоғамдық
құрылысындағы өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болып отыр. Әлеуметтік
факторларға негізделген саяси режим мемлекеттегі нақты қалыптасқан тарихи
жағдайларға сәйкес басқару нысанына ықпал етеді. Бұл ретте әлемдік және
жеке халықтардың тәжірибелері де пайдалануы мүмкін.
Басқарудың тарихи нақты қалыптасқан нысандарына байланысты мемлекет
теориясы басқаруды бірнеше түрге бөледі. Оның ішінде ең көп тарағаны
мемлекеттің нысанын билеушілердің санына қарай бөлу. Егер билік, бір
адамның қолында болса - монархия көп адамда болса - демократия, халықта
болса - демократия немесе республика.
Мемлекеттің тура аттарын жіктеуді Геродот та айтып кеткен екен.
Мемлекеттің түрлеріне байланысты басқа да пікірлер көп. Дегенмен,
Геродоттың басқару нысаны бөлу жөніндегі пайымдаулары бізге дейін жетті.
Геродот айтқан аристократтық нысаны мемлекеттің дамуы барысында
ығыстырылып, қазір монархия мен республиканың айырмашылығы туралы
тұжырымдар қалыптасты.
Басқару нысаны ретінде монархияның кейбір ерекшеліктері мынадай:
1) Бір адамның – монархтық (фараон, король, патша, император, ұлы
князь, шах, әмір т.б.) өмір бойы жоғары билікке ие болуы;
2) Жоғары бөліктің сабақтастығы мұрагерлерге берілу арқылы, шешіліп
отырады;
3) Монарх мемлекеттік өкілдікті өз құқық бойынша алады;
4) Монархтық мемлекет басшы ретінде заңды жауапкершілігінің болмауы.
Дегенмен, бұл белгілердің нақты жүзеге асырылмаған мысалдары да көп.
Византияда билік құрған 109 императордың 74-і өлтіріліп, олардың орнына
мұрагерлері отырмаған. Рим легионерлері императорларды тағайындап және алып
тастап отырған. Тарихи даму барысында монархиялық билікке де елеулі
өзгерістер жасалды. Бірқатар елдерде король билігіне конституция мен
парламент арқылы шектеулер қойылады.
Монархияның екі түрі бар: шексіз (абсолюттік) монархияда монарх
мемлекеттегі жалғыз жоғары басқарушы орган болып табылады. Бұндай жағдайда
монарх заң шығару функциясын жүзеге асырады, атқарушы органдардың қызметіне
басшылық жасайды, сот билігіне бақылау жасайды. Басқару нысаны ретінде
Республиканың мынадай ерекшелік белгілері болады:
1) мемлекеттік органдардың белгілі бір мезгілге сайлануы;
2) мемлекеттік басшының белгілі бір мезгілге сайлануы;
3) мемлекеттік биліктің өз құқықтары бойынша емес, тәуелсіз халықтың
тапсыруы бойынша жүзеге асырылуы;
4) мемлекет басшысының заңды жауапкершілігі болуы;
Тарихи кезеңдерде республиканың бірнеше түрлері болған. Айталық,
буржуазиялық республика азаматтық қоғамды саяси ұйымдастыруға
қабілетті. Азаматтардың теңдігі олардың саяси жағынан біреуіне мүмкіндік
береді.[2]
Қазіргі кездегі республикалық басқару үшке бөлінеді: парламенттік,
президенттік, аралас. Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы: жоғары билік
органдарының парламент немесе президенттің қайсысы үкіметті құрайды және
оның жұмысына бағыт береді және қайсысының алдында үкімет жауапты,
парламенттің бе, әлде президенттің бе, осыған байланысты. Парламенттік
республикада, парламент тек қана заң шығарушы өкілетікке ие болып қоймайды,
сонымен қатар үкіметті отставкаға жіберу құқығына ие болады, оған
сенімсіздік білдіре алады. Үкімет парламент алдында өз қызметі үшін
жауапты. Бұндай жағдайда Президент тек қана мемлекет басшысы болып
есептеледі, үкімет басшысы бола алмайды. Президенттік республикада
президент үкіметті құрайды, бақылау жасайды, үкімет президент алдында өз
қызметі үшін жауапты. Аралас президенттік - парламенттік республикада
парламент те, президент те үкіметке қатар бақылау жасайды, үкіметке қатысты
екеуі де жауапты болады.

3. Мемлекеттік құрылым: унитарлық, федерация, конфедерация

Осы заманғы теория бойынша мемлекеттік құрылым унитарлық және
федеративтік болып бөлінеді.
Унитарлық мемлекеттің ішкі аумақтың құрылымында басқа мемлекеттер
болмайды. Осы мағынады унитарлық мемлекет біртұтас мемлекет болып табылады.
Унитарлық мемлекет тек әкімшілік - аумақтық бөлшектерге бөлінеді де,
мемлекеттік ішкі әкімшілік - аумақтық құрылымын құрады. Әкімшілік-аумақтық
құрылымдарға ерекше құқықтық мәртебе берілмейді. Мұндай мемлекеттерде бір
ғана конституция, бір заң шығаратын жоғарғы орган, бір жоғарғы басқару
органы, біртұтас азаматтық болады.
Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болып табылады.
Мемлекет құрылымының екінші бір түрі - федерация. Федерация құрамында
екі немесе одан да көп мемлекеттер болады. Федеративтік мемлекет күрделі
мемлекет. Онда федералдық конституция, заң шығару, басқару органы бар.
Дегенмен федерациялық мемлекеттің билігі оған кірген мемлекеттерден
өріс алады. Бұл әр түрлі формада көрінуі мүмкін. Кейде мемлекеттер
федерациясына кіретін үкімет одақ мемлекеттің ең жоғарғы билігін құруы
мүмкін, мысалы президент. Бірақ бұл екінші жағдайда да мемлекеттерге одақ
мемлекетінің билігін жүзеге асыруға қатысуға құқық берілген. Мысалы, барлық
республикалық одақ мемлекеттерінде палаталарының бірі федерация мүшесінің
өкілдігі ретінде қызмет етеді және де бұлардың кейбіреулерінде федерация
субъектілерінің теңдігі әрі мемлекет - мүшесіне, көбіне федерацияға енетін,
конституцияны өзгерткенде шешуші дауысы бар бөлек мемлекеттерге
депутаттарының санының теңдігін ұсынғанда көрінеді.
Бұл федеративтік құрылыстың үлкен және эмперикалық түрлілігіне куә
болады. Бұлардың жартысы тарихи өзгеріп бірқатар федерациялардың унитарлық
мемлекетке айналу тенденциясында көрініс табады.
Сондай-ақ, тәуелсіз мемлекеттердің бірігуі конфедерация деп аталады.
Конфедерация - тәуелсіз мемлекеттердің одағы. Бұндай одақ бір немесе
бірнеше саяси, экономикалық, әскери т.б. мақсаттарды көздеп құрылады.
Конфедерация белгілері бар құрылым мемлекет конфедерациялық одаққа кіре
отырып, өзінің тәуелсіздігін толық сақтайды.
Мемлекет конфедерациялық одаққа өзінің тәуелсіздігін толығымен сақтап,
ішкі және сыртқы істердің барлығында дербес субъект бола береді. Әдетте
конфедерацияның бір әскери заң шығарушы органдары, бір азаматтығы, бір
салық, бюджет, ақша бірлігінің жүйесі болмайды. Конфедерацияның маңызы
бойынша шапқыншылық немесе қорғаныс одағы болатын шатастырмау керек. Оларға
қарағанда конфедерация тиісті тұрақты болады және оның мемлекеттік заңды
сипаттамасымен және өз биліктерімен тек қана сыртқы істерде ғана жүзеге
асырылмайтын, басқарудың конфедералдық органдары бар.[3]
Конфедерация мысалы 1776-1764 жылдардағы АҚШ, 1815-1867 жылға дейінгі
Германия, 1815 жылғы Швейцария, 1918 жылға дейінгі Австро-Венгрия болады.
Бірқатар мемлекет ісі жөніндегі мамандар федерация құрамына кіретін
мемлекеттердің толық тәуелсіздігі болмайды деп санайды. Оларға федерация
мемлекеттік билікті жүзеге асыруда азды-көпті қатынастарының суверенитетіне
кейбір эквиваленттерін ұсынады. Георг Элипеканың пікірі бойынша одақ
мемлекеттің заң тәртібі оның өз заңы болатын конституцияға негізделеді және
одақ мемлекетінің заңымен ғана өзгертіле алады. Одақ мемлекетінің шегінде
бөлек мемлекеттер өзінің мемлекеттік сипаттамасын жояды. Бұл шектерде
олардың қызметі мүлдем тоқтайды немесе одақ мемлекеттік өз басқармасымен
ауыстырады, әлде коммуналды одақ тәрізді өзін-өзі басқаратын корпорация
сипаттамасын алады, себебі басқаруды заңға сәйкес және одақ мемлекетінің
бақылауында өз органдары арқылы жүзеге асырады. Бұл пікірдің пайдасына
федерация территориясы және бөлек мемлекеттердің тұрғындары көбіне ажырамас
бірлікте болуы куәлік етеді. Бөлек мемлекеттер территориясы болады, ал
бөлек елдердің халқы – оның бір халқы.
Мемлекеттерді өркениет тәсілімен түрлерге бөлуде олардың мемлекеттік
және әлеуметтік-экономикалық факторымен салыстыра отырып қарастырады.
Өркениет - әлеуметтік-мәдени жүйе. Бұған қоғамның тіршілік етудегі
болмысының әлеуметтік-экономикалық жағдайлары, экономикалық діни негіздері,
адам мен табиғаттың үйлесу деңгейі, сондай-ақ жеке адамның экономикалық
саяси әлеуметтік және рухани бостандықтарының деңгейі кіреді.
Өркениет дегеніміз қоғамдық салыстырмалы түрде тұйықталған және
жергілікті ахуалы, қал-жағдайы.
Монархиялық мемлекеттердің бірігуі жеке немесе уния формасында болады.
Бұл екі формасының ортақтығы екі немесе бірнеше мемлекеттер монархтарының
бір адамға үйлесу салдарында пайда болуында.[4]
Жеке унияның кездейсоқ, алдын ала ойластырылған тақ
мұралығының әртүрлі тәртіптерінің негізінде бірнеше мемлекеттерде бір-
біріне тәуелсіз таққа құқықтың ұйқасу негізі бар. Бұл әртүрлі заң күштері
бар адам бойында болғанға дейін жалғаса береді. Тақ заңы бойынша берілген
уақытта жеке уния тоқтайды. Осылай өткен ғасырда 1837жылы Ұлыбритания мен
Ганновер арасында, 1983 жылы Нидерланд пен Люксембург арасында жеке уния
жойылған. Бұл тақ мұралығының жүйесінің бірдей болмау салдарынан, яғни
Ұлыбритания мен Нидерланд арасындағы Ганновер мен Люксембург арасында
агнатикалық. Алдыңғы екі мемлекеттерде таққа әйелдер отырған. Ал бұл келесі
екі мемлекетте таққа мұралық етуге мүлдем рұқсат етілмеген.
Жеке униялардың саяси мағынасы маңызды болып әртүрлі мемлекеттердің
толығымен бірігуіне соқтырады.
Бір монархпен біріктірілген мемлекеттер арасында соғыс мүмкін емес.
Дегенмен көп жағдайда олардың арасында маңызды жақындық болмайды.[5]
Реалды уния мемлекеттердің келісу нәтижесінде пайда болады және осының
негізінде ортақ монарх пайда болады. Реалды уния мүшелері бір-біріне
бағынбайды және олардың бірігуі олардың суверенитеттерін шектемейді. Ортақ
территория, бір азаматтық, ортақ заң, қаржы және тағы басқалары болмайды.
Мәні бойынша халықаралық - заңды келісім болып, ол көбіне сыртқы байланыс
саласында мағыналы болады, бір әскери саясаты бар, әскери одаққа кіреді.
Бір мемлекет формасына келтірілген және дамыған монархия тәртібін
болжағандықтан нақты униялар қазіргі уақытта пайда бола бастады.
Норвегия мен Швеция арасындағы Австро-Венгрия униялары реалды болған.
Реалды униялар бір мемлекетке айналғаннан немесе одақ
кеңейгеннен тоқтайды.
Империя - күшпен құрылған күрделі мемлекет. Империя бөліктерінің
тәуелділік дәрежесі әртүрлі болады. Бұрын көлік пен байланыс құралдарының
дербес негізіндегі империяға құрылулар империя билігімен аз сәйкестелінеді.
Жаңа уақытта, әсіресе XX ғасырда, жағдай маңызды өзгереді. Кейбір
мемлекеттің ісін жүргізетін мамандар империяның құрамды бөліктерінде бір
мемлекетті - заңды статус ешқашан болмаған жоқ деген қорытындыға келеді.
Империя шеңбері жеткілікті кең. Олар тарихи дәуірлердің барлығында болған.
Ертедегі Рим мемлекеті өзінің соңғы өмір сүру кезеңінде, Ұлыбритания және
Ресей империя болған.
Фузия (мемлекеттің бірігуі) және инкорпорация (бір мемлекеттің екінші
мемлекеттің бірігуі тәрізді сипатталады) мемлекет ісі мамандарымен
қарастырылатын униялардың соңғы түрі.
Мысалға Фузия ФРГ мен ГДР-дың қайта бірігуі болады. Көпшіліктің
болжауы бойынша инкорпорация - бұл 1940 жылы СССР-ге Эстония, Латвия мен
Литваның қосылуы деп санайды.
Енді мемлекеттік құрылым нысандарына келер болсақ, бұл - мемлекеттік
биліктің территориялық ұйымдастырылуы. Мемлекеттік құрылым нысаны
түсінігі халықтың дараұлттық құрамы, бар елдерге қарасты қолданылады.
Ұлттық мемлекеттік құрылым нысаны дегеніміз көпұлтты қоғамға
негізделген, мемлекетті немесе одақты құрайтын мемлекеттің территориялық
ұйымдастыру әдісі. Бұндай түсінік көпұлтты қоғамға қатысты
пайдаланылады.[6] Ұлттық мемлекет құрылымының нысаны 3-ке бөлінеді:
федерация, біртұтас мемлекет және конфедерация. Федерация — бұл мемлекеттік
қабілеттіліктің анықталмаған саласына ие саяси құрылымдарға негізделген
мемлекеттің немесе ұлттық мемлекеттік құрылымның нысаны. АҚШ, Мексика, ФРГ
- бұл территориялық белгімен құрылған федеративті мемлекеттер. Үндістан,
Югославия, Чехословакия - бұл ұлттық белгімен құрылған федеративті
мемлекеттер.
Біртұтас мемлекет – бұл әкімшілік-территориялық бірлік теріс
негізделген ұлттық мемлекеттік құрылым нысаны. Біртұтас мемлекет дара ұлтық
та, көпұлтты да болуы мүмкін. Көпұлтты біртұтас мемлекеттер болып — Қытай,
Ауғанстан, Тәжікстан, Қазақстан және т.б. табылады. Дара біртұтас
мемлекеттер болып - Жапония, Гаити, Египет және т.б. саналады.
Конфедерация бұл саяси орталықтандыруды менсінбейтін мемлекеттер
одағы. Оған ортақ конституцияның ортақ билік пен басқару органдарының
болмауы тән. Ол әскери, саяси немесе экономикалық мақсатта құрылады.

4. Саяси режим

Бұндай мемлекет нысанында негізінен белгіленгені ол әлде құқықтың
әдіспен билікті жүзеге асыруы немесе керісінше азамат бостандығының,
құқықтарының, билікті жүргізуге қатысудан, саяси партия, меншік нысанына
қатынасының бұзылуы, аластатылуы. Саяси режим негізінен әрқашан саяси-
құқықтық режим. Себебі: саяси режим анықтамасы әрқашан қандай құқықтың
немесе құқыққа қарсы нысан жақтарымен байланысты болып келеді.
Мемлекет өз территориясындағы елді әртүрлі режимде басқарады. Бұл
режимдер көп ғасырлық тарихы бар елдерде қолданылады. Оның негізгі түрлері
ол: Демократиялық режим және Антидемократиялық режим.
Демократия — грек тіліндегі халық билігі деген ұғымнан шыққан сөз.
Демократиялық режимде мемлекеттің жоғарғы органы халық мандатына ие болады,
билік демократиялық және құқықтық әдіспен халық мүддесіне сәйкес құрылады.
Адам және азамат құқығы мен еркіндігі жан-жақты қорғалады және кепілдік
беріледі, заң қоғамның барлық саласында үстемдік етеді. Осы сөздің тамыры
айтып тұрғандай, халық өзін-өзі басқаратын қоғам құру, яғни қазіргі
қалыптасқан бұл құрылым, халық өзін басқаратын бір адамды сайлап алып, оған
сенім білдіріп, басқарту. Сондықтан демократиялық елде халыққа қажетті
заңдарды шығару сол елдің сенім білдіріп өздері сайлаған депутаттары арқылы
келісіліп, жүзеге асады. Сол халық сенім артып сайлаған депутаттары арқылы
заңдар шығарылып, соған халық бірдей бағынады. Бұл демократиялық қоғамда
халықтар өздері сайлаған президентінің, депутаттарының билігін, атқарып
жатқан жұмысын бақылай алады. Демократиялық елде теңдік, бостандық,
жариялылық басты бағыт болып, заң алдында бәрі бірдей болып, қоғамның
құрылымына бағынады. Демократия - осындай ел басқаруды жақсартуға
бағытталған ой саралық тұжырымдамаларымен жоғары бағаланылатын құрылым
қоғамның құрылымына бағынады.[7]
Демократияың негізгі принципі - әділдік. Әділдікті адамдардың көріп,
есту түсінігімен айналада болып жатқан құбылысты сезіну арқылы қалыптасатын
көзқарасымен және өзара келісімге келу арқылы түсіністік туғызып немесе
айналасында өтіп жатқан оқиғалар шындығын жүрегімен сезінуімен байқалады.
Әділдіктің негізі теңдікте жатыр. Теңдік бұзылған жағдайда, қоғамды
әділетсіздік жайлайды. Ал, демократияның мақсаты - адамдар арасындағы
теңдікті қалыптастыру және сол теңдіктің арқасында халықтың билігін орнату.
Демократияның ең бірінші негізгі шарты; адам құқығы.[8] Егер адам
құқығы сақталмаған жағдайда немесе сөз жүзінде сақтап, іс жүзінде жүзеге
аспаған жағдайда халық билігі құқықтық демократия дегеніміз бос сөз болып
қалады. Адамның табиғи құқығы сақталмаған жерде демократияның болуы мүмкін
емес. Ал адам құқығының өмір сүріп, бұзылуына елдің конституциясы мен ел
президентінің қызметі негіз болуы тиіс.
Демократиялық режимнің қоғамдық өмірдегі негізгі өзегі митингілер,
жиналыстар, референдумдар, шерулерге қоғамдық ұйымдар арқылы азаматтар
көптеген шешуші мәселелерге араласады.
Түрлі көзқарастағы қарсы пікірлер ашық айтылмайтын жерде ешқандай
демократия болмайды. Көзқарас, пікір ашық айгылса қандай істің де келешегі
түзеліп, жөнделе бастайды, яғни демократиялық қоғамның негізгі принциптері
жүзеге аса бастаса, оның өзгеріп алға жылжуына септігін тигізетіндігін
тарихтан білеміз. Мысалы, Кеңес Одағын басқарушылардың соңғысы М.С.
Горбачев алдыңғы дамыған елдерде жиі болып, олардың жедел дамуына жол ашқан
демократиялық қоғамның дұрыс екенін мойындауы арқылы және оны жүзеге
асыруды қолдайтын сыңай таныту арқылы, одақтық республикаларының ыдырауына
өзінің ықпалын тигізді. Сол арқылы екі ғасырдан аса Ресей отаршылығында
болып келген Қазақстан да өзінің тәуелсіздігін алды.
Демократиялық режимге, мысал ретінде Қазақстан Республикасының
демократияландыру саясатын алайық.
Әлемдік тарихқа көз жіберсек қоғамды демократияландырудың сан қилы
жобаларының бір сыпырасы жүзеге асты да. Мәселен, ХVІғ. Американ
Конституциясы немесе Ұлы Француз буржуазиялық революциясының азаттық пен
теңдік ұрандары.
Бүгінгі Қазақстандық саясаткерлер мен саясаттанушылар арасында
демократия жөнінде түрлі ой-пікірлер айтылуда. Біреулердің ойынша
демократия ұғымының өзі біздер үшін мүлде жат, сырттан таңылып отырған
түсінік. Ал енді біреулері демократияның далалық тарихи тамырларына айрықша
назар аударуды талап етеді. Қазақстан қоғамындағы демократия жөніндегі
әңгімені халқымыздың тарихынан бастаған жөн болар. Негізі қазақ даласында
демократия ежелден-ақ бар. Кәдімгі өзіміз күнде ауызға алып жүрген Дала
демократиясы. Хандардың сайлануымен қатар Қасым ханның қасқа жолы, Есім
ханның ескі жолы және Тәуке ханның Жеті жарғысын еске алсақ та
жеткілікті. Дала демократиясының мықты тұғырларды тірек еткеніне билер
институты да куә болып табылады. Яғни халықтың өзі беделді-ау дейтіндей ел
ағаларына сенім білдіріп, олардың қолдарына билік тізгіндерін ұстатқан және
бір ғажабы, олардың әлеуметтік жағдайы немесе басқаша айтқанда жинаған
байлықтары шешуші рөл атқармаған. Ал адам құқығы кез келген жерде аяққа
тапталмаған. Мүліктік жазаның өзі жазаланушының жағдайын мейлінше ескеріп
отырған мемлекеттік емес құрылымдар арасындағы салауатты бәсеке
қазақстандық қоғамды демократияландыруға тән сипаттар, міне осылар.
Осы заманғы өркениет құндылықтарының арасында адам құқықтарының алатын
орны ерекше. Ол құқықтар дүниежүзілік қауымдастықта өзінің лайықты орнын
алуды ойлайтын әрбір мемлекетте қоғамдық өмірді демократияландыру
қажеттігін толық мойындауға негізделген болу тиіс.
Демократияландыру процесінде мемлекеттік өкімет билігі институттары
мен қоғамның саяси, мәдениетін жетілдіру ерекше рөл атқарады. Қазіргі
қоғамдық дамуға тән нәрсе қоғамның неғұрлым ашық бола түсуі және адамның
құқықтарын құрметтеуге мән беруі. Құқықтың мемлекет жағдайында ең алдымен
құқықтық заңдардың, соның ішінде әсіресе, негізгі заң ретінде
Конститутцияның басымдығы сөзсіз қамтамасыз етілетін болуы тиіс. Одан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.