Мемлекеттің және құқықтың пайда болуының себептері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 4
1. Алғашқы қауымдық құрылыс. Адамдардың бірігуінің нысаны, мононормалар 5
2. Мемлекеттің және құқықтың пайда болуының себептері 8
3. Мемлекет анықтамасы. Мемлекет белгілері, функциясы және органдары 12
4. Мемлекеттің пайда болу туралы негізгі теориялары 17
Қорытынды 27
Қолданылған әдебиеттер тізімі 28

Кіріспе

Адамдар біздің қоғамымыздың түпкілікті өркендеуін құқықтық
мемлекетпен, адам құқықтарымен, әділ соттылықпен, құқықпен байланыстырады.
Бірақ мемлекет қалай пайда болды? Осы қоғамдық құбылыс, қазіргі таңдағы
өркениеті қоғамдағы алмастырылмайтын осы реттегіш қалай пайда болды, оның
мәні неде? Бұл сұрақ көпшілікке қызық, оның ішінде өзінің болашақтағы
немесе қазіргі кәсібін заңгер деп таңдағандарға аса маңызды болып табылады.
Мемлекет пен құқықтың танымын мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтан
бастау қажет – адамзат қоғамының тарихында бұл әлеуметтік институт әрдайым
болды ма, әлде ол қоғамның дамуының анықталған деңгейінде пайда болды ма?
Тарихи логикалық қағидасын жүзеге асыратын осы әдістемелік көзқарас қана,
мемлекеттің пайда болуының себептері мен нысандарын, оның сипаттық
мүмкіндік белгілерін, қоғам өмірінің алдыңғы ұйымдастырушы нысандарынан
айырмашылығын білуге мүмкіндік береді.
Осы себептен алғашқы қауымдық қоғамның жақтарының мінездемесінен
бастауға, тікелей осы қоғамды зерттейтін археология мен этнографияның
мағлұматтарын пайдалануға тура келеді.

1. Алғашқы қауымдық құрылыс. Адамдардың бірігуінің нысаны, мононормалар

Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Алғашқы қауымдық қоғам - адамдардың пайда болып, жер жүзінде өмір сүре
бастағанына екі миллиондай жыл болды. Қоғамның диалектикалық даму процесіне
сәйкес адамдардың өздерінің дене құрылысы да, миы да, тәжірибесі де,
пайдаланатын құралдары да дамып отырды. Соның нәтижесінде шамамен осыдан 40
мың жыл бұрын қазіргі типті адамдар (хомо сапиенс) қалыптасты. Адамдардың
дене құрылысының өзгеруі тоқтап, оның орнына олардың қауымдық құрылысы,
тәжірибесі басында бәсең, кейін қарқынды түрде дами бастады. Бұл процесс
бірте-бірте алғашқы қауымдық қоғамды өмірге әкелді. Қоғамның дамуы екі
бағытта жүріп отырды: адамдардың өмірлік тәжірибесінің дамуы және соған
сәйкес пайдаланатын құралдардың өзгеріп, прогрестің жаңаруы. Бірақ бұл
процесс басында өте бәсең дамыды.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік дамуы екі кезеңге
бөлінеді:
1. Жабайы адам дәуірі - 40-12 мың жылдықтар арасы. Адамдар табиғаттың
дайын заттарымен қоректенген, қарулары дайын: тас, сүйек, ағаш. Жабайы
аңшылық, балықшылық қалыптасып қоғамның негізгі сипаты табиғаттың, қоршаған
ортаның адамдардың күн көрісіне қолайлы жақтарын пайдалана отырып,
экономикалық, әлеуметтік жағдайды жақсарту. Қысқаша айтқанда - дайынды
игерушілік дәуірі. Бұл кезенде қиыншылық, ашаршылық жиі болды.
2. Экономиканы қолдан жасау дәуірі - 12-4 мың жылдықтар арасы. Бұл
кезенде адамдардың тәжірибесі, пайдаланатын қаруы дамыды. Рухани сана-
сезім, білімі жоғарылады. Экономиканы қолдан жасауға мүмкіншілік
қалыптасты. Металлургия, керамика өмірге келді. Малшылық-егіншілік арқылы
қоғам, рулық, тайпалық бірлестіктер, әлеуметтік нормалар өмірге келді.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикасы мен құрылымы - экономиканың
негізгі сипаты: қоғамдық, еңбек, қоғамдық меншік, қоғамдық бөліс, қоғамдық
өмір сүру. Қоғамның құрылысы: туысқандық ру, тайпа, одақ, бірлестіктер.
Бұл құрылымдарды құруды, дамытуды қоғамның экономикасының,
тәжірибесінің, құралдарының даму деңгейіне сәйкес жасап отырған.
Қоғамды басқару және әлеуметтік нормалар - қоғамдық күрделі
мәселелерді жалпы халықтық жиналыста талқылап, шешімдер қабылдап отырған.
Күнделікті мәселелерді шешіп басқару үшін рубасшылары сайланып отырған.
Тайпа, одақ, бірлестіктерді, рубасшыларының кеңесі басқарған. Тайпа, одақ,
бірлестіктерді күнделікті басқару үшін Кеңестің мәжілісінде тайпа, одақ,
бірлестіктердің басшылары сайланып отырған. Олар жұртпен бірдей еңбектеніп,
қоғамдық жұмыстарын атқарып жүрген.
Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық
қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып
ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Адамдардың ру болып ұйымдасуы екі сатыдан өтті. Бірінші сатысында
әйелдер үстем жағдайда болды, өйткені рулық топтар шеше тұқымын қуалап
құрылатын. Ол дәуір матриархат деп аталды. Бертін келе матриархаттың орнын
патриархат алмастырды. Бұл процесс егіншіліктің, мал өсіру кәсібінің
дамуымен, еңбек құралдарының жетілуімен байланысты болды. Осындай
өзгерістердің нәтижесінде ерлер қоғамдық өндірісте басым жағдайға ие болды
да, ру құрылымында шешуші күшке айналды. Осыдан былай қатынастар ерлер
әулетіне қарай анықталатын болды да, ерлер ру ішінде үстем жағдайға көшті.
Рулық қауым әдетте әке жағынан туыстығы бар ондаған, жүздеген
адамдардан құралатын. Қауымды басқару үшін сол рудың кәмелетке толған
барлық адамдары — ер-әйелдері түгел (түркілерде, одан кейін қазақтарда да
кәмелеттік 15 жас шамасынан басталатын) — өз орталарынан рубасын сайлайды.
Рубасылыққа сол рудың ең ақылды, ең парасатты, ең ержүрек, өмір тәжірибесі
мол деген адам сайланатын. Рубасының лауазымына мирасқорлық тәртіп
жүрмейді, сондықтан ол кез келген уақытта ауыстырылып, орнына басқа адам
сайлана алады. Басқа рулармен арада соғыс бола қалған жағдайда (ондай
оқиғалар жайылымдық жер, аң, балық аулайтын кеңістік үшін таластан барып
туындайды) ру мүшелері өз араларынан әскербасын сайлайды. Рубасылар да,
әскербасылар да бейбіт уақытта рудың басқа адамдарымен бірдей шаруашылық
қарекеттерімен айналысады. Рубасының, әскербасының билікті нұсқауларында
баршаға бірдей пәрменділік күші бола тұрып, оларды жүзеге асырумен
айналысатын арнаулы орган болмайтын. Рубасының да, әскербасының да билікті
пәрмені олардың беделіне, адамгершілік қасиеттеріне, өздерін ру мүшелерінің
жаппай қолдауына негізделетін. Қауым тіршілігінің маңызды мәселелері ру
мүшелерің жалпы жиналысында талқыланып, шешіледі; ал олардың орындалуына
рубасы бақылау жасап отырады. Соның арқасында рубасының қимыл-әрекеттері,
оның бұйрық-жарлықтары бүкіл ру мүшелерінің пікірі, солардың еркі, солардың
қажетсінуі болып есептеледі. Ру халқының саны өсе келе, бір қауымнан жаңа
бір қауымдар бөлініп шығып, олардың барлығы бірдей туыстас, қандас, рулас
топтарға біріккен. Солардан жиынтықтала келіп ру тайпалары пайда болған.
Дамудың мұндай сатысын өз кезінде жер жүзінің барлық халықтары да бастан
өткерген.
Рулық қоғамның әлеуметтік өмірі әдет-ғұрыптар мен салт дәстүрлер
арқылы реттеліп отырылатын қатаң тәртіпке сүйенген. Ол тәртіпті рубасы өз
беделімен қолдап отырған. Ру қауымында құқық деген ұғым болмаған. Рудың
ертеден бері қалыптасып қалған әдет-ғұрыптары қоғам мүшелерінің еркіне сай
келгендіктен, солардың қажеттігін өтейтін болғандықтан, ол әдет-ғұрыптарды
мүлтіксіз орындау әркімнің үйреншікті дағдысына айналған. Құқық дегеннің,
міндет дегеннің не екенін жұрт білмеген, өйткені олар үшін рудың әдет-
ғұрыптарын орындау табиғи нәрсе деп есептелген, сол арқылы бүкіл ру
адамдарының мүдделері қорғалатын.
Алғашқы қоғамның даму процесінде әлеуметтік мононормалар (бірігу-
бірлесу) қалыптасып, сол арқылы қарым-қатынастарды реттеп, басқарып
отырған. Мононорманың негіздері мен түрлері: әдет-ғұрып, салт-дәстүр,
мораль, діни нормалар. Алғашқы қоғамның дамуы барлық региондарда, барлық
континенттерде бірдей болды. Тек мемлекет пен құқықтың пайда болуы
кезеңінен бастап айырмашылықтар, ерекшеліктер молая бастады. Мысалы, шығыс
елдерінде (Араб, Үнді, Иран, Қытай) мемлекет пен құқықтың дамуы бір-біріне
ұқсас, Афин, Рим, Спартада мемлекет пен құқықтың дамуы басқа түрде болды.
Еуропаның, Азияның басқа елдерінде - үшінші түрде дамыды. Бұл елдер алғашқы
қоғамнан феодалдық формацияға - қоғамға көшті.
Егіншілік, мал өсірушілік, қолөнері дамып, байлық молая келе ру қауымы
ыдырай бастады. Еңбек құралдарын өндірудің артуы арқасында еңбек өнімділігі
артты. Соның нәтижесінде әрбір отбасы өз күшімен мал өсіруге, жер өңдеуге,
мүмкіндік алды, сөйтіп өзінің меншігін қалыптастырды. Әрбір отбасының өз
шаруашылығы, өндіріс құрал-жабдықтары, дүние-мүлкі, өзіндік мал қорасы
жасақталды; өндірілген, өнім әркімнің жеке меншігіне айналды. Ру ішінде
мүлік теңсіздігі пайда болды, ал мұның өзі ру мүшелерінің арасында
әлеуметтік алалық туғызды. Рубасылар, әскербасылар өздерінің жағдайларын
пайдаланып, байи бастады, өз алдарына рудың ерекше бір билеуші тобына
айналды. Рулық қауымды басқара жүріп, олар өз қолдарындағы билікті меншік
иелерінің мүлкін қорғау мүддесіне пайдаланды, ал өздерінің билігін нығайту
үшін тәртіпті, меншікті, өздерінің үстем жағдайын қорғайтын ерекше адамдар
тобын құра бастады. Осындай жолмен тұрақты әскерлер жасақталды. Рулық қауым
негізінде әскери демократия қалыптасты, ал мұның өзі мемлекет құрудың
алғашқы нышаны еді. Мемлекеттің пайда болу процесі әр түрлі халықтарда әр
кезеңде жүзеге асты. Кейбір халықтарда (Қытай, Мысыр және басқаларда)
мемлекет сонау ежелгі заманда пайда болды, ал өзге бір халықтар тарихында
мемлекеттің қалыптасу процесі талай ғасырларға созылды. Мәселен, қазақ
қоғамында әскери демократияның нышандары XVIII ғасырға дейін сақталды.
Әскери демократияының дамуы қоғамда саяси ұйымның — мемлекеттің пайда
болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде
қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының
пайда болуы нәтижесінде құрылды.

2. Мемлекеттің және құқықтың пайда болуының себептері

Мемлекеттің пайда болуы туралы мәселе даулы болып табылады, себебі,
этнография және тарих ғылымдары оның пайда болуы туралы күннен-күнге жаңа
мәліметтер беруде.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық,
басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір-бірімен тығыз
байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процестің күрделі
сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс - б.з.д. 10-15 мың жылдықтарда
болған. Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған
тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның тәжірибесі өсіп, молайды.
Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: малшылық, жер игеру,
өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды,
қоғамның шығысынан кірісін асырды.
Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда
болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді. 5-4
мың жылдықтарда сол қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқықпен
мемлекет пайда болды. Мемлекет және құқық тарихы туынды - қоғамның
антагонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі
объективтік заңдары:
- қосымша өнімнің пайда болуы;
- жеке меншіктің қалыптасуы;
- таптар мен топтардың арасында күрестің басталуы;
- қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің
өмірге келуі.
Құқықтың дамуы — адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі
объективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып,
қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы. Әлеуметтік нормалардың (әдет-
ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде бірте-
бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сондықтан құқық мемлекеттен аз да болса
бұрын қалыптасты деуге болады. Алғашқы қоғамда мемлекеттік кезеңнің
басталуынан бері қарай құқық қарым-қатынастардың басым көпшілігін реттеп,
басқаратын нормаға айналды. Қоғамда мемлекеттің өзі қабылдаған, бекіткен
құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді актілер, шарттық
нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншісі - мемлекеттік қоғамдық меншікті
реттеу моралдық - діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Maнy заңы,
мұсылман елдеріндегі Құран заңы; екіншісі — жеке меншік бағытындағы
қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы реттеп,
басқару.
Таптық қоғамда, қанаушылық, әділетсіздік басым болған мемлекетте құқық
- үстем таптың заңға айналдырған мүддесі болады. Бұл мүддені заңға
айналдырушы және заңдардың орындалуын ұдайы қадағалап отырушы - үстем тап
қолындағы мемлекеттік аппарат. Құқық үстем таптың мүддесін қорғаумен бірге
қоғамдық мақсатты да реттеп, басқарып отырады.
Құқықтың таптық мәні, қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны, сайып
келгенде қоғамның экономикалық саяси, әлеуметтік сипатына және мәдени өсу
дәрежесіне байланысты. Мысалы, К.Маркс "Гота программасына сын еңбегінде:
"Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуынан жоғары бола алмақ емес деген. Құқықтың нормалары қоғам
дамуының саяси, әлеуметтік, мәдени т.б. мұқтаждарына неғұрлым сай келсе,
соғұрлым пайдалы әсері мол болмақ.
Құқық - мемлекет шығарған немесе бекіткен, мемлекеттік аппараттың
күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды
реттейтін нормалардың жиынтығы.
Мемлекеттің дамуы - мемлекет қоғамдық еңбек бөлісінің, жеке меншіктің
пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы.
Мемлекет жария өкіметтің пайда болуы мен іс - әрекетінің нәтижесі ретінде
қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда өкіметтің күш-қуатына
сүйенетін басқару жүйесі.
1. Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің
қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі бұл
елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су
каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру,
құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін
қоғамдық мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: чиновниктер,
ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Король-императорлар
жердегі құдай дәрежесінде болды. Сөйтіп, бұл елдерде көбінесе мемлекеттік
деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік жағдайы, демократия
өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық меншіктің басында —
абсолюттік монарх болды, одан төменгі - екінші дәрежедегі билік уәзір
министрлердің қолында, одан төменгі билік - чиновниктерде болды. Осы
сатылық биліктер — бәрі бірігіп қалың бұқараны қанауда болды. Қоғамдық
меншікпен қатар жеке меншік те дамыды.
Шығыс типті (Азия типті) мемлекеттер кейінгі ғасырларда шығыс Еуропа,
Африка, Оңтүстік Америка елдерінде де қалыптасты.
Сонымен, Азия типті мемлекеттердің қалыптасу себептері:
- ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру -
біріктіру;
- барлық жұмысты бір орталықтан басқару.
Мемлекеттік басқару аппараты бұрынғы ру-тайпаны басқарған аппараттан
өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп,
әділетсіздікті, қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең
дамып, XIX —XX ғасырларға дейін көп өзгермей сақталып келді (Қытай, Иран
т.б.).
2. Еуропалық елдерде - мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы,
қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афина мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті
топтар мен таптар мемлекетті өз қолдарына алып, өз мүдде-мақсаттарын
орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер көбінесе
демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты. Спарта
аристократиялық республика болып қалыптасты. Мұнда құлдардың саны
жергілікті халықтан бірнеше есе көп болып, жаңа мемлекеттік басқару
аппараты құрылды. Жергілікті халықтың арасында қайшылыққа жол бермеу
саясаты қалыптасты. Республикада қатаң заңдылық, құқықтық тәртіп орналды.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Мұнда құл иелену көп
дамымады. Қалың бұқара байларға тәуелді болды, феодалдық қатынастар дами
бастады. Рим империясының біраз жерін Германия өзіне қаратып, феодалдық
мемлекеттің дамуын тездетті. Осы типті мемлекеттер Еуропаның бірнеше
елдерінде, Ресейде, Ирландияда, Азияда, Орта Азия елдерінде қалыптасты.
Мемлекеттің алғашқы қоғамдағы биліктен айырмашылығы:
1. Халықты туысқандығына қарамай, территориясына сәйкес біріктіру.
Билікті осы территорияда жүргізу.
2. Қоғамдағы басқаратын арнаулы аппараттың құрылуы. Бұл аппарат
үстемдік таптың, топтың, мүдде-мақсатын орындау үшін қалыптасты.
3. Салалық жүйесінің болуы. Арнаулы мемлекетті басқаратын аппаратта
қызмет жасайтын адамдарды әлеуметтік қамтамасыз ету үшін салық қалыптасты.
Мемлекеттің пайда болу, даму себептері:
- Қоғамды басқаруды, жақсарту, дамыту: қоғамның жұмысының көлемі де,
шеңбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде жұмыс
жасай алмады. Жаңа мемлекеттік аппарат қажет болды;
- Қалың бұқараның, қаналушы таптың үстемдік тапқа, топқа қарсы іс-
әрекетін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды;
- Қоғамды, экономиканы дамыту үшін, әлеуметтік жағдайды жақсарту үшін
басқарушы аппаратты нығайту керек болды;
- Қоғамның қорғанысын күшейту үшін, заңдылықты, құқықтық тәртіпті
қатаң сақтау үшін мемлекет керек болды.

3. Мемлекет анықтамасы. Мемлекет белгілері, функциясы және органдары

Мемлекет – бұл арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның
өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін,
бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы.
"Мемлекет"- латынның "қалыптты жағдай" - деген сөзінен шыққан. Алғашқы
кезде ол өкімет билігін иеленуші деген ұғымда айтылып, бірте-бірте ол
өкімет функциясы ретінде қаралды да мемлекеттік билік ұғымына көшті. Бірақ
мемлекетті ұғым ретінде қарамай, мемлекеттің құрылымдардың уақыт пен
кеңістікке қарай өзгеріп отыратынын, соған қарай ұғымның да тұрақты
болмайтынын ескеру керек. Мемлекет дүниеге келісімен ол әр түрлі қоғамдық
пікірлердің қалыптасуына негіз болды.
1872 ж. неміс заңгері Р.Моль былай деп жазды: "Мемлекет – бұл тұрақты,
біріктірілген ағза, мұндайларды қондыру, болашақта жалпы еркімен, басшылық
ететін, жалпы күшпен іс - әрекетті қолдайтын және келтіріп тұратын,
халықтың берілген аумағында бар есептерді жәрдемдесіп рұқсат ететін
мақсаттарға жетуді белгілейді, әсіресе, жеке бөліктен басталып және
қоғамдықпен аяқталады, осы мақсаттар жеке өзіндік күшпен
қанағаттандырмағанша және олар жалпы нәрсенің қажеттілігін құрайды.
Мемлекеттің мәнін орыс заңгерлері де түсіндірген. Мысалы, Коркунов
мемлекеттің мәнін былай түсіндіреді: "Мемлекет – бұл қоғамдық бірлестік, өз
бетінше уәкілдік ететін, еркін адамдардың алдында билік етуді мәжбүрлеуді
мойындайды".[1]
Трубецкой былай санайды, "халықтың бірлестігі – бұл мемлекет, өз
бетінше билік ететін және ерекше белгіленген аумағында". Мемлекет
территориялық принцип бойынша құрылатындықтан бұл термин кейде ел ұғымының
баламасы ретінде қолданылады.
Мемлекетті рулық құрылымдағы әлеуметтік биліктен ажырататын
төмендегідей белгілері болады:
1. Бұқаралық биліктің болуы. Міндетті түрде мемлекеттің басқару және
мәжбүрлеу аппараты болуы тиіс, себебі, бұқаралық билік – бұл шенеуніктер,
әскер, полиция, түрме мен басқа да мекемелер.
2. Аумақтық бөлініс. Мемлекет өз аумағында өмір сүруші барлық адамдарды
өз билігімен және қорғау арқылы біріктіреді.
3. Салықтар жүйесі. Олар мемлекеттік аппараттың өмір сүруін қамтамасыз
ету үшін қажет.
4. Егемендік. Бұл мемлекетке тән өз аумағындағы үстемдік пен халықаралық
қатынастардағы тәуелсіздік.
5. Құқықтың болуы. Мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі, құқық
мемлекеттік билікті заңдастырады.
2. Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі ретінде.
Мемлекеттік билікке сипаттама берместен бұрын әлеуметтік билікке
анықтама беріп алу қажет. Әлеуметтік билік – бұл адамдарың кез келген
бірігуіне тән үстемдік пен бағынушылық қатынастары, бұл кезде бір
тұлғалардың – билік құрушылардың – еркі мен әрекеттері басқа тұлғалардың –
бағынушылардың – еркі мен әрекеттеріне үстемдік құрады. Әлеуметтік билік
кез келген ұйымдасқан, белгілі бір дәрежеде тұрақты адамдар тобына – руға,
тайпаға, отбасына, қоғамдық ұйымға, партияға, мемлекетке, қоғамға және т.б.
тән.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше бір түрі ретінде көрініс
табады. Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенген, субъектілер арасындағы
үстемдік және бағынушылық сипаттағы бұқаралық-саяси қатынас.
Мемлекеттің негізгі белгілері:
1. Басқару органдары мен мекемелерінің ерекше жүйесі болуы (әскер,
полиция, сот, т.б.). Қоғамдық өмірдің дамып, күрделене түсуіне байланысты
мемлекеттің механизмі де күрделене түседі.
2. Үстем таптың мүдделері мен мақсаттарына сәйкес қоғамдық қарым-
қатынас ережелерін белгілейтін құқықтың болуы.
Мемлекеттің билік жүргізетін белгілі территориясының болуы, халықты
руына қарай емес жеріне сәйкес бөлу. Аймақтық ұйым ретінде мемлекет сол
көлемде белгілі бір ұлттың, ұлттық мемлекеттің қалыптасуы процесіне әсер
етеді. Дамыған қоғамда мемлекеттік органдармен қатар әр түрлі партиялар,
одақтар, бірлестіктер т.б., бұлардың жиынтығы қоғамның жалпы саяси ұйымын
құрайды. Таптық қоғамдағы басқа саяси институттардан мемлекеттің ерекшелігі
қоғамдағы жоғарғы өкімет билігіне (суверендік құқыққа) иелігі. Мемлекеттік
өкімет билігінің күші сол елдегі бүкіл халықты және барлық қоғамдық
ұйымдарды қамтиды.
Мемлекеттің қоғамдағы бірлестіктерден, ұйымдардан айырмашылық
белгілері:
- мемлекет қоғамдық көлемде бірден-бір билік жүргізетін ұйым; басқа
бірлестіктердің билігі барлық халықты қамти алмайды, мемлекет қана барлық
қоғамға күші бар нормативтік акты қабылдай алады;
- мемлекет қоғамдағы барлық құқықтық нормалардың дұрыс, уақытында іске
асуын, орындалуын қадағалап, заңдылықты, тәртіпті бақылап отырады:
- мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі тәуелсіздігі, басым үстемдігі.
Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері:
1. Бұқаралық билік. Ол бүкіл қоғамның, халықтың атынан қызмет етеді және
өз қызметінде бұқаралық негізге – қазына мүлкіне, өз кірістеріне,
салықтарға ие.
2. Аппараттық билік. Ол аппаратқа, мемлекеттік органдар жүйесіне сүйенеді
және олар арқылы жүзеге асырылады.
3. Заң қолдайтын билік. Сол себепті, ол аппарат пен заң нормаларының
көмегімен елдегі барлық халық үшін міндетті сипатты иеленеді.
4. Егеменді билік–ол кез келген биліктен дербес және тәуелсіз.
5. Заңдастырылған билік. Яғни, ол заңды негізді және қоғамдық тануды
иеленген.
Мемлекетте еңбек бөлінісі болған жағдайда ғана, яғни, ерекше қызмет
түріне негізделген дербес билік түрлері қалыптасқан жағдайда ғана,
мемлекеттік биліктің тиімділігі артады. Мұндай биліктің үш түрі бар: заң
шығарушы билік, атқарушы билік және сот билігі.
Мемлекеттің мәні. Мемлекеттің мәнін түсіну мемлекет және құқық
теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекеттің мәні –
бұл оның мазмұнын, мақсаттарын, қызмет етуін анықтайтын басты қасиеті.
Мемлекеттің мәнін бұл түсініктің кең және тар мағынасында анықтауға болады.

Кең мағынада мемлекеттің әлеуметтік мәнін биліктік-саяси ұйымдасқан
қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бірлестігі ретінде
анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің тұтастығы сәйкес мемлекеттік-
құқықтық институттар мен қатынастарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік
құрылымдар негізінде қалыптасады.
Тар мағынада мемлекеттің әлеуметтік табиғатын қоғамнан бөлектенген,
жекелеген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.