Пайдаланудын өкілеттік құқығы - затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін меншік құқығы субъектісінің өкілеттілігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР КУРСОВАя

ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ

1. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ МЕН МАЗМҰНЫ
2. АЗАМАТТЫҚ КОДЕКС БОЙЫНША МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЫСАНДАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЗАҢДАРДЫҢ ДАМУЫ
11
4. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНА ЖӘНЕ ӨЗГЕ ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРҒА ИЕ БОЛУ НЕГІЗДЕРІ 13
5. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТОҚТАТЫЛУЫ

ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 27

КІРІСПЕ

Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді.
Сондықтан да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны
меншіктен шығатын экономикалық, категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді — табиғаттың өнімдері
мен еңбекті — меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі
айқындауы арқылы пайда болады.1
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы
қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өндіріс
барысында пайдаланып, оған билік етіледі.3 Меншіктің экономикалық катынасы
құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады.4[1]

1. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ МЕН МАЗМҰНЫ

Әлемдік құқықтану доктринасң мен отандық заң ғылымы меншік құқығын
объективті жағдайдағы меншік құқығы және субъективті жағдайдағы меншік
құқығы деп бөледі.5[2]
Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты
қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде (кодекс,
зандар мен басқа да заңдық, нормативтік кұжаттар) әңгіме болғанда — шын
мәнінде объективтік мағынадағы меншік құқығы, яғни меншіктің құқық
институтын құрайтын нормалардын, жиынтығы екенін көреміз (мысалы, АК-тін Ш-
276-баптары). Меншік құқығының объективті нормалары негізінде нақтылы
меншік иесі өз қалауы бойынша өзіне тиесілі мүлікті пайдалануына және оған
билік етуге құқылы екендігін, яғни сату-сатып алу, жалға беру және тағы
басқа белгілі зандық фактілерді жүзеге асыра алатындығын әңгіме еткенімізде
меншік құқығынын субъективті жағына тап боламыз (АК-тін 188-бабы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында меншік құқығына мынадай анықтама
берілген: "Меншік кұқығы дегеніміз — субъектінің зан, құжаттары арқылы
танылатын және қорғалатын өзінетиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығы". Бұл анықтама мейлінше дәл әрі ғылыми
жағынан толық берілген. Өйткені, субъектіге "тиесілі" де-ген сөзбен
шектеліп қалмай, мүліктеріне өз калауынша иеле-ну, пайдалану және билік ету
құқығын береді. Меншік құқығына анықтаманы субъектінін, мүлікке заңға
сәйкес билік етуі, оны өзінің қалауынша1 пайдалануы деп түсіну керек. Яғни
субъектінің затқа үстемдік етуі зандастырылған және оған толык құқылы.2
Осындай үстемдіккеқол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат берген
касиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өндеуге, билік етуге, тіпті
бөтен біреуге беруге, жойып жіберуінетолық құқы бар. Затка заң арқылы
үстемдікті тану заң құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, ейткені,
затқа үстемдікті шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде
ыкпалын тигізеді, демек, затқа меншік иесінін билігі шексіз болуы мүмкін
емес. Сондықтан да Азаматтық кодекстің 188-бабындағы меншік құқығын шектеу
мұндай құқықтын, шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де тұлғаның өз
иелігіндегі затты иелену, пайдалану және билік ету құқығы заң арқылы
айқындалады. Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттігін
жүзеге асыруы баска тұлғалар мен мем-лекеттің құқықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Мұндай құқықты
немесе занды мүддені бұзу басқа түрлерде де кездесуі мүмкін, айталық,
меншік иесі өзінің монополиялық немесе басым жағдайларын пайдаланып,
нарықта көрер кәзге қиянатқа жол беруі мүмкін (АК 11-бабының 3-тармағы).
Міне, осындай теріс пиғылды әрекеттерге жол бермеу үшін де осындай талап
заңға енгізілді. Меншік иесі ез құқықтарын жүзеге асырған кезде
азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға
жол бермеу шараларын қолдануға міндетті (АК-тін 188-бабының 4-тармағы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында қаралған меншік құқығының иелену,
пайдалану және билік ету тәрізді құрамдас бөліктерінен басқа оны заңмен
қорғау да ескерілген. Мұндай құқық өзгенін кұқығына тәуелді емес, меншік
иесі өзінің мүлкін сақтауға, қорғауға, өзге адамдардың сырттан әрекет
етпеуіне тыйым салуына хақысы бар. Егер осындай құкықтары бұзылып жатса,
онда ол затты қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалдын орнын
толтыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабы 5-тармағына сәйкес меншік құқығының
мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы Азаматтык кодексте көзделген
негіздер бойынша ғана ыктиярсыз тоқтатылуы мүмкін.
Меншік кұкығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі ие-лену, пайдалану
және билік ету тәрізді өкілеттіктер құрайды.'
Триада (jus utendi, jus fruendi jus abutendi), меншік иссінің өкілет-
тіктерінін сипаттамасы болып табылады, рим құқығының ортағасырлык
заңгерлерің еңбектерінде оны кездестіре аласыз, ал шын мәнінде римдік жеке
құқықменшік иесі өкілеттіктерінің тұтастай тізімін бере алған жоқ. Қазіргі
ағылшын-саксон құқығы меншік иесінің 11 өкілеттігін қарастырады: 1) иелсиу
құқығы, яши игілікке нақгы физикалық бақылау қуқығы; 2) пандаға асыру
құқығы, яғни өзіне пайдлы касиеттерін алудың және оиы мейлінше өзінің
игілігіие жұмсау; 3)басқару кұқығы немесе шешім қабылдау кұқығы, игілікті
кім, қалай пайдаға асыруды қамтамасыз ету туралы; 4) кіріс түсіруге құқық,
яғни мүлікті пайдалану нәтижесінде пайда түсіру; 5) егемсидік күқығы,
немесе алу, беру, түтыну, өзгерту күқыгы; 6) қауіпсіздікке байланысты
құқық, яғни игілікті сырттан болатын қауіп-қатерден, тиер залалдан қорғау;
7) мүлікті мұрагсрлікке беру құқығы; 8) иелігіндегі мүлікке мерзімге
шектеусіз қожалық ету; 9) сыртқы ортаға зиян тигізу арқылы пайдалануға
тыйым салу; 10) қарыз төлеуден алынатын мүлікке жауапкершілік құқығы; 11)
өкілетгіктті қалпына келтіруді қамтамасыз етуді жүзеге асыратын жағдайлар
мсн институтгардың болуына ықпал ететііі құқық.
Бұл екілеттіктердің әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері
больш табылады. Меншік иесі аталғандардын қай-қайсысын да үшінші бір
тұлғаға бере алады, тіпті үш өкілеттіктің бәрін де беріп жіберіп, өзі
меншік иесі болып қала береді. Мысалы, ол заттарын теміржол, әуежай және
қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне тапсырып, өз қарауындағы затты күзетшінің
игілігіне береді.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушінің талабын
қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, овда меншік иесі әлгі үш
өкілеттіктен де айрылады. Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала"
береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған қаржы алуға құқылы,
сөйтіп, затгарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік ету
екілеттігі қалпына келтіріледі.

Иелену құыгы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай
қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт жасайды,
Заң иеленуді занды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі.
Егер мүлікті иелену занды негізде жасалса, онда ол занды иелену болып
табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты
(мүлікті) заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса,
немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі
талапты құлағына ілмесе, бұл да құқық бүзу деп есептеледі. Сондай-ақ
иеленуші иеленген затының заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса, онда
ол арам ниетті иеленуші делінген. Қарсы жақ өзінің талабын дәлелдемейінше,
затиеленуші адал алушы қатарына жатады (АК-тің 261-бабы). Ал, керісінше,
егер де мүлік оны иеліктен айыруға күқығы бол-маған адамнантегін алынып,
алушы мұны білмесе жөне білуге тиіс болмаса (адал алушы), мүлікті меншік
иесі немесе меншік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан не мұның
екеуінен де ұрланған, не олардың иеленуінен бүрын бұлардың еркінен тыс өзге
жолмен шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп
алдыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабында иеленудің әр түрі туралы айтылмаған,
тек аталған баптың 3-тармағында ғана бөтеннің затына құкық ретінде
иеленудің жасалу жолы мен тәуелділігі көрсетіледі. Сонымен бірге занда
ерекше негіз бар "Иелену мерзіміне" жол беріледі (АК-тің 20-бабы).1
Иеленудің мұндай 1 Иелену көнелігі қазақтардың әдет-ғүрып күкықтары бойыпша
50 жыл мерзімімен шектеледі: ''Елу жылда ел жаңа".
Бұл иеленудің зандық салдары болады, яғни иеленуші мүлікке меншік
құқығын алғанга дейін оны басқалардан корғауға құқылы (АК-тің 240-бабы, 2-
тар-маш), ал екінші жағынан, осы багсгың нормалары негізінде өзінін
иелігіңдегі затты меншіктенуге құқық алады. Сонымен, иеленудің мерзіміне
мынадай белгілер төн: а) ол иелік ететін мүліккенакда үстещік егеді; ө) осы
тулғаның затка адал, ашык жөне үздіксіз түрде нақты устемдік етуі. Демек,
иеленудің мерзімі иелену құқығынан меншік құқышның кұрамдас бір бөлігі
ретінде ерекшеленеді. Оған қоса бұл ивлену түрі затгы иелену құқығнан да
ерекшеленеді, сонымен бір мезгілде затты иелену құқыған өзгеге бергенімен,
меншік иесі болып қала береді (мысалы, кепілдік шарты бойынша).
Пайдаланудың өкілеттік дегеніміз — мүліктен оның пайдалы табиғи
қасиетгерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудыңзаң жүзінде қамтамасыз
етілуі. Пайша кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарывда болуы
мүмкін (АК-гін 188-бабы 2-тармағы).
Пайдаланудың өкілетгік құқығынан жай пайдалануды ажырата білу керек.
Пайдаланудын өкілеттік құқығы — затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін
меншік құқығы субъектісінің өкілеттілігі. Пайдалану — осы құқыкты жүзеге
асыру болып табылады, яғни затта накты пайдаланып немесе оны қашан кіріс
алғанша тұтыну.

Меншік иесі өзінін пайдаланудың өкілетгік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ та, Конституцияның 6-бабын бұрмаламауы тиіс, яғни
меншікті пайдалану қоғамдык. игілікке қарсы келмеуі керек. Демек, қоғамдык
манызы бар объектіні пайдаланғавда, меншік иесі тек өзінің ғана емес,
қоғамның да мүддесін ойлауына тура келеді. Мысалы, қазак өнерінің көрнекті
шығармаларын, айталық мұрагф меншік иесі ретіңде бұл дірмеуге міндетті.
Меншік иесі басқа тұлғаға өзінін пайдалану құқығын беруіне хақылы (мысалы,
жалға. арендаға беру.т.б.). Пайдалануға өкілетті қалған тұлға оның өзі үшін
пайдалана бастайды (мысалы, зат пайдалану, өнім алу). Мұндай жағдайда
меншік иесі өзінің өкілетгігіне сөйкес табысты жанама жолмен тусіреді,
айталык, затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе белгілі бір
пайызды еншілеиді.
Заң негізінде немесе басқа да құқылық құжаттарға орай меншік иесі
өкілетгігінен айрылуы не құқығы шектелуі мүмкін. Мәселен, тұрғын үйді не
оның бір бөлігін түрғын жай мақсатынан тыс пайдалану жағдайы заң арқылы
жүзеге асады ("Түрғын үй катынастары туралы" Заңның 4-бабы).
Билік ету құығы дегеніміз — мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудін заңмен қамтамасыз етілуі (АК-тің 188-бабы 2-тармағы1).
Билік етудің екілеттігі меншік құқығынын. объектілеріне қатысты
мәмілелер жасауға екілетті. Мысалы, меншік иесі өзінің меншік құқығын
өзгеге беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол
билік кұқығын жүзеге аоырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы
мәмілелер жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекеле-
ген түрде өтеді (мысалы, арендаторға иелік ету және пайдала-ну қүқьіқтары
беріледі). Бшіік етудің екілеттігін жузеге асырудың манызды түрі меншік
иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады.
Нарықта өз орнын табу үшін меншік иесіне билік ету қажет. Әдетте
тауарлар ауыстыру үшін өндіріледі. Ауыстыру кезінде меншік иесінің кұқығы
сатушыдан сатып алушыға ауысады. Сондықтан да сатушы тауардың меншік иесі
ретінде меншік құқығын езгертуге мүмкіндік алуы тиіс. Билік ету құқығын
жүзеге асыру максаты меншіктің әр түрлі түрлеріне сәйкес келеді.
Әдетте меншік иесі езінің билік өкілеттігін қалай да жүзеге асыруға
міндетті деген ереже жоқ. Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік етеді — оны
бір өзі шешеді. Дей тұрғанмен, ол бұл арада занды бүрмалауға жол беругетиіс
емес. Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі өзінің билік ету құқығын қоғам
мүдделі болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен баска да құқыктық
негіздерге орай меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы
мүмкін. Белгілі бір жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттін
келісімімен жүзеге асады. Мысалы, әрекет ету кабілеті шектеулі адамдармен
билік ету құқығын асыру үшін келісім жасаған кезде занды екілінін, рұқсаты
талап етіледі.
Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да
жүзеге асады. Бұл заңның арнайы нұсқауымен болады, немесе меншік иесімен
жасалған келісім-шарт негізінде (мысалы, теміржол жүкті иесіне беруге
мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырады) болады.
1 Орыс кұқықтанушысы А.П.Куницын нағызмағыналы құқық деп билік ету
құқығын атаңды, яғни нәрсенің мәнін өзгертіп, қайта құру, өзгеге сыйлық не
тегін тұтынуга беруді аңғарттщы. Куницын А.П. Условное право. О прявах
производных — Русская философия собственности. ХҮІІІ-ХХ век, 67-бет.
Меншік иесі өз меншігінің игілігін1 көріп кана қоймай (мүлкін
пайдаланудан пайда тауып, тұтыну кажеттілігін қана-ғаттандыру),
меншігіндегі мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы да жүктеледі. Айталық, күрделі
жөндеу жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады және т.б. Егер занда
каралмаған болса, өзіне түсетін ауыртпалықты үшінші біреуге жүктеуіне
болмайды. Егер мүлік занды түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзгенің
мүлкін күтіп ұстауға жұмсалған шығындарын, егер шартта өзгеше кезделмесе,
меншік иесіне өтуге тиіс. Мысалы, оған қараусыз кеткен малды ұстап,
баққанға кеткен шығынды айтуға болады.
Шартпен басқа да мәселелерқаралуымүмкін. Мүлікті бас-қа біреуге
уақытша пайдалануға берген кезде оны күтіп-сақтау пайдаланушыға жүктеледі.
Күтімсіз және заңсыз ұстаған адамға мүлікті күтіп ұстауға жұмсалған
шығындары етелмейді (АК-тің 189-бабы).
Ауыршалық жағдайы деп заттардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бұл
іну қаупін айтады. Иеліктен айрылған заттардың кездейсок жойылу
немесекездейсоқ бұл іну қаупі, егер заң құжаттарында неімесе шартта ол
өзгеше белгіленбесе, сатып алушыда меншік құқығы пайда болуымен бір
мезгілде соған көшеді. Мүліктің бұл інуі не жойылуына байланысты қауіп
басқа мезгілде заң немесе шарт негізівде сол мүлікті алушы-ның мойнына
жүктеледі. Мысалы, шарт жасаушылар ондай қауіптішартжасау кезінде алдын-ала
ескереді (сатьш алу-сату), яғни зат берілмей түрып, сатып алушыға меншік
құқығы ауыс-пай тұрғанда мәселенің басы ашылуы тиіс.
Екінші бір жағдай мерзімінің өтіп кетуіне байланысты. Мәселен, егер
иеліктен айырушы адам заттарды беру мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі
болса немесе сатып алушы оларды қабылдау мерзімінің еткізіліп жіберілуіне
кінәлі болса, кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бұл іну қаупін мерзімін
өткізіп жіберген тарап көтереді (АК-тің 190-бабы 2-тармағы).

2. АЗАМАТТЫҚ КОДЕКС БОЙЫНША МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЫСАНДАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ

Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында: "Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады," — деп жазылған.
1 "Игілік" пен "ауыртпалық" тіркесінің өзі,—дейді КЛ.Суханов, — нағыз
меншік иесін сипатгайды және осы екі элементтің біреуінің болмауы
иеленушіні шын мәніндегі қожайын етуге мүмкіндік бермейді". Суханов Е.А.
"Лекции о праве собственности", 10-бет.
Азаматтық кодекс меншіктің екі нысанда — жеке (191-бап) және
мемлекеттік (192-бап) екендігін тәртіптейді.
Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау олардың мемлекетке
меншік құқығының субъектісі ретіндегі қатынасының белгісіне
орайластырылған. Осыған орай жеке меншік мемлекеттік емес меншік болып
саналады. Егер меншік құқығының субъектісі мемлекет болса (тікелей немесе
тиісті мемлекетгік оргавдар арқылы), онда әңгіме мемлекеттік меншік жөнінде
болады. Ал субъект мемлекеттік емес занды тұлға немесе азаматтар деп
танылса, онда жеке меншік деп есептедінеді. Сонымен, меншікке субъектілер:
мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер, заңды тұлғалар мен азаматтар бола
алады. Заң меншікті түрлерге де бөледі. Азаматтық кодекске сәйкес
мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдык болып екіге бөлінеді (192-
бап).
Конституцияның 87-бабында коммуналдық меншікті басқару жергілікті
атқару органдарьшың қарауына жатады делінген. Мемлекет екілеттігін жүзеге
асыра отырып, қарауындағы мүліктерді өзінін, органдары мен мемлекеттік
занды тұлғалары арқылы басқарады. Қазақстан Республикасы азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастарға осы қатьшастардың өзге қатысушыларымен
тең негіздерде кіреді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік екімет билігі мен басқа
органдары өздерінің осы органдардың мәртебесін ай-қындайтын зан,
құжаттарында, ережелерде және өзге де құжаттарда белгіленетін құзыреті
шегінде Қазақстан Республикасының атынан өз әрекеттері арқылы мүліктік және
жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді алып, оларды жүзеге асырады,
сотта өкілдік ете алады.
Заңдарда кезделген реттер мен тәртіп бойынша Қазақстан Республикасыньщ
арнайы тапсырмасымен оның атынан өзге де мемлекеттік органдар, занды
тұлғалар мен азаматтар өкілдік ете алады (АК-тің Ш-бабының 1 және 2
тармақтары).
Азаматтық кодекстің 191-бабына сәйкес жеке меншік азаматтардың және
мемлекеттік емес занды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі
ретінде керінеді. Сөйтіп, ұжымдық меншік пен азаматтардың меншігі "жеке
меншік" деген терминнін. аясына бірігеді. Оларды біріктіру мемлекеттен
бөліп арқылы бұл меншікпен жұмысты ыңғайлы ұйымдастыруға байланысты,
мәселен, салық саясатын жүргізуге, немесе мемлекеттік әкімшілік аппараттың
женсіз араласуынан қорғайды.1
Мемлекеттік емес занды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық
мүліктің меншік иесі болып табылады. Мысалы, акционерлік қоғамның
акциясының белгілі бір белігі мемлекетке тиесілі болғанымен, оны
мемлекеттік меншік деп айтуға келмейді, себебі ол жеке меншік болып кала
береді.
Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара өзіндік меншік ұғымына
сайкеледі. Сонымен бірге, біздің пікірімізше ол азаматтардың меншігіне
деген жеке дара (езіндік) (тұтыну-шылық) және жеке меншік ішкі
дифференциациясы болуы қажет.
Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру, яғни оның иелік етуі, пайдалану
және билік етуі мүліктің мүддесі мен мақсатына орай заңға сәйкес шектелуі
мүмкін. Қазақстан Республикасының "Тұрғын үй қатынастары туралы" заңынын,
40-бабында меншік иесінің үй-жайды, ортақ мүлікке қауіп төндіретін не-месе
оны нашарлататын жұмыстар жүргізумен байланысты өзгертуіне, соның ішінде
қайта жоспарлауына және қайта жабдықтауына тыйым салынады.
Жеке меншіктің ерекше түріне кондоминиум меншігі де жатады.
Кондоминиум үжымдық меніпік түрінде керіне тұрса да ("Тұрғын үй қатынастары
туралы" Заңының 31-бабы 1-тар-мағы) біздің Азаматтық кодексте үжымдық
меншік ұғымы жок екендігін ескерте кеткен жен. Үй-жай меншік иелерінің
әрқай-сысы өзіне бөлек (жеке-дара) менпіік құқығы бойынша тиесілі үй-жайды
өз калауы бойынша иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы.
Үйдін бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (кіре беріс,
баспалдақ, лифтілер, тебелер, шатырлар, подвалдар пәтерден тыс не үйге
ортақ инженерлік жүйелер мен жабдықтар, жер учаскесі, оның ішінде
көріктендіру элементтері және ортақтасып пайдаланатын басқа да мүліктер) үй-
жай меншігі иелеріне ортақ меншік құқығы бойынша тиесілі болады.
Үй-жайдың өрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі (ортак меншіктегі)
үлесі оғантиесілі үй-жайға бөлек (өзіндік) меншікке бөлінбейді. Үлестің
мөлшері, егер меншік иелерінін келісі-мінде өзгеше көзделмесе, бөлек
(өзіндік) меншіктегі тұрғын үй-жайлардың немесе тұрғын емес үй-жайлардың
пайдалы бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен анықталады. Мұндай үлесті
заттай беліп беруге болмайды.
Кондоминиумның әр алуан түрінің құқылық тәртібінің ерекшеліктері заң
кұжатгарымен айқындалады, ал "Тұрғын үй қатынастары туралы" заңда тұрғын үй
кондоминиумы жайында айтылған.
Азаматтық кодекстін 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамның
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.
Меншік құқығының түрлеріне сипаттама бергең кезде мүліктін құқықтық
тәртібінің мазмүны мен ерекшелігі мүліктің қайсы бір түріне жататындығына
байланысты келеді.

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЗАҢДАРДЫҢ ДАМУЫ

1. Қазақстан Респуб ликасыньщ ұлттық меншігі құқығынын қалыптасуы
айтарлықтай қиын жағдайда өтті.
КСРО-ның азаматтық зандары жеке меншікті мойындамай, мемлекеттік
меншікті халықтың меншігі деп жоғары деңгейде тәртіптеді. КСРО
Конституциясы социалистік меншіктің үш нысанынбөліпқарады: мемлекеттік,
колхоздық-кооперативтік жәнекәсіподақтар мен басқа да қоғамдық ұйымдардың
меншігі, сондай-ақ социалистік меншіктен туындайтын өзіндік меншік (КСРО
Конституциясынын, 10,11,12-баптары, Қазақ КСР Кон-ституциясының 10,11,12-
баптары). Онын, үстіне КСРО-да ұзақ уақыт бойы қоғамдық, яғни мемлекетгік
меншікті жекелеген азаматтардьщ өзіндік меншігінен басым бағалады. Ал оның
соңғысы тиісті құқық жағынан қорғалмады және өндіріс құралы болып
есептелмеді.
90-шы жылдардын, басынан бастап "социалистік меншіктен" бас тарту
үрдісі басталды. КСРО Конституциясының 10-бабы (КСРО Заңының редакциясы
1990-жылғы 14-наурыз) жөне 1990-жылғы 6-наурыз КСРО-дағы "Меншік туралы"
Заңның 4-бабы 1-тармағының негіздерінде меншік мынадай түрлерге бвлінді:
"азаматгардың меншігі, ұжымдық жәнемемлекеттік." КСРО Конституциясының 11-
бабына сәйкес мемлекеттік меншік бүкіл халықтың игілігі деп танылды.
Мемлекеттік (жалпы халықтық) меншік кеңес мемлекетіне жататын бір қорды
Құрды, ол бұл меншіктің дара және бірден-бір субъектісі бол-ды, ал Қазақ
КСР-інің егемендігі тек сөз жүзінде.калды. КСРО-Ң "Меншік туралы" заңы (21,
22, 23-баптары) жерді және басқа табиғи объектілерді ешқандай мемлекеттің
құрылымы-ньщ қарауына жаткызбады. Бұл объектілер КСРО-ға да, рео
публикаларға да бірдей қарайтын, сөйтіп, шын мәнінде меншік субъектілерінің
даралығына қайшы келді. Осындай жұмбақ тұжырымдар әр республикаға өз меншік
құқығын бермей қойып, мынадай салдарға душар болды, айталык, осы баптарға
сүйеніп, Қазақстан Украинанын жерін меншіктеуге, керісінше, Украина қазақ
жеріне құқылы болуына өкеп соқты.' Әлгі "жалпы игілік" деген ұғымның өзі
бұл мүлікті иесіздікке душар етті, зат бір қарағанда бәріне тиесілі болды,
сонымен бірге оныц нақты иесі де болған емес. Демек, әу бастан "халықтың
игілігі" категориясы заңмен бекітіле тұрса да, ешқандай ілгерілеуді әкелген
жоқ. Өз кезегінде Қазақ КСР-нің Конституциясы да меншік бүкіл халыктыкі деп
жар салды, бірақ та "халык" деген сөз де тағы келіп нақтылықты керсете
алмады. Егер меншік субъектісі экономикалық мағынада — халық десек, оның
бір де бір бөлігі өз бетінше меншік иесі болыптанылмады. Заттар-дың
бүкілхалықтык болуы тауар — ақша катынасына қайшы келді, нәтижесінде
мемлекеттік мүлік нақты қатынастардан шығып қалды. Бірыңғай меншік иесіне
тауарсыз экономика ғана тән еді. Шын мәнінде затқа халық емес, онын бір
бөлігі (занды тұлғалар мен азаматтар) иелік ету тиіс.
2. КСРО-дағы меншік туралы занда бұрынғы "өзіндік меншік" ұғымының
орнына "азаматтардың меншігі" дегенжаңа ұғым пайда болды (2-бөлім). Заң
әдебиеттерінде жеке меншік тек капиталистік шаруашылыққа ғана тән емес, бар
болғаны тауарлы шаруашылықтың белгісі деп тұжырымдалды.2
Қазақ КСР-нің өзін-өзі басқару және өзін-өзі қржыландару
тұжырымдасында Қазақстан КСРО шеңберінде дербес республика ретінде
шаруашылық жүргізуді бекіту мен дамыту жағдайларын қарастырды, сол арқылы
жалдамалы еңбекті пайдалану нәтижесінде жеке-дара (өзіндік) меншікті және
жеке-дара - өндірістік меншікті енгізу идеясы ұсынылды.
Қазақ КСР-інің 1990-жылғы 15-желтоқсанда қабылдаған "Меншік туралы"
заңында түңғыш рет меншік құқығынын, принциптері мен ұғымы бекітіліп, Қазақ
КСР-нің жері мен басқа табиғат ресурстарына айрықша меншік жарияланды.
Меншіктің калған басқа түрлері де республиканың меншігі болып танылды,
дейтұрғанмен, онда бүкілодақтык меншікті калыптастыру жағы да
ескерусізқалған жоқ. "Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы"
Заңының 3-бабында "Республика аумағьшдағы барлык үлттық байлық оның меншігі
болыптабылады және республиканың зандык күзырына өтеді" деп накты жазылды.
Қазак, КСР-і өзінің меншігін, КСРО-ның меншігін, республикалық және
коммуналдық меншіктерді

3. Қазақ КСР-нің меншік туралы заңындағы ең бір ұнамды тұс онын 7-бабы
2-тармағында азаматтың меншігі бьілайша тұжырымдалды: "азаматтың дене және
рухани қажеттерін табыс келтірмей канағатгандыруға арналған өзіндік меншігі
табыс келтіруге арналған жеке меншік түрінде көрінеді". Бірақ та Заңның
бірқатар ережелеріне елеулі түзетулер қажет еді. Сонымен, мемлекеттік
меншіктің құқық субъектісі Халық депутатгары Кеңесінің барлық деңгейі деп
танылды. Мүліктің меншікиесі Кеңестер болып табылатын органдар емес, мемле-
кег немесе әкімшілік-аумақтық құрылым аталды. Бұл Занда көңілгеқонбайтын
ережелер де кездесті. Мысалы, Қазақ КСР-і мемлекет ретінде коммунаддық
меншіктің субъектісі бола алмады (Заңның 19-бабы).
Қазақ КСР-інің "Меншік туралы" заңында меншіктін үш түрі белгіленді:
азаматтардың меншігі, үжымдық және мемле-кеттік. Заңның 24-бабына сәйкес
жер мемлекеттің айрықша меншігі деп айкындалды, ол тек жалға немесе
ғұмырлык мұрагерлік құқығына ғана берілетін бодды. Тұңғыш рет осьт Заңда
заттық құқық бекітілді (шаруашылық жүргізу құқығы жәнет.б.).
1994 жылы 27-желтоқсанда Қазақстан Републикасының Азаматтық кодексінің
қабылдануы меншік кұқығының жағдайын түбірімен өзгертті.
Азаматгық кодекс азаматтық-құқықтық ғылымының нәтижелерін және меншік
құқығына байланысты заңдардың кол жеткен жетістіктерінің ең таңдаулысын
занды түрде тұжырымдады да, нарык, талаптарына сәйкестендірді.

4. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНА ЖӘНЕ ӨЗГЕ ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРҒА ИЕ БОЛУ НЕГІЗДЕРІ

Меншік құқығын азаматтык құқықтын субъектілері әртүрлі негіздерде ала
алады. Азаматтык кодекстің 235-бабы меншік ҚҰҚЫғына ие болуына әдейі
арналған. Бірақ та заң меншік Құқығың алудьвд негіздерінін, түпкілікті
дәрежеде тізімін жасады деуге болмайды. Азаматтыккодекстің 235-бабында
"тәсіл"
197ұғымы қолданылмаңды (бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі әрекеттер
немесе әрекеттер жүйесі). Меншік құқығы оның пайда болуымен заңды
байланыстыратын заңдық фактілер негізінде алынуы мүмкін. Мұндай заңдык
фактілер негізделуімен көрінеді (АК-тің 7-бабы).
Меншік құқығьш алуда бастапқы және туынды негіздерін шектеу өлшеміне
бір жағдайда еркіндік өлшемі, ал келесі бір жағдайда құқық қабылдаушылық
сай келеді, оның соңғысына ерекше баға беріледі.
Бастапкысына жататын талап деп мынаны айтамыз: зат бұрын болмады және
меншік құқығы оған бірінші рет тағыл-ды немесе зат бұрын болса, меншік
кұқығы оған бұрынғы меншік иесінің құқығынан тәуелсіз жүзеге асады.
Сондыктан да Азаматтық кодекстің бастапқы негіздеріне мыналар қатыс-ты:
жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда болуы
(236-бап, 1-тармак); өндеу (237-бап); иелену мерзімі (240-бап); олжа (245-
бап); қараусыз жануарлар (246-бап); меншік иесінен алынған мүлікті иелену
(248-бап); көмбе (247-бап).
Туынды негіздер меншік иесі құқығын алуда бұрынғы мешпік иесінің
құқығына тәуелді болуымен сипатталады. Жаңа меншік иесі пайда болуына
байланысты одан бүрынғысынын, құқығы бір мезгілде тоқтатылады. Алдымен
меншік құқығына ие болу негіздерінің жалпы сипатгамасына тоқталайық.
Меншік құқығының туындынегіздерініңпайда болуы шартқа (сатьш алу-сату,
заем, несие және т.б), сондай-ак мұрагер-лікке (заң мен есиет бойынша)
байланысты, ол заңды тұлғаларды қайта құрған кездегі құқықты мирасқорлық
тәртібімен жүзеге асады. Туынды негіздерге сонымен қатар мүлікті тәркілеу
(АК-тің 249-бабы4-тармақшасы), жекешелендіру (АК-тің 249-бабы 3-тармағы),
реквизациялау (АК-тің 249-бабы 3-тар-мағы), жер учаскесін алып коюға
байланысты козғалмайтын мүлікті иеліктен айыру (АК-тің 249-бабы 5-
тармақшасы), күтімсіз ұсталған мәденинемесетарихиқазыналар сатып алын-ған
ретгер (АК-тің 249-бабы 6-тармакдіасы) қатысты және заңда көзделген басқа
жағдайлар да оған жатады.
Жаңа меншік иесіне тек заттың ғана меншік құқығы емес, осы затқа
байланысты құқықтар мен міндеттердін. барлығы ауысады. Мәселен, үй сатып
алған адамға сол үймен байланыс-ты жасалған жалдау немесе кепіл шарттары
көшеді. Тағы бір мысал: мүраны кабыддап алған мұрагер мұра қалдырушының
борыштарына өзіне ауысқан мүралық мүліктің нақты құны шектерінде жауап
береді. Совдықтан да меншік қүкығына иеболудың туынды негізіне әрқашанда
мирасқорлық қасиет тән. Меншік күқығына ие болуға байланысты жана меншік
иесі бүрынғы меншік иесі еншілеген барлык өкілеттікті түгелдей өзінеалады
деуге болмайды. Мәселен, бұл жаңа меншік иесіне қандай мүліктің ауысуына
және оның иесі кім екендігіне (мем-лекет, завды тұлға немесе жеке тұлға),
жаңа иеленушінің меншік құқығы қандай болатындығына (мемлекеттік немесе
жеке меншік) байланысты.
Енді меншік құқығынын, бастапқы негіздеріне токталайық. Азаматтық
кодекстің 235-бабынын 1-тармағы меншік құқығын алудың бастапқы негіздерінің
біріне дайындалған немесе жасалған затқа құқықты жатқызады. Меншік қүкығы
бүрын бол-маған затқа да пайда болады. Егер занда өзгеше көзделмесе, затты
дайындап не оны жасаған адам соның меншік иесі атана-ды. Жаңадан
дайындалып, жасалған заттар козғалатын не қоз-ғалмайтын болуы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 236-бабына сәйкес салынып жатқан үйлерге, қүрылыстарға,
өзге де мүлік кешендеріне, сондай-ақ ©зге де жаңадан жасалып жаткан коз-
ғалмайтын мүлікке меншік құқығы осы мүлікті жасау аяқталған кезден бастап
пайда болады. Егер зан, күжаттарьшда неме-се шартта құрылысы аяқталған
объектілерді қабылдап алу көзделген болса, онда тиісті мүлікті жасау
осылайша қабылдап алынған кезден бастап аяқталған болып есептеледі. Қоз-
ғалмайтын мүлік мемлекетгік тіркелуге тиіс реттерде, оған меншік құқығы
осылайша тіркелген кезден бастап паңда болады.
Қозғалмайтын мүлікті жасау аяқталғанға дейін, ал тиісті жағдайларда —
оны мемлекеттік тіркеуден өткізгенге дейін мүлікке қозғалмайтын мүлік
жасалатын материалдар мен басқа мүлікке меншік құқығы туралы ережелер
қолданылады.
Заң, бастапқы негіздерге мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған
жемістерді, өнімді, табысты жатқызады (АК-тің 235-бабы 1-тармағы). Зат
күйіндегі жеміс дегеніміз өздігінен есіп-енген органикалық дүние, ол затқа
айналып, өзінен та-быс түсіреді. Жемістер табиғи болуы мүмкін (ол табиғат
не адам к үшімен өндіріледі), сондай-ақ оны таза табиғи өнеркәсіп өн і м і
деп бөледі (бұйым, өнім жәнет.б.) немесе табыстар көзі болып табылады
(мысалы, жалға ақы төлеу немесе пайыздар (және т.б.)- Зат табиғи жемістер
мен өнім және табыс түріндегі жемістердің аражігін ашып көрсетеді, бұл АК-
тің 193-бабында қарастырылған: мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған
түсімдер (жемістер, өнімдер, табыстар), егер зандарда немесе бұл мүлікті
пайдалану туралы шартта өзгеше көзделмесе, мүлікті занды негізде
пайдаланушы адамға тиесілі болады.
Меншік құқығын алудың бастапқы негізіне өңдеу де жатады (бір түлға
материалды өндеп, одан екінші бір зат жасайды) Сонда әлгі өнімге құқық
алатын оны жасаған адам ба. әлде материалдың меншік иесі ме?1 Азаматтык
кодекстің 237-бабы-на сәйкес шартта өзгеше көзделмегендіктен, адам әзіне
тиесілі емес материалдарды өндеу арқылы дайындаған жаңа қозғалатын затқа
меншік құқығын материалдардың меншік иесі ала-ды. Алайда, егер өндеу қүны
материалдардың құнынан едәуір асып кетсе, жаңа затқа меншік кұқығын адал
жұмыс істеп, әңдеуді өзі үшін жүзеге асырған адам алады. Бұл екі жағдайда
да өңдеушіге жасаған жүмысының қүнын төлеу немесе менш і к иесіне
материалдың құньш өтеу мәселесі туывдайды. Бүл сұрак,-тьщ шешімі мынадай:
өз материалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған материалдардың
меншік иесі ол затты өндеуді жүзеге асырған адамға оның күнын ©теуге, ал ол
адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғысы материалдар-дың меншік
иесіне олардың қүнын қайтаруға міндетті.
Өңцеуді жүзеге асырған адамньщ ықылассыз әрекеттерінін нәтижесінде
материалынан айрылған меншік иесі жаңа затты әз меншігіне беруді жөне езіне
келтірілген залалдардың ор-нын толтыруды талап етуге құқылы (АК-тің 237-
бабының 2.3 тармақтары).
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздеріне енімді жинауга,
балык, аң аулауга арналған көпшілік қолды заттарды меншікке айналдыру да
жатады. Заңдармен жергілікті өдет-ғүрыпқа немесе меншік иесі берген жалпы
рүксатка сәйкес ормавдарда, бәгендерде немесе басқа аумақта жвдек теруге,
балық аулауға, аң аулауға, басқа нәрселерді жинауға немесе аулауға жол
берілген ретте, тиісті заттарға меншік құқығын оларды жинауды және аулауды
жүзеге асырған адам алады (АК-тің 241-бабы). Мысалы, осынормаға сәйкес
азаматтар мен занды тұлғалар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.