Сот билігі және әділ сот
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
1 Coт билігінің мемлекеттік биліктің бір тapмaғы ретіндегі мәні мен маңызы
4
1.1 Сот билігі және әділ сот 4
1.2 Сот жүйесі және сот билігінің басқа билік тармақтарымен арақатынасы
9
2 Судья сот билігінің атқарушысы және оның тәуелсіздігі принципі 13
2.1 Судьяның тәуелсіздігі принципінің түсінігі және оның маңызы 13
2.2 Судьяның тәуелсіздігі принципінің сот билігінің басқа принциптерімен
ара қатынасы 19
Қорытынды 31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 33
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының
сақталуы мен заңды мүдделерінің қорғалуы заңның үстемдігі қамтамасыз
етілетін мемлекетте ғана мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік мемлекеттік
механизмде биліктердің бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық көлемінде істей
алуы және сот билігіне тән ерекше рөлдің атқарылуы арқылы іске асырылады.
Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен
дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың
дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім қабылдағанда ешбір ықпал-
кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздылығы орасан зор. Осы
туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Э.Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына Үндеуінде былай деп көрсеткен болатын "...тәуелсіз, гүлденуші және
саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі, оған тән ұлттық бірлікті,
әлеуметтік әділеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы жағдайын
қарастырумен байланысты"[1].
2001 ж. 6 маусым күні Астанада болып өткен Қазақстан Республикасы
судьяларының кезекті III съезінде Мемлекет басшысы бұдан кейін бүкіл сот
жүйесі шешуге тиісті мынадай міндеттерді атап көрсетті:
"Бірінші-сот сатылары арасында соттылықты шектеу процесін түбегейлі
қисынына жеткізу керек. Сотта көпе-көрінеу қылмыс туралы қылмыстық істерді
тергеу мен қарау тәртібін бұрынғыдан да қаншалықты мүмкін болғанынша
оңайлату керек.
Екінші-сот қаулыларын орындау жөніндегі жұмысты түбегейлі жақсарту
қажет.
Үшінші-Конституцияда көзделген сот әділдігін алқа заседательдерінің
қатысуымен атқару принципін іс жүзіне асыру. Өлім жазасы көзделген ауыр
қылмыстардан бастау керек.
Төртінші-мамандандырылған соттар жүйесін-бірінші кезекте экономикалық
және әкімшілік соттарды кезең-кезеңмен құру жұмысы жалғастырылсын.
Бесінші-дауларды шешудің баламалы әдістерін, мәселен, төрелік соттарды
ендіру мүмкіндігін зерттеу қажет.
Алтыншы-тергеу әрекеттерін сот бақылауы институтын пайдаланудың
шетелдік тәжірибесін зерттеу керек. Батыста ол кең таралған. Ресейде де осы
жолмен жүруге әзірленіп жатқан сыңайлы. Біз басқалардың істегендерін көзсіз
көшіріп ала бермеуіміз керек. Алайда, біздің сот-құқық жүйесінің
ерекшеліктерін ескере отырып, назар аударуға тұратын нәрселерді пайдаланған
жөн.
Жетінші-сот кадрларын даярлау мен біліктілігін арттырудың тиімді
жүйесін жасау шаралары қолданылсын. Бұл ретте сот әділдігінің біздің
қоғамның ең лайықты мүшелері ғана атқаруы үшін судьялардың адамгершілік
және этикалық болмысына деген талаптарды күшейту қажет.
Сегізінші-соттардың жұмысын халық үшін барынша ашық және ұғынықты ету
керек. Соттардың бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмысы түбегейлі өзгертуді
талап етеді"[2].
Осы міндеттерді шешу азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, еркіндіктері
мен заңды мүдделерін қорғау, ел Конституциясы мен заңдарының орындалуын
қамтамасыз ету жөніндегі өзінің конституциялық функциясын толыққанды жүзеге
асыруға қажетті тәуелсіз сот жүйесін құруға мүмкіндік береді.
Ендеше судьяның (соттың) тәуелсіздігін қамтамасыз ету қоғамның және
мемлекеттің міндеті болып табылуға тиіс. Оның тек қана Конституция мен
заңдарға бағыныштылығын мойындап, басқа мәселелеріне, әсіресе, сот
төрелігін іске асыру қызметінде тәуелсіз болуын елдің Ата Заңы, басқа да
заңдары мен нормативтік-құқықтық актілері баянды етуінде орасан зор заңдық
қана емес, саяси да мән бар.
Себебі, конституциялық ереже сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың
қызметіне қандай да болмасын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша
жауапкершілікке әкеп соғады деп бекітеді. Ал судьяның сот төрелігін іске
асыру кезінде Конституция мен заңдарға ғана бағынышты болуы, басқадай
айтқанда, оның тек заңға тәуелді болуы сот әділдігінің шынайы көрінісін
айқындайды[3].
Құқықтық мемлекетті орнықтыруға бет алған қоғамның негізгі көздейтіні
мемлекеттің құқықпен санасуын талап ету болса, соттың да тек заңға
бағындырылуы мұндай мақсатты іске асыруға жетелейтін басқарушы қағида
(норма) болып саналуға тиіс. Өйткені, сот төрелігінің тәуелсіздігі оны
жүзеге асырудың басты шарты болып табылады.
Бұл принциптің маңызын түсіндіретін басты бір мәселе, сот билігінің
дербестігін баяндайтын конституциялық ережемен байланысты. Сот билігінің
маңызды нысаны сот әділдігі ешкімге есеп бермейтін, сот істерін қарап
шешетін судьяның тәуелсіздігінің бастамасында атқарылуы қажет.
Тақырыптың атауын сот процессуалдық қызметке қатысушы ретінде деп
белгілеуде, судьяның тәуелсіздігі ең әуелі демократияның жетістігі екендігі
ескеріліп, мұнымен қоймай, демократияның сапалы жақтарының сот әділдігінде
көрінісін табуы мен сот әділдігінің принциптеріне сіңуі де негіз етіп
алынды.
Сот әділдігінің басты әрі өзекті принциптерінің бірі - судьяның
тәуелсіздігі арқылы сот билігінің басқа принциптерінің маңызы
айқындалатынын, яғни олардың өзара тығыз байланыста болатынын атап кеткен
жөн.
Тәуелсіздіктің басты бір қолдаушысы-кепілдіктерінің де орасан зор
мағынасын, алатын орны мен мәнін ашу керек нәрсе.
Бұл екі ұғымның мызғымас, бір-бірінен ажырамайтын құнды жақтары судья
(сот) тәуелсіздігін нақты әрі нығайтылған түрде көрсетеді.
Бұл тұрғыда мемлекет тарапынан, әсіресе Елбасының бастамасымен
қарастырылып отырған шараларды атап өту өте қажет. Өйткені, еліміз
тәуелсіздікке ие болған 10 жыл уақыт ішінде бүкіл мемлекеттілікті, соның
ішінде сот билігін қалыптастыру мен дамытудың рөлі орасан зор екендігінде
дау жоқ.
Осылардың қатарына, 2000 ж. 1-қыркүйек күні қабылданған Қазақстан
Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасы сот жүйесінің
тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы" Жарлығын, 2000 ж. 12-қазаң
күнгі "Сот әкімшілігінің жаңа жүйесінің қызметін қамтамасыз ету шаралары
туралы" Жарлығын, "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың
мәртебесі туралы" 2000 ж. 25 желтоқсан күнгі Конституциялық заңын, т.б.
енгізуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Соттың (судьяның) тәуелсіздігі және оның
процессуалдық қызметке қатысушы ретіндегі алатын орнының проблемасы заңгер
ғалымдардың көпшілігінің назарын аударып келген мәселе. Бұл тақырыпқа
(толық, ішінара, жанама) келесіде аталатын ғалымдар өз жұмыстарында
зерттеген. Мысалы, А.Бойков, В.П.Божьев, КАБегалиев, У.Жекебаев,
С.З.Зиманов, З.Ж.Кенжалиев, В.А.Лиманский, М.С.Нәрікбаев, Б.М. Нұрғалиев,
А.С.Нұралиева, И.И.Рогов, С.С.Сартаев, М.С.Строгович, М.С. Сапарғалиев,
Г.Ж.Сүлейменова, С.А.Табанов, С.Т.Тыныбеков, К.Х.Халиқов, тағы басқалардың
еңбектерінде қарастырылған.
Осы аттары аталған ғалымдардың еңбектері курстық жұмысқа елеулі
теориялық база болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Осы курстық жұмыстың көздейтіні сот
қызметкерін процессуалдық қызметке қатысушы ретінде қарастыра отырып оның
тәуелсіздігінің проблемаларын зерттеу мен теориялық ой-өрістен өткізуді
заңдардың бастауыш ережелері мен қылмыстық іс жүргізу ғылымының, тергеу
және сот тәжірибесінің мәселелерін салыстырмалы түрде қарастыру болып
табылады.
Көзделген міндеттемелерді іске асыру үшін келесі мақсаттарды алға
қойдым:
1. Біртұтас мемлекеттік биліктің ішіндегі сот билігінің орны мен рөлін
анықтау. Оның басқа билік тармақтарымен арақатынасын ашу. Сот билігіне
түсінік беру.
2. Биліктердің дәстүрлі арақатынасымен қатар, сот билігін
қалыптастыруға тікелей қатысты Президент билігінің түсінігін ашу мен
қарастыру.
3. Соттың тәуелсіздігі принципіне түсінік беру. Оның мәні мен
мағынасын айқындау және сот билігінің (әділдігінің) басқа принциптерінің
арасында алатын орны мен маңызын сипаттау.
4. Соттың тәуелсіздігі принципі арқылы сот билігінің тәуелсіздігі және
сот әділдігінің тәуелсіздігі ұғымдарын қалыптастырып қарау.
5. Соттың (судьяның) тәуелсіздігін қамтамасыз етуші кепілдіктер
түсінігін беру және оларды жіктеу арқылы қарастыру.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, қылмыстық және қылмыстық іс
жүргізу заңдарының нормалары және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Пленумының қаулылары зерттеудің нормативтік құқықтық қайнар көзі болып
табылады.
Зерттеу барысында құқықтың жалпы теориясы, таным теориясы,
конституциялық құқық, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу құқықтары,
криминалистика, т.б. салалары бойынша тиісті әдебиеттер қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылысы мен көлемі. Курстық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 Coт билігінің мемлекеттік биліктің бір тapмaғы ретіндегі мәні мен маңызы
1.1 Сот билігі және әділ сот
Сот билігінің түсінігін қарастыру жалпы билік ұғымымен байланысты
түрде зерттелуге тиіс. Жалпы билік феномені, онын бөліну теориясы ежелгі
уақыттан зерттелініп келген мәселе. Мысалы, Аристотель мемлекет құрылысы
мен ондағы биліктің ұйымдасуын қарастыра келе, биліктің түрлі жақтарын және
олардың мақсаттарын көрсете білетін органдарын: жалпы мемлекеттік
мәселелерді талқылаушы және шешуші билік; үкімет билігі; сот билігі - деп
талдаған[4].
Ұлы француз ағартушысы, ғалым Ш.Л.Монтескье үш билікті атай келе,
олардың әрқайсысының қызмет саласын да былай деп анықтаған: "Біріншісі
заңдарды шығарады, оларды өзгертеді және күшін жояды. Екіншісі соғыс пен
бейбітшілік және мемлекет қауіпсіздігі мәселелерін шешеді. Ал, үшіншісі
қылмыстар үшін жазалайды және жеке тұлғалардың арасындағы дауларды
шешеді"[5].
Осы теорияның тарихын, мәні мен маңызын зерттеушілер оның ірге тасын
қалаушы деп Ш.Л.Монтескьені атайды. Ол өзінің әйгілі еңбектерінде бұл
биліктердің өзара тежемелік деңгейде қызмет жасауын, яғни бір-біріне
сіңіспей, әрқайсысы өз алдына тиесілі функциясы мен өкілеттіктерін атқаруын
және осы мәселелерге байланысты құзіреттеріне араласпай, теңдік принципі
арқылы байланысуын анықтап көрсеткен.
Атақты ағартушы-ғалымның бұл идеялары көпшілік өркениетті батыс
мемлекеттерінің конституцияларында құқықтық бекуін тапты.
Кеңес Одағы дәуірінде сот билігі ұғымы жөнінде сирек айтылатын. Тіпті,
біздің саяси, заңи және ғылыми сөздіктерімізде "сот билігі" термині мүлде
қолданылмай келген.
Бұл мәселе кеңес мемлекеті саясатының деңгейінде биліктің біртұтас,
бөлінбейтіндігі және оның жалпыхалықтық екендігі туралы теориялық
концепцияның мызғымастығымен түсіңдіріліп келінген.
Тоталитарлық режим құлдырағаннан кейін Қазақстанда шынайы
демократиялық, құқықтық мемлекетті қалыптастыру басты мақсат етіп қойылды.
Оның қызметі тек заңның шеңберінде, құқықтың бекітулеріне бағыну арқылы,
халық билігі мен демократияның конституциялық негіздеріне сәйкес іске
асырылуы керек.
Қазақстанда бұл теорияны біздің мемлекеттілігімізге қолдану мүмкіндігі
мен кажеттілігі жөнінде тұңғыш рет, Қазақ ССР-нің 1990 жылы 25 қазанда
қабылданған "Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Декларациясында көрсетілген
болатын. Онда мемлекеттік биліктің біртұтастығы, оның үш тармақтан; заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктерінен тұратындығы баянды етілді[6].
Декларациямен уағыздалған билік түсінігі кейіннен еліміздің тұңғыш
(28.01.1993 ж.) Конституциясына, қазіргі (30.08.1995 ж.) Ата заңымызға
енгізілді.
Қазақстанда 1992 жылы Конституциялық Соттың құрылуы мен қызмет етуі,
әрине басқа да факторларды қоса ескергенде, сот билігінің мәртебесін
өсіруге пайдалы әсерін тигізді.
Биліктердің бөлінуі теориясын қабылдаған, құқықтық мемлекетті құруды
мақсат етіп қойған қоғамда сот билігінің мәнін зерттеу басталды.
Сондағы неғұрлым маңыздысы сот билігіне түсінік беру болды. Мысалы,
В.П.Кашепов сот билігін "мемлекеттің сот арқылы, заңда бекітілген
процедуралық нысандарда, адамдардың мінез-құлқы мен әлеуметтік процестерге
әсер ету қабілеті мен мүмкіндіктері" - деп түсіндіреді[7].
Ал, Р.А. Беленков "сот билігі деп мемлекеттің өкілетті органы соттың
өзіне тән мүмкіндіктерімен мемлекеттік органдардың, жергілікті органдар мен
олардың лауазымды тұлғаларының, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалардың мінез
құлықтарына әсер ете алу қабілетін" айтады[8].
Кеңес Одағы кезінде сот билігінің орнына сот әділдігі деп аталатын.
Алайда, мұндай ұғым сот билігіне тән түсінікті толыққанды аша алмайтын.
Себебі, сот әділдігі сот билігін жүзеге асырудың бір (әрине басты және
ерекше) нысаны болып табылады және сот билігінің мәнін толық көрсете
алмайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4-бөлігіне сәйкес,
республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады[9].
"Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының (бұдан әрі
Конституциялық заң деп аталады) 1-бабының 2-бөлігіне сәйкес, сот билігі
Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет
етеді. Осылайша, Конституциялық заңда сот билігінің мәні айқындалады[10].
Профессор К.Х.Халиқов Қазақстан ғалымдарының ішінде сот билігі
феноменін алғашқы зерттеуші ретінде мынадай әділ де дұрыс анықтама берген:
"Сот билігі деп мемлекет атынан, заңның үстемдігі мен әділеттілікті
қамтамасыз ету мақсатында, бұзылған құқық пен бостандықты, әділеттілікті
қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге қол сұғушы адамдарға
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану мақсатында сот құзыретіндегі
жауапты биліктік өкілеттіктердің жиынтығын айтамыз" - деген[11].
Ал сот әділдігі деп - заңда белгіленген ерекше құқықтық нысанда
мемлекеттің арнайы құрылған органы - соттың азаматтық және қылмыстық
істерді қарап шешуі арқылы жүргізілетін мемлекеттік қызметінің айрықша бір
саласын атайды.
Демек, сот билігі мен сот әділдігі сабақтас ұғымдар. Сот әділдігі сот
билігі түсінігінен туындайды. Яғни, сот билігінің түсінігі сот әділдігінен
әрқашан кең және көлемді.
Әрине, сот әділдігі сот билігінің басты да ерекше нысаны. Яғни, сот
билігі сот әділдігін жүзеге асыру арқылы атқарылады. Жоғарыда көрсетілген
пікір-көзқарастармен толық, кейбір жағдайда ішінара келісе отырып, сот
билігіне байланысты анықтауды былайша құрастырсақ дейміз.
Демек, сот билігі деп мемлекет атынан, оның өкілетті органы сот арқылы
азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін
қорғау, республика Конституциясы мен заңдарының, өзге де нормативтік-
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының атқарылуын қамтамасыз ету
үшін заңның негізінде және ол орнықтырған тәртіптер мен процессуалдық
нысандарда, қажетті жағдайларда мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану
арқылы жүзеге асырылатын, өз алдына дербес әрі тәуелсіз мемлекеттік
биліктің тармағы ретінде түсіну дұрыс болар еді.
Мемлекеттік биліктің бұл тармағының өзіне тән, басқа тармақтардан
ерекшеленетін белгілері мен функцияларын қарастыру оның мазмұны мен мәнін
толықтыра және көркейте түседі.
Сот билігін ерекшелендіретін белгілері мына келесідегі ережелерден
туындалады:
1. Сот билігін іске асыру мемлекеттік қызметің ерекше саласын
қолданумен ұштасады. Мұнда адам мен азаматтың заң мен сот алдындағы фактілі
және құқықтық теңдігінің негізі бекітіледі. Мемлекеттік қызметтің дербес
түрі бола тұра, бұл билік, конституциялық құрылыстың негізін,
Конституцияның үстемдігін, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, мемлекеттік және жеке меншікті
қорғауды мақсат етіп қояды.
Айта кетерлік бір жағдай, сот билігінің басты нысаны сот әділдігінің
құқық шығармашылығынан, сондай-ақ, басқада құқық қолдану, құқық қорғау
түрлерінен (нысандарынан) айырмашылығы, оның тиянақты фактілерге, даулар
мен құқықтық қатынастарға заң нормаларын қолдану мәселелерін қарастыруы мен
шешуінде.
Өзінің қызметін атқару, сондай-ақ, сот әділдігін іске асыру барысында
сот билігі құқық нормасын шығармайды. Ол тек іс жүзінде бар, қолданылуға
арналған материалдық және процессуалдық нормаларды қолданады.
2. Сот билігін жүзеге асыру мемлекеттегі сот саясатын амалға асыру
бағытымен байланысты болады. Сот саясатын заң шығарушы билік бекітеді және
бағыттайды. Яғни, ол соттар қолданатын, сондай-ақ, сот қызметінің
процессуалдық тәртіптерін белгілейтін, соттардың құзыреттіктерін,
судьялардың құқықтық мәртебесін, судьялар корпусын құру тәртіптерін
реттейтін заңдар шығарады.
3. Сот билігін мемлекеттің сол үшін арнайы құратын органдары - соттар
ғана жүзеге асырады. Конституциялық заң соттың ерекше өкілеттігін басқа
органдарға беруді көздейтін заң актілерін шығаруға тыйым салады. Ешқандай
өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі
функцияларын иеленуге құқығы жоқ. Бұл тыйымға көнбеу, немесе оны бұзу заңда
көрсетілген жауаптылыққа әкеліп соқтырады.
4. Сот билігі мемлекеттік қызметтің ерекше әрі сапалы нысанына ие
болады. Себебі мемлекеттің тиісті органдары - сот жүйесі арқылы іске
асырылады. Қазақстанның сот жүйесін ерекше сипаттайтын белгілерінің біреуі
оның бірлігінде. Яғни барлық соттардың максаттарының біркелкілігімен,
соттар мен судьялар үшін ортақ және бірыңғай сот төрелігі принциптерімен,
сот билігін барлық соттар үшін сот ісін жүргізудің заңдарда белгіленген
бірыңғай нысандары арқылы жүзеге асырумен, Қазақстан Республикасының барлық
соттарының қолданыстағы құқықты пайдалануымен, заңдарда судьялардың
бірыңғай мәртебесін баянды етумен, заңды күшіне енген сот актілерін
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында орындаудың міндеттілігімен,
барлық соттарды тек қана республикалық бюджет есебінен қаржыландырумен
қамтамасыз етіледі.
5. Сот билігі процессуалдық заңды мүлтіксіз, қатаң сақтау негізінде
жүзеге асырылуы тиіс. Сот өндірісі - процессуалдық құқықтың нормаларымен
бекитін нысандарда және ерекше тәртіптердің шеңберінде іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің дербес саласы[12].
6. Соттың заңды талаптары мен шешімдерін (үкімдерін) орындау мемлекет
күшімен іске асырылады. Қажетті болған жағдайларда оның органдары мен
лауазымды тұлғалары сот шешімдері мен талаптарының жүзеге асырылуын
мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қамтамасыз етеді.
Сот үкімдерінің көпшілігін орындау ішкі істер органдарының қылмыстық
атқару жүйесіне тапсырылған. Қазіргі уақытта бұл жүйені Әділет
министрлігінің қарамағына өткізу мәселесі қарастырылуда және бұл идеяның
прогресшілдігінде дау жоқ. Ал үкімінің залалды өндіруге қатысты бөлігі мен
сот шешімдерін сот орындаушылары атқарады[13].
7. Сот билігінің соңғы ерекше белгісі - оның дербестігі, жеке
даралылығы мен тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы бола тұра,
оның басқа тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік принципі арқылы іс-қимыл
жасау барысында өзінің қызметіне, әсіресе сот әділдігін іске асыру
кезіндегі қызметіне араласуға жол бермеуінде.
Енді сот билігіне тән функцияларды қарастырайық.
Жалпы "функция" термині түрлі мағынаны білдіреді. Оның неғұрлым кең
таралған мазмұны: "қызмет", "міндет", "жұмыс", "міндеттер шеңбері" дегенді
білдіреді.
Мемлекеттің функциялары ретінде оның қызметінің негізгі бағыттарын
түсінуге болады.
Сот билігінің функциялары тұрғысында ғалымдар арасында біркелкі пікір
жоқ. Мысалы бұған дейін айтылып келгендей, олардың бірсыпырасы (В.К.Бобров,
У.Жекебаев) биліктің бұл тармағына тек қана сот әділдігін жүзеге асыру
функциясы тән деп есептесе, басқалары, мысалы Г.Ж.Сүлейменова аталған
функциядан тыс соттың басқа да функциялары болатындығын дәлелдейді.
Атап айтсақ, сот өндірісіндегі істердің күллісі дерлік арыздар мен
шағымдардың негізінде пайда болады. Азаматтық іс жүргізу нысанына сәйкес,
арыз болмайынша (яғни бастама принципінің негізінде) іс те жоқ деген сөз.
Мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының (мысалы, тергеу
органдарының, прокуратураның) әрекеттері мен шешімдерінің заңдылығына баға
беру сот құзыреті болып табылады. Оларға (әрекеттер мен шешімдерге) соттың
заң тұрғысынан баға беру арқылы шешім қабылдауының өзі, мысалы ақтау үкімін
шыгаруы бұл мәселені аса бір құлшынып дәлелдеп жатуды талап етпесе керек.
Сот әділдігі функциясынан тыс, біздің пікіріміз бойынша, сот билігіне
конституциялық бақылау функциясын жатқызуға болады.
Егемендігін алған Қазақстанда 1992-1995 жылдары Конституциялық сот
қызмет атқарып, республикада демократиялық институттардың қалыптасуына
позитивтік үлесін қосты. Қазір конституциялық бақылауды соттан тыс орган -
Конституциялық Кеңес атқарады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының 78-бабына сәйкес, егер сот
қолдануға тиісті заң немесе өзге де нормативтік-құқықтық акті
Конституциямен баянды етілген адамның құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні
конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық кеңеске
жүгінуге міндетті[14].
Соттар республикалық органдардың - парламенттің, Президенттің,
үкіметтің, министрліктер мен комитеттердің, т.б. актілерін өздері бұза
алмайды. Сондықтан оларды конституциялық емес деп тану үшін Конституциялық
Кеңеске жүгініп, оларға қатысты конституциялық бақылауды ішінара атқарады.
Жоғарыда айтылғандай, конституциялық бақылау жүргізу үшін бастамашы рөлін
атқарады. Ал, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың, қоғамдық
бірлестіктердің әрекеттері мен нормативтік актілерін сот тәртібімен өздері
бұза (әрине күшін жоя) отырып, оларға қатысты конституциялық бақылауды
тікелей және толығымен атқарады. Айта кетерлік жағдай, соттар мемлекеттік
органдардың конституциялық құзыреттіктерінің бұзылуы жайындағы дауларды
қарамайды. Сондай-ақ, соттың конституциялық бақылауы республиканың
халықаралық шарттарына да қатысты жүргізілмейді. Бұл Конституциялық
Кеңестің құзыреті және ол осы мүмкіндігін халықаралық шарттар
ратификациядан өткенге дейін пайдалануы керек.
Сот билігі, біздің пікіріміз бойынша, мемлекеттің тәрбиелеу функциясын
да атқарады. Құқық арқылы тәрбиелеу - әлеуметтік тәрбиелеудің ерекше түрі.
Мұндай тәрбиелеу өзінің ерекше әдіс-тәсілдерімен тәрбиеленушінің мінез-
құлқына ерекше әсерін тигізеді.
Құқық арқылы тәрбиелеу оны бұзушыға қатысты жүргізіледі. Бірақ, оның
әсері жай, заңға бағынушы (құқық бұзушылықты жасамаған) адамдар мен
азаматтарға да тигізілуі қажет. Өйткені, оның түбегейлі мақсаты құқық
бұзушылықты, қылмыс жасауды болдырмау, мүмкіндігінше жою.
Сот билігінің тәрбиелеу функциясы нақты сот істерін қарау арқылы
материалдық және процессуалдық нормаларды, көпшілік жағдайда, мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларын қолданумен іске асырылады. Сондай-ақ, сот мемлекеттік
органдар мен ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың атына қылмыстың, құқық
бұзушылықтың болуына себебін, салдарын тигізген мән-жайларды жою шараларын
қарастыруы үшін жеке қаулыларын шығарып жолдайды.
Енді қоғам үшін сот билігінің қаншалықты қажетті екендігіне тоқталсақ,
біріншіден, даулы мәселелерді шешу қажеттігімен байланысты. Оларды реттеу
үшін мемлекет қалыптастырған ережелерді қолдану арқылы адамдардың мінез-
құлықтары мен әлеуметтік процестерге әсер етуімен түсіндіріледі.
Екіншіден, сот билігінің қызметін мемлекет конституциялық құрылысқа
қол сұғушылықтан қорғау, өзі орнықтырған құқықтық тәртіпті, әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз ету мақсатымен, құқық бұзушылықты болдырмау
жолдарын іздестіреді, ал жасалынған құқық бұзушылық үшін жаза қолдануды
қарастырады.
Үшіншіден, тек сот қана медициналық тұрғыдағы мәжбүрлеу шараларын
қолдану мәселесін шеше алады. Сондай-ақ, заң бойынша азаматтың әрекет
қабілетіне сот қана шек қоя алады.
Төртіншіден, мемлекет сот билігін жазаны өтеуге байланысты
мәселелерді; одан шартты түрде босату, қылмыстық жазаның атқарылуын кейінге
қалдыру, сот шешімдерін атқару, т.б. шешу үшін де ойластырған.
Бесіншіден, сот юрисдикциясы заңи мағынасы бар деректерді (фактілерді)
ресми куәландыру үшін қажет. Мысалы, "азаматты қайтыс болған", немесе
"хабар-ошарсыз кеткен", - деп тек сот қана тани алады.
Алтыншыдан, экономикалық және басқару мәселелеріне байланысты дауларды
шешу, оларды құқық жолымен реттеу қажеттігімен түсіндіріледі.
Қазіргі уақытта, сот билігін сот органдарының өкілеттіктері жиынтығы
деп қана түсінуге болмайды. Сот азаматтық әлемді, адамның құқықтары мен
бостандықтарын сақтаушы, қоғамда заңдылық пен әділеттілікті қамтамасыз
етуші шын мәніндегі сот билігі болып өзгеруге тиісті. Қоғам өмірінің
аталған салаларында сот билігі қызметімен әрі беделімен демократияны және
заңдылық принципін қорғау жолында басқа биліктер мен басқару органдарын заң
шеңберінде тежеп, шектеп тұруы қажет.
1.2 Сот жүйесі және сот билігінің басқа билік тармақтарымен арақатынасы
Қазақстан Республикасының Конституциясы Республика Президенті мен сот
билігін мемлекет механизміндегі төрешілер ретінде бекітеді. Осы мәселе
Президент пен сот билігінің ара қатынасы мен байланысын қарастыруды
белгілейді. Конституцияның 3-бабы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлінуі арқылы жүзеге асырылатындығын
бекітеді. Демек, Ата Заң биліктердің бөлінуінің дәстүрлі жүйесін құптайды.
Алайда, Конституцияның дәл сол бабының 3-тармағының 2-бөлігі
Қазақстанда мемлекеттік билікті кімнің, қандай органдардың жүргізетінін
(иемденетінін) көрсетеді. Олардың қатарына Республика Президенті,
Парламент, Үкімет пен сот кіреді. Биліктердің классикалық үш тармағы: заң
шығарушы, атқарушы, сот биліктерінің мән-жайы біршама түсінікті.
Өз кезегінде, Ел басшысының сот билігімен ара қатынасы келесідегі
бірнеше басты мәселемен ұштасады.
Біріншіден, ол сот жүйесін ұйымдастырады. Яғни, Конституциялық заңның
6, 10-баптарына сәйкес, республикадағы бүкіл жергілікті сот органдарын
(аудандық, облыстық және оларға теңестірілген соттарды) уәкілетті органның
Жоғарғы сот төрағасының келісілген ұсынысы бойынша Республика Президенті
құрады, қайта ұйымдастырады және таратады. Олардың жалпы санын және
судьялардың жалпы санын уәкілетті органның ұсынысы бойынша бекітеді.
Екіншіден, жергілікті соттардың судьяларын қызметке тағайындап,
судьялық өкілеттігін береді. Атап айтқанда, аудандық соттың судьясын Әділет
министрінің, Әділет біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген ұсынуы
бойынша Республика Президенті тағайындайды. Ортаңғы буындағы соттар
судьяларын Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемесінің негізінде қызметке
тағайындайды.
Үшіншіден, Президент Жоғарғы Соттың судьяларын Жоғарғы Сот Кеңесінің
кепілдемесін ескеріп, Парламент Сенатының сайлауы үшін ұсынысын енгізеді
(Конституциялық заңның 31-бабы).
Төртіншіден, Жоғарғы Соттың Төрагасының өісілеттігін тоқтата тұра
алады (Конституциялық заңның 33-бабының 2-бөлігі).
Бесіншіден, жергілікті соттардың судьяларын қызметінен босату және
өкілеттігін тоқтату мәселелерін шешеді. Ал, Жоғарғы Соттың судьясын
қызметінен босату үшін Сенатқа ұсыныс енгізеді.
Алтыншыдан, судьялардың еңбегіне ақы төлеуді Конституцияның 44-бабының
9) тармақшасына сәйкес, Қазақстан Республикасының Президенті белгілейді,
сондай-ақ ол судьяларға жоғары біліктілік сыныбын береді, жергілікті
соттардың судьяларын қылмыстық жауаптылыққа тартуға келісімін береді.
Жетіншіден, жергілікті соттардың қызметін ұйымдық және материалдық-
техникалық қамтамасыз етуді Қазақстан Республикасының Президенті құратын
уәкілетті орган жүзеге асырады.
Өз кезегінде, сот билігі атынан Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
Төрағасы Республика Президентіне заңдарды жетілдіру жөнінде ұсыныс
енгізеді, ол тағайындау үшін уәкілетті органның басшысының кандидатурасын
ұсынады, сондай-ақ судьяларды мемлекеттік наградалармен марапаттау және
оларға құрметті атақтар беру туралы ұсыныс енгізеді.
Соңғы айтарлық мәселе, Президент міндетін атқарушы тұлғаның отанына
опасыздық жасаған қылмысы туралы ісін Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Соты қарайды[15].
Сонымен, Президент пен сот билігінің ара қатынасы жөнінде жоғарыда
қарастырылған мәселелерді жекелей және жинастырып қарастыратын болсақ
мынадай қорытындыға келуге болады:
1. Сот билігін қалыптастырудың көптеген мәселелерін Президент
ұйымдастырады. Әсіресе, судьяларға (жергілікті соттардың) өкілеттік беру,
оларды материалдық-техникалық жағынан қамсыздандыру, т.б. айтуға болады.
Алайда, сот әділдігін жүзеге асыру мәселелеріне ол араласпауға тиіс. Олай
болмаса судьяның тәуелсіздігі принципі камтамасыз етілуі мүмкін емес. Бұл
мәселені билікті қалыптастырудың демократиялық ұйғарымына сәйкестендіру
қажет-ақ. Яғни, халықтың билікті тікелей республикалық референдум және
еркін сайлау арқылы жүзеге асыратыны жөніндегі конституциялық ережеге лайық
етуді айтамыз. Сондықтан, сот жүйесіндегі барлық судьялардың, әсіресе
жергілікті соттар судьяларының өкілеттіктерін оларды қызметтеріне тікелей
сайлау жолымен алғаны жөн болар еді деп есептейміз.
2. Сот билігінің Президент билігіне кері әсерінің жеткіліксіздігінде.
Біз көрсеткен конституциялық бақылау мәселесі тек ішінара бақылау болып
саналады. Яғни, Президент актілері Конституциямен сәйкес болмаған жағдайда,
бұл туралы Конституциялық Кеңеске жүгінуін айтамыз. Осы екі биліктің
арасындағы тепе-теңдік пен тежемелік жүйесі жетілдірілмеген.
Соттар заң шығармайды. Мұнымен олар биліктің заң шығарушы тармағынан
ерекшеленеді. Бірақ, олардың қызметі заңға бағынышты. Демек, сот
Конституция мен заңдардың талаптарына бағынуға міндетті.
Тіпті, сот жүйесі мен сот ісін жүргізу туралы әртүрлі құқық салалары
жөніндегі заң негіздерін белгілеу заң шығарушы билік - Республика
Парламентінің қарауына жатады. Ол сот жүйесі туралы заңдарды, іс жүргізу
кодекстері мен басқа да кодекстерді, елдің құқық қорғау органдарын
ұйымдастыру мен олардың қызметі жөнінде өзге де заңдар қабылдайды. Ал,
оларды басшылыққа алу, дәлме-дәл орындау сот үшін міндет етіп қойылады.
(Сондықтан соттың әрекеті мен шешімінің заңдылығын шағымдау еркі және
осыған байланысты соттық қадағалау түсінігін заң белгілейді ҚІЖК-нің 424,
456, т.б. баптары).
Сот билігінің ұйымдасуы мен қызметін заң белгілейді. Конституцияның 75-
бабына сәйкес, заңмен құрылған Республиканың Жоғарғы Соты және
республиканың жергілікті соттары республиканың соттары болып табылады.
Республиканың сот жүйесі Республика Конституциясымен және Конституциялық
заңмен белгіленеді. Қандай да бір атаумен арнаулы немесе төтенше соттарды
құруға жол берілмейді.
Заң шығарушы билік Жоғарғы Соттың судьялар корпусын құруға тікелей
қатысады. Тіпті, осы мәселені шешеді десек артық айтылған болмайды. Яғни,
оларды Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесіне негізделген Республика
Президентінің ұсынуымен қызметіне Сенат сайлайды, қажетті жағдайда, заңда
көрсетілген негіздер мен тәртіпте қызметінен босатады және қылмыстық
жауаптылыққа тарту үшін келісімін береді.
Заң шығарушы билік пен сот билігінің арасындағы осы байланыс, яғни,
Жоғарғы Сот судьяларының корпусын Парламент Сенатының сайлауы сот жүйесінің
ең жоғарғы органының тәуелсіздігінің нышаны деуге нақты негіз бола алады.
Өз кезегіңде сот билігі мен заң шығарушы биліктің арасында мына
мәселелерге байланысты тежемелік әрі тепе-тендік жүйесі іске асырылады.
1. Сот заңдарды дәл, бұлжытпай орындап қана қоймай, олардың
Конституцияға, жалпыға бірдей міндетті принциптер мен халықаралық құқықтың
нормаларына сәйкестігін бағалай білуі қажет. Конституцияға сәйкес емес
актіні анықтаған жағдайда, сот оны Конституцияға сәйкес емес деп тану үшін
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне жолдайды. Мұнымен сот заң
шығару процесіне белгілі бір ықпал етеді.
Алайда, жоғарыда айтылып кеткендей, сот билігінің конституциялық
бақылау функциясы өзіне лайық деңгейде жетілдірілмеген. Айтайын дегеніміз,
Жоғарғы Сотқа Конституцияға қайшы немесе оған сәйкес емес заң мен
нормативтік актіні конституциялық емес деп тану өкілеттігі берілсе, сот
билігі тарапынан заң шығарушы және атқарушы биліктеріне бақылау жасау
құзыретін қарастырған болар еді.
Ұсынысты толығырақ көрсететін болсақ, конституциялық бақылау
өкілетігін тиімді атқарған (1992-1995 жж.) Конституциялық сот өндірісін
қайтадан жаңғырту мүмкіндігі жасалса тіпті жақсы болар еді. Олай болмаған
күнде, Конституциялық Кеңестің орнына мұндай бақылауды еліміздің Жоғарғы
Сотына тапсырған жөн.
Сот билігінің заң шығару процесіне тікелей қатысы жоқ. Бұл мәселе
Конституцияның 61-бабынан айқындалады. Оған сәйкес, заң шығару бастамасы
құқығы Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына, Республика
Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Төрағасына Республика
Президентіне заңдарды жетілдіру жөнінде ұсыныс енгізу өкілеттігі берілген
(Конституциялық Заңның 20-бабы). Демек, сот билігі атынан елдің Жоғарғы
Сотының Төрағасы заң шығару процесіне араласуының өзі бір жетістік.
Конституцияның 4-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында қолданылатын
құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ, республика Конституциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады.
Еліміздің Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына республикада
қолданатын құқық дәрежесінің берілуі заңгер ғалымдар мен тәжірибе
саласындағы заңгерлер арасында пікір таластарын туғызады.
Классикалық түсінік бойынша Жоғарғы Сот норма шығармашылықпен
айналыспайды.
Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының құқықтық тұрпаты
айтылғандардан тыс, жалпыға бірдей (әсіресе елдің сот жүйесіңдегі соттардың
баршасы үшін) басшылыққа алу мен сот практикасында қолдану қажеттілігі және
міндеттілігімен де түсіндіріледі. Оларды сот органдарынан басқа күллі құқық
қорғау саласы басшылыққа ала отырып қолданады. Бұл мәселені норма
шығармашылықпен шатастыруға мүлде болмайды. Себебі, нормативтік қаулыда
елімізде қабылданған заңдарды сот практикасында қолдану мәселелері бойынша
түсіндірмелер беріледі. Өздігінен жаңалық ашпайды, яғни норма шығармайды
деген сөз.
Мемлекеттік органдар (биліктің барлық тармақтарындағы) өздерінің
құзыреттері шеңберінде билікті сипаттағы актілерді шығарады. Оларды шығару
(қабылдау) мемлекеттік органдардың қызметінің құқықтық нысаны. Мазмұны
бойынша бұл актілер нормативтік болады, өйткені олар қоғамдық (құқықтық)
қатынастарды реттейді, немесе жекеленген күйінде құқық нормасын қолдануға
бағытталады. Басқаша айтқанда, мемлекеттік билік органдары актілерінің
жалпымемлекеттік маңызы болады және олар мемлекет атынан шығарылады
(қабылданады).
Мемлекеттік билік актілерінің қасиеттері сот билігіне де тән. Оларды
мемлекеттің тиісті органы сот заңға негіздеп шығарады және олар атқарылуға
міндетті. Сонымен қатар, сот билігінің актілері заң атынан шығарылып, оның
күшіне ие бола алады. Бұл тұрғыда заң сот актілеріне, белгілі бір
шарттардың орындалуына байланысты өзінің күшін береді. Мысалы, сот актісі
заңды күшіне енгеннен кейін атқарылады. Сот шешімін құқықтық актілердің
иерархиялық баспалдағында заңдармен бір деңгейде тұрады деуге болмайды. Заң
мемлекеттің мәртебелі еркін білдіру үшін, маңызды қоғамдық қатынастарды
реттеуге бағытталған. Ал, соттың заңды күшіне енген актісі, ол қарап шешкен
нақты істерге байланысты процеске қатынасушыларға ғана заң бола алады.
Соттар ұйымдастыру және атқару-өкім ету қызметімен айналыспайды.
Сондықтан, бұл мәселелерге байланысты мемлекеттік биліктің атқарушы
тармағының органдарынан ерекшеленеді. Соттар атқару билігі органдарын
бақылау құқығын иеленеді. Яғни, аткарушы органдар мен олардың лауазымды
тұлғаларының әрекеттері мен шешімдеріне келтірілген шағымдарды қарайды.
Сот билігінің конституциялық бақылау функциясы биліктің атқарушы
тармағының органдарына, әсіресе, олардың әрекеттері мен нормативтік
актілерінің заңдылығы тұрғысында жүзеге асырылады.
Үкімет пен оның қарамағындағы министрліктердің, комитеттердің, т.б.
нормативтік актілерін конституцияға сәйкес емес деп тану үшін Республиканың
Конституциялық Кеңесіне жүгінеді. Ал, биліктің бұл тармағының жергілікті
органдарының және олардың лауазымды тұлғаларының әрекеттері мен шешімдерін
(актілерін) заңсыз деп тануға, осылайша олардың күшін жоюға құқылы, әрі
міндетті.
Мұндай функция заңдылықты жоғары дәрежелі қадағалауды жүзеге асыратын
республиканың прокуратура органдарына да тән.
Сот билігінің атқарушы билікпен тағы бір ара қатынасы оның заңды
күшіне енген қаулыларының (үкімдері мен шешімдерінің) атқарылу
міндеттілігімен байланысты. Осыған орай, соттың заңды күшіне енген
үкімдерін Ішкі істер министрлігінің қылмыстық-атқару жүйесі орындайды. Ал,
үкімнің залалды өндіру жағы мен азаматтық және басқа да істер бойынша
қаулыларын Әділет министрлігінің Сот қаулыларын атқару жөніндегі комитеті
атқарып келген болатын. Қазіргі уақытта, бұл мәселемен Жоғарғы Соттың
жанындағы Сот әкімшілігі комитетінің атқару өндірісін ұйымдастыру жөніндегі
Департаменті шұғылданады.
2000 жылдың 1-қыркүйегіне дейін атқарушы биліктің сот билігімен ара
қатынасы басты мәселелеріне қатысты соттың атқару билігіне тәуелділігімен
байланысты болып келді. Мұның ішінде Үкіметтің (Әділет министрлігі арқылы)
соттарды ұйымдастыру, материалдық-техникалық және кадрлармен қамтамасыз
етуі кіретін. Ықпал етуге басты мүмкіндіктері қолында тұрған Әділет
министрлігінен сотты тәуелсіз болды деу қиын болатын. Мұнымен қоймай,
Әділет министрлігі соттың процессуалдық қызметіне де ішінара әсерін
тигізетін. Әсіресе, сот істерін қараудың процессуалдық мерзімдерін, сот
статикасын жүргізуін бақылайтын, судьяларға қарсы заңда көрсетілген
негіздерге байланысты тәртіптік іс қозғайтын. Формалдық тұрғыда заңда
Әділет министрлігі тек ұйымдастыру, ресурстық камтамасыз ету мәселелерін
шешіп кана қойып, соттың тәуелсіздік принципін "қатаң" сақтап, оның сот
әділдігін жүзеге асыру қызметіне араласпауға тиісті деп қойылған еді.
Сот жүйесін демократияландыруды одан әрі тереңдетуді көздеп жасаған
мемлекет саясатын, оның шараларын құрметтеуге тұрады.
Атап айтқанда, 2000 жылдың 1-қыркүйек күні Қазақстан Республикасының
Президенті қабылдаған "Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы" Жарлығы өз атауына сәйкес болды десек тура айтқан боламыз.
Жарлықтың басты мақсаты сот билігін атқарушы биліктен тәуелсіз
деңгейге шығару болғандықтан, ол іс жүзіне асып, біздің сот жүйеміз Әділет
министрлігі мен оның жергілікті органдарынан еншісін алып, өздерін
материалдық-техникалық және өзгедей қамтамасыз ету мәселелерін Жоғарғы
Соттың жанынан құрылған Сот әкімшілігі жөніндегі комитетпен, оның
жергілікті әкімшілеріне табыс етті.
Президенттің 2000 жылғы 12-қазандағы Жарлығымен бекітілген "Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының жанындағы сот әкімшілігі туралы Ережеге"
сәйкес, бұл комитеттің Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқару органы
ретіндегі мәртебесі бар.
Осылайша, сот билігін атқарушы биліктің "қарамағынан шығару" процесі
іске асырылды.
Дегенмен, өкініштісі аудандық, оларға теңестірілген соттардың
судьяларына өкілеттік беру үшін, оларды Ел басшысының алдында әлі де Әділет
Министрінің ұсынуы "қажеттілігінің" қалдырылғаны екі билікті ажыратуға
байланысты шаралардың (саясаттың) толық іске аспағанын көрсетеді.
2 Судья сот билігінің атқарушысы және оның тәуелсіздігі принципі
2.1 Судьяның тәуелсіздігі принципінің түсінігі және оның маңызы
Латын сөзі принцип негіз, бастапқы негіз, бастама, ереже ұғымдарын
білдіреді. Сондықтан, сот билігінің принциптерін заң әдебиеттерінде
басқаша, сот әділдігінің негіздері деп те атайды.
Сот әділдігі сот билігінен туындалатын, онымен сабақтас ұғым
болғандықтан принциптерді сот билігінің немесе сот әділдігінің деп атау
өзгешелікті білдірмейді, керісінше бұл екеуі бір мағыналы ұғымдар.
Әрине бұған дейін айтылып кеткендей, сот билігінің түсінігі сот
әділігі ұғымынан әлдеқашан кең және көлемді. Бұған тіпті сот әділігі сот
билігінің бір (басты да, әрі негізгі) нысаны деп көрсетудің өзі дәлел.
Сондықтан кең мағынасында қарастыра келе, тақырыпты судьяның тәуелсіздігі -
сот билігінің демократиялық принципі деп атау сот әділігі сот билігі
түсінігінен туындайтындығымен, екіншіден оны жүргізуші басты тұлға судья
болғандықтан, судьяның тәуелсіздігі деп қарастырумен байланыстырып, уәж
етуге болады. Демек, дәстүрлі терминологиялық атаудан аса бір ауытқу
болмайды деген сөз.
Осымен қатар, судьяның тәуелсіздігі принципін біз қылмыстық іс жүргізу
құқығының басты әрі негізгі принциптерінің біреуі ретінде қарастырамыз.
Әрине бұл принциптің азаматтық іс жүргізу саласында да орасан зор рөлі мен
орны бар екендігінде сөз жоқ. Бір сөзбен айтқанда, сотта іс жүргізу
мәселелеріне байланысты судьяның тәуелсіздігінің өзектілігі мен
қажеттілігін қарастыруды мақсат етеміз.
Қазақстан Республикасының Конституциясында (оның 75, 77-баптарында)
сот төрелігі деп аталады.
Сот билігіне қатысты принциптер деп Конституция мен Конституциялық
заңда және өзге де нормативтік-құқықтық актілерде бекітілген соттың
ұйымдасуының және сот әділдігі мен басқа да өкілеттіктерін жүзеге асыратын
қызметінің мәні мен маңызын белгілейтін негізгі ережелер (қағидалар) мен
басқарушы идеяларды айтуға болады.
Бұл принциптер азаматтық іс жүргізу құқығына да тән және осы салада
кеңінен қолданылады.
Сот әділдігі принциптерінің нормативтік мазмұны объективтік тұрғыдан
олардың құқықтық норма екендігін білдіреді.
Осыған байланысты, профессор К.Х.Халиқов оларды (принциптерді) соттың
ұйымдастырылуы мен қызметін тікелей реттеп отыратын құқықтық норма болып
табылады — деп есептейді[16].
Оған дәлел, конституциялық принциптердің ең жоғарғы заң күші болады.
Осыған байланысты құқықтардың түрлі салалық принциптері конституциялық
негіздерден туындалады. Сот қызметіндегі, әсіресе, сот әділдігін іске асыру
барысында бұлжытпай басшылыққа алып, орындауды міндеттейтін бұл негіздердің
құқықтық мақсаты бүкіл басқа заң нормаларының өздерімен сәйкес болуын талап
етуінде. Конституциялық нормалардың бұзылуы сот әділдігіне жатпайтын сот
актілерін шығаруға әкеп соғады, ал олардың күшін жоғарғы тұрған сот сөзсіз
жоюға тиіс болады.
Демек, принцип — норма, құқық шығармашылық қызметте заң базасын
реттеуші, оның төңірегінде құқық жүйесінің басқа да элементтері
шоғырланатын конструкция (каркас) ретінде танылуға жатады.
Сот әділдігінің конституциялық принциптері соттың құрылысы мен
қызметін реттейтін құқық салаларының принциптері мен бүкіл мазмұнында - сот
құрылысында, азаматтық іс жүргізу құқығында өз көрінісін тауып, дамытылған.
Сот құрылысы мен іс жүргізу құқығы нормаларында сот әділдігі принципі
заңдардың нақты баптарының тұжырымдары түрінде берілуі мүмкін. Алайда, бұл
мұндай принциптердің бүкіл мазмұны осы тұжырымдармен шектеледі деген сөз
емес. Кез келген принциптің мәні сол құқық саласының көптеген нормалары мен
институттарында көрінеді, әйтпесе принцип белгілі бір құқық саласы үшін
өзінің негізгі мәнін жоғалтар еді.
Кейбір принциптер салалық заңдарда жекелеген нормалар немесе заңдардың
баптары түрінде тұжырымдалған. Бұл ретте олардың мазмұны құқық саласының
түрлі ережелерінде ашылады, ал мұндай принциптің ұғымы ғылыми зерттеу
процесінде және тиісті саланың көптеген құқықтық нормалары мен
институттарын іс жүзіне асыру барысында айқындалады. Сот билігі
принциптерінің ерекшелігі мынада: олардың бәрі Конституцияда және салалық
заңдарда сот құрылысы мен іс жүргізу құқығының нақты нормалары түрінде
берілген.
Принциптер мынадай екі бағыт бойынша жүйеленеді: ең алдымен
конституциялық, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітіліп,
баяндалған принциптер және Конституцияда тікелей көрсетілмеген, алайда оның
ережелерінен туындайтын принциптер.
Сонымен бірге, сот әділдігінің конституциялық принциптерін
(негіздерін) бөлу қажет болатын себебі, олар салалық заңдарда баяндалған
басқа да барлық принциптердің дамуы мен жетілдірілуін анықтап береді,
өйткені Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық құқық салаларын,
оның барлық принциптерін дамытудың заң жүзіндегі негізі болып табылады.
Судьяның (соттың; істер алқалы құрамда қаралған жағдайларда)
тәуелсіздігі, сот билігінің өзекті және ерекше маңызды мәселелерінің
қатарына жатқызылатындықтан, оған ең жоғарғы заң күшінің дәрежесі беріліп,
еліміздің Ата Заңының 77-бабында баянды етілген басты бір принцип ретінде
қарастырылады[17].
Жұмыста судьяның тәуелсіздігі туралы жазылғанда соттың тәуелсіздігі
деп те қарастырылатын себебі, іс жүргізу туралы заңдарға сәйкес, (ҚІЖК,
АІЖК) соттарда қаралуға тиісті істердің көпшілік басымын судья жеке дара
қарайды, ал кейбір жағдайларда, мысалы өлім жазасын тағайындау мүмкіндігі
қарастырылған істер бойынша алқалы құрамда (үш судья болып) қарайды. Яғни
сот құрамы қарайды. Сондықтанда сот тәуелсіздігі деп сот құрамына кіретін
барлық судьялардың тәуелсіздігі жөнінде айтылады.
Осыған сәйкес, судья сот әділдігін іске асыру кезінде тәуелсіз және
Конституция мен заңға ғана бағынады.
Демек, ол заңнан басқасының ешқайсысына мойынсұнбауға, бағынбауға
тиісті.
Сондықтан, конституциялық ереже сот төрелігін іске асыру жөніндегі
соттың қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң
бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп
бермейді деп бекітеді.
Ал, судьяның (соттың) сот әділдігін іске асыру кезінде Конституция мен
заңға бағынышты болуы, басқаша айтқанда, тек заңға ғана тәуелді болуы сот
әділдігінің шынайы көрінісін айқындайды.
Құқықтық мемлекетті орнықтыруға бет алған қоғамның көздейтіні
мемлекеттің құқықпен санасуын талап ету болса, соттың да тек қана заңға
бағындырылуы мұндай мақсатты іске асыруға жетелейтін басқарушы норма болып
саналуға тиісті.
Аталған конституциялық принцип — норманың мәні судьяның (соттың) сот
әділдігін іске асыру қызметіне, әсіресе оны қорытындылап, жауапты әрі
билікті шешім қабылдар кезінде ешкімнің араласпауы, қандай да болмасын
ықпал етпеуі мәселелерін қамтып, оның нақты тәуелсіз болуына мүмкіндіктер
туғызу мен оларды іске асыру болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, сот әділдігінің тәуелсіздігі оны жүзеге асырудың
басты шарты болып танылады. Бұл үшін ең бастысы сот әділдігін іске асырушы
— судьяны Конституция мен заңдарға ғана бағындырып, оның жеке тәуелсіздігін
қамтамасыз ету қажет.
Бұл принциптің маңызын түсіндіретін тағы бір мәселе, сот билігінің
дербестігін баяндайтын конституциялық ережемен байланысты. Сот билігінің
маңызды нысаны сот әділдігі ешкімге есеп бермейтін, сот істерін қарап
шешетін судьяның тәуелсіздігінің бастамасында іске асырылуы қажет.
Судьяның тәуелсіздігі бұған дейін айтылғандай, конституциялық деңгейде
баяндалған мәртебесімен салалық принциптердің алдыңғы қатарында тұрып,
салалық ереже ретінде де қарастырылатыны сөзсіз.
Тәуелсіздік мәселесі судьяға (сотқа) байланысты айтылған соң, өз
кезегінде судьяның түсінігін, яғни оның мәртебесін анықтамай мағыналы
болмаса керек.
Конституциялық заңның 23-бабына сәйкес, Республика Конституциясында
және Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен судьяға сот әділдігін
жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктер беріледі, ол өз міндеттерін тұрақты
негізде орындайды және сот билігін жүргізуші болып танылады. Ал, осы
Конституциялық заңның судьяның тәуелсіздігіне тікелей бағышталған 25-бабына
сай, судьяның тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен қорғалады.
Демек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
1 Coт билігінің мемлекеттік биліктің бір тapмaғы ретіндегі мәні мен маңызы
4
1.1 Сот билігі және әділ сот 4
1.2 Сот жүйесі және сот билігінің басқа билік тармақтарымен арақатынасы
9
2 Судья сот билігінің атқарушысы және оның тәуелсіздігі принципі 13
2.1 Судьяның тәуелсіздігі принципінің түсінігі және оның маңызы 13
2.2 Судьяның тәуелсіздігі принципінің сот билігінің басқа принциптерімен
ара қатынасы 19
Қорытынды 31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 33
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының
сақталуы мен заңды мүдделерінің қорғалуы заңның үстемдігі қамтамасыз
етілетін мемлекетте ғана мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік мемлекеттік
механизмде биліктердің бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық көлемінде істей
алуы және сот билігіне тән ерекше рөлдің атқарылуы арқылы іске асырылады.
Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен
дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың
дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім қабылдағанда ешбір ықпал-
кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздылығы орасан зор. Осы
туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Э.Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына Үндеуінде былай деп көрсеткен болатын "...тәуелсіз, гүлденуші және
саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі, оған тән ұлттық бірлікті,
әлеуметтік әділеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы жағдайын
қарастырумен байланысты"[1].
2001 ж. 6 маусым күні Астанада болып өткен Қазақстан Республикасы
судьяларының кезекті III съезінде Мемлекет басшысы бұдан кейін бүкіл сот
жүйесі шешуге тиісті мынадай міндеттерді атап көрсетті:
"Бірінші-сот сатылары арасында соттылықты шектеу процесін түбегейлі
қисынына жеткізу керек. Сотта көпе-көрінеу қылмыс туралы қылмыстық істерді
тергеу мен қарау тәртібін бұрынғыдан да қаншалықты мүмкін болғанынша
оңайлату керек.
Екінші-сот қаулыларын орындау жөніндегі жұмысты түбегейлі жақсарту
қажет.
Үшінші-Конституцияда көзделген сот әділдігін алқа заседательдерінің
қатысуымен атқару принципін іс жүзіне асыру. Өлім жазасы көзделген ауыр
қылмыстардан бастау керек.
Төртінші-мамандандырылған соттар жүйесін-бірінші кезекте экономикалық
және әкімшілік соттарды кезең-кезеңмен құру жұмысы жалғастырылсын.
Бесінші-дауларды шешудің баламалы әдістерін, мәселен, төрелік соттарды
ендіру мүмкіндігін зерттеу қажет.
Алтыншы-тергеу әрекеттерін сот бақылауы институтын пайдаланудың
шетелдік тәжірибесін зерттеу керек. Батыста ол кең таралған. Ресейде де осы
жолмен жүруге әзірленіп жатқан сыңайлы. Біз басқалардың істегендерін көзсіз
көшіріп ала бермеуіміз керек. Алайда, біздің сот-құқық жүйесінің
ерекшеліктерін ескере отырып, назар аударуға тұратын нәрселерді пайдаланған
жөн.
Жетінші-сот кадрларын даярлау мен біліктілігін арттырудың тиімді
жүйесін жасау шаралары қолданылсын. Бұл ретте сот әділдігінің біздің
қоғамның ең лайықты мүшелері ғана атқаруы үшін судьялардың адамгершілік
және этикалық болмысына деген талаптарды күшейту қажет.
Сегізінші-соттардың жұмысын халық үшін барынша ашық және ұғынықты ету
керек. Соттардың бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмысы түбегейлі өзгертуді
талап етеді"[2].
Осы міндеттерді шешу азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, еркіндіктері
мен заңды мүдделерін қорғау, ел Конституциясы мен заңдарының орындалуын
қамтамасыз ету жөніндегі өзінің конституциялық функциясын толыққанды жүзеге
асыруға қажетті тәуелсіз сот жүйесін құруға мүмкіндік береді.
Ендеше судьяның (соттың) тәуелсіздігін қамтамасыз ету қоғамның және
мемлекеттің міндеті болып табылуға тиіс. Оның тек қана Конституция мен
заңдарға бағыныштылығын мойындап, басқа мәселелеріне, әсіресе, сот
төрелігін іске асыру қызметінде тәуелсіз болуын елдің Ата Заңы, басқа да
заңдары мен нормативтік-құқықтық актілері баянды етуінде орасан зор заңдық
қана емес, саяси да мән бар.
Себебі, конституциялық ереже сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың
қызметіне қандай да болмасын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша
жауапкершілікке әкеп соғады деп бекітеді. Ал судьяның сот төрелігін іске
асыру кезінде Конституция мен заңдарға ғана бағынышты болуы, басқадай
айтқанда, оның тек заңға тәуелді болуы сот әділдігінің шынайы көрінісін
айқындайды[3].
Құқықтық мемлекетті орнықтыруға бет алған қоғамның негізгі көздейтіні
мемлекеттің құқықпен санасуын талап ету болса, соттың да тек заңға
бағындырылуы мұндай мақсатты іске асыруға жетелейтін басқарушы қағида
(норма) болып саналуға тиіс. Өйткені, сот төрелігінің тәуелсіздігі оны
жүзеге асырудың басты шарты болып табылады.
Бұл принциптің маңызын түсіндіретін басты бір мәселе, сот билігінің
дербестігін баяндайтын конституциялық ережемен байланысты. Сот билігінің
маңызды нысаны сот әділдігі ешкімге есеп бермейтін, сот істерін қарап
шешетін судьяның тәуелсіздігінің бастамасында атқарылуы қажет.
Тақырыптың атауын сот процессуалдық қызметке қатысушы ретінде деп
белгілеуде, судьяның тәуелсіздігі ең әуелі демократияның жетістігі екендігі
ескеріліп, мұнымен қоймай, демократияның сапалы жақтарының сот әділдігінде
көрінісін табуы мен сот әділдігінің принциптеріне сіңуі де негіз етіп
алынды.
Сот әділдігінің басты әрі өзекті принциптерінің бірі - судьяның
тәуелсіздігі арқылы сот билігінің басқа принциптерінің маңызы
айқындалатынын, яғни олардың өзара тығыз байланыста болатынын атап кеткен
жөн.
Тәуелсіздіктің басты бір қолдаушысы-кепілдіктерінің де орасан зор
мағынасын, алатын орны мен мәнін ашу керек нәрсе.
Бұл екі ұғымның мызғымас, бір-бірінен ажырамайтын құнды жақтары судья
(сот) тәуелсіздігін нақты әрі нығайтылған түрде көрсетеді.
Бұл тұрғыда мемлекет тарапынан, әсіресе Елбасының бастамасымен
қарастырылып отырған шараларды атап өту өте қажет. Өйткені, еліміз
тәуелсіздікке ие болған 10 жыл уақыт ішінде бүкіл мемлекеттілікті, соның
ішінде сот билігін қалыптастыру мен дамытудың рөлі орасан зор екендігінде
дау жоқ.
Осылардың қатарына, 2000 ж. 1-қыркүйек күні қабылданған Қазақстан
Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасы сот жүйесінің
тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы" Жарлығын, 2000 ж. 12-қазаң
күнгі "Сот әкімшілігінің жаңа жүйесінің қызметін қамтамасыз ету шаралары
туралы" Жарлығын, "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың
мәртебесі туралы" 2000 ж. 25 желтоқсан күнгі Конституциялық заңын, т.б.
енгізуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Соттың (судьяның) тәуелсіздігі және оның
процессуалдық қызметке қатысушы ретіндегі алатын орнының проблемасы заңгер
ғалымдардың көпшілігінің назарын аударып келген мәселе. Бұл тақырыпқа
(толық, ішінара, жанама) келесіде аталатын ғалымдар өз жұмыстарында
зерттеген. Мысалы, А.Бойков, В.П.Божьев, КАБегалиев, У.Жекебаев,
С.З.Зиманов, З.Ж.Кенжалиев, В.А.Лиманский, М.С.Нәрікбаев, Б.М. Нұрғалиев,
А.С.Нұралиева, И.И.Рогов, С.С.Сартаев, М.С.Строгович, М.С. Сапарғалиев,
Г.Ж.Сүлейменова, С.А.Табанов, С.Т.Тыныбеков, К.Х.Халиқов, тағы басқалардың
еңбектерінде қарастырылған.
Осы аттары аталған ғалымдардың еңбектері курстық жұмысқа елеулі
теориялық база болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Осы курстық жұмыстың көздейтіні сот
қызметкерін процессуалдық қызметке қатысушы ретінде қарастыра отырып оның
тәуелсіздігінің проблемаларын зерттеу мен теориялық ой-өрістен өткізуді
заңдардың бастауыш ережелері мен қылмыстық іс жүргізу ғылымының, тергеу
және сот тәжірибесінің мәселелерін салыстырмалы түрде қарастыру болып
табылады.
Көзделген міндеттемелерді іске асыру үшін келесі мақсаттарды алға
қойдым:
1. Біртұтас мемлекеттік биліктің ішіндегі сот билігінің орны мен рөлін
анықтау. Оның басқа билік тармақтарымен арақатынасын ашу. Сот билігіне
түсінік беру.
2. Биліктердің дәстүрлі арақатынасымен қатар, сот билігін
қалыптастыруға тікелей қатысты Президент билігінің түсінігін ашу мен
қарастыру.
3. Соттың тәуелсіздігі принципіне түсінік беру. Оның мәні мен
мағынасын айқындау және сот билігінің (әділдігінің) басқа принциптерінің
арасында алатын орны мен маңызын сипаттау.
4. Соттың тәуелсіздігі принципі арқылы сот билігінің тәуелсіздігі және
сот әділдігінің тәуелсіздігі ұғымдарын қалыптастырып қарау.
5. Соттың (судьяның) тәуелсіздігін қамтамасыз етуші кепілдіктер
түсінігін беру және оларды жіктеу арқылы қарастыру.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, қылмыстық және қылмыстық іс
жүргізу заңдарының нормалары және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Пленумының қаулылары зерттеудің нормативтік құқықтық қайнар көзі болып
табылады.
Зерттеу барысында құқықтың жалпы теориясы, таным теориясы,
конституциялық құқық, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу құқықтары,
криминалистика, т.б. салалары бойынша тиісті әдебиеттер қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылысы мен көлемі. Курстық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 Coт билігінің мемлекеттік биліктің бір тapмaғы ретіндегі мәні мен маңызы
1.1 Сот билігі және әділ сот
Сот билігінің түсінігін қарастыру жалпы билік ұғымымен байланысты
түрде зерттелуге тиіс. Жалпы билік феномені, онын бөліну теориясы ежелгі
уақыттан зерттелініп келген мәселе. Мысалы, Аристотель мемлекет құрылысы
мен ондағы биліктің ұйымдасуын қарастыра келе, биліктің түрлі жақтарын және
олардың мақсаттарын көрсете білетін органдарын: жалпы мемлекеттік
мәселелерді талқылаушы және шешуші билік; үкімет билігі; сот билігі - деп
талдаған[4].
Ұлы француз ағартушысы, ғалым Ш.Л.Монтескье үш билікті атай келе,
олардың әрқайсысының қызмет саласын да былай деп анықтаған: "Біріншісі
заңдарды шығарады, оларды өзгертеді және күшін жояды. Екіншісі соғыс пен
бейбітшілік және мемлекет қауіпсіздігі мәселелерін шешеді. Ал, үшіншісі
қылмыстар үшін жазалайды және жеке тұлғалардың арасындағы дауларды
шешеді"[5].
Осы теорияның тарихын, мәні мен маңызын зерттеушілер оның ірге тасын
қалаушы деп Ш.Л.Монтескьені атайды. Ол өзінің әйгілі еңбектерінде бұл
биліктердің өзара тежемелік деңгейде қызмет жасауын, яғни бір-біріне
сіңіспей, әрқайсысы өз алдына тиесілі функциясы мен өкілеттіктерін атқаруын
және осы мәселелерге байланысты құзіреттеріне араласпай, теңдік принципі
арқылы байланысуын анықтап көрсеткен.
Атақты ағартушы-ғалымның бұл идеялары көпшілік өркениетті батыс
мемлекеттерінің конституцияларында құқықтық бекуін тапты.
Кеңес Одағы дәуірінде сот билігі ұғымы жөнінде сирек айтылатын. Тіпті,
біздің саяси, заңи және ғылыми сөздіктерімізде "сот билігі" термині мүлде
қолданылмай келген.
Бұл мәселе кеңес мемлекеті саясатының деңгейінде биліктің біртұтас,
бөлінбейтіндігі және оның жалпыхалықтық екендігі туралы теориялық
концепцияның мызғымастығымен түсіңдіріліп келінген.
Тоталитарлық режим құлдырағаннан кейін Қазақстанда шынайы
демократиялық, құқықтық мемлекетті қалыптастыру басты мақсат етіп қойылды.
Оның қызметі тек заңның шеңберінде, құқықтың бекітулеріне бағыну арқылы,
халық билігі мен демократияның конституциялық негіздеріне сәйкес іске
асырылуы керек.
Қазақстанда бұл теорияны біздің мемлекеттілігімізге қолдану мүмкіндігі
мен кажеттілігі жөнінде тұңғыш рет, Қазақ ССР-нің 1990 жылы 25 қазанда
қабылданған "Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Декларациясында көрсетілген
болатын. Онда мемлекеттік биліктің біртұтастығы, оның үш тармақтан; заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктерінен тұратындығы баянды етілді[6].
Декларациямен уағыздалған билік түсінігі кейіннен еліміздің тұңғыш
(28.01.1993 ж.) Конституциясына, қазіргі (30.08.1995 ж.) Ата заңымызға
енгізілді.
Қазақстанда 1992 жылы Конституциялық Соттың құрылуы мен қызмет етуі,
әрине басқа да факторларды қоса ескергенде, сот билігінің мәртебесін
өсіруге пайдалы әсерін тигізді.
Биліктердің бөлінуі теориясын қабылдаған, құқықтық мемлекетті құруды
мақсат етіп қойған қоғамда сот билігінің мәнін зерттеу басталды.
Сондағы неғұрлым маңыздысы сот билігіне түсінік беру болды. Мысалы,
В.П.Кашепов сот билігін "мемлекеттің сот арқылы, заңда бекітілген
процедуралық нысандарда, адамдардың мінез-құлқы мен әлеуметтік процестерге
әсер ету қабілеті мен мүмкіндіктері" - деп түсіндіреді[7].
Ал, Р.А. Беленков "сот билігі деп мемлекеттің өкілетті органы соттың
өзіне тән мүмкіндіктерімен мемлекеттік органдардың, жергілікті органдар мен
олардың лауазымды тұлғаларының, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалардың мінез
құлықтарына әсер ете алу қабілетін" айтады[8].
Кеңес Одағы кезінде сот билігінің орнына сот әділдігі деп аталатын.
Алайда, мұндай ұғым сот билігіне тән түсінікті толыққанды аша алмайтын.
Себебі, сот әділдігі сот билігін жүзеге асырудың бір (әрине басты және
ерекше) нысаны болып табылады және сот билігінің мәнін толық көрсете
алмайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4-бөлігіне сәйкес,
республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады[9].
"Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының (бұдан әрі
Конституциялық заң деп аталады) 1-бабының 2-бөлігіне сәйкес, сот билігі
Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет
етеді. Осылайша, Конституциялық заңда сот билігінің мәні айқындалады[10].
Профессор К.Х.Халиқов Қазақстан ғалымдарының ішінде сот билігі
феноменін алғашқы зерттеуші ретінде мынадай әділ де дұрыс анықтама берген:
"Сот билігі деп мемлекет атынан, заңның үстемдігі мен әділеттілікті
қамтамасыз ету мақсатында, бұзылған құқық пен бостандықты, әділеттілікті
қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге қол сұғушы адамдарға
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану мақсатында сот құзыретіндегі
жауапты биліктік өкілеттіктердің жиынтығын айтамыз" - деген[11].
Ал сот әділдігі деп - заңда белгіленген ерекше құқықтық нысанда
мемлекеттің арнайы құрылған органы - соттың азаматтық және қылмыстық
істерді қарап шешуі арқылы жүргізілетін мемлекеттік қызметінің айрықша бір
саласын атайды.
Демек, сот билігі мен сот әділдігі сабақтас ұғымдар. Сот әділдігі сот
билігі түсінігінен туындайды. Яғни, сот билігінің түсінігі сот әділдігінен
әрқашан кең және көлемді.
Әрине, сот әділдігі сот билігінің басты да ерекше нысаны. Яғни, сот
билігі сот әділдігін жүзеге асыру арқылы атқарылады. Жоғарыда көрсетілген
пікір-көзқарастармен толық, кейбір жағдайда ішінара келісе отырып, сот
билігіне байланысты анықтауды былайша құрастырсақ дейміз.
Демек, сот билігі деп мемлекет атынан, оның өкілетті органы сот арқылы
азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін
қорғау, республика Конституциясы мен заңдарының, өзге де нормативтік-
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының атқарылуын қамтамасыз ету
үшін заңның негізінде және ол орнықтырған тәртіптер мен процессуалдық
нысандарда, қажетті жағдайларда мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану
арқылы жүзеге асырылатын, өз алдына дербес әрі тәуелсіз мемлекеттік
биліктің тармағы ретінде түсіну дұрыс болар еді.
Мемлекеттік биліктің бұл тармағының өзіне тән, басқа тармақтардан
ерекшеленетін белгілері мен функцияларын қарастыру оның мазмұны мен мәнін
толықтыра және көркейте түседі.
Сот билігін ерекшелендіретін белгілері мына келесідегі ережелерден
туындалады:
1. Сот билігін іске асыру мемлекеттік қызметің ерекше саласын
қолданумен ұштасады. Мұнда адам мен азаматтың заң мен сот алдындағы фактілі
және құқықтық теңдігінің негізі бекітіледі. Мемлекеттік қызметтің дербес
түрі бола тұра, бұл билік, конституциялық құрылыстың негізін,
Конституцияның үстемдігін, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, мемлекеттік және жеке меншікті
қорғауды мақсат етіп қояды.
Айта кетерлік бір жағдай, сот билігінің басты нысаны сот әділдігінің
құқық шығармашылығынан, сондай-ақ, басқада құқық қолдану, құқық қорғау
түрлерінен (нысандарынан) айырмашылығы, оның тиянақты фактілерге, даулар
мен құқықтық қатынастарға заң нормаларын қолдану мәселелерін қарастыруы мен
шешуінде.
Өзінің қызметін атқару, сондай-ақ, сот әділдігін іске асыру барысында
сот билігі құқық нормасын шығармайды. Ол тек іс жүзінде бар, қолданылуға
арналған материалдық және процессуалдық нормаларды қолданады.
2. Сот билігін жүзеге асыру мемлекеттегі сот саясатын амалға асыру
бағытымен байланысты болады. Сот саясатын заң шығарушы билік бекітеді және
бағыттайды. Яғни, ол соттар қолданатын, сондай-ақ, сот қызметінің
процессуалдық тәртіптерін белгілейтін, соттардың құзыреттіктерін,
судьялардың құқықтық мәртебесін, судьялар корпусын құру тәртіптерін
реттейтін заңдар шығарады.
3. Сот билігін мемлекеттің сол үшін арнайы құратын органдары - соттар
ғана жүзеге асырады. Конституциялық заң соттың ерекше өкілеттігін басқа
органдарға беруді көздейтін заң актілерін шығаруға тыйым салады. Ешқандай
өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі
функцияларын иеленуге құқығы жоқ. Бұл тыйымға көнбеу, немесе оны бұзу заңда
көрсетілген жауаптылыққа әкеліп соқтырады.
4. Сот билігі мемлекеттік қызметтің ерекше әрі сапалы нысанына ие
болады. Себебі мемлекеттің тиісті органдары - сот жүйесі арқылы іске
асырылады. Қазақстанның сот жүйесін ерекше сипаттайтын белгілерінің біреуі
оның бірлігінде. Яғни барлық соттардың максаттарының біркелкілігімен,
соттар мен судьялар үшін ортақ және бірыңғай сот төрелігі принциптерімен,
сот билігін барлық соттар үшін сот ісін жүргізудің заңдарда белгіленген
бірыңғай нысандары арқылы жүзеге асырумен, Қазақстан Республикасының барлық
соттарының қолданыстағы құқықты пайдалануымен, заңдарда судьялардың
бірыңғай мәртебесін баянды етумен, заңды күшіне енген сот актілерін
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында орындаудың міндеттілігімен,
барлық соттарды тек қана республикалық бюджет есебінен қаржыландырумен
қамтамасыз етіледі.
5. Сот билігі процессуалдық заңды мүлтіксіз, қатаң сақтау негізінде
жүзеге асырылуы тиіс. Сот өндірісі - процессуалдық құқықтың нормаларымен
бекитін нысандарда және ерекше тәртіптердің шеңберінде іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің дербес саласы[12].
6. Соттың заңды талаптары мен шешімдерін (үкімдерін) орындау мемлекет
күшімен іске асырылады. Қажетті болған жағдайларда оның органдары мен
лауазымды тұлғалары сот шешімдері мен талаптарының жүзеге асырылуын
мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қамтамасыз етеді.
Сот үкімдерінің көпшілігін орындау ішкі істер органдарының қылмыстық
атқару жүйесіне тапсырылған. Қазіргі уақытта бұл жүйені Әділет
министрлігінің қарамағына өткізу мәселесі қарастырылуда және бұл идеяның
прогресшілдігінде дау жоқ. Ал үкімінің залалды өндіруге қатысты бөлігі мен
сот шешімдерін сот орындаушылары атқарады[13].
7. Сот билігінің соңғы ерекше белгісі - оның дербестігі, жеке
даралылығы мен тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы бола тұра,
оның басқа тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік принципі арқылы іс-қимыл
жасау барысында өзінің қызметіне, әсіресе сот әділдігін іске асыру
кезіндегі қызметіне араласуға жол бермеуінде.
Енді сот билігіне тән функцияларды қарастырайық.
Жалпы "функция" термині түрлі мағынаны білдіреді. Оның неғұрлым кең
таралған мазмұны: "қызмет", "міндет", "жұмыс", "міндеттер шеңбері" дегенді
білдіреді.
Мемлекеттің функциялары ретінде оның қызметінің негізгі бағыттарын
түсінуге болады.
Сот билігінің функциялары тұрғысында ғалымдар арасында біркелкі пікір
жоқ. Мысалы бұған дейін айтылып келгендей, олардың бірсыпырасы (В.К.Бобров,
У.Жекебаев) биліктің бұл тармағына тек қана сот әділдігін жүзеге асыру
функциясы тән деп есептесе, басқалары, мысалы Г.Ж.Сүлейменова аталған
функциядан тыс соттың басқа да функциялары болатындығын дәлелдейді.
Атап айтсақ, сот өндірісіндегі істердің күллісі дерлік арыздар мен
шағымдардың негізінде пайда болады. Азаматтық іс жүргізу нысанына сәйкес,
арыз болмайынша (яғни бастама принципінің негізінде) іс те жоқ деген сөз.
Мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының (мысалы, тергеу
органдарының, прокуратураның) әрекеттері мен шешімдерінің заңдылығына баға
беру сот құзыреті болып табылады. Оларға (әрекеттер мен шешімдерге) соттың
заң тұрғысынан баға беру арқылы шешім қабылдауының өзі, мысалы ақтау үкімін
шыгаруы бұл мәселені аса бір құлшынып дәлелдеп жатуды талап етпесе керек.
Сот әділдігі функциясынан тыс, біздің пікіріміз бойынша, сот билігіне
конституциялық бақылау функциясын жатқызуға болады.
Егемендігін алған Қазақстанда 1992-1995 жылдары Конституциялық сот
қызмет атқарып, республикада демократиялық институттардың қалыптасуына
позитивтік үлесін қосты. Қазір конституциялық бақылауды соттан тыс орган -
Конституциялық Кеңес атқарады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының 78-бабына сәйкес, егер сот
қолдануға тиісті заң немесе өзге де нормативтік-құқықтық акті
Конституциямен баянды етілген адамның құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні
конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық кеңеске
жүгінуге міндетті[14].
Соттар республикалық органдардың - парламенттің, Президенттің,
үкіметтің, министрліктер мен комитеттердің, т.б. актілерін өздері бұза
алмайды. Сондықтан оларды конституциялық емес деп тану үшін Конституциялық
Кеңеске жүгініп, оларға қатысты конституциялық бақылауды ішінара атқарады.
Жоғарыда айтылғандай, конституциялық бақылау жүргізу үшін бастамашы рөлін
атқарады. Ал, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың, қоғамдық
бірлестіктердің әрекеттері мен нормативтік актілерін сот тәртібімен өздері
бұза (әрине күшін жоя) отырып, оларға қатысты конституциялық бақылауды
тікелей және толығымен атқарады. Айта кетерлік жағдай, соттар мемлекеттік
органдардың конституциялық құзыреттіктерінің бұзылуы жайындағы дауларды
қарамайды. Сондай-ақ, соттың конституциялық бақылауы республиканың
халықаралық шарттарына да қатысты жүргізілмейді. Бұл Конституциялық
Кеңестің құзыреті және ол осы мүмкіндігін халықаралық шарттар
ратификациядан өткенге дейін пайдалануы керек.
Сот билігі, біздің пікіріміз бойынша, мемлекеттің тәрбиелеу функциясын
да атқарады. Құқық арқылы тәрбиелеу - әлеуметтік тәрбиелеудің ерекше түрі.
Мұндай тәрбиелеу өзінің ерекше әдіс-тәсілдерімен тәрбиеленушінің мінез-
құлқына ерекше әсерін тигізеді.
Құқық арқылы тәрбиелеу оны бұзушыға қатысты жүргізіледі. Бірақ, оның
әсері жай, заңға бағынушы (құқық бұзушылықты жасамаған) адамдар мен
азаматтарға да тигізілуі қажет. Өйткені, оның түбегейлі мақсаты құқық
бұзушылықты, қылмыс жасауды болдырмау, мүмкіндігінше жою.
Сот билігінің тәрбиелеу функциясы нақты сот істерін қарау арқылы
материалдық және процессуалдық нормаларды, көпшілік жағдайда, мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларын қолданумен іске асырылады. Сондай-ақ, сот мемлекеттік
органдар мен ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың атына қылмыстың, құқық
бұзушылықтың болуына себебін, салдарын тигізген мән-жайларды жою шараларын
қарастыруы үшін жеке қаулыларын шығарып жолдайды.
Енді қоғам үшін сот билігінің қаншалықты қажетті екендігіне тоқталсақ,
біріншіден, даулы мәселелерді шешу қажеттігімен байланысты. Оларды реттеу
үшін мемлекет қалыптастырған ережелерді қолдану арқылы адамдардың мінез-
құлықтары мен әлеуметтік процестерге әсер етуімен түсіндіріледі.
Екіншіден, сот билігінің қызметін мемлекет конституциялық құрылысқа
қол сұғушылықтан қорғау, өзі орнықтырған құқықтық тәртіпті, әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз ету мақсатымен, құқық бұзушылықты болдырмау
жолдарын іздестіреді, ал жасалынған құқық бұзушылық үшін жаза қолдануды
қарастырады.
Үшіншіден, тек сот қана медициналық тұрғыдағы мәжбүрлеу шараларын
қолдану мәселесін шеше алады. Сондай-ақ, заң бойынша азаматтың әрекет
қабілетіне сот қана шек қоя алады.
Төртіншіден, мемлекет сот билігін жазаны өтеуге байланысты
мәселелерді; одан шартты түрде босату, қылмыстық жазаның атқарылуын кейінге
қалдыру, сот шешімдерін атқару, т.б. шешу үшін де ойластырған.
Бесіншіден, сот юрисдикциясы заңи мағынасы бар деректерді (фактілерді)
ресми куәландыру үшін қажет. Мысалы, "азаматты қайтыс болған", немесе
"хабар-ошарсыз кеткен", - деп тек сот қана тани алады.
Алтыншыдан, экономикалық және басқару мәселелеріне байланысты дауларды
шешу, оларды құқық жолымен реттеу қажеттігімен түсіндіріледі.
Қазіргі уақытта, сот билігін сот органдарының өкілеттіктері жиынтығы
деп қана түсінуге болмайды. Сот азаматтық әлемді, адамның құқықтары мен
бостандықтарын сақтаушы, қоғамда заңдылық пен әділеттілікті қамтамасыз
етуші шын мәніндегі сот билігі болып өзгеруге тиісті. Қоғам өмірінің
аталған салаларында сот билігі қызметімен әрі беделімен демократияны және
заңдылық принципін қорғау жолында басқа биліктер мен басқару органдарын заң
шеңберінде тежеп, шектеп тұруы қажет.
1.2 Сот жүйесі және сот билігінің басқа билік тармақтарымен арақатынасы
Қазақстан Республикасының Конституциясы Республика Президенті мен сот
билігін мемлекет механизміндегі төрешілер ретінде бекітеді. Осы мәселе
Президент пен сот билігінің ара қатынасы мен байланысын қарастыруды
белгілейді. Конституцияның 3-бабы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлінуі арқылы жүзеге асырылатындығын
бекітеді. Демек, Ата Заң биліктердің бөлінуінің дәстүрлі жүйесін құптайды.
Алайда, Конституцияның дәл сол бабының 3-тармағының 2-бөлігі
Қазақстанда мемлекеттік билікті кімнің, қандай органдардың жүргізетінін
(иемденетінін) көрсетеді. Олардың қатарына Республика Президенті,
Парламент, Үкімет пен сот кіреді. Биліктердің классикалық үш тармағы: заң
шығарушы, атқарушы, сот биліктерінің мән-жайы біршама түсінікті.
Өз кезегінде, Ел басшысының сот билігімен ара қатынасы келесідегі
бірнеше басты мәселемен ұштасады.
Біріншіден, ол сот жүйесін ұйымдастырады. Яғни, Конституциялық заңның
6, 10-баптарына сәйкес, республикадағы бүкіл жергілікті сот органдарын
(аудандық, облыстық және оларға теңестірілген соттарды) уәкілетті органның
Жоғарғы сот төрағасының келісілген ұсынысы бойынша Республика Президенті
құрады, қайта ұйымдастырады және таратады. Олардың жалпы санын және
судьялардың жалпы санын уәкілетті органның ұсынысы бойынша бекітеді.
Екіншіден, жергілікті соттардың судьяларын қызметке тағайындап,
судьялық өкілеттігін береді. Атап айтқанда, аудандық соттың судьясын Әділет
министрінің, Әділет біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген ұсынуы
бойынша Республика Президенті тағайындайды. Ортаңғы буындағы соттар
судьяларын Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемесінің негізінде қызметке
тағайындайды.
Үшіншіден, Президент Жоғарғы Соттың судьяларын Жоғарғы Сот Кеңесінің
кепілдемесін ескеріп, Парламент Сенатының сайлауы үшін ұсынысын енгізеді
(Конституциялық заңның 31-бабы).
Төртіншіден, Жоғарғы Соттың Төрагасының өісілеттігін тоқтата тұра
алады (Конституциялық заңның 33-бабының 2-бөлігі).
Бесіншіден, жергілікті соттардың судьяларын қызметінен босату және
өкілеттігін тоқтату мәселелерін шешеді. Ал, Жоғарғы Соттың судьясын
қызметінен босату үшін Сенатқа ұсыныс енгізеді.
Алтыншыдан, судьялардың еңбегіне ақы төлеуді Конституцияның 44-бабының
9) тармақшасына сәйкес, Қазақстан Республикасының Президенті белгілейді,
сондай-ақ ол судьяларға жоғары біліктілік сыныбын береді, жергілікті
соттардың судьяларын қылмыстық жауаптылыққа тартуға келісімін береді.
Жетіншіден, жергілікті соттардың қызметін ұйымдық және материалдық-
техникалық қамтамасыз етуді Қазақстан Республикасының Президенті құратын
уәкілетті орган жүзеге асырады.
Өз кезегінде, сот билігі атынан Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
Төрағасы Республика Президентіне заңдарды жетілдіру жөнінде ұсыныс
енгізеді, ол тағайындау үшін уәкілетті органның басшысының кандидатурасын
ұсынады, сондай-ақ судьяларды мемлекеттік наградалармен марапаттау және
оларға құрметті атақтар беру туралы ұсыныс енгізеді.
Соңғы айтарлық мәселе, Президент міндетін атқарушы тұлғаның отанына
опасыздық жасаған қылмысы туралы ісін Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Соты қарайды[15].
Сонымен, Президент пен сот билігінің ара қатынасы жөнінде жоғарыда
қарастырылған мәселелерді жекелей және жинастырып қарастыратын болсақ
мынадай қорытындыға келуге болады:
1. Сот билігін қалыптастырудың көптеген мәселелерін Президент
ұйымдастырады. Әсіресе, судьяларға (жергілікті соттардың) өкілеттік беру,
оларды материалдық-техникалық жағынан қамсыздандыру, т.б. айтуға болады.
Алайда, сот әділдігін жүзеге асыру мәселелеріне ол араласпауға тиіс. Олай
болмаса судьяның тәуелсіздігі принципі камтамасыз етілуі мүмкін емес. Бұл
мәселені билікті қалыптастырудың демократиялық ұйғарымына сәйкестендіру
қажет-ақ. Яғни, халықтың билікті тікелей республикалық референдум және
еркін сайлау арқылы жүзеге асыратыны жөніндегі конституциялық ережеге лайық
етуді айтамыз. Сондықтан, сот жүйесіндегі барлық судьялардың, әсіресе
жергілікті соттар судьяларының өкілеттіктерін оларды қызметтеріне тікелей
сайлау жолымен алғаны жөн болар еді деп есептейміз.
2. Сот билігінің Президент билігіне кері әсерінің жеткіліксіздігінде.
Біз көрсеткен конституциялық бақылау мәселесі тек ішінара бақылау болып
саналады. Яғни, Президент актілері Конституциямен сәйкес болмаған жағдайда,
бұл туралы Конституциялық Кеңеске жүгінуін айтамыз. Осы екі биліктің
арасындағы тепе-теңдік пен тежемелік жүйесі жетілдірілмеген.
Соттар заң шығармайды. Мұнымен олар биліктің заң шығарушы тармағынан
ерекшеленеді. Бірақ, олардың қызметі заңға бағынышты. Демек, сот
Конституция мен заңдардың талаптарына бағынуға міндетті.
Тіпті, сот жүйесі мен сот ісін жүргізу туралы әртүрлі құқық салалары
жөніндегі заң негіздерін белгілеу заң шығарушы билік - Республика
Парламентінің қарауына жатады. Ол сот жүйесі туралы заңдарды, іс жүргізу
кодекстері мен басқа да кодекстерді, елдің құқық қорғау органдарын
ұйымдастыру мен олардың қызметі жөнінде өзге де заңдар қабылдайды. Ал,
оларды басшылыққа алу, дәлме-дәл орындау сот үшін міндет етіп қойылады.
(Сондықтан соттың әрекеті мен шешімінің заңдылығын шағымдау еркі және
осыған байланысты соттық қадағалау түсінігін заң белгілейді ҚІЖК-нің 424,
456, т.б. баптары).
Сот билігінің ұйымдасуы мен қызметін заң белгілейді. Конституцияның 75-
бабына сәйкес, заңмен құрылған Республиканың Жоғарғы Соты және
республиканың жергілікті соттары республиканың соттары болып табылады.
Республиканың сот жүйесі Республика Конституциясымен және Конституциялық
заңмен белгіленеді. Қандай да бір атаумен арнаулы немесе төтенше соттарды
құруға жол берілмейді.
Заң шығарушы билік Жоғарғы Соттың судьялар корпусын құруға тікелей
қатысады. Тіпті, осы мәселені шешеді десек артық айтылған болмайды. Яғни,
оларды Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесіне негізделген Республика
Президентінің ұсынуымен қызметіне Сенат сайлайды, қажетті жағдайда, заңда
көрсетілген негіздер мен тәртіпте қызметінен босатады және қылмыстық
жауаптылыққа тарту үшін келісімін береді.
Заң шығарушы билік пен сот билігінің арасындағы осы байланыс, яғни,
Жоғарғы Сот судьяларының корпусын Парламент Сенатының сайлауы сот жүйесінің
ең жоғарғы органының тәуелсіздігінің нышаны деуге нақты негіз бола алады.
Өз кезегіңде сот билігі мен заң шығарушы биліктің арасында мына
мәселелерге байланысты тежемелік әрі тепе-тендік жүйесі іске асырылады.
1. Сот заңдарды дәл, бұлжытпай орындап қана қоймай, олардың
Конституцияға, жалпыға бірдей міндетті принциптер мен халықаралық құқықтың
нормаларына сәйкестігін бағалай білуі қажет. Конституцияға сәйкес емес
актіні анықтаған жағдайда, сот оны Конституцияға сәйкес емес деп тану үшін
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне жолдайды. Мұнымен сот заң
шығару процесіне белгілі бір ықпал етеді.
Алайда, жоғарыда айтылып кеткендей, сот билігінің конституциялық
бақылау функциясы өзіне лайық деңгейде жетілдірілмеген. Айтайын дегеніміз,
Жоғарғы Сотқа Конституцияға қайшы немесе оған сәйкес емес заң мен
нормативтік актіні конституциялық емес деп тану өкілеттігі берілсе, сот
билігі тарапынан заң шығарушы және атқарушы биліктеріне бақылау жасау
құзыретін қарастырған болар еді.
Ұсынысты толығырақ көрсететін болсақ, конституциялық бақылау
өкілетігін тиімді атқарған (1992-1995 жж.) Конституциялық сот өндірісін
қайтадан жаңғырту мүмкіндігі жасалса тіпті жақсы болар еді. Олай болмаған
күнде, Конституциялық Кеңестің орнына мұндай бақылауды еліміздің Жоғарғы
Сотына тапсырған жөн.
Сот билігінің заң шығару процесіне тікелей қатысы жоқ. Бұл мәселе
Конституцияның 61-бабынан айқындалады. Оған сәйкес, заң шығару бастамасы
құқығы Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына, Республика
Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Төрағасына Республика
Президентіне заңдарды жетілдіру жөнінде ұсыныс енгізу өкілеттігі берілген
(Конституциялық Заңның 20-бабы). Демек, сот билігі атынан елдің Жоғарғы
Сотының Төрағасы заң шығару процесіне араласуының өзі бір жетістік.
Конституцияның 4-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында қолданылатын
құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ, республика Конституциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады.
Еліміздің Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына республикада
қолданатын құқық дәрежесінің берілуі заңгер ғалымдар мен тәжірибе
саласындағы заңгерлер арасында пікір таластарын туғызады.
Классикалық түсінік бойынша Жоғарғы Сот норма шығармашылықпен
айналыспайды.
Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының құқықтық тұрпаты
айтылғандардан тыс, жалпыға бірдей (әсіресе елдің сот жүйесіңдегі соттардың
баршасы үшін) басшылыққа алу мен сот практикасында қолдану қажеттілігі және
міндеттілігімен де түсіндіріледі. Оларды сот органдарынан басқа күллі құқық
қорғау саласы басшылыққа ала отырып қолданады. Бұл мәселені норма
шығармашылықпен шатастыруға мүлде болмайды. Себебі, нормативтік қаулыда
елімізде қабылданған заңдарды сот практикасында қолдану мәселелері бойынша
түсіндірмелер беріледі. Өздігінен жаңалық ашпайды, яғни норма шығармайды
деген сөз.
Мемлекеттік органдар (биліктің барлық тармақтарындағы) өздерінің
құзыреттері шеңберінде билікті сипаттағы актілерді шығарады. Оларды шығару
(қабылдау) мемлекеттік органдардың қызметінің құқықтық нысаны. Мазмұны
бойынша бұл актілер нормативтік болады, өйткені олар қоғамдық (құқықтық)
қатынастарды реттейді, немесе жекеленген күйінде құқық нормасын қолдануға
бағытталады. Басқаша айтқанда, мемлекеттік билік органдары актілерінің
жалпымемлекеттік маңызы болады және олар мемлекет атынан шығарылады
(қабылданады).
Мемлекеттік билік актілерінің қасиеттері сот билігіне де тән. Оларды
мемлекеттің тиісті органы сот заңға негіздеп шығарады және олар атқарылуға
міндетті. Сонымен қатар, сот билігінің актілері заң атынан шығарылып, оның
күшіне ие бола алады. Бұл тұрғыда заң сот актілеріне, белгілі бір
шарттардың орындалуына байланысты өзінің күшін береді. Мысалы, сот актісі
заңды күшіне енгеннен кейін атқарылады. Сот шешімін құқықтық актілердің
иерархиялық баспалдағында заңдармен бір деңгейде тұрады деуге болмайды. Заң
мемлекеттің мәртебелі еркін білдіру үшін, маңызды қоғамдық қатынастарды
реттеуге бағытталған. Ал, соттың заңды күшіне енген актісі, ол қарап шешкен
нақты істерге байланысты процеске қатынасушыларға ғана заң бола алады.
Соттар ұйымдастыру және атқару-өкім ету қызметімен айналыспайды.
Сондықтан, бұл мәселелерге байланысты мемлекеттік биліктің атқарушы
тармағының органдарынан ерекшеленеді. Соттар атқару билігі органдарын
бақылау құқығын иеленеді. Яғни, аткарушы органдар мен олардың лауазымды
тұлғаларының әрекеттері мен шешімдеріне келтірілген шағымдарды қарайды.
Сот билігінің конституциялық бақылау функциясы биліктің атқарушы
тармағының органдарына, әсіресе, олардың әрекеттері мен нормативтік
актілерінің заңдылығы тұрғысында жүзеге асырылады.
Үкімет пен оның қарамағындағы министрліктердің, комитеттердің, т.б.
нормативтік актілерін конституцияға сәйкес емес деп тану үшін Республиканың
Конституциялық Кеңесіне жүгінеді. Ал, биліктің бұл тармағының жергілікті
органдарының және олардың лауазымды тұлғаларының әрекеттері мен шешімдерін
(актілерін) заңсыз деп тануға, осылайша олардың күшін жоюға құқылы, әрі
міндетті.
Мұндай функция заңдылықты жоғары дәрежелі қадағалауды жүзеге асыратын
республиканың прокуратура органдарына да тән.
Сот билігінің атқарушы билікпен тағы бір ара қатынасы оның заңды
күшіне енген қаулыларының (үкімдері мен шешімдерінің) атқарылу
міндеттілігімен байланысты. Осыған орай, соттың заңды күшіне енген
үкімдерін Ішкі істер министрлігінің қылмыстық-атқару жүйесі орындайды. Ал,
үкімнің залалды өндіру жағы мен азаматтық және басқа да істер бойынша
қаулыларын Әділет министрлігінің Сот қаулыларын атқару жөніндегі комитеті
атқарып келген болатын. Қазіргі уақытта, бұл мәселемен Жоғарғы Соттың
жанындағы Сот әкімшілігі комитетінің атқару өндірісін ұйымдастыру жөніндегі
Департаменті шұғылданады.
2000 жылдың 1-қыркүйегіне дейін атқарушы биліктің сот билігімен ара
қатынасы басты мәселелеріне қатысты соттың атқару билігіне тәуелділігімен
байланысты болып келді. Мұның ішінде Үкіметтің (Әділет министрлігі арқылы)
соттарды ұйымдастыру, материалдық-техникалық және кадрлармен қамтамасыз
етуі кіретін. Ықпал етуге басты мүмкіндіктері қолында тұрған Әділет
министрлігінен сотты тәуелсіз болды деу қиын болатын. Мұнымен қоймай,
Әділет министрлігі соттың процессуалдық қызметіне де ішінара әсерін
тигізетін. Әсіресе, сот істерін қараудың процессуалдық мерзімдерін, сот
статикасын жүргізуін бақылайтын, судьяларға қарсы заңда көрсетілген
негіздерге байланысты тәртіптік іс қозғайтын. Формалдық тұрғыда заңда
Әділет министрлігі тек ұйымдастыру, ресурстық камтамасыз ету мәселелерін
шешіп кана қойып, соттың тәуелсіздік принципін "қатаң" сақтап, оның сот
әділдігін жүзеге асыру қызметіне араласпауға тиісті деп қойылған еді.
Сот жүйесін демократияландыруды одан әрі тереңдетуді көздеп жасаған
мемлекет саясатын, оның шараларын құрметтеуге тұрады.
Атап айтқанда, 2000 жылдың 1-қыркүйек күні Қазақстан Республикасының
Президенті қабылдаған "Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы" Жарлығы өз атауына сәйкес болды десек тура айтқан боламыз.
Жарлықтың басты мақсаты сот билігін атқарушы биліктен тәуелсіз
деңгейге шығару болғандықтан, ол іс жүзіне асып, біздің сот жүйеміз Әділет
министрлігі мен оның жергілікті органдарынан еншісін алып, өздерін
материалдық-техникалық және өзгедей қамтамасыз ету мәселелерін Жоғарғы
Соттың жанынан құрылған Сот әкімшілігі жөніндегі комитетпен, оның
жергілікті әкімшілеріне табыс етті.
Президенттің 2000 жылғы 12-қазандағы Жарлығымен бекітілген "Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының жанындағы сот әкімшілігі туралы Ережеге"
сәйкес, бұл комитеттің Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқару органы
ретіндегі мәртебесі бар.
Осылайша, сот билігін атқарушы биліктің "қарамағынан шығару" процесі
іске асырылды.
Дегенмен, өкініштісі аудандық, оларға теңестірілген соттардың
судьяларына өкілеттік беру үшін, оларды Ел басшысының алдында әлі де Әділет
Министрінің ұсынуы "қажеттілігінің" қалдырылғаны екі билікті ажыратуға
байланысты шаралардың (саясаттың) толық іске аспағанын көрсетеді.
2 Судья сот билігінің атқарушысы және оның тәуелсіздігі принципі
2.1 Судьяның тәуелсіздігі принципінің түсінігі және оның маңызы
Латын сөзі принцип негіз, бастапқы негіз, бастама, ереже ұғымдарын
білдіреді. Сондықтан, сот билігінің принциптерін заң әдебиеттерінде
басқаша, сот әділдігінің негіздері деп те атайды.
Сот әділдігі сот билігінен туындалатын, онымен сабақтас ұғым
болғандықтан принциптерді сот билігінің немесе сот әділдігінің деп атау
өзгешелікті білдірмейді, керісінше бұл екеуі бір мағыналы ұғымдар.
Әрине бұған дейін айтылып кеткендей, сот билігінің түсінігі сот
әділігі ұғымынан әлдеқашан кең және көлемді. Бұған тіпті сот әділігі сот
билігінің бір (басты да, әрі негізгі) нысаны деп көрсетудің өзі дәлел.
Сондықтан кең мағынасында қарастыра келе, тақырыпты судьяның тәуелсіздігі -
сот билігінің демократиялық принципі деп атау сот әділігі сот билігі
түсінігінен туындайтындығымен, екіншіден оны жүргізуші басты тұлға судья
болғандықтан, судьяның тәуелсіздігі деп қарастырумен байланыстырып, уәж
етуге болады. Демек, дәстүрлі терминологиялық атаудан аса бір ауытқу
болмайды деген сөз.
Осымен қатар, судьяның тәуелсіздігі принципін біз қылмыстық іс жүргізу
құқығының басты әрі негізгі принциптерінің біреуі ретінде қарастырамыз.
Әрине бұл принциптің азаматтық іс жүргізу саласында да орасан зор рөлі мен
орны бар екендігінде сөз жоқ. Бір сөзбен айтқанда, сотта іс жүргізу
мәселелеріне байланысты судьяның тәуелсіздігінің өзектілігі мен
қажеттілігін қарастыруды мақсат етеміз.
Қазақстан Республикасының Конституциясында (оның 75, 77-баптарында)
сот төрелігі деп аталады.
Сот билігіне қатысты принциптер деп Конституция мен Конституциялық
заңда және өзге де нормативтік-құқықтық актілерде бекітілген соттың
ұйымдасуының және сот әділдігі мен басқа да өкілеттіктерін жүзеге асыратын
қызметінің мәні мен маңызын белгілейтін негізгі ережелер (қағидалар) мен
басқарушы идеяларды айтуға болады.
Бұл принциптер азаматтық іс жүргізу құқығына да тән және осы салада
кеңінен қолданылады.
Сот әділдігі принциптерінің нормативтік мазмұны объективтік тұрғыдан
олардың құқықтық норма екендігін білдіреді.
Осыған байланысты, профессор К.Х.Халиқов оларды (принциптерді) соттың
ұйымдастырылуы мен қызметін тікелей реттеп отыратын құқықтық норма болып
табылады — деп есептейді[16].
Оған дәлел, конституциялық принциптердің ең жоғарғы заң күші болады.
Осыған байланысты құқықтардың түрлі салалық принциптері конституциялық
негіздерден туындалады. Сот қызметіндегі, әсіресе, сот әділдігін іске асыру
барысында бұлжытпай басшылыққа алып, орындауды міндеттейтін бұл негіздердің
құқықтық мақсаты бүкіл басқа заң нормаларының өздерімен сәйкес болуын талап
етуінде. Конституциялық нормалардың бұзылуы сот әділдігіне жатпайтын сот
актілерін шығаруға әкеп соғады, ал олардың күшін жоғарғы тұрған сот сөзсіз
жоюға тиіс болады.
Демек, принцип — норма, құқық шығармашылық қызметте заң базасын
реттеуші, оның төңірегінде құқық жүйесінің басқа да элементтері
шоғырланатын конструкция (каркас) ретінде танылуға жатады.
Сот әділдігінің конституциялық принциптері соттың құрылысы мен
қызметін реттейтін құқық салаларының принциптері мен бүкіл мазмұнында - сот
құрылысында, азаматтық іс жүргізу құқығында өз көрінісін тауып, дамытылған.
Сот құрылысы мен іс жүргізу құқығы нормаларында сот әділдігі принципі
заңдардың нақты баптарының тұжырымдары түрінде берілуі мүмкін. Алайда, бұл
мұндай принциптердің бүкіл мазмұны осы тұжырымдармен шектеледі деген сөз
емес. Кез келген принциптің мәні сол құқық саласының көптеген нормалары мен
институттарында көрінеді, әйтпесе принцип белгілі бір құқық саласы үшін
өзінің негізгі мәнін жоғалтар еді.
Кейбір принциптер салалық заңдарда жекелеген нормалар немесе заңдардың
баптары түрінде тұжырымдалған. Бұл ретте олардың мазмұны құқық саласының
түрлі ережелерінде ашылады, ал мұндай принциптің ұғымы ғылыми зерттеу
процесінде және тиісті саланың көптеген құқықтық нормалары мен
институттарын іс жүзіне асыру барысында айқындалады. Сот билігі
принциптерінің ерекшелігі мынада: олардың бәрі Конституцияда және салалық
заңдарда сот құрылысы мен іс жүргізу құқығының нақты нормалары түрінде
берілген.
Принциптер мынадай екі бағыт бойынша жүйеленеді: ең алдымен
конституциялық, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітіліп,
баяндалған принциптер және Конституцияда тікелей көрсетілмеген, алайда оның
ережелерінен туындайтын принциптер.
Сонымен бірге, сот әділдігінің конституциялық принциптерін
(негіздерін) бөлу қажет болатын себебі, олар салалық заңдарда баяндалған
басқа да барлық принциптердің дамуы мен жетілдірілуін анықтап береді,
өйткені Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық құқық салаларын,
оның барлық принциптерін дамытудың заң жүзіндегі негізі болып табылады.
Судьяның (соттың; істер алқалы құрамда қаралған жағдайларда)
тәуелсіздігі, сот билігінің өзекті және ерекше маңызды мәселелерінің
қатарына жатқызылатындықтан, оған ең жоғарғы заң күшінің дәрежесі беріліп,
еліміздің Ата Заңының 77-бабында баянды етілген басты бір принцип ретінде
қарастырылады[17].
Жұмыста судьяның тәуелсіздігі туралы жазылғанда соттың тәуелсіздігі
деп те қарастырылатын себебі, іс жүргізу туралы заңдарға сәйкес, (ҚІЖК,
АІЖК) соттарда қаралуға тиісті істердің көпшілік басымын судья жеке дара
қарайды, ал кейбір жағдайларда, мысалы өлім жазасын тағайындау мүмкіндігі
қарастырылған істер бойынша алқалы құрамда (үш судья болып) қарайды. Яғни
сот құрамы қарайды. Сондықтанда сот тәуелсіздігі деп сот құрамына кіретін
барлық судьялардың тәуелсіздігі жөнінде айтылады.
Осыған сәйкес, судья сот әділдігін іске асыру кезінде тәуелсіз және
Конституция мен заңға ғана бағынады.
Демек, ол заңнан басқасының ешқайсысына мойынсұнбауға, бағынбауға
тиісті.
Сондықтан, конституциялық ереже сот төрелігін іске асыру жөніндегі
соттың қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң
бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп
бермейді деп бекітеді.
Ал, судьяның (соттың) сот әділдігін іске асыру кезінде Конституция мен
заңға бағынышты болуы, басқаша айтқанда, тек заңға ғана тәуелді болуы сот
әділдігінің шынайы көрінісін айқындайды.
Құқықтық мемлекетті орнықтыруға бет алған қоғамның көздейтіні
мемлекеттің құқықпен санасуын талап ету болса, соттың да тек қана заңға
бағындырылуы мұндай мақсатты іске асыруға жетелейтін басқарушы норма болып
саналуға тиісті.
Аталған конституциялық принцип — норманың мәні судьяның (соттың) сот
әділдігін іске асыру қызметіне, әсіресе оны қорытындылап, жауапты әрі
билікті шешім қабылдар кезінде ешкімнің араласпауы, қандай да болмасын
ықпал етпеуі мәселелерін қамтып, оның нақты тәуелсіз болуына мүмкіндіктер
туғызу мен оларды іске асыру болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, сот әділдігінің тәуелсіздігі оны жүзеге асырудың
басты шарты болып танылады. Бұл үшін ең бастысы сот әділдігін іске асырушы
— судьяны Конституция мен заңдарға ғана бағындырып, оның жеке тәуелсіздігін
қамтамасыз ету қажет.
Бұл принциптің маңызын түсіндіретін тағы бір мәселе, сот билігінің
дербестігін баяндайтын конституциялық ережемен байланысты. Сот билігінің
маңызды нысаны сот әділдігі ешкімге есеп бермейтін, сот істерін қарап
шешетін судьяның тәуелсіздігінің бастамасында іске асырылуы қажет.
Судьяның тәуелсіздігі бұған дейін айтылғандай, конституциялық деңгейде
баяндалған мәртебесімен салалық принциптердің алдыңғы қатарында тұрып,
салалық ереже ретінде де қарастырылатыны сөзсіз.
Тәуелсіздік мәселесі судьяға (сотқа) байланысты айтылған соң, өз
кезегінде судьяның түсінігін, яғни оның мәртебесін анықтамай мағыналы
болмаса керек.
Конституциялық заңның 23-бабына сәйкес, Республика Конституциясында
және Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен судьяға сот әділдігін
жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктер беріледі, ол өз міндеттерін тұрақты
негізде орындайды және сот билігін жүргізуші болып танылады. Ал, осы
Конституциялық заңның судьяның тәуелсіздігіне тікелей бағышталған 25-бабына
сай, судьяның тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен қорғалады.
Демек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz