Сақтандыру туралы заңнама
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1. Сақтандыру туралы жалпы ережелер 2
2. Сақтандыру шарты 11
Қорытынды 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 1995 жылы маусым
айында елімізде жаппай құқықтық білім беруді жүзеге асыру жөніндегі шаралар
туралы қаулы қабылдады. Қаулыда құқықтық оқуды мектептерде бастауыш
сыныптардан бастап неғұрлым кең көлемде енгізу қажеттілігі атап көрсетілді.
Құқықтық білімге терең назар аударудың бірқатар себептері бар. Қазақстан
дербес тәуелсіз мемлекет болды. Өткен жылдардың ішінде жаңа мемлекеттік
органдар - Президент әкімшілігі, Парламент, Үкімет, Конституциялық кеңес
т.б. құрылды. Олар жаңа қоғамды ұйымдастыруға бағытталған қызметтер
атқаруда. 1995 жылдың тамыз айында бүкілхалықтық дауыс беру нәтижесінде
қабылданған жаңа Конституция жана мемлекеттік органдарды зандастырып қана
қойған жоқ, сонымен бірге әрбір жеке адам мен азаматтың кең көлемді
демократиялық құқықтары мен бостандықтарын баянды етті.
Біздің өз мемлекетімізді, оның органдарының құрылымы мен атқаратын
қызметтерін білу өзіміздің қандай мемлекетте тұратынымызды, ол мемлекет
өзінің алдына қандай мақсаттар мен міндеттер қоятынын, кімге қалай қызмет
ететінін айқын түсінуіміз үшін қажет. Ол үшін Республиканың зандарын оқып
үйрену қажет. Өйткені ол заңдарда азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері жарияланып қана қойған жоқ, сонымен бірге сол құқықтар мен
бостандықтарды қорғаудың, пайдаланудың жолдары мен тәсілдері де
көрсетілген.
Республикамыздың ең маңызды заңдарының бірі Азаматтық кодекс болып
табылады. Менің таңдап алған тақырыбым азаматтық айналымға қатысушылар
арасындағы сақтандыру шарты болып отыр. Бұл тақырып қазіргі нарық заманында
өте өзекті тақырыптардың бірі деуге болады. өйткені қазір сақтандыру
мәселесінің маңыздылығы күрт өсіп отыр. Курстық жұмысты жазу мақсаты осы
шарт түрінің ұғымын, оның мәні мен маңызын ашып көрсету болып табылады.
1. Сақтандыру туралы жалпы ережелер
Қазіргі жағдайда сақтандыру — бұл өмірдің әртүрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен
айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе түсуіне әкелді, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне шарт
бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады. Өз кезегінде бүл сақтаңдырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы кажеттілік
одан әрі өсе түседі.
Айтылғандардың сенімділігін Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен № 491 27 қараша, 2000 жылы бекітілген, 2000-2002 жылдары
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын
қабылдау фактісі растайды. Бұл бағдарламаның мақсаты ретінде қазіргі
заманга сәйкес және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру
белгіленген (аталған). Мұндай сақтандыру нарығы мемлекеттің, азаматтардың
және шаруашылық субъектілердің мүдделерін қорғаудың шынайы құралы болуы
қажет. Осымен қоса тиімді сақтандыру жүйесін құру, мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың бір құрамасы ретінде де танылуы керек.
Бағдарламада атап өтілгендей, сақтандыру саласы адам өмірінің
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтерінің барлық жағын қамтиды.
Сақтандырудың дәстүрлі орын толтыру (компенсациялық) міндетімен бірге өзге
де міндеті қарастырылған, Енді сақтандыру жинақтау — қаражат сақтау
міндетін де атқаруы қажет.
Сақтандырудың мәні бір қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан тәуелсіз халық пен
ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға мүмкіндік береді.
Табиғи және техногендік апаттар әсерлерін жою бойынша шығындардың негізгі
ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүмкіншіліктері объективті шектеулі болып
келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру осы қолайсыздықты жоюы
тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін пайдалану өндірісте қолданылып
жүрген технологияның жетілдірілуіне, кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына
мүмкіншілік береді.
Сақтандыру жүйесі республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді құруға, азаматтар мен
шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер етуі қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1) табиғи-техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен
әлеуметтік қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған
зейнетақыны төлеуге, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушының қайтыс
болуына, жұмыссыздыққа жәрдемақыларды төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орнын толтыруға;
3) халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға.
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін
қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету
міндеті қазір сақтандырудың "иығында" болып тұр. Осымен бірге бір қатар
мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіде өсе түсті. Құқық қорғау органдары
ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе-бет келді, техногендік апаттар саны
артты. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін
өмір мен денсаулыққа келтірген зардаптарды қалпына келтіруде қандай да
болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен
келтірілген зардаптардың орнын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі ж.б.
мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта
қалыптасу кезеңінде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер басталуына
негіз қалаган заңдардың, өзге нормативті-құқықтық актілерінің қабылдануына
әкелді. Бірінші кезекте өзін тиымсыз қылып көрсеткен сақтандырудың
толығынан мемлекеттік жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге негізделген
сақтандыруға жол берілді. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің біріне айналды,
және қазір ол кәсіпкерліктің ең жоғары ұйымдастырылған түрлерінің бірі.
Сақтандырумен әлеуметтік міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке ала
отырып, мемлекет сақтандыру дамуын бақылаусыз өз бетімен жібере алмады.
Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі заманғы құқықтық салалардың бірінің
сақтандыру құқығының дамуымен бірге болды. А.И.Худяковтың анықтамасына
сәйкес: "Сақтандыру құқығы елдегі сақтаңдыру ісін ұйымдастыру және
сақтандыру қызметін жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы".
Сақтандыру ісінің дұрыс ұйымдастыру мәнін төмендетпей, сақтандыруға
жататын жағдайлар әсерінен зардап шеккен тұлғаларға мүліктік өтем жасау
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін тікелей құралы болып жеке жасалған
азаматтық-құқықтық шарт келетінін айтып кетейік. А.И.Худяков азаматтық
құқық үлесіне шарттық сақтандыру міндеттемесінің жалпы құрылысын анықтауды
жатқызады. Біздің көзқарасымыз бойынша, азаматтық құқық көзқарасынан
шарттық қатынастар шеңберінде пайда болатын барлық мәселелерді қажетті
реттеу, сақтандыру қатынастарын ықылассыз қатысушыларына азаматтық-құқықтық
әсер етудің шегі мен мазмұнын анықтау қажет. Шарттың толық құнарлы
жүйесінің болмауы, біздің көзқарасымыз бойынша, КСРО кезіндегі қалыптасқан
сақтандырудың әлсіз жақтарының бірі болды.
Сақтандыру шартын қарастыруда біз әкімшілік (қаржылық) құқық саласына
жататын құқықтық нормалар әрекетін ескермесек болмайды. Сақтандыруға
арналған заң актілерінде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын
түсініктер жиынтығы бар.
Сақтандыру туралы заңнама. Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру
қатынастарын кешенді реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан "Сақтандыру туралы" заң күші бар
Жарлығы саналды. 2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасының
"Сақтандыру қызметі туралы" жаңа Заңы қабылданды, қазір ол заңгерлер
тарапынан жоғарғы бағаланады. Онда сақтандыру ісін ұйымдастыруды қазіргі
заманғы талаптарға сәйкес келтіруді қамтамасыз ететін шаралар
қарастырылған. Азаматтық-кұқықтық қатынастарды реттейтін нормалар көбінесе
Қазақстан республикасының Азаматтық кодексінің 803-845-баптарын қамтитын 40-
шы "Сақтандыру" деп аталатын тарауында мазмұндалған. Сақтандырудың
жекелеген түрлерін реттейтін бөлек нормативтік актілердің де бірқатар саны
бар, мысалы 1996 жылдың 31 қазанынан №1319 Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысымен 1997 жылдың 2 сәуіріндегі № 460 Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген және т.б.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995 жылдың 30 наурызда қабылданған "Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңында мазмұндалған. Сонымен бірге
сақтандыру туралы жекелеген нормалар Қазақстан Республикасының 1995 жылдың
31 тамызынан "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы"
Заңында да бекітілген.
Сақтандыру құқығының негізгі түсініктері. Сақтандыру құқығы онда
арнайы түсіндіруді талап ететін терминдердің елеулі қолданылатын құқықтық
салалардың біріне жатады. Түсіндіру түсініктер (терминдер) қолданылатын
нормаларды талқылаған кезде оларды әртүрлі түсіну қаупімен қорғайды.
Сонымен бірге түсініктерді анықтау бүл қазіргі қүқықта кең қолданылатын
тәсіл, ол нормативтік актілерді заң техникасы көзқарасынан жетіктеу қылуға
мүмкіншілік береді (материалды артық қайталамауға мүмкіншілік береді).
Сақтандыру құқығының негізгі түсініктері Қазақстан Республикасының
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңының 3,4-баптарында, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 817-820-баптарында, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 817-820-баптарында және т.б. айтылады.
Сақтандыру — сақтандыру шартымен анықталған сақтандыру ұйымының жеке
активтері есебімен тікелей сақтандыру төлемдерін қалыптастыратын сақтандыру
жағдайы немесе басқа жағдайлардың пайда болуындағы заңды және жеке
тұлғалардың заңды қызығушылығын мүліктік қорғау жөнінде қатынастар кешенін
ұсынады.
Сақтандыру қызметі — Қазақстан Республикасы заң талаптарына сәйкес
мемлекеттің өкілетті органының лицензиясы негізінде қалыптасатын сақтандыру
шарттарын орындау және бекітумен байланысты сақтандыру ұйымдарының қызметі.
Сактандыру жағдайы — сақтандыру шарты сақтандыру төлемін төлеуді
қарастыратын жағдай. Сақтандыру жағдайы — табиғи әсер, техногендік сипат
және нақты адам әрекеті ретінде өз пайда болу себебін иемденетін жағдай.
Сонымен қатар, сақтандыру жағдайы ретіндегі қарастырылатын жағдай
кездейсоқтылық және ықтималдық белгілеріне иемденуі қажет. Сақтандыру
жағдайының түсу ықтималдығының деңгейі шарт жақтарымен өз бетінше
бағаланады, сонымен қатар жағдайдың ықтималдылығы болмай қоймайтындыққа
жақын болмауы қажет, соңғысы орын алса мұндай жағдай кездейсоқ болмайды.
Жағдай орын алудың ықтималдылығы мен кездейсоқтығының талаптары жинақтау
сақтандыру шарттары бойынша қарастырылатын фактілерге (оқиғаларға)
қолданылмайды (ҚР АК 817 бабы, 3 т.).
Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті
болып келген кезде) және шарттарымен (сақтандыру ерікті болып келген кезде)
анықталады.
Актуарий — сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке тұлға;
Сатып алу сомасы — жинақтаушы сақтандыру шарты қолдану мерзімінен
бүрын тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы.
Сақтандыру ережелері — белгілі бір сақтандыру түрі бойынша
сақтандыруды жүзеге асыру талаптарын айқындайтын сақтандыру ұйымының
құжаты.
Қайта сақтандырушы (цедент) - өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін
қайта сақтандыруға беруді жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта
сақтандыру ұйымы.
Қайта сақтандыру - сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәкеуелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сақтандыру сыйақысы — сақтандырушының сақтандыру шарты мен аннуитетте
анықталған мөлшерде сақтанушыға сақтандыру төлемін жүргізудің соңғы
міндеттемелерін қабылдау үшін төлеуге міндетті ақша сомасы. Сақтандырушыдан
алынған сақтандыру сый ақылары сақтанушының меншік құқығына жатады.
Сақтандыру сомасы — сақтандыру объектісі сақтандырылған және
сақтандыру жағдайының пайда болуындағы жауапкершіліктің шектеулі көлемін
ұсынатын ақша сомасы.
Сақтандыру төлемі - жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының кепіл түсуінде немесе мерзімнің келіп түсуіндегі
сақтандыру сомасы мөлшерінде сақтандырушы мен сақтанушыға төленетін ақша
сомасы. Сөйтіп сақтандыру төлемі сақтандырушы іс жүзінде төлейтін ақшалай
сома болып келеді. Осыдан сақтандыру төлемнің сақтандыру сомасынан
айырмашылығы көрінеді.
Келтірілген түсініктер тізімі аяқты болып табылмайды, бірақ олардың
кейбіреулерін сақтандыру қатынастарын одан әрі қарастыру жүрісінде ашу
орынды болып келеді.
Күшіндегі сақтандыру туралы заңнама сақтандырудың қолданылатын
жіктелуінің күрделенуімен ерекшеленеді. Қазір қазақстан Республикасының
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңы-ның 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға,
класстарға, түрлерге жіктеледі.
Сақтандыруды салаларға бөлу сақтандырудың әртүрлі объектілерімен
байланысты. Сақтандырудың барлық түрлерін екі сомаға бөлу қарастырылған,
олар:
— өмірді сақтандыру;
— жалпы сақтандыру;
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің
арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өміріне қатысты
болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын
объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларда сақтандырылған (пайда алушы)
тұлғаға ақша төленуін қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделерін кешенді қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге с.с. мүмкіншілік береді. Осы
себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық қүқықтық тәсілдермен қорғаудың
бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру саласына өз кезегінде
кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруда екі класс қарастырылған,
олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру. Жалпы сақтандыру
белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде заңды жөне жеке
тұлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен қызығушылықтарын орнын төлеуді
қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып келеді. Қазіргі кезде жалпы
сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтілген тізімді қамтиды, оған шолу жасасақ
қазіргі кезеңде азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын
қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрынғыға қарағанда салыстырымсыз
жоғары болып келеді деген пікірде орнығуымыз мүмкін. Жалпы сақтандырудың
кластарына төмендегілер жатады:
1) сәтсіз оқиғадан және аурулардан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүктерді сақтандыру;
8) көлік пен жүктерді сақтандыруды қоспағанда, мүлікті сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
14) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар өкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір
класқа байланысты заңнама заңды нормативтік актілері бойынша арнайы
реттеуді қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы
бойынша жалпы жағдайлар көбіне императивтік (міндетті) болып анықталатынын
айтуға болады. Бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың
қызметін пайдаланатын субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік
береді.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы
әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табылады. "Өнім" деген
түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетін мәліметтердің болуы
мүмкін. Бірақ, "өнім" деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай
аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
мүдделерін ескеруді қамтамасыз ететін заңның міндетті нормаларына қайшы
келмейтін жөне онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт
болып келеді.
Заңда сақтандыру нысанының түсінігі де қарастырылған. Ол "сақтандыру
түрлері" деген бұрын күшінде болған заңнаманың түсінігіне сәйкес келеді.
Сақтандыруды нысандарға бөлу әртүрлі негіздер бойынша жүргізіледі.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады.
Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қолданылады. Мысалы, әскери
қызметкерлерінің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен
денсаулығын міндетті сақтандыруды және судьялардың өмірі мен денсаулығын,
мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық-
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль
көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және
кейбір өзге субъектілердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі міндетті
сақтандыруға жатады.
"Қазақстан Республикасындагы банктер және банк қызметі туралы"
Қазақстан Республикасы Заңының 52-бабына сәйкес, банктердегі салымдарды
(депозиттерді) ұжымдық сақтандыру жүзеге асады.
Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен
белгіленеді. Өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетін азаматқа заң
актілерімен де, шартпен де жүктеуге болмайды. Сонымен, өмірді және
денсаулықты сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру сақтандыру
қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын)
міндетті қатысуын талап етеді. Жиі-жиі шартта сақтанушы болып онымен азамат
еңбек-қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган қатысады. Мұндай
жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен жүргізіледі.
Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін реттейтін заң
актілерінде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға
міндетті. Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне, сақтандыру
жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі сақтандыру
төлемнің көлеміне қатысты болып келеді. Сақтандыру төлемдерінің мөлшері өз
кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын төлеу міндетіне әсер етеді.
Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы
тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылмағандығы белгілі болса, осы
міндет жүктелген тұлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуте
құқылы.
Егер сақтанушы міндетті сақтандыру шартын жасамаса немесе оны заңда
көзделгенмен салыстырғанда нашарлау жағдайларда жасаса, ол сақтандыру
жағдайы (оқиғасы) орын алған кезде сақтандырылғандардың алдында өзі жауапты
болады. Сақтанушы жауапкершілігінің көлемі осындай жағдайда тиісті
сақтандыру жүзеге асырылған кезде сақтандырылғанға тиесілі болатын
сақтандыру төлеміне сәйкес болып келеді.
Міндетті сақтандыру шартын жасаудан сақтандырушы ұйымның да жалтаруға
құқығы болмайды. Егер сақтандырушының шарт жасаудан бас тартуы орын алса,
онда сақтанушы соттық тәртіппен сақтандырушыдан өзімен шартты жасауды талап
ете алады.
Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен
тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері,
шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Объекті бойынша сақтандыру: а) жеке; б) мүліктік болып бөлінеді.
Азаматтың өмірін, денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және басына
байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру жеке сақтандыруға жатады, мысалы,
олардың белгілі жасқа келгенін сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты бойынша
сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (пайда алушы) адам
сақтандырылған болуы мүмкін.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекеддер мен азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
мүліктік сақтандыруға жатады.
Мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі
немесе бүлінуі жөне заңда көзделген өзге де мүліктік құқықтар
сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыруға
мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз
болады.
Көсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс-қимыл
жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болуы мүмкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тәуелсіз
жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі,
соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті
сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бүл класында тек сол сақтанушының
кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болады.
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде басқа тұлғалардың
өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын
жауапкершіліктің болу тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық-құқықтық
шарттардан және басқа да негіздерден пайда болатын міндеттемелерді бұзуға
байланысты пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін.
Бұрынғы заңнамамен салыстырғанда қазіргі заңнама сақтаңдыру
нысандарының тізімін көбейтті. Енді сақтандыру нысаны сақтандыру төлемін
жүргізудің негізінен де анықталады. Осыған байланысты сақтандыру тағы екі
нысанға бөлінеді, олар а) жинақталушы; ә) жинақтаушы емес.
Сақтандыру төлем төленуін сақтандыру шартында белгіленген кезең
аяқталған да, немесе сақтандыру жағдайы туындағанда төленуінің қарастыратын
(осылардың қайсысы бірінші болатынына қарап) сақтандыру жинақтаушы болады
(ҚР АК 809-1 бабы). Яғни, жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы
болмауы да мүмкін. Аннуитет шарты жинақтаушы сақтандыру шарттарына жатады.
(Азаматтық кодексінің 809-1-6. 5-тармағы) Аннуитет шартының түсінігі
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 809-1-6. 3-тармағында
беріледі. Аннуитет шарты сақтандырушыны шартта белгіленген мерзім ішінде
пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сактандыру төлемін
жүзеге асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты. Сақтандыру төлемдер
негіздерінің ерекшеліктерін "Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында берілген аннуитеттік сақтандыру түсінігінен көруге
болады (7-баптың 2-тармағында). Соған байланысты, аннуитеттік сақтандыру,
сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына
байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан,
асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-
кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Кейбір жағдайларда жинақтаушы
сақтандыру шарты бойынша сақтандыру төлемі үшін негіз болып заңмен
қарастырылған мерзімінен өткенін көрсететін заңды факт есептеледі.
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі
болып тек белгілі сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру
нысандарының тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан
объектілерінің өзгешелігі. Жинақтаушы сақтандыру шарттары тек қана жеке
сақтандыру бойынша жасалуы мүмкін. Ескертуге жататын нәрсе — сақтандырудың
нысандары бойынша бөлінуі сияқты (толық) болып келмейді. Бұл сақтандыру
қызметін лицензиялау үшін қажет болса, яғни мазмұны сақтандырудың
көрсетілген нысандарынан ерекшеленетін сақтандыру қызметі пайда болса, онда
заңнамада сақтандырудың нысандары бойынша өзге де жіктелуі қарастырылуы
мүмкін.
Жоғарыда аталғандай, ерікті сақтандырудың кластарының мазмұны заңға
бағынатын нормативтік актілерінің деңгейінде анықталады. Осыдан басқа
"Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңының 7-бабында
сақтандыру кластарының жалпы мазмұны анықталған. Заңда берілген сақтандыру
кластарының анықтамасы, сақтандырудың бір немесе басқа түрі туралы көзқарас
беріп тұр. Біз аннуитеттік сақтандырудың сипаттамасын негізінен бердік.
Енді қалған басқа сақтандыру кластары мазмұнын да қарастырайық.
Сақтандыру класы ретінде өмірді сақтандыру, сақтандырушы қайтыс болған
немесе ол сақтандыру мерзімі шегінде сақтандыру шартында белгіленген жасқа
дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Қалган кластар жалпы сақтандыруға жатады. Жазатайым жағдайдан және
аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға жазатайым жағдайдың немесе аурудың
салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіптік жағынан)
қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де
зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не
ішінара немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі
азаматтық деликтік құқықтың нормаларымен айқындалатын адамның өмірі мен
денсаулығына келтіретін зиянның түрлерімен байланысты.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылатындардың медициналық мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығындарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Міндетті медициналық
сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық-құқықтық реттеу сұрақтары
ескерілмеген) уақыт сынын көтере алмай мүліктік айла-амалға жол салды.
Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс жүзінде медициналық
сақтандыру бойынша шарттық сақтандыру қызметтері көрсетілетін болды. Осымен
байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келеді және қымбат
медициналық қызметтерде, стационарлық емделуде, протездеуде және т.б.
қажеттік пайда болған жағдайда бүл сақтандыру сөзсіз өте пайдалы болады.
Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті сақтандыру нормалары
қалыптасуының қажеттілігіне әкелді.
Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік құралын
иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік
мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап
әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста
болатын көлік сақтандырумен қатар, жоғарыда айтылғандай, сақтандырудың жеке
класында болып келетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді сақтандыру,
жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың
мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің
тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірілген зиянды
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін сақтавдыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сақтандырудың басқа да кластарының мазмұны сақтандырудың мүлікті
сактандыру нысаны туралы айтылғанда қосымша сипатталып кеткен. Объектіні
сақтандыру тәсілі бойынша, объект бір сақтандыру шартымен сақтандырылған
жағдайдағы дағдылы сақтандырумен қатар, қос сақтандыру белгіленеді, ол
дегеніміз белгілі бір объектіні бірнеше сақтандырушының әрқайсысымен дербес
шарт бойынша сақтандыруы.
Сақтандырылғандар тарапынан тұлғалардың көптігі топтық сақтандыру
шартын жасауға әкеп соғады, сақтандырушы тарапы жағынан тұлғалардың көптігі
ортақ сақтандыруды құрады. Егер сақтандырушының өзі сақтанушы алдындағы өз
міндеттерінің бәрін немесе оның бір бөлігін орындамауына байланысты
тәуекелді сақтандыратын болса, қайта сақтандыру шарты орын алады.
Қайта сақтаңдырудың өзі де бөлінеді. Заңмен бара-бар және бара-бар
емес қайта сақтандыру түсініктері енгізілген. Бара-бар қайта сақтандыру —
бұл тиісті сақтандыру шартында көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта
сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылданған
сақтандыру міндеттемелерінің үлесіне бара-бар мөлшерде сақтандыру төлемін
жүзеге асыруға өзі міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру. Бара-бар емес
қайта сақтандыру бұдан бөлек, сақтандыру шартына сәйкес көзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттің өзі ұстап қалатын
сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруга өзіне міндеттеме қабылдайтын
қайта сақтандыру. Өзі ұстап қалатын сома деп қайта сақтандыру шартымен
сәйкес өз есебімен цедент жауапкершілікті атқаратын сақтандыру сомасын
атайды.
Шекарааралық сақтандыру (қайта сақтандыру) белгіленеді. Қазақстан
Республикасында немесе оның шегінен тыс жерлерде жүргізілетін сақтандыру
сыйлық ақысы төленетін сақтандыру (қайта сақтандыру) шекарааралық болып
табылады. Шекарааралық сақтандыруды жүргізудің талаптары мен тәртібі
Қазақстан Республикасының заңдарымен немесе Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттармен белгіленеді. Шетел сақтандыру компаниясының
(сақтандыру брокері) қызметіне үндеу рұқсат етіледі, егер оларда сақтандыру
саласында өкілетті органмен орнатылған тізімге кіретін бір рейтингілі
агенттігінің рейтингі болса.
Заңда өзара сақтандырудың мүмкіндігі қарастырылған. Азаматтар мен
заңды тұлғалар қажетті қаражатты өзара сақтандыру қоғамдарына біріктіру
жолымен өзара негізде өз мүлкін және мүліктік мүдделерін (кәсіпкерлік
тәуекелдер, азаматтық-құқықтық жауаптылықты) сақтандыра алады. Өзара
сақтандырудың ерекшелігіне, егер қоғамның құрылтай құжаттарында мұндай
жағдайларында сақтандыру шарттарын жасасу көзделмесе, қоғам өзінің
мүшелерінің мүлкін және мүліктік мүдделерін өзара сақтандыруды мүшелік
негізінде тікелей жүзеге асыратыны жатады.
Кейбір жағдайларда азаматтық сақтандыру құқықтық қатынастарын,
субъектілері ретінде сақтандыру брокерлері мен сақтандыру агенттері болып
табылатын сақтандыру делдалдық саласында пайда болады. Сақтандыру брокері -
сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері бойынша консультациялық
қызметті өз атынан жөне сақтанушының тапсыруымен сақтандыру шарттарын
немесе өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын
жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға. Сақтандыру
брокерінің қызметі ерекше қызмет түрі болып табылады және оны уәкілетті
мемлекеттік орган лицензиялауға тиіс. Сақтандыру брокерінің өзі қатысып
жасалатын сақтандыру (қайта сақтандыру) шарты бойынша өкілеттігі мен
жауапкершілігі сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының тараптарымен
жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.
Сақтандыру брокерлерінің қызметі сақтандыру қызметтер нарығына оны
тұрақтандыратындай әсерін тигізу қажет. Содан басқа, олар басқа да қосымша
міндеттерді атқарулары қажет. Мысалы, сақтандыру брокері өзі анықтаған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының төлем қабілетсіздігі туралы
уәкілді мемлекеттік органға кейінге қалдырмай мәлімдеуі тиіс.
Сақтандыру делдалдығы кеңінен шекарааралық сақтандыру саласында
дамыған. Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары (сақтандыру
брокерлері) Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының
резиденті емес сақтандыру ұйымының атынан Қазақстан Республикасының шегінен
тыс жерлерге шығатын автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті
жүзеге асыра алады.
Сақтандыру делдалдығын көрсететін тағы басқа субъектілерінің бірі
болып сақтандыру агенттері табылады. Сақтандырудың азаматтық-құқықтық
қатынастарындағы сақтандыру агенттерінің жағдайының сақтандыру
брокерлерінің жагдайынан ерекшеліктері (сақтандыру агенттері) берілген
өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының атынан және тапсыруымен сақтандыру
шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асырады, яғни тек
сақтандырушының өкілі болады.
Сақтандыру агенттері ретінде жеке де, занды да тұлғалар бола алады.
Сақтандыру агенттерінің сақтандыру нарығында делдалдық қызметті жүзеге
асыруға өкілеттігі сақтандыру ұйымымен берілген құжаттарымен дәлелденеді.
Сақтандыру агентінің өкілеттігі болмаған жағдайда оның сақтандыру агенті
ретіндегі қызметіне жол берілмейді, ал жасалған сақтандыру шарттары
өкілдерде өкілеттіктер болмаған басқа жағдайларда сияқты жарамсыз болып
табылады.
Сақтандыру ұйымы сактандыру агенті сақтандыру ұйымынан алған өкілеттік
шегінде жасағаы сақтандыру шарты бойынша қабылдаған міндеттемелерді өзі
тікелей қабылдаған міндеттемелер ретінде орындайды.
Сақтандыру шартының ерекшеліктерін және мазмұнын, қолданатын саласын
түсіну үшін қажетті негізгі ережелерді біз қарастырдық. Енді оның заңды
конструкциясын қарастыруға көшуге болады.
2. Сақтандыру шарты
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық
ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома
(сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларға сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін тұтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия (рұқсат)
бермеудің негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырудың әр түрі үшін бөлек
дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі үшін лицензияны
(рұқсатты) беру құқығы өкілетті мемлекеттік органымен келісуге жатқызылады.
Шартта қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда
басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1) сақтандыру объектілерінің тізімін;
2) сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3) сақтандыру тәуекелдерді;
4) сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тастаулар және сақтандыруға
шек қоюлар;
5) сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын;
6) сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;
7) тараптардың құқықтары мен міндеттерін;
8) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс
әрекеттерді;
9) сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттар тізімін;
10) сақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайлары мен тәртібін;
11) сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөнінде
шешім қабылдау мерзімін;
12) сақтандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
13) дауларды шешудің тәртібін;
14) сақтандыру тарифтерін және оларды экономикалық негіздеу;
15) ерекше жағдайлар.
Сақтандыру ережелеріндегі жағдайларды сақтандырудың әдет- ғұрып
нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 825-1-бабының 4-тармағының мазмұны осыны дәлелдейді.
Келісім бойынша сақтанушы мен сақтандырушының арасында қосымша жағдайларды
ескеретін сақтандыру шарты жасалуы мүмкін.
Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама
қарастырған тәртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді
өзгертуге міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған
тәжірибесінің бөлігі ретінде қарастырылады.
Сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық. Заңнамадағы
анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты консенсуалды болып қаралады. Бірақ,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 827-б. сәйкес, сақтандыру
шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлеген кезден бастап, ал оны
бөліп-бөліп төлеу қарастырылса бірінші сақтандыру жарнасы төленген кезден
бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болады. Осыны ескерсек іс
жүзінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды болып келетіні
түсінікті. Сақтандыру шартына консенсуалдық мінез тараптардың келісімімен
немесе жеке заң актілерімен берілуі мүмкін.
Сақтандыру шарты өзара шарт, оны сақтанушы мен сақтандырушының негізгі
құқықтары мен міндеттеріне назар аудара отырып көруге болады. Сақтанушы
сақтандыру сыйлық ақыларын төлеу керек, ал сақтандырушы олардың төленуін
талап етуге құқылы. Тиісінше (өз кезегінде) сақтанушы сақтандырушыдан оның
сақтандыру төлемін жасау бойынша міндеті орындалуын талап ете алады.
Сақтандыру шарты — ақылы шарт, тараптардың әрқайсысы берілгеннің
орнына мүліктік қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сақтандыру сыйлық
ақылары түрінде мүліктік қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе
пайда табушы сақтандыру төлемін алған ретте мүліктік қанағаттандыруға қол
жеткізеді. Сақтандыру шартының ақылығы сақтандыру төлемі барлық жағдайларда
жасалмайтынына қарамастан сақтала береді. Оның орнатылуы мен алынуы
сақтандыру шартын жасау кезінде тараптардың ниетімен қамтылады.
Сақтандыру шартының нысаны. Сақтандыру шарты жағдайларына қарамастан
жазбаша нысанда жасалуы керек. Сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау
оның сақтандыру шартын рәсімдейтін құжаттар арасында таңдауға мүмкіншілік
береді.
Тараптар шарттың барлық жағдайлары көрсетілетін бір құжатты жасап оған
қолдарын қоя алады. Мұндай шартты жасау жеке келісілген жағдайларға, бір-
біріне сай келмейтін тәуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда
қолданымдырақ болып келеді.
Сақтандыру сақтанушыны бір жақты тәртіпте сақтандырушы әзірлеген
үлгілік шарттарға (сақтандыру ережелеріне) қосылу жолымен де жасалады.
Мұндай шарт өзінің заңды табиғаты бойынша қосылу шарты болып келеді.
Азаматтардың мүддесіне қарай сақтандыру жүргізілсе (мүліктерін,
олардың өмірі мен денсаулығын ерікті сақтандыру), онда шартты
сақтандырушының сақтанушыға сақтандыру куәлігін (полисті) беру жолымен
жасау жиі кездеседі. Сақтандыру шарты, шартты жасауға тараптардың ерік
білдіруін дәлелдеуге және олар барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келгенін білдіретін жазбаша құжаттармен айырбас жасау арқылы да жасалуы
мүмкін. Шарттың бір немесе өзге жазбаша нысанының арасында таңдау
тараптардың келісімімен немесе сақтандырушымен жүргізіледі.
Қазіргі азаматтық заңнама шартты жалпы полис беру арқылы жасасу
мүмкіншілігін де қарастырады. Шарттың мұндай нысаны сөз бір текті
мүліктердің әртүрлі партиясын белгілі кезең ішінде негізінен бірдей
жағдайлармен жүйелі сақтандыру жөнінде жүрген жағдайда қолданылады. Содан
басқа, жалпы полис бойынша сақтандыруды жүзеге асырудың міндетті талабы
болып сақтанушы мен сақтандырушының арасында келісімнің болуы келеді.
Сақтанушының талабы бойынша сақтандырушы оған жалпы полис әсер ететін
мүліктің жеке партияларына бөлек сақтандыру полистерін беріп тұруға
міндетті. Жалпы полиске сақтандыру полисінің мазмұнына сәйкес келмеген
жағдайларда артықшылық сақтандыру полисінде болады (соған көңіл бөлінеді).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 826-бабында сақтандыру
шартының мазмұны анықталады. Онда мыналар болуға тиіс: 1) сақтандырушының
атауы, орналасқан жері және банктік реквизиттері; 2) сақтанушының (егер ол
жеке адам болса), тегі, аты, әкесінің аты (егер бар болса) және тұрған жері
немесе (егер ол заңды тұлға болса) оның атауы, орналасқан жері және банктік
реквизиттері; 3) сақтандыру объектісі; 4) сақтандыру жағдайы; 5) сақтандыру
сомасы мен сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі мен мерзімдері; 6)
сақтандыру сыйлық ақысының мөлшері, оларды төлеудің тәртібі мен мерзімдері;
7) шарттың жасалу күні және қолданылу мерзімі; 8) егер олар сақтандыру
қатынасына қатысушылар болса, сақтандырылған адам мен пайда алушы туралы
көрсету; 9) шарттың (сақтандыру полисін) номері, сериясы; 10) шарттың
жағдайларына өзгерістер енгізілетін кездер мен оларды енгізу тәртібі; 11)
сатып алу сомасын (жинақтаушы сақтандыру үшін) төлеудің шарттары мен оның
мөлшері.
Айтылғаннан сақтандыру шартының елеулі жағдайларына мыналар
жататындығы туралы қорытынды жасауға болады, олар:
1) сақтандыру объектісі;
2) мүмкін болатын сақтандыру жағдайы;
3) сақтандыру сомасы және сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі
мен мерзімдері;
4) сақтандыру сыйлық ақысының мөлшері, оларды төлеудің тәртібі мен
мерзімдері;
5) шарттың қолданылу мерзімі;
6) шартты өзгерту тәртібі бойынша шартқа өзге де елеулі жағдайлар
енгізілуі мүмкін.
Егер сақтандыру шартында заң актілерінде көзделгендермен салыстырғанда
сақтандырушының жағдайын нашарлататындай жағдайлар болса, онда осы заң
актілерімен белгіленген ережелер қолданылады. Яғни, сақтандыру жөніндегі
нормалардың диспозитивтігі сақтанушының жағдайын жақсартатын жағдайларға
ғана таралады. Осыған себеп болып жоғарыда айтылған сақтандыру шартының
ерекше әлеуметтік маңыздылығы келеді, азаматтардың ажырамас мүдделері,
нарықтық арнайы субъектілерімен -сақтандыру компанияларымен шарт жасайтын
жеке кәсіпкерлер мен басқа да тұлғалардың мүдделері есепке алынуы қажет.
Осыған сәйкес сақтандыру шартында көрсетілуге тиісті жағдайлардың
толық болмауына байланысты жауапкершілікті сақтандырушы атқарады.
Сақтандыру шарты бойынша жеке жағдайлардың толық болмауына байланысты дау
пайда болған жағдайларда, дау сақтандырушының пайдасына қарай шешіледі.
Бірақ бұл ереже қайта сақтандыру шарттарына таралмайды.
Сақтандыру шартының элементтері: Сақтандыру шартының тараптары
сақтандырушы мен сақтанушы болып табылады. Сақтандырушы сақтандыруды жүзеге
асыратын, яғни сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе
пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған
соманың (сақтандыру соманың) шегінде сақтандыру төлемін жүргізуге міндетті
тұлға. Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру қызметін жүзеге
асыруға берілген лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық нысаны
акционерлік қоғам болып табылады. Жаңадан құрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық нысаны жабық акционерлік қоғам болуға
тиіс.
Жабық акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына соңғы толық қаржы жылы ішінде үнемі
залалсыз жұмыс істеген және осы кезеңде өкілетті мемлекеттік орган
белгілеген пруденциялық нормативтерді және өзге де сақталуға міндетті
нормалар мен лимиттерді сақтаған жағдайда мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап кемінде бір жыл өткеннен кейін ашық акционерлік қоғам болып
қайта құрылуына жол беріледі.
Шетелдік қатысушылар мен заңды тұлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыруы) ұйымдарының қатысушылары
бола алады. Резидент емес сақтандыру ұйымдарының қызметі шектеледі.
Қазақстан Республикасының аймағында орналасқан заңды тұлғалардың мүліктік
мүддесін сақтандыру немесе оның жеке бөлімшелерін және Қазақстан
Республикасының резиденті болып саналатын жеке тұлғаның мүліктік мүддесін
сақтандыру, тек қана Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын
сақтандыру ұйымымен жүргізіледі.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы коммерциялық ұйым болып саналғанға
қарамастан, ол жалпы емес, арнайы құқық қабілеттілігіне иеленеді, ал арнайы
құқық қабілеттілік коммерциялық заңды тұлғаларда өте сирек кездесетін
қасиет. Сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметінен бөлек өкілетті мемлекеттік
органның нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен инвестициялық
қызметті жүргізуге, тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып
алу сомасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді және сақтандыру
ұйымының қызметінің нетізгі бағытымен тығыз байланысты қызметтерінің басқа
да түрлерін жүргізуге құқылы.
Өз мүшелерінің және өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыруды жүзеге
асыру үшін ұйымдастырылған өзара сақтандыру қоғамдары коммерциялық емес
ұйымдар болып табылады.
Қазіргі заң сақтандыру ұйымдарына қызмет көрсетуге рұқсат беретін
шектерін анықтауға қатаң қарайтындығымен ерекшеленеді. Бұл өз кезегінде
сақтандыру ұйымы қандай сақтандыру шарттарында сақтандырушы бола алатынына
әсер етеді. Қазақстан Республикасының аймағында сақтандыру ұйымы қызметі
"өмірді сақтандыру" саласы бойынша лицензия негізінде және "жалпы
сақтандыру" саласы бойынша лицензиясымен, лицензияда көрсетілген
сақтандырудың тиісті кластарының шегінде жүзеге асырылады. "Жалпы
сақтандыру" саласындағы қызмет өмірді сақтандыру мүмкіндігін және жинақтау
сақтандыруды өткізуге жол бермейді.
Сонымен қатар "өмірді сақтандыру" саласындағы қызметте "жалпы
сақтандыру" саласындағы қызметпен қоса атқарылмайды (жазатайым жағдайдан
немесе аурудан сақтандыру және медициналық сақтандырудан басқа). Сақтандыру
ұйымы, оның сақтандырудың тиісті кластары көрсетілген лицензиясы болған
жағдайда, сақтандырудың екі және одан да көп кластарының белгілері мен
мазмұнын ұштастыратын (сақтандыру кластарын біріктіруге қатысты шектеулерді
ескерсе) сақтандыру түрін әзірлеуге құқылы.
Құқықтық қабілеттіліктің белгілі көлемі қайта сақтандыру ұйымында
қарастырылған. Қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның болуы лицензиатқа
бара-бар қайта сақтандыру қызметін де, бара-бар емес қайта сақтандыру
қызметін де жүзеге асыру құқығын береді.
Бара-бар—қайта сақтандыру шарттары—қайта сақтандыру ұйымы ретінде
лицензия алмаған сақтандыру ұйымдарымен де жасалады. "Жалпы сақтандыру"
саласы бойынша немесе "өмірді сақтандыру" саласы бойынша оған лицензия
сақтандыру ұйымы ретінде берілген бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі
қызметті өзінің лицензиясында көрсетілген кластар бойынша қайта
сақтандыруға лицензиясыз да жүзеге асыруға құқылы.
Егер "жалпы сақтандыру" саласы бойынша сақтандыру үйымында лицензия
болса, онда ол лицензия алып бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті
де, бара-бар емес қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де сақтандырудың тек
осы салаласында жүзеге асыруға құқылы.
"Өмірді сақтандыру" саласы бойынша да сақтандырудың және қайта
сақтандырудың осындай өзара қатынасы (байланысы) орын алады.
Егер ұйым қайта сақтандыруды, қызметтің ерекше түрі ретінде жүргізсе
мұндай шек қойылу қолданылмайды. Лицензияны алып, ол "жалпы сақтандыру"
және "өмірді сақтандыру" салалары бойынша бара-бар және бара-бар емес қайта
сақтандыруды жүргізеді.
Сақтанушы болып сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан тұлға
келеді. Заңды тұлғалар мен азаматтар сақтанушылар бола алады. Сақтанушының
құқықтық жағдайы сақтандыру шартының конструкциясына байланысты өзгеруі
мүмкін.
Сақтандыру шартының нормалары мен сақтандырылған адам деген түсінік
енгізіледі. Сақтандырылған адам — өзіне қатысты сақтандыру жүзеге
асырылатын тұлға. Егер шартта өзгеше көзделмесе, сақтанушы бір мезгілде
сақтандырылған адам болып табылады. Егер сақтанушымен сақтандырылған
адамның жеке бастары сәйкес келмесе, оларды бәрібір шарттың бір тараптары
ретінде бағалауға болады, яғни мұндай жағдайларда сақтанушының құқықтары
сақтандырылған адамға ауысады.
Сақтандырылған адам статусының сипаттамасы пайда алушы деген түсінікті
есепке алмағанда толық емес болады. Ол сақтандырушы үшін нақтылы несие
беруші болып табылатын субъектіні сипаттайды. Пайда алушы - сақтандыру
шартына немесе міндетті сақтандыру туралы заң актілеріне сәйкес сақтандыру
төлемін алушы болып табылатын тұлға.
Пайда алушы жеке де, мүліктік де сақтандыру бойынша тағайындала алады.
Сақтандырудың міндетті түрі бойынша пайда алушы сақтандырудың осы түрін
реттейтін заң актілерімен айқындалады, ерікті түрі бойынша оны сақтанушы
тағайындайды.
Егер міндетті сақтандыру туралы заң актілеріне немесе өз еркімен
сақтандыру туралы шартта өзгеше көзделмесе, сақтанушы пайда алушы болып
табылады. Сонымен, кейбір жағдайларда, сақтанушыны сақтандыру шартын аз
пайдасына қарай жасаған тұлға ретінде анықтауға болады.
Үшінші тұлғалар пайдасында жасалатын өзге шарттар болып келсе, мысалы
сатып алу, сату, мүлік жалдау, рента және т.б, шарттар, онда солармен бірге
үшінші тұлға пайдасына жасалатын сақтандыру шарты да орын алуы мүмкін.
Сақтандырылған адам сақтандыру шартына заң актілерімен сақтанушыға
үшінші тұлғаны сақтандыруды жүзеге асыру міндеті жүктелгесін қатысуы
мүмкін. Өз еркімен сақтандыру кезінде сақтанушы үшінші тұлғаны сақтандыру
шартында сақтандырылған адам ретінде айқындай алады.
Егер сақтандыру сақтанушыдан бөлек басқа тұлғаға байланысты
жүргізілсе, сақтандырылган адамның жеке басы және соған байланысты оның
мүдделері (сақтандырылған адамды жеке сақтандыру), не сақтандырылған
адамның мүлкі және мүліктік мүдделері (сақтандырылған адамның мүліктік
сақтандырылуы) сақтандыру объектісі болады. Сақтандырылған тұлғаның мүлкін
сақтандырған кезде, сақтандырылатын тұлғаның өзінің мүлкін сақтауда
мүддесінің бар болуы міндетті талап болып келеді.
Міндетті сақтандыру жөнінде және сақтанушы тұлғалардың нақты
анықталмаған тобын сақтандыратын жағдайлар туралы айтатын болсақ, осы
кездерде сақтандыру шарттық қатынастарында сақтандырылған адам ретінде
тұлғаның қатысуы еріксіз жүргізілуі мүмкін екенін айта аламыз. Өз еркімен
сақтандыру кезінде жеке тұлғаның жеке басын немесе мүлкін сақтандыру
жөніндегі қарсылығы шарт жасаудың мүмкін еместігіне, ал егер ол жасалып
қойған болса - шарттың бұзылуына әкеп соғады.
Егер шарт бойынша сақтанушы болып табылмайтын сақтандырылған адамға
белгілі бір міндеттер жүктелетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1. Сақтандыру туралы жалпы ережелер 2
2. Сақтандыру шарты 11
Қорытынды 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 1995 жылы маусым
айында елімізде жаппай құқықтық білім беруді жүзеге асыру жөніндегі шаралар
туралы қаулы қабылдады. Қаулыда құқықтық оқуды мектептерде бастауыш
сыныптардан бастап неғұрлым кең көлемде енгізу қажеттілігі атап көрсетілді.
Құқықтық білімге терең назар аударудың бірқатар себептері бар. Қазақстан
дербес тәуелсіз мемлекет болды. Өткен жылдардың ішінде жаңа мемлекеттік
органдар - Президент әкімшілігі, Парламент, Үкімет, Конституциялық кеңес
т.б. құрылды. Олар жаңа қоғамды ұйымдастыруға бағытталған қызметтер
атқаруда. 1995 жылдың тамыз айында бүкілхалықтық дауыс беру нәтижесінде
қабылданған жаңа Конституция жана мемлекеттік органдарды зандастырып қана
қойған жоқ, сонымен бірге әрбір жеке адам мен азаматтың кең көлемді
демократиялық құқықтары мен бостандықтарын баянды етті.
Біздің өз мемлекетімізді, оның органдарының құрылымы мен атқаратын
қызметтерін білу өзіміздің қандай мемлекетте тұратынымызды, ол мемлекет
өзінің алдына қандай мақсаттар мен міндеттер қоятынын, кімге қалай қызмет
ететінін айқын түсінуіміз үшін қажет. Ол үшін Республиканың зандарын оқып
үйрену қажет. Өйткені ол заңдарда азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері жарияланып қана қойған жоқ, сонымен бірге сол құқықтар мен
бостандықтарды қорғаудың, пайдаланудың жолдары мен тәсілдері де
көрсетілген.
Республикамыздың ең маңызды заңдарының бірі Азаматтық кодекс болып
табылады. Менің таңдап алған тақырыбым азаматтық айналымға қатысушылар
арасындағы сақтандыру шарты болып отыр. Бұл тақырып қазіргі нарық заманында
өте өзекті тақырыптардың бірі деуге болады. өйткені қазір сақтандыру
мәселесінің маңыздылығы күрт өсіп отыр. Курстық жұмысты жазу мақсаты осы
шарт түрінің ұғымын, оның мәні мен маңызын ашып көрсету болып табылады.
1. Сақтандыру туралы жалпы ережелер
Қазіргі жағдайда сақтандыру — бұл өмірдің әртүрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен
айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе түсуіне әкелді, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне шарт
бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады. Өз кезегінде бүл сақтаңдырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы кажеттілік
одан әрі өсе түседі.
Айтылғандардың сенімділігін Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен № 491 27 қараша, 2000 жылы бекітілген, 2000-2002 жылдары
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын
қабылдау фактісі растайды. Бұл бағдарламаның мақсаты ретінде қазіргі
заманга сәйкес және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру
белгіленген (аталған). Мұндай сақтандыру нарығы мемлекеттің, азаматтардың
және шаруашылық субъектілердің мүдделерін қорғаудың шынайы құралы болуы
қажет. Осымен қоса тиімді сақтандыру жүйесін құру, мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың бір құрамасы ретінде де танылуы керек.
Бағдарламада атап өтілгендей, сақтандыру саласы адам өмірінің
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтерінің барлық жағын қамтиды.
Сақтандырудың дәстүрлі орын толтыру (компенсациялық) міндетімен бірге өзге
де міндеті қарастырылған, Енді сақтандыру жинақтау — қаражат сақтау
міндетін де атқаруы қажет.
Сақтандырудың мәні бір қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан тәуелсіз халық пен
ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға мүмкіндік береді.
Табиғи және техногендік апаттар әсерлерін жою бойынша шығындардың негізгі
ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүмкіншіліктері объективті шектеулі болып
келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру осы қолайсыздықты жоюы
тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін пайдалану өндірісте қолданылып
жүрген технологияның жетілдірілуіне, кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына
мүмкіншілік береді.
Сақтандыру жүйесі республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді құруға, азаматтар мен
шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер етуі қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1) табиғи-техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен
әлеуметтік қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған
зейнетақыны төлеуге, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушының қайтыс
болуына, жұмыссыздыққа жәрдемақыларды төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орнын толтыруға;
3) халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға.
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін
қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету
міндеті қазір сақтандырудың "иығында" болып тұр. Осымен бірге бір қатар
мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіде өсе түсті. Құқық қорғау органдары
ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе-бет келді, техногендік апаттар саны
артты. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін
өмір мен денсаулыққа келтірген зардаптарды қалпына келтіруде қандай да
болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен
келтірілген зардаптардың орнын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі ж.б.
мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта
қалыптасу кезеңінде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер басталуына
негіз қалаган заңдардың, өзге нормативті-құқықтық актілерінің қабылдануына
әкелді. Бірінші кезекте өзін тиымсыз қылып көрсеткен сақтандырудың
толығынан мемлекеттік жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге негізделген
сақтандыруға жол берілді. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің біріне айналды,
және қазір ол кәсіпкерліктің ең жоғары ұйымдастырылған түрлерінің бірі.
Сақтандырумен әлеуметтік міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке ала
отырып, мемлекет сақтандыру дамуын бақылаусыз өз бетімен жібере алмады.
Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі заманғы құқықтық салалардың бірінің
сақтандыру құқығының дамуымен бірге болды. А.И.Худяковтың анықтамасына
сәйкес: "Сақтандыру құқығы елдегі сақтаңдыру ісін ұйымдастыру және
сақтандыру қызметін жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы".
Сақтандыру ісінің дұрыс ұйымдастыру мәнін төмендетпей, сақтандыруға
жататын жағдайлар әсерінен зардап шеккен тұлғаларға мүліктік өтем жасау
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін тікелей құралы болып жеке жасалған
азаматтық-құқықтық шарт келетінін айтып кетейік. А.И.Худяков азаматтық
құқық үлесіне шарттық сақтандыру міндеттемесінің жалпы құрылысын анықтауды
жатқызады. Біздің көзқарасымыз бойынша, азаматтық құқық көзқарасынан
шарттық қатынастар шеңберінде пайда болатын барлық мәселелерді қажетті
реттеу, сақтандыру қатынастарын ықылассыз қатысушыларына азаматтық-құқықтық
әсер етудің шегі мен мазмұнын анықтау қажет. Шарттың толық құнарлы
жүйесінің болмауы, біздің көзқарасымыз бойынша, КСРО кезіндегі қалыптасқан
сақтандырудың әлсіз жақтарының бірі болды.
Сақтандыру шартын қарастыруда біз әкімшілік (қаржылық) құқық саласына
жататын құқықтық нормалар әрекетін ескермесек болмайды. Сақтандыруға
арналған заң актілерінде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын
түсініктер жиынтығы бар.
Сақтандыру туралы заңнама. Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру
қатынастарын кешенді реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан "Сақтандыру туралы" заң күші бар
Жарлығы саналды. 2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасының
"Сақтандыру қызметі туралы" жаңа Заңы қабылданды, қазір ол заңгерлер
тарапынан жоғарғы бағаланады. Онда сақтандыру ісін ұйымдастыруды қазіргі
заманғы талаптарға сәйкес келтіруді қамтамасыз ететін шаралар
қарастырылған. Азаматтық-кұқықтық қатынастарды реттейтін нормалар көбінесе
Қазақстан республикасының Азаматтық кодексінің 803-845-баптарын қамтитын 40-
шы "Сақтандыру" деп аталатын тарауында мазмұндалған. Сақтандырудың
жекелеген түрлерін реттейтін бөлек нормативтік актілердің де бірқатар саны
бар, мысалы 1996 жылдың 31 қазанынан №1319 Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысымен 1997 жылдың 2 сәуіріндегі № 460 Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген және т.б.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995 жылдың 30 наурызда қабылданған "Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңында мазмұндалған. Сонымен бірге
сақтандыру туралы жекелеген нормалар Қазақстан Республикасының 1995 жылдың
31 тамызынан "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы"
Заңында да бекітілген.
Сақтандыру құқығының негізгі түсініктері. Сақтандыру құқығы онда
арнайы түсіндіруді талап ететін терминдердің елеулі қолданылатын құқықтық
салалардың біріне жатады. Түсіндіру түсініктер (терминдер) қолданылатын
нормаларды талқылаған кезде оларды әртүрлі түсіну қаупімен қорғайды.
Сонымен бірге түсініктерді анықтау бүл қазіргі қүқықта кең қолданылатын
тәсіл, ол нормативтік актілерді заң техникасы көзқарасынан жетіктеу қылуға
мүмкіншілік береді (материалды артық қайталамауға мүмкіншілік береді).
Сақтандыру құқығының негізгі түсініктері Қазақстан Республикасының
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңының 3,4-баптарында, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 817-820-баптарында, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 817-820-баптарында және т.б. айтылады.
Сақтандыру — сақтандыру шартымен анықталған сақтандыру ұйымының жеке
активтері есебімен тікелей сақтандыру төлемдерін қалыптастыратын сақтандыру
жағдайы немесе басқа жағдайлардың пайда болуындағы заңды және жеке
тұлғалардың заңды қызығушылығын мүліктік қорғау жөнінде қатынастар кешенін
ұсынады.
Сақтандыру қызметі — Қазақстан Республикасы заң талаптарына сәйкес
мемлекеттің өкілетті органының лицензиясы негізінде қалыптасатын сақтандыру
шарттарын орындау және бекітумен байланысты сақтандыру ұйымдарының қызметі.
Сактандыру жағдайы — сақтандыру шарты сақтандыру төлемін төлеуді
қарастыратын жағдай. Сақтандыру жағдайы — табиғи әсер, техногендік сипат
және нақты адам әрекеті ретінде өз пайда болу себебін иемденетін жағдай.
Сонымен қатар, сақтандыру жағдайы ретіндегі қарастырылатын жағдай
кездейсоқтылық және ықтималдық белгілеріне иемденуі қажет. Сақтандыру
жағдайының түсу ықтималдығының деңгейі шарт жақтарымен өз бетінше
бағаланады, сонымен қатар жағдайдың ықтималдылығы болмай қоймайтындыққа
жақын болмауы қажет, соңғысы орын алса мұндай жағдай кездейсоқ болмайды.
Жағдай орын алудың ықтималдылығы мен кездейсоқтығының талаптары жинақтау
сақтандыру шарттары бойынша қарастырылатын фактілерге (оқиғаларға)
қолданылмайды (ҚР АК 817 бабы, 3 т.).
Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті
болып келген кезде) және шарттарымен (сақтандыру ерікті болып келген кезде)
анықталады.
Актуарий — сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке тұлға;
Сатып алу сомасы — жинақтаушы сақтандыру шарты қолдану мерзімінен
бүрын тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы.
Сақтандыру ережелері — белгілі бір сақтандыру түрі бойынша
сақтандыруды жүзеге асыру талаптарын айқындайтын сақтандыру ұйымының
құжаты.
Қайта сақтандырушы (цедент) - өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін
қайта сақтандыруға беруді жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта
сақтандыру ұйымы.
Қайта сақтандыру - сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәкеуелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сақтандыру сыйақысы — сақтандырушының сақтандыру шарты мен аннуитетте
анықталған мөлшерде сақтанушыға сақтандыру төлемін жүргізудің соңғы
міндеттемелерін қабылдау үшін төлеуге міндетті ақша сомасы. Сақтандырушыдан
алынған сақтандыру сый ақылары сақтанушының меншік құқығына жатады.
Сақтандыру сомасы — сақтандыру объектісі сақтандырылған және
сақтандыру жағдайының пайда болуындағы жауапкершіліктің шектеулі көлемін
ұсынатын ақша сомасы.
Сақтандыру төлемі - жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының кепіл түсуінде немесе мерзімнің келіп түсуіндегі
сақтандыру сомасы мөлшерінде сақтандырушы мен сақтанушыға төленетін ақша
сомасы. Сөйтіп сақтандыру төлемі сақтандырушы іс жүзінде төлейтін ақшалай
сома болып келеді. Осыдан сақтандыру төлемнің сақтандыру сомасынан
айырмашылығы көрінеді.
Келтірілген түсініктер тізімі аяқты болып табылмайды, бірақ олардың
кейбіреулерін сақтандыру қатынастарын одан әрі қарастыру жүрісінде ашу
орынды болып келеді.
Күшіндегі сақтандыру туралы заңнама сақтандырудың қолданылатын
жіктелуінің күрделенуімен ерекшеленеді. Қазір қазақстан Республикасының
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңы-ның 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға,
класстарға, түрлерге жіктеледі.
Сақтандыруды салаларға бөлу сақтандырудың әртүрлі объектілерімен
байланысты. Сақтандырудың барлық түрлерін екі сомаға бөлу қарастырылған,
олар:
— өмірді сақтандыру;
— жалпы сақтандыру;
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің
арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өміріне қатысты
болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын
объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларда сақтандырылған (пайда алушы)
тұлғаға ақша төленуін қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделерін кешенді қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге с.с. мүмкіншілік береді. Осы
себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық қүқықтық тәсілдермен қорғаудың
бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру саласына өз кезегінде
кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруда екі класс қарастырылған,
олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру. Жалпы сақтандыру
белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде заңды жөне жеке
тұлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен қызығушылықтарын орнын төлеуді
қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып келеді. Қазіргі кезде жалпы
сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтілген тізімді қамтиды, оған шолу жасасақ
қазіргі кезеңде азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын
қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрынғыға қарағанда салыстырымсыз
жоғары болып келеді деген пікірде орнығуымыз мүмкін. Жалпы сақтандырудың
кластарына төмендегілер жатады:
1) сәтсіз оқиғадан және аурулардан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүктерді сақтандыру;
8) көлік пен жүктерді сақтандыруды қоспағанда, мүлікті сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
14) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар өкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір
класқа байланысты заңнама заңды нормативтік актілері бойынша арнайы
реттеуді қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы
бойынша жалпы жағдайлар көбіне императивтік (міндетті) болып анықталатынын
айтуға болады. Бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың
қызметін пайдаланатын субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік
береді.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы
әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табылады. "Өнім" деген
түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетін мәліметтердің болуы
мүмкін. Бірақ, "өнім" деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай
аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
мүдделерін ескеруді қамтамасыз ететін заңның міндетті нормаларына қайшы
келмейтін жөне онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт
болып келеді.
Заңда сақтандыру нысанының түсінігі де қарастырылған. Ол "сақтандыру
түрлері" деген бұрын күшінде болған заңнаманың түсінігіне сәйкес келеді.
Сақтандыруды нысандарға бөлу әртүрлі негіздер бойынша жүргізіледі.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады.
Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қолданылады. Мысалы, әскери
қызметкерлерінің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен
денсаулығын міндетті сақтандыруды және судьялардың өмірі мен денсаулығын,
мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық-
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль
көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және
кейбір өзге субъектілердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі міндетті
сақтандыруға жатады.
"Қазақстан Республикасындагы банктер және банк қызметі туралы"
Қазақстан Республикасы Заңының 52-бабына сәйкес, банктердегі салымдарды
(депозиттерді) ұжымдық сақтандыру жүзеге асады.
Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен
белгіленеді. Өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетін азаматқа заң
актілерімен де, шартпен де жүктеуге болмайды. Сонымен, өмірді және
денсаулықты сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру сақтандыру
қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын)
міндетті қатысуын талап етеді. Жиі-жиі шартта сақтанушы болып онымен азамат
еңбек-қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган қатысады. Мұндай
жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен жүргізіледі.
Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін реттейтін заң
актілерінде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға
міндетті. Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне, сақтандыру
жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі сақтандыру
төлемнің көлеміне қатысты болып келеді. Сақтандыру төлемдерінің мөлшері өз
кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын төлеу міндетіне әсер етеді.
Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы
тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылмағандығы белгілі болса, осы
міндет жүктелген тұлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуте
құқылы.
Егер сақтанушы міндетті сақтандыру шартын жасамаса немесе оны заңда
көзделгенмен салыстырғанда нашарлау жағдайларда жасаса, ол сақтандыру
жағдайы (оқиғасы) орын алған кезде сақтандырылғандардың алдында өзі жауапты
болады. Сақтанушы жауапкершілігінің көлемі осындай жағдайда тиісті
сақтандыру жүзеге асырылған кезде сақтандырылғанға тиесілі болатын
сақтандыру төлеміне сәйкес болып келеді.
Міндетті сақтандыру шартын жасаудан сақтандырушы ұйымның да жалтаруға
құқығы болмайды. Егер сақтандырушының шарт жасаудан бас тартуы орын алса,
онда сақтанушы соттық тәртіппен сақтандырушыдан өзімен шартты жасауды талап
ете алады.
Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен
тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері,
шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Объекті бойынша сақтандыру: а) жеке; б) мүліктік болып бөлінеді.
Азаматтың өмірін, денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және басына
байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру жеке сақтандыруға жатады, мысалы,
олардың белгілі жасқа келгенін сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты бойынша
сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (пайда алушы) адам
сақтандырылған болуы мүмкін.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекеддер мен азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
мүліктік сақтандыруға жатады.
Мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі
немесе бүлінуі жөне заңда көзделген өзге де мүліктік құқықтар
сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыруға
мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз
болады.
Көсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс-қимыл
жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болуы мүмкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тәуелсіз
жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі,
соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті
сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бүл класында тек сол сақтанушының
кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болады.
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде басқа тұлғалардың
өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын
жауапкершіліктің болу тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық-құқықтық
шарттардан және басқа да негіздерден пайда болатын міндеттемелерді бұзуға
байланысты пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін.
Бұрынғы заңнамамен салыстырғанда қазіргі заңнама сақтаңдыру
нысандарының тізімін көбейтті. Енді сақтандыру нысаны сақтандыру төлемін
жүргізудің негізінен де анықталады. Осыған байланысты сақтандыру тағы екі
нысанға бөлінеді, олар а) жинақталушы; ә) жинақтаушы емес.
Сақтандыру төлем төленуін сақтандыру шартында белгіленген кезең
аяқталған да, немесе сақтандыру жағдайы туындағанда төленуінің қарастыратын
(осылардың қайсысы бірінші болатынына қарап) сақтандыру жинақтаушы болады
(ҚР АК 809-1 бабы). Яғни, жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы
болмауы да мүмкін. Аннуитет шарты жинақтаушы сақтандыру шарттарына жатады.
(Азаматтық кодексінің 809-1-6. 5-тармағы) Аннуитет шартының түсінігі
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 809-1-6. 3-тармағында
беріледі. Аннуитет шарты сақтандырушыны шартта белгіленген мерзім ішінде
пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сактандыру төлемін
жүзеге асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты. Сақтандыру төлемдер
негіздерінің ерекшеліктерін "Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында берілген аннуитеттік сақтандыру түсінігінен көруге
болады (7-баптың 2-тармағында). Соған байланысты, аннуитеттік сақтандыру,
сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына
байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан,
асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-
кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Кейбір жағдайларда жинақтаушы
сақтандыру шарты бойынша сақтандыру төлемі үшін негіз болып заңмен
қарастырылған мерзімінен өткенін көрсететін заңды факт есептеледі.
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі
болып тек белгілі сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру
нысандарының тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан
объектілерінің өзгешелігі. Жинақтаушы сақтандыру шарттары тек қана жеке
сақтандыру бойынша жасалуы мүмкін. Ескертуге жататын нәрсе — сақтандырудың
нысандары бойынша бөлінуі сияқты (толық) болып келмейді. Бұл сақтандыру
қызметін лицензиялау үшін қажет болса, яғни мазмұны сақтандырудың
көрсетілген нысандарынан ерекшеленетін сақтандыру қызметі пайда болса, онда
заңнамада сақтандырудың нысандары бойынша өзге де жіктелуі қарастырылуы
мүмкін.
Жоғарыда аталғандай, ерікті сақтандырудың кластарының мазмұны заңға
бағынатын нормативтік актілерінің деңгейінде анықталады. Осыдан басқа
"Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңының 7-бабында
сақтандыру кластарының жалпы мазмұны анықталған. Заңда берілген сақтандыру
кластарының анықтамасы, сақтандырудың бір немесе басқа түрі туралы көзқарас
беріп тұр. Біз аннуитеттік сақтандырудың сипаттамасын негізінен бердік.
Енді қалған басқа сақтандыру кластары мазмұнын да қарастырайық.
Сақтандыру класы ретінде өмірді сақтандыру, сақтандырушы қайтыс болған
немесе ол сақтандыру мерзімі шегінде сақтандыру шартында белгіленген жасқа
дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Қалган кластар жалпы сақтандыруға жатады. Жазатайым жағдайдан және
аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға жазатайым жағдайдың немесе аурудың
салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіптік жағынан)
қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де
зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не
ішінара немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі
азаматтық деликтік құқықтың нормаларымен айқындалатын адамның өмірі мен
денсаулығына келтіретін зиянның түрлерімен байланысты.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылатындардың медициналық мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығындарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Міндетті медициналық
сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық-құқықтық реттеу сұрақтары
ескерілмеген) уақыт сынын көтере алмай мүліктік айла-амалға жол салды.
Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс жүзінде медициналық
сақтандыру бойынша шарттық сақтандыру қызметтері көрсетілетін болды. Осымен
байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келеді және қымбат
медициналық қызметтерде, стационарлық емделуде, протездеуде және т.б.
қажеттік пайда болған жағдайда бүл сақтандыру сөзсіз өте пайдалы болады.
Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті сақтандыру нормалары
қалыптасуының қажеттілігіне әкелді.
Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік құралын
иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік
мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап
әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста
болатын көлік сақтандырумен қатар, жоғарыда айтылғандай, сақтандырудың жеке
класында болып келетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді сақтандыру,
жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың
мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің
тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірілген зиянды
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін сақтавдыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сақтандырудың басқа да кластарының мазмұны сақтандырудың мүлікті
сактандыру нысаны туралы айтылғанда қосымша сипатталып кеткен. Объектіні
сақтандыру тәсілі бойынша, объект бір сақтандыру шартымен сақтандырылған
жағдайдағы дағдылы сақтандырумен қатар, қос сақтандыру белгіленеді, ол
дегеніміз белгілі бір объектіні бірнеше сақтандырушының әрқайсысымен дербес
шарт бойынша сақтандыруы.
Сақтандырылғандар тарапынан тұлғалардың көптігі топтық сақтандыру
шартын жасауға әкеп соғады, сақтандырушы тарапы жағынан тұлғалардың көптігі
ортақ сақтандыруды құрады. Егер сақтандырушының өзі сақтанушы алдындағы өз
міндеттерінің бәрін немесе оның бір бөлігін орындамауына байланысты
тәуекелді сақтандыратын болса, қайта сақтандыру шарты орын алады.
Қайта сақтаңдырудың өзі де бөлінеді. Заңмен бара-бар және бара-бар
емес қайта сақтандыру түсініктері енгізілген. Бара-бар қайта сақтандыру —
бұл тиісті сақтандыру шартында көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта
сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылданған
сақтандыру міндеттемелерінің үлесіне бара-бар мөлшерде сақтандыру төлемін
жүзеге асыруға өзі міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру. Бара-бар емес
қайта сақтандыру бұдан бөлек, сақтандыру шартына сәйкес көзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттің өзі ұстап қалатын
сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруга өзіне міндеттеме қабылдайтын
қайта сақтандыру. Өзі ұстап қалатын сома деп қайта сақтандыру шартымен
сәйкес өз есебімен цедент жауапкершілікті атқаратын сақтандыру сомасын
атайды.
Шекарааралық сақтандыру (қайта сақтандыру) белгіленеді. Қазақстан
Республикасында немесе оның шегінен тыс жерлерде жүргізілетін сақтандыру
сыйлық ақысы төленетін сақтандыру (қайта сақтандыру) шекарааралық болып
табылады. Шекарааралық сақтандыруды жүргізудің талаптары мен тәртібі
Қазақстан Республикасының заңдарымен немесе Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттармен белгіленеді. Шетел сақтандыру компаниясының
(сақтандыру брокері) қызметіне үндеу рұқсат етіледі, егер оларда сақтандыру
саласында өкілетті органмен орнатылған тізімге кіретін бір рейтингілі
агенттігінің рейтингі болса.
Заңда өзара сақтандырудың мүмкіндігі қарастырылған. Азаматтар мен
заңды тұлғалар қажетті қаражатты өзара сақтандыру қоғамдарына біріктіру
жолымен өзара негізде өз мүлкін және мүліктік мүдделерін (кәсіпкерлік
тәуекелдер, азаматтық-құқықтық жауаптылықты) сақтандыра алады. Өзара
сақтандырудың ерекшелігіне, егер қоғамның құрылтай құжаттарында мұндай
жағдайларында сақтандыру шарттарын жасасу көзделмесе, қоғам өзінің
мүшелерінің мүлкін және мүліктік мүдделерін өзара сақтандыруды мүшелік
негізінде тікелей жүзеге асыратыны жатады.
Кейбір жағдайларда азаматтық сақтандыру құқықтық қатынастарын,
субъектілері ретінде сақтандыру брокерлері мен сақтандыру агенттері болып
табылатын сақтандыру делдалдық саласында пайда болады. Сақтандыру брокері -
сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері бойынша консультациялық
қызметті өз атынан жөне сақтанушының тапсыруымен сақтандыру шарттарын
немесе өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын
жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға. Сақтандыру
брокерінің қызметі ерекше қызмет түрі болып табылады және оны уәкілетті
мемлекеттік орган лицензиялауға тиіс. Сақтандыру брокерінің өзі қатысып
жасалатын сақтандыру (қайта сақтандыру) шарты бойынша өкілеттігі мен
жауапкершілігі сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының тараптарымен
жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.
Сақтандыру брокерлерінің қызметі сақтандыру қызметтер нарығына оны
тұрақтандыратындай әсерін тигізу қажет. Содан басқа, олар басқа да қосымша
міндеттерді атқарулары қажет. Мысалы, сақтандыру брокері өзі анықтаған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының төлем қабілетсіздігі туралы
уәкілді мемлекеттік органға кейінге қалдырмай мәлімдеуі тиіс.
Сақтандыру делдалдығы кеңінен шекарааралық сақтандыру саласында
дамыған. Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары (сақтандыру
брокерлері) Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының
резиденті емес сақтандыру ұйымының атынан Қазақстан Республикасының шегінен
тыс жерлерге шығатын автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті
жүзеге асыра алады.
Сақтандыру делдалдығын көрсететін тағы басқа субъектілерінің бірі
болып сақтандыру агенттері табылады. Сақтандырудың азаматтық-құқықтық
қатынастарындағы сақтандыру агенттерінің жағдайының сақтандыру
брокерлерінің жагдайынан ерекшеліктері (сақтандыру агенттері) берілген
өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының атынан және тапсыруымен сақтандыру
шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асырады, яғни тек
сақтандырушының өкілі болады.
Сақтандыру агенттері ретінде жеке де, занды да тұлғалар бола алады.
Сақтандыру агенттерінің сақтандыру нарығында делдалдық қызметті жүзеге
асыруға өкілеттігі сақтандыру ұйымымен берілген құжаттарымен дәлелденеді.
Сақтандыру агентінің өкілеттігі болмаған жағдайда оның сақтандыру агенті
ретіндегі қызметіне жол берілмейді, ал жасалған сақтандыру шарттары
өкілдерде өкілеттіктер болмаған басқа жағдайларда сияқты жарамсыз болып
табылады.
Сақтандыру ұйымы сактандыру агенті сақтандыру ұйымынан алған өкілеттік
шегінде жасағаы сақтандыру шарты бойынша қабылдаған міндеттемелерді өзі
тікелей қабылдаған міндеттемелер ретінде орындайды.
Сақтандыру шартының ерекшеліктерін және мазмұнын, қолданатын саласын
түсіну үшін қажетті негізгі ережелерді біз қарастырдық. Енді оның заңды
конструкциясын қарастыруға көшуге болады.
2. Сақтандыру шарты
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық
ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома
(сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларға сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін тұтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия (рұқсат)
бермеудің негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырудың әр түрі үшін бөлек
дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі үшін лицензияны
(рұқсатты) беру құқығы өкілетті мемлекеттік органымен келісуге жатқызылады.
Шартта қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда
басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1) сақтандыру объектілерінің тізімін;
2) сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3) сақтандыру тәуекелдерді;
4) сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тастаулар және сақтандыруға
шек қоюлар;
5) сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын;
6) сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;
7) тараптардың құқықтары мен міндеттерін;
8) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс
әрекеттерді;
9) сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттар тізімін;
10) сақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайлары мен тәртібін;
11) сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөнінде
шешім қабылдау мерзімін;
12) сақтандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
13) дауларды шешудің тәртібін;
14) сақтандыру тарифтерін және оларды экономикалық негіздеу;
15) ерекше жағдайлар.
Сақтандыру ережелеріндегі жағдайларды сақтандырудың әдет- ғұрып
нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 825-1-бабының 4-тармағының мазмұны осыны дәлелдейді.
Келісім бойынша сақтанушы мен сақтандырушының арасында қосымша жағдайларды
ескеретін сақтандыру шарты жасалуы мүмкін.
Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама
қарастырған тәртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді
өзгертуге міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған
тәжірибесінің бөлігі ретінде қарастырылады.
Сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық. Заңнамадағы
анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты консенсуалды болып қаралады. Бірақ,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 827-б. сәйкес, сақтандыру
шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлеген кезден бастап, ал оны
бөліп-бөліп төлеу қарастырылса бірінші сақтандыру жарнасы төленген кезден
бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болады. Осыны ескерсек іс
жүзінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды болып келетіні
түсінікті. Сақтандыру шартына консенсуалдық мінез тараптардың келісімімен
немесе жеке заң актілерімен берілуі мүмкін.
Сақтандыру шарты өзара шарт, оны сақтанушы мен сақтандырушының негізгі
құқықтары мен міндеттеріне назар аудара отырып көруге болады. Сақтанушы
сақтандыру сыйлық ақыларын төлеу керек, ал сақтандырушы олардың төленуін
талап етуге құқылы. Тиісінше (өз кезегінде) сақтанушы сақтандырушыдан оның
сақтандыру төлемін жасау бойынша міндеті орындалуын талап ете алады.
Сақтандыру шарты — ақылы шарт, тараптардың әрқайсысы берілгеннің
орнына мүліктік қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сақтандыру сыйлық
ақылары түрінде мүліктік қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе
пайда табушы сақтандыру төлемін алған ретте мүліктік қанағаттандыруға қол
жеткізеді. Сақтандыру шартының ақылығы сақтандыру төлемі барлық жағдайларда
жасалмайтынына қарамастан сақтала береді. Оның орнатылуы мен алынуы
сақтандыру шартын жасау кезінде тараптардың ниетімен қамтылады.
Сақтандыру шартының нысаны. Сақтандыру шарты жағдайларына қарамастан
жазбаша нысанда жасалуы керек. Сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау
оның сақтандыру шартын рәсімдейтін құжаттар арасында таңдауға мүмкіншілік
береді.
Тараптар шарттың барлық жағдайлары көрсетілетін бір құжатты жасап оған
қолдарын қоя алады. Мұндай шартты жасау жеке келісілген жағдайларға, бір-
біріне сай келмейтін тәуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда
қолданымдырақ болып келеді.
Сақтандыру сақтанушыны бір жақты тәртіпте сақтандырушы әзірлеген
үлгілік шарттарға (сақтандыру ережелеріне) қосылу жолымен де жасалады.
Мұндай шарт өзінің заңды табиғаты бойынша қосылу шарты болып келеді.
Азаматтардың мүддесіне қарай сақтандыру жүргізілсе (мүліктерін,
олардың өмірі мен денсаулығын ерікті сақтандыру), онда шартты
сақтандырушының сақтанушыға сақтандыру куәлігін (полисті) беру жолымен
жасау жиі кездеседі. Сақтандыру шарты, шартты жасауға тараптардың ерік
білдіруін дәлелдеуге және олар барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келгенін білдіретін жазбаша құжаттармен айырбас жасау арқылы да жасалуы
мүмкін. Шарттың бір немесе өзге жазбаша нысанының арасында таңдау
тараптардың келісімімен немесе сақтандырушымен жүргізіледі.
Қазіргі азаматтық заңнама шартты жалпы полис беру арқылы жасасу
мүмкіншілігін де қарастырады. Шарттың мұндай нысаны сөз бір текті
мүліктердің әртүрлі партиясын белгілі кезең ішінде негізінен бірдей
жағдайлармен жүйелі сақтандыру жөнінде жүрген жағдайда қолданылады. Содан
басқа, жалпы полис бойынша сақтандыруды жүзеге асырудың міндетті талабы
болып сақтанушы мен сақтандырушының арасында келісімнің болуы келеді.
Сақтанушының талабы бойынша сақтандырушы оған жалпы полис әсер ететін
мүліктің жеке партияларына бөлек сақтандыру полистерін беріп тұруға
міндетті. Жалпы полиске сақтандыру полисінің мазмұнына сәйкес келмеген
жағдайларда артықшылық сақтандыру полисінде болады (соған көңіл бөлінеді).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 826-бабында сақтандыру
шартының мазмұны анықталады. Онда мыналар болуға тиіс: 1) сақтандырушының
атауы, орналасқан жері және банктік реквизиттері; 2) сақтанушының (егер ол
жеке адам болса), тегі, аты, әкесінің аты (егер бар болса) және тұрған жері
немесе (егер ол заңды тұлға болса) оның атауы, орналасқан жері және банктік
реквизиттері; 3) сақтандыру объектісі; 4) сақтандыру жағдайы; 5) сақтандыру
сомасы мен сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі мен мерзімдері; 6)
сақтандыру сыйлық ақысының мөлшері, оларды төлеудің тәртібі мен мерзімдері;
7) шарттың жасалу күні және қолданылу мерзімі; 8) егер олар сақтандыру
қатынасына қатысушылар болса, сақтандырылған адам мен пайда алушы туралы
көрсету; 9) шарттың (сақтандыру полисін) номері, сериясы; 10) шарттың
жағдайларына өзгерістер енгізілетін кездер мен оларды енгізу тәртібі; 11)
сатып алу сомасын (жинақтаушы сақтандыру үшін) төлеудің шарттары мен оның
мөлшері.
Айтылғаннан сақтандыру шартының елеулі жағдайларына мыналар
жататындығы туралы қорытынды жасауға болады, олар:
1) сақтандыру объектісі;
2) мүмкін болатын сақтандыру жағдайы;
3) сақтандыру сомасы және сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі
мен мерзімдері;
4) сақтандыру сыйлық ақысының мөлшері, оларды төлеудің тәртібі мен
мерзімдері;
5) шарттың қолданылу мерзімі;
6) шартты өзгерту тәртібі бойынша шартқа өзге де елеулі жағдайлар
енгізілуі мүмкін.
Егер сақтандыру шартында заң актілерінде көзделгендермен салыстырғанда
сақтандырушының жағдайын нашарлататындай жағдайлар болса, онда осы заң
актілерімен белгіленген ережелер қолданылады. Яғни, сақтандыру жөніндегі
нормалардың диспозитивтігі сақтанушының жағдайын жақсартатын жағдайларға
ғана таралады. Осыған себеп болып жоғарыда айтылған сақтандыру шартының
ерекше әлеуметтік маңыздылығы келеді, азаматтардың ажырамас мүдделері,
нарықтық арнайы субъектілерімен -сақтандыру компанияларымен шарт жасайтын
жеке кәсіпкерлер мен басқа да тұлғалардың мүдделері есепке алынуы қажет.
Осыған сәйкес сақтандыру шартында көрсетілуге тиісті жағдайлардың
толық болмауына байланысты жауапкершілікті сақтандырушы атқарады.
Сақтандыру шарты бойынша жеке жағдайлардың толық болмауына байланысты дау
пайда болған жағдайларда, дау сақтандырушының пайдасына қарай шешіледі.
Бірақ бұл ереже қайта сақтандыру шарттарына таралмайды.
Сақтандыру шартының элементтері: Сақтандыру шартының тараптары
сақтандырушы мен сақтанушы болып табылады. Сақтандырушы сақтандыруды жүзеге
асыратын, яғни сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе
пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған
соманың (сақтандыру соманың) шегінде сақтандыру төлемін жүргізуге міндетті
тұлға. Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру қызметін жүзеге
асыруға берілген лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық нысаны
акционерлік қоғам болып табылады. Жаңадан құрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық нысаны жабық акционерлік қоғам болуға
тиіс.
Жабық акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына соңғы толық қаржы жылы ішінде үнемі
залалсыз жұмыс істеген және осы кезеңде өкілетті мемлекеттік орган
белгілеген пруденциялық нормативтерді және өзге де сақталуға міндетті
нормалар мен лимиттерді сақтаған жағдайда мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап кемінде бір жыл өткеннен кейін ашық акционерлік қоғам болып
қайта құрылуына жол беріледі.
Шетелдік қатысушылар мен заңды тұлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыруы) ұйымдарының қатысушылары
бола алады. Резидент емес сақтандыру ұйымдарының қызметі шектеледі.
Қазақстан Республикасының аймағында орналасқан заңды тұлғалардың мүліктік
мүддесін сақтандыру немесе оның жеке бөлімшелерін және Қазақстан
Республикасының резиденті болып саналатын жеке тұлғаның мүліктік мүддесін
сақтандыру, тек қана Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын
сақтандыру ұйымымен жүргізіледі.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы коммерциялық ұйым болып саналғанға
қарамастан, ол жалпы емес, арнайы құқық қабілеттілігіне иеленеді, ал арнайы
құқық қабілеттілік коммерциялық заңды тұлғаларда өте сирек кездесетін
қасиет. Сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметінен бөлек өкілетті мемлекеттік
органның нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен инвестициялық
қызметті жүргізуге, тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып
алу сомасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді және сақтандыру
ұйымының қызметінің нетізгі бағытымен тығыз байланысты қызметтерінің басқа
да түрлерін жүргізуге құқылы.
Өз мүшелерінің және өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыруды жүзеге
асыру үшін ұйымдастырылған өзара сақтандыру қоғамдары коммерциялық емес
ұйымдар болып табылады.
Қазіргі заң сақтандыру ұйымдарына қызмет көрсетуге рұқсат беретін
шектерін анықтауға қатаң қарайтындығымен ерекшеленеді. Бұл өз кезегінде
сақтандыру ұйымы қандай сақтандыру шарттарында сақтандырушы бола алатынына
әсер етеді. Қазақстан Республикасының аймағында сақтандыру ұйымы қызметі
"өмірді сақтандыру" саласы бойынша лицензия негізінде және "жалпы
сақтандыру" саласы бойынша лицензиясымен, лицензияда көрсетілген
сақтандырудың тиісті кластарының шегінде жүзеге асырылады. "Жалпы
сақтандыру" саласындағы қызмет өмірді сақтандыру мүмкіндігін және жинақтау
сақтандыруды өткізуге жол бермейді.
Сонымен қатар "өмірді сақтандыру" саласындағы қызметте "жалпы
сақтандыру" саласындағы қызметпен қоса атқарылмайды (жазатайым жағдайдан
немесе аурудан сақтандыру және медициналық сақтандырудан басқа). Сақтандыру
ұйымы, оның сақтандырудың тиісті кластары көрсетілген лицензиясы болған
жағдайда, сақтандырудың екі және одан да көп кластарының белгілері мен
мазмұнын ұштастыратын (сақтандыру кластарын біріктіруге қатысты шектеулерді
ескерсе) сақтандыру түрін әзірлеуге құқылы.
Құқықтық қабілеттіліктің белгілі көлемі қайта сақтандыру ұйымында
қарастырылған. Қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның болуы лицензиатқа
бара-бар қайта сақтандыру қызметін де, бара-бар емес қайта сақтандыру
қызметін де жүзеге асыру құқығын береді.
Бара-бар—қайта сақтандыру шарттары—қайта сақтандыру ұйымы ретінде
лицензия алмаған сақтандыру ұйымдарымен де жасалады. "Жалпы сақтандыру"
саласы бойынша немесе "өмірді сақтандыру" саласы бойынша оған лицензия
сақтандыру ұйымы ретінде берілген бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі
қызметті өзінің лицензиясында көрсетілген кластар бойынша қайта
сақтандыруға лицензиясыз да жүзеге асыруға құқылы.
Егер "жалпы сақтандыру" саласы бойынша сақтандыру үйымында лицензия
болса, онда ол лицензия алып бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті
де, бара-бар емес қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де сақтандырудың тек
осы салаласында жүзеге асыруға құқылы.
"Өмірді сақтандыру" саласы бойынша да сақтандырудың және қайта
сақтандырудың осындай өзара қатынасы (байланысы) орын алады.
Егер ұйым қайта сақтандыруды, қызметтің ерекше түрі ретінде жүргізсе
мұндай шек қойылу қолданылмайды. Лицензияны алып, ол "жалпы сақтандыру"
және "өмірді сақтандыру" салалары бойынша бара-бар және бара-бар емес қайта
сақтандыруды жүргізеді.
Сақтанушы болып сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан тұлға
келеді. Заңды тұлғалар мен азаматтар сақтанушылар бола алады. Сақтанушының
құқықтық жағдайы сақтандыру шартының конструкциясына байланысты өзгеруі
мүмкін.
Сақтандыру шартының нормалары мен сақтандырылған адам деген түсінік
енгізіледі. Сақтандырылған адам — өзіне қатысты сақтандыру жүзеге
асырылатын тұлға. Егер шартта өзгеше көзделмесе, сақтанушы бір мезгілде
сақтандырылған адам болып табылады. Егер сақтанушымен сақтандырылған
адамның жеке бастары сәйкес келмесе, оларды бәрібір шарттың бір тараптары
ретінде бағалауға болады, яғни мұндай жағдайларда сақтанушының құқықтары
сақтандырылған адамға ауысады.
Сақтандырылған адам статусының сипаттамасы пайда алушы деген түсінікті
есепке алмағанда толық емес болады. Ол сақтандырушы үшін нақтылы несие
беруші болып табылатын субъектіні сипаттайды. Пайда алушы - сақтандыру
шартына немесе міндетті сақтандыру туралы заң актілеріне сәйкес сақтандыру
төлемін алушы болып табылатын тұлға.
Пайда алушы жеке де, мүліктік де сақтандыру бойынша тағайындала алады.
Сақтандырудың міндетті түрі бойынша пайда алушы сақтандырудың осы түрін
реттейтін заң актілерімен айқындалады, ерікті түрі бойынша оны сақтанушы
тағайындайды.
Егер міндетті сақтандыру туралы заң актілеріне немесе өз еркімен
сақтандыру туралы шартта өзгеше көзделмесе, сақтанушы пайда алушы болып
табылады. Сонымен, кейбір жағдайларда, сақтанушыны сақтандыру шартын аз
пайдасына қарай жасаған тұлға ретінде анықтауға болады.
Үшінші тұлғалар пайдасында жасалатын өзге шарттар болып келсе, мысалы
сатып алу, сату, мүлік жалдау, рента және т.б, шарттар, онда солармен бірге
үшінші тұлға пайдасына жасалатын сақтандыру шарты да орын алуы мүмкін.
Сақтандырылған адам сақтандыру шартына заң актілерімен сақтанушыға
үшінші тұлғаны сақтандыруды жүзеге асыру міндеті жүктелгесін қатысуы
мүмкін. Өз еркімен сақтандыру кезінде сақтанушы үшінші тұлғаны сақтандыру
шартында сақтандырылған адам ретінде айқындай алады.
Егер сақтандыру сақтанушыдан бөлек басқа тұлғаға байланысты
жүргізілсе, сақтандырылган адамның жеке басы және соған байланысты оның
мүдделері (сақтандырылған адамды жеке сақтандыру), не сақтандырылған
адамның мүлкі және мүліктік мүдделері (сақтандырылған адамның мүліктік
сақтандырылуы) сақтандыру объектісі болады. Сақтандырылған тұлғаның мүлкін
сақтандырған кезде, сақтандырылатын тұлғаның өзінің мүлкін сақтауда
мүддесінің бар болуы міндетті талап болып келеді.
Міндетті сақтандыру жөнінде және сақтанушы тұлғалардың нақты
анықталмаған тобын сақтандыратын жағдайлар туралы айтатын болсақ, осы
кездерде сақтандыру шарттық қатынастарында сақтандырылған адам ретінде
тұлғаның қатысуы еріксіз жүргізілуі мүмкін екенін айта аламыз. Өз еркімен
сақтандыру кезінде жеке тұлғаның жеке басын немесе мүлкін сақтандыру
жөніндегі қарсылығы шарт жасаудың мүмкін еместігіне, ал егер ол жасалып
қойған болса - шарттың бұзылуына әкеп соғады.
Егер шарт бойынша сақтанушы болып табылмайтын сақтандырылған адамға
белгілі бір міндеттер жүктелетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz