Мемлекет және билік

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 2
Негізгі бөлім 2
1 Мемлекет және билік 2
1.1 Билік деңгейлері 7
2. Хандық билік 8
2.1 Хан сайлау 8
3 Ресей қарамағындағы Қазақстан территориясындағы генерал-губернаторлық
билік жүйесі және аға сұлтандар институты 9
3.1 Орта жүз және Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы. 1822 ж. “Сібір
қазақтары туралы Жарғы” негізіндегі әкімшілік жүйе 12
3.2 1824 жылғы “Орынбор қазақтары жөніндегі Жарғы” 13
3.3 ХІХ ғ. 60—90-жылдарындағы Ресейдің Қазақстандағы әкімшілік, сот
реформалары 14
4. Қазақстан — КСРО-ның құрамдас бөлігі. Партия және кеңестер билігі 17
5. Қазақстан Республикасындағы Президенттік билік нысаны 21
Қорытынды 23
Пайдаланған әдебиеттер 24

Кіріспе

Қазақ тарихына қалам тартқан ғалымдардың ішінде қазақ халқының өткен
жолында мемлекет болды деп айтып та, жазып та жүргендері баршылық. Олар
қазақ халқының дәстүрлі саяси-әлеуметтік құрылымын мемлекет деп таниды және
қазақ хандығының көшпелілер мемлекеті болғандығына күмән келтірмейді. Бір
өкініштісі, Қазақ хандығының немесе оған дейін далалық өлкеде өмір сүрген
ұлыстардың ішінде құрылған саяси жүйелердің өмір сүру және өзін-өзі сақтау
сияқты мәселелеріне, саяси жүйенің сыртқы және ішкі сипатына терең
тоқталып, толғамды айтылған пікір аз.
Адамзат өркениетінің даму жолының негізгі даңғылы және қозғаушы күші
болып табылатын мемлекет деген құбылыстың қазаққа қатыстылығы жайында тың
және түбегейлі зерттеулер жүргізу болашақтың үлесі болып табылады.

Негізгі бөлім

1 Мемлекет және билік

Мемлекет деген құбылысқа екі түрлі анықтама беруге болатын сияқты: 1)
мемлекет дегеніміз, алдымен, қоғамды ұйымдастырушы, реттеуші жүйе; 2)
қоғамның ресми билік органдарының және атрибуттарының тұтас жиынтығы.
Егер де адамдар арасында тең дәрежелі және еркін қарым-қатынас
қамтамасыз етілсе, меншік түрлеріне және көзқарастарға тиым салынып,
қудалауға ұшырамаса, қоғам мемлекеттік басқару жүйесін толық бақылап,
жауапқа шақырып отырса, ол қоғам мемлекеттің идеалды үлгісі деп танылады.
Қазіргі уақытта саясаттану мұндай қоғамды – азаматтық қоғам деп те атайды.
Азаматтық қоғам туралы қиялы ойлар Батыс елдерінде Т. Гоббс шығармаларынан
басталады.
Қоғамдық келісім — мемлекеттің арқауы. Бұл теория бір жағынан
мемлекет қайдан пайда болды деген сұраққа, екінші жағынан мемлекет
болашақта қандай болуы керек деген мәселеге жауап береді. Гоббс, Руссо
ілімдеріндегі жеке тұлға, жеке адам, табиғи адам европалық елдердің
қажеттілігі туғызған түсініктер. Феодалдық қоғамнан капитализмге,
рационализмге ұмтылған Еуропаға тұлға қажет болды. Осылай бола тұра
тұлға туралы түсініктердің мемлекеттің пайда болуын зерделеуге де көмегі
тиеді. Мемлекет белгілі дәрежеде азаматтардың өзара келісімінің нәтижесі.
Егер қоғамдық топтар мен олардың өкілдерінің арасында келісім шартты, не
шартсыз болмаса кез келген мемлекет құлап қалар еді. Бұл әсіресе
мемлекеттің ерте кезеңіне қатысты болса керек.
Ш. Уәлиханов формы нашего общественного развития находятся в том
самом безыскусственном периоде, когда они представляют наибольшую аналогию
с результатами высшего, культурного развития дегенде алдымен көшпелі қазақ
қоғамының ішкі дамуына қатысты үйлесімді, адамгершілікті нұсқаған.
Егер де адам арасындағы теңдік пен олардың еркіндігі шектелетін
болса, ол қоғамды демократиялық, либералдық, авторитарлық, тоталитарлық
т.б. атайды. Билік жүргізудегі бұл аталған функционалдық ерекшелік —
қоғамдық билік жүргізудің әдіс-тәсілі, түрі мемлекеттің қандай дәрежеде
екендігін ашып береді. Биліктің қалыптасқан нұсқалары қай елдің болмасын
әлеуметтік — этникалық даму шамасын аңғартады. Әр халық өз шаруашылық,
әлеуметтік, тіпті психологиялық деңгейінде сай билік жүйесін өмірге
әкеледі. Шаруашылық-әлеуметтік дамуы артта қалған ел, әрине биліктің
азаматтық қоғамға тән заңдылықтарын қабылдай алмайды. Оның бір мысалын біз
өзіміз бастан өткерген социализмге өту тәжірибесінен көреміз.
Еуразия көшпелілері немесе қазақ халқы өмірге әкелген мемлекеттер
азаматтық қоғам деңгейіне, тәртібіне жақын. Көшпелілердің ішкі әлеуметтік
жүйесіндегі туыстыққа негізделген тұрақтылық пен үйлесімділік (гармония)
мемлекеттің өміршеңдігінің кепілі, ал еркіндік принципі бұл мемлекеттердің
дағдарысына себепкер. Азаматтық қоғам туралы пікірлер мен тұжырымдар жаңа
қалыптасып, көшпелілердің ішкі құрылымдық жүйесі зерттелінбей тұрған осы
алмағайып уақытта ол екеуін салыстырып, ұқсастық іздеу мүмкін болған жоқ.
Қазақ ғалымдарының ішінен бұл мәселені әлі күнге Шоқаннан асырып
зерттеген адам жоқ. Ш. Уәлиханов қазақ халқының қоғамдық даму деңгейін
мәдениеттің ең жоғарғы нәтижесімен салыстыруға болады дейді. Бұл
ерекшеліктің түпкі себебі рулық құрылымда жатыр. Шоқан пікірінше ел тағдыры
рулық құрылымдық ортаның, табиғат пен ауа райының, жердің, яғни физикалық
және әлеуметтік шарттардың бірлескен әсері арқылы жасалады. Туыстық —
рулық қарым-қатынастар қазақ қоғамын азаматтық қоғамның деңгейіне көтереді:
... форма отношений орд к ордам и родов одной орды между собою
соответствуют правам кровного братства, а отношения родов к своей орде —
отношению сына к отцу, а старшему роду старшей орды — отношением племянника
к дяде ...[1].
Туыстық жүйеге негізделген азаматтық қарым-қатынастар қазақ қоғамының
ішкі әлеуметтік қайшылықтарын шектеп, реттеп отырды. Саяси жағынан бұл
қатынастар қазақ қоғамының тәуелсіздігінің кепілі болды. Белгілі зерттеуші
М. Красовский осы мәселені аңғарып — егер біз Орта Азияға әскери жорық
жасасақ онда өзімізге, яғни басып алушыларға ниеттес адамдарды кедейлердің,
еңбекшілердің, хандардан зардап шеккендердің арасынан тауып алар едік, ал
қазақ қоғамы тең дәрежелі және ішкі қанау болмағандықтан ол жерде өзімізге
тілектес адам табылмайды деп жазды[2]. Осы себептерге байланысты Ресейдің
Қазақстанды бағындыруы жүз елу жылға созылды да, ал Орта Азияны жаулап алу
бар — жоғы бірнеше жылда іске асты.
Екінші бір методологиялық әлсіздік — мемлекет туралы айтылған немесе
жазылған пікірлерде қоғамның билік жүргізу жүйесін, оның әртүрлі
атрибуттарын (мәселен, сот, прокуратура, әскер, қазына т.б.) зерттеу және
түгендеу басым да, ал мемлекеттің реттеуші-ұйымдастырушы жүйе екендігі
әлсіз көрсетіледі. Осыдан келіп көшпелілерден, немесе қазақтың ХV—ХVІІІ ғғ.
тарихынан батысқа (отырықшыларға) тән атрибуттарды кездестіре алмағаннан
кейін көшпелілерде мемлекет болған жоқ және болуы мүмкін де емес дейтін
теріс пікір туындайды.
Біздің қоғамдық санада мемлекет Қазақстан жерінде Көне Түрік қағанатынан,
немесе Қарахан дәуірінен бастап қана қалыптасып өмір сүрді делінетін пікір
қалыптасқан. Бұл пікірдің екі осал тұсы бар: біріншіден, түрікке де,
қарахандарға да Орталық Азияның отырықшы-көшпелі елдерінің тарихын ортақ
санайды, екіншіден, ғалымдарымыздың мемлекет тарихын Түрік дәуірінен
бастауына түрік қағанаты феодалдық қарым-қатынас орныққан орта болды
делінетін дәлелсіз пікір кінәлі. Осыған байланысты біз төмендегі жайдың
басын ашып алуымыз керек: Түрік қағанатының өзіне дейін өмір сүрген Ғұн
немесе Сақ этносаяси құрылымдарынан айырмашылығы қай жерде? Ерте
көшпелілерден орта ғасырлар көшпелілерінің шаруашылық-қоғамдық дамуы
ерекшеленбейді. Егер Қарахан мемлекеті туралы айтар болсақ, оның негізгі
территориясы Орта Азияға қатысты болуы туралы не айтуға болады? Қарахан
мемлекеті көшпелі қарлұқ руларының Орта Азияның отырықшы өлкесін жаулап алу
барысында пайда болған симбиозды мемлекет болуы да ғажап емес. Осы тұрғыдан
Қарахан мемлекеті мен Хорезмшахтар мемлекетінің арасында ұқсастық мол.
Орта ғасырларда жалғыз қарлұқтар емес, ғұндардан бастап қазақ-өзбек
тайпаларына дейін отырықшы өлкелерді жаулап алу барысында жаңа
мемлекеттердің пайда болуына себепкер. Жалпы Еуразиялық өлкедегі ірі
мемлекеттердің көпшілігі көшпелілердің отырықшыларды бағындыруы барысында
туды деп айта аламыз.
Мемлекет және билік туралы классикалық әдебиет биліктің, яғни
басқарудың, екі түрі бар деп есептейді. Оның бірі — монархиалық, екіншісі —
республикалық. Біріншісі жеке адамның, немесе белгілі бір әулеттің, шексіз
билігіне негізделсе, екіншісі — халықтың өзін-өзі басқару институттарына
арқа сүйейді. Басқарудың екі жүйесінде де толып жатқан ерекше формалары
кездеседі. Мәселен, монархияның тарихи түрлерінің өзі бірнешеу.
Конституциялық монархия әлі күнге дейін әлемнің әр тарабынан кездеседі
(Англия, Швеция, Жапония т.б.). Республикалық басқару жүйесі де өзінің
тарихи түрлерінен бастау алып қазіргі уақытта парламенттік және
президенттік нұсқаларымен жиі кездеседі. Ал қазақ қоғамының, немесе
көшпелілердің, басқару жүйесін біз осы белгілі екі жүйенің қайсысына
жатқызамыз?
Ғылымдағы классикалық көзқарастарға сүйенсек биліктің ең негізгі
белгісі – басқару аппараты. Бұл ұғымның ішінде дәстүрлі қазақ қоғамынан шам
алып іздесең таба алмайтын әкімшілік-территориялық жүйе, күшті орталық
билік, мемлекеттік алым-салық жүйесі, және оны іске асыратын фискалдық
чиновниктер, әскери және қауіпсіздік қызметі сияқты толып жатқан билік
жүйесінің құрамдас бөліктері мен тетіктері. Бір сөзбен айтқанда билікке
қажетті атрибуттар. Сырттай қарағанда қазақ қоғамында монархиялық биліктің
нұсқасы бар сияқты көрінеді. Себебі қоғамның ішінде ақ сүйек атанған және
қара халыққа қарағанда ілкі артықшылықтарға ие әлеуметтік топ бар. Қазақ
айтады хан баласы көпір болса, аяғыңмен басып өтпе деп. Ерте заманда
алдынан төре шықса қара халық алдиярлап алыстан сәлем етеді, төренің алты
жасар баласына алпыстағы қариясы тұрып төрден орын береді, құн төлесе қара
халықтан жеті есе асырып жібереді. Бірақ осының бәрі мемлекет тарапынан
қадағаланып, белгілі бір қызмет орындарының талап етуімен жасалмайды.
Халықтың әдет-ғұрпы, дәстүрі, өз қалауы бойынша ерте замандардан
қалыптасқан дағды есебінде жүреді.
Кез келген қазақ хан мен сұлтанға өкпелеп мен өзге жаққа кетемін
десе, оны бөгейтін күш те мемлекет те табыла қоймайды. Ондай жағдайда ара
ағайындыққа елдің билері, ақсақалдары жүреді, солардың айтқан үгіт-
насихаттары мен уәждері ел мен билік иелері арасындағы дау-дамайды шешіп
жатады. Қазақтың тарихында алтын таққа көтеріп, төбесіне тұтып отырған
хандарын айдалада жер ортасы Көктөбеге тастап, өздері көшіп кеткен
уақыттары да болған. Еңсегей бойлы Ер Есім сияқты хандарына:
Ат құйрығын кесермін,
Ат сауырысын берермін,
Алыста дәурен сүрермін,
Қарамасаң, ханым, қарама,
Сенсіз де күнімді көрермін,— деуші Жиембет сияқты қыңыр ерлер де аз
болмаған[3]. Бұл ХVII ғасырдың басында болған оқиға, ал XVIII ғ. соңында
аруақ қонды, жұлдызы жанды деп, ортасына алып әлпештеп отырған Абылайды
Орта жүздің Бес мейрам одағы бір қара қазақтың қанына бола Түркістанға
өкпелетіп жіберген. Абылайдың ақ ордасын Бекболат би бастап шабамын деп
биліктің шырқы кеткен. Абылайға көнбейміз деп Қырық сан Барақ сұлтанның
баласы Бөкейді тайға мінгізіп, тепеңдетіп алып келіп келте хан қылған.
Ресей патшалары көшпелілердің сепаратистік пиғылын қолдап, қазақтың хандық
билігін әлсірету үшін қолданып отырған.
Жаугершілік заманда төрелердің жанында төлеңгіттер жиналады, ол бір
жағынан әскери қосын, бір жағынан нөкер, бір жағынан хан-сұлтанның
шаруасын, елшілігін атқаратын адамдар. Ресейде Иван Грозный тұсында
қалыптасқан дворяндық сословиенің қазақ қоғамындағы төлеңгіттерден
айырмашылығы шамалы. Тек Ресейде орталық биліктің күшеюіне байланысты
дворяндық билік мансапқа айналды. Жаугершілік тұсында сырттан түскен
тұтқынның көпшілігі “төлеңгіт” атанып кетеді, құлдарды азаткер қылса, олар
да төлеңгіт қатарына қосылады, өзге елді шауып-шаншып айдап келсе, олар
бала-шағасымен төлеңгітке кіреді (мәселен Абылай заманында Алатаудан
қырғызды көшіріп, бес үй батыр басына деп қазағына үлестіріп жіберген).
Сонымен қатар бірлі-жарым іргесі бос, ағайыны момын, малына билігі болмаған
қазақ та пана іздеп келіп төренің қолтығына кіреді. Елдігін сақтағасы
келген қазақ төреден сәл алысырақ отырады, ақсақалдары жас билерге ”төремен
алыстан сыйлас” деп ақылдарын айтып жатады.
Хан-сұлтанның қасына жаугершілік уақытта жиналған төлеңгіт қауымы
бейбітшілік болса қара қазаққа еріп, әр қайсысы өздерінше ру құрып, немесе
іргедегі қазақтың руларына сіңіп кетіп жатады. Сондықтан төлеңгіттерді де
мемлекеттің, немесе мемлекет билігін іске асырушы ”ақ сүйек” топтың басқару
функциясын іске асырушы тетік есебінде қарастыруға мүмкіндік бар.
Жаугершілік тұсында қазақ рулары жауға жеке-жеке жем болмас үшін,
басын қосып, екі тізгін бір шылбыр өзіңде, шыбын жаным құрмалдық деп, бас
билігін хандарына-сұлтандарына тапсырады, бірақ тек жаугершілік кезінде
ғана. Жаудың бетін қайтарып жан тыныштанғаннан кейін тәубесін ұмытып, ханға
түсін суытып, өкпелеп, іргесін көтеріп шыға келеді. Бұл халықтың да мінезі
емес, жалпы көшпелі өмір салты, шаруашылығы туғызған дағды. Тіршілігі мал
болғандықтан, малдың пайдасына бола ойға-қырға көшіп жүру мәжбүрлік.
Сондықтан қазақ қоғамындағы билік дәстүрлері өзге елдерден, әсіресе
отырықшылардан ерекше болуы заңды. Көшпелілердегі билік институты бір
қолға, мысалы хандардың қолына, жинақталуы мүмкін емес. Ол билік өздерінің
ортасынан шыққан билерінде де шамалы, себебі олардың өздері де ел
ортасындағы беделді ақсақалдармен кеңеспей бір шешімге келе алмайды. Осы
себептерге байланысты түр-сипаты жағынан қазақ билігін тепе-тең билік деп
атауға болады.
Қазақ қоғамының негізі рулардан құрылатыны белгілі. Әр рудың қоғамда
алатын орнын, өзара қарым-қатынасын туыстық жүйе реттейді. Шын болсын,
өтірік болсын рулардың бәрі бір-біріне туыс, бірі үлкен, бірі кіші.
Қазақтың ”жол” тәртібі осы туыстық заңына бағынышты болған себепті, небір
алқалы жиындарда, жауға қарсы тұрғанда ”ағалы-інілі” тәртібін қолданады.
Үлкен ру конфедерацияларының өзі де туыстық жүйемен жинақталады, тіпті
жүздерінің атаулары да ”ұлы”, ”орта”, ”кіші” делініп бір атадан
тарағандыққа меңзейді. Шынтуайтына келгенде бүкіл қазақ-үйсін, дулат,
қаңлы, қыпшақ, арғын, найман, керей, алшын сияқты ертеде мемлекет болған,
тарихта егеменді ізі сайрап жатқан ірі ру одақтарынан құрылады. Бірақ Қазақ
хандығы деген мемлекетті ХV ғасырдың ортасында құрған уақытта ақсақалдары
бар, билері мен хандары бар, өзара ақылдасып барып, бір атаның баласындай
болайық, бәріміздің түбіміз бір Алаша хан, соның үш баласынан тараған ел-
жұрт болайық деп уағда байласқан. Біз сол нұсқамен әлі де өмір сүріп
жатырмыз. Қоғамның тірегі, өзегі туыстық қарым-қатынастар болғандықтан, әр
ру өзін-өзі басқарып, хандық биліктің күшеюіне жол бермей келгендігі осы.
Теориялық жағынан алғанда бұл ерекшелік әлі зерттеліп болмағандықтан,
тарихшылардың алдында мәселе көп. Мемлекеттің қалыптасуын тек әлеуметтік-
экономикалық факторлардан ғана іздемей туыстық жүйенің тарихын ескерген
жөн[4].

1.1 Билік деңгейлері

1. Ақсақал билігі - ата баласының ішінде жүреді. Неке мен отбасы,
жақын туыс ағайын арасы, мұрагерлік пен енші т.б. мәселелерді шешуге
хақылы. Ақсақалдар бір ата баласы ішіндегі дауда кінәлі жақты жазалауға да
хақылы.
2. Рулы елдің билігі - сол елдің ішінен шыққан көсемге тапсырылады. Ол
не өз қасиетімен, не аталарынан жеткен мұрагерлікпен билік жүргізеді. Ру
биі рулы елге иелік жасайды, дау шарына төрелік айтады, ағайынды бір-
бірімен табыстырады. Сол рулы елді өзге жерде қорғайды, намысын жыртады.
Жақсы би өз руын өрге сүйрейді, өз бас бұзарын өзі жазалайды.
3. Ұлыс биі-бірнеше руға иелік етеді, ұлыстыңжаугершілік жағдайында
кемі 10 мың жігіт шығара алатын одақ, бас билігі, сыртқы саясаты ұлыс
сұлтанының қолындашаруашылық және әлеуметтік өміріне басшылық жасайды. Сол
ұлысқа ие болып отырған ханның, не сұлтанның ақылшысы, сүйеушісі болады.
Ірі-ірі кеңестерде, ”Жарғының” жиналыстарында ұлыс елдің намысын қорғап,
немесе елдің ішкі және сыртқы жағдайына қатысты қабырғалы кеңес айтады.
4. Орда биі-тұтас жүздің басшысы, кемеңгер ел басының қызметі, би
атағының ең биік деңгейі. Орда биі жалпы халықтық мәселелерді шешуге, өзге
елдермен қарым-қатынас ісіне тікелей қатысады. Орда биі мемлекеттік
”Жарғының” құрамына енеді, яғни сыртқы және ішкі саясатқа ықпалы мол, ханды
тежеуге немесе қамшылауға, не жауапқа тартуға хақылы. Орда билері хандық
биліктің осал кезінде ел татулығын, бірлігін ұстап тұруға жауапты.
5. Хандық билік-хан немесе ұлыс сұлтаны тарапынан жүргізіледі.
Биліктің бұл деңгейі жаугершілік тұсында аса көтеріледі және ”Жарғының”
шешімімен хан немесе ұлыс сұлтаны өз бетімен сыртқы саясатты жүргізуге
мүмкіндік алады. Ішкі саясат мәселесінде ел ішіндегі билердің алдынан
бітпеген даулар немесе ұлыс сұлтандары арасындағы даулар хан алдына барады.
Әр даудан, хан қатыссын мейлі, қатыспасын, жауапкердің есебінен кесілген
мал мен мүліктің 10 пайызы ханға олжа ”хандық”. Сыртқы елдермен арадағы
елшілік, сүйек жақындық қыз беру, қыз алу, жаугершілік пен бітім тікелей
ханның, не ұлыс сұлтанның басшылығымен жасалады.Төре тұқымының ішкі
әулеттік даулары хан алдында тарайды, қара қазақ баласы ”хан баласы көпір
болса басып өтпе” деп қабыл алса, кез-келген дауды төре алдына алып барып
шешуге мүмкіндігі бар.
6. Қаз (мәслихат, жиын) - бүкіл қазақ елінің бас қосқан кеңесі. Ел
басына түскен өте ауыр, даулы, жауапты мәселелерді талқылауға үш жүздің бас
көтерер азаматы (бес қаруымен ат-сайманы бойында) түгел қатысады. Көрші
елдермен соғысу, не одақтасу, не мойынұсыну т.б. бойынша шешімде бекітуге
тек ”Қаздың” (мәслихат, жиын) ғана деңгейі келеді. ”Қаз” (мәслихат, жиын)
бекітпесе хан мен сұлтан болса да, елдің беделді билері болса да биліктері
заңсыз деп табылады.

2. Хандық билік

Қазақ билік жүйесінде мұрагерлік және сайланбалы қызмет қатар
қолданылады.
Хан сайлаудың шарты елдің ең белгілі көсемдерінің ақ кигізге хан
тағына үміткерді көтеріп, елді аралатып бір биікке шығаруы.
Екінші шарты ханға үміткерді боз биенің сүтіне шомылдыру.
Хан сайлауға қатысушылар ақ кигізді қылдай қылып бөліп алады.
Ханға жақын адамдар оның киімін алады.
Хан сайлаудан қайтқан ел ханның мал дүниесін бөліп, айдап алып кетеді
оның орнын толтырып еселеп мал береді хан талау.
Ханның ақылшы адамдарын ”нақ” дейді, баласының мұрагер тәрбиешісін
”аталық” деп атайды.
Ханға қарсылық жасаған рулар ”тоғыз” айып төлейді ханға қарсылық
құдайға қарсылық.
Ханның жеке өз басына қарсылық көрсеткен, тыңдамаған адам тоғыздан
айыбын төлейді. Кінәліні мойнына құрым іліп ауыл айналдырады.
Ханның өзі бастап, ұлыс сұлтандары, ел басы билер мен ақсақалдар жыл
сайын күз уақытында қазақ даласының орталығына қарай белгілі бір жерде ел
мәселелерін талқыға салуы шарт қазға салу.
Елдің бас қосқан жиынына қаз (мәслихат, жиын) әрбір қазақ бес
қаруымен келуі щарт Қарусыз адам дауысқа түспейді, жасы кішілер оған орын
бермейді.
Әрбір қару-жарағы сайлы адам сұлтандардан басқа ел қазынасына деп
сұлтандар мен хан елбасы, жауаптылығына өз меншігіндегі дүниенің, малдың
өсімінен 120 бөлігін жыл сайын беруі шарт[5].

2.1 Хан сайлау

Қазақ халқы ерте заманнан ханға бағынған ел. Хан қоғамдағы ең жоғарғы
биліктің өкілі. Қазақ халқының үлкен хандарын ”ақ кигізге” көтеру дәстүрі
ел болып хан билігін мойындаудың белгісі. Барлық қазаққа ортақ билік иесін
”үлкен орданың ханы” деп атайды, сонымен бірге әр жүз немесе ұлыс билеушісі
сұлтандарды ”хан” деп марапаттау бар, бірақ ақ кигізге ел болып түгел
көтермегеннен кейін олардың деңгейі төмен. Сол себептен ұсақ ұлыс билігін
“келте хандық” деп атайды. Хан атағы әкеден балаға қалатын мұра емес,
негізгі шарт ағадан ініге қалады. Бірақ, халықтың көңілі кетіп, өзіне
жағымды деп тапса, сол адамына береді. Шарты, үлкен хандардың тұқымынан
болуы керек, негізгі өзектен. Хан болатын үміткер Жарғының алдында сыннан
өтеді. Халықтың негізгі бөлігі қатынасқан-жиын, қаз, мәслихат ханды
сайлауға рұқсат береді. Хан болатын үміткер өзін жан-жақты көрсетуі шарт:
ел арасындағы келіспеушілік болса төрелік жасап, жаугершілік болса
қолбасшылық жасап, келіссөздер болса елдің намысын сақтап. Хан атағына
үміткерді ел басшылары толық жиналған соң боз биенің сүтіне шомылдырып ақ
киізге салып көтереді. Ханды қолдайтын билер ақ киіздің шетін ұстап ел
жиынын аралайды. Ханды үш рет көтереді. Елдің бәрі ханды көтерген сайын
“Хан“, “Хан“ деп айғайлап дауыстайды. Бұдан кейін сол жерде адамның бәрі
жапа-тармағай жабылып ханды “тәбәрік“ деп бөліп алады. Ақ киізге көтерген
соң боз биенің сүтіне шомылдырады, хан киімін кигізеді алтынмен оқаланған
хан шапаны мен айыр қалпақ. Ең жақын, жанашыр деген адамдар ханның ескі
киімін өзара бөліп алады. Боз биенің сүтіне шомылдырылғаннан кейін ханды ел
алдына алып шығып таныстырады. Осы жиында ханның жанына кеңесші болатын
“нақтарды” сайлайды, ханның балаларын тәрбиелейтін, ханның елшілік
тапсырмасын атқаратын “аталық“ сайлайды. Қазға (жиын, мәслихат) қатысқан
ірі рулардың билері ханға арналған тарту-таралғыларын тапсырады. Ханның
туын көтереді, ту көтеріп жүретін, соған жауапты батырды белгілейді. Қаздан
(жиын, мәслихат) шыққан ел рәсім аяқталған соң ханның меншігіндегі малдың
бәрін “хан талапай“ деп қолына түскенін айдап кетеді.Бірақ, оның ертеңінде
әрқайсысы ханға еселеп сыбаға жібереді. Қаз жиынына қазақ елінің атқамінер,
қаруы сайлы азаматы түгел қатысады. Түркістан мен Ташкенттің, сол жердегі
қалалардың тұрғындары түгел қатыстырылады, ғұлама моллалар, қожалар “бәтуа“
береді. Қаз жиынның соңы қашанда қызық-думан той болып аяқталады. Ел
басшылары өзара келісімге келгенінің белгісі ретінде “аққасқа-көкқасқа“
сойыпқұрбандық шалу соның бауыздау қанына бармақтарын батырып, көкке
көтереді уағданы бұзсақ көк соқсын делінеді.
Осылай өзара серттескеннен кейін хан билігі ел ішінде мойындалған
болады.
Хан сайлауға қатысқан ел бұдан былай ханға қарсылық - құдайға
қарсылық деп өзара хан атағын сыйлауға бәтуаласады. Ханға қарсылық жасаған
руларды Жарғы жазаға тартады. Ханның ірі рулардан сайланған нақтары өз
руларының күшімен кез-келген қарсылықты басып отырады, кінәлі рулардың
билері тоғыздан айыптарын тартады. Хан алдында кінәлі болған жеке адамдарды
жасауылдар мойнына құрым іліп, қара сиырға мінгізіп хан ордасын
айналдырады.
Хан қазақ елінің бас төрешісі қызметін атқарады. Жүз, ру арасындағы
ірі даулы мәселелер ханның қатысуымен шешіледі, қатыспаған күннің өзінде
“хандығын” алады. Хан өз қалауымен Жарғының келісімін алса, кез келген
адамды кінәсіна қарай өлім жазасына кесе алады.

3 Ресей қарамағындағы Қазақстан территориясындағы генерал-губернаторлық
билік жүйесі және аға сұлтандар институты

ХІХ ғасырдың ортасына қарай қазақ жерлері үшін Қоқан, Хиуа және Ресей
арасындағы талас күшейе түсті. Ресей үкіметімен болған 1840 жылғы
келіссөзде Хиуа ханы өз билігінің Жем, Ырғыз және Торғай бойына шейін
жететіндігін білдіреді. Сырдарияның төменгі жағасына орыс және қоқан
қолдарын жібермеу мақсатында хан мұнда бекіністер салдырады. Бірақ Хиуа
ханының бұл әрекеттері ол қалағандай Қоқан қолдары, артын ала жақсы
қаруланған Ресей әскерлері ығыстыра бастайды.
Жыл өткен сайын тереңдей түскен орыс билігіне қарсылық туғызу
мақсатында Хиуа хандығы қазақтарды өзара бірлікке шақыруды қару етіп алды.
Тура осындай әдіс-айлаға өзіне қарайтын аймақта Қоқан хандығы да көшеді.
Бірақ олардың мұндай әрекетінен мардымды нәтиже шыға қоймайды. Өйткені Хиуа
мен Қоқанның алым-салық жинаушыларының өктемдігі мен қатыгездігін көріп
қалған халық олардан қарулы қарсылық арқылы болса да құтылуға әзір еді.
Тура осы мезгілде Түркістанның ішкі саяси өміріне Ресей белсенді түрде
араласа бастайды. Оның мынадай себептері бартын. Біріншіден, ХІХ ғасырдың
орта тұсынан бастап қарқынды даму жолына түскен Ресей өнеркәсібіне
түркістандық рынок аса қажет еді. Қазақ тұтынушылары орыс көпестерінен ұн,
түрлі мануфактура өнімдерін, металдан жасалған бұйымдарды үлкен мөлшерде
ала бастайды. Бұхар мен Хиуаға Ресей көпестері мата, иленген тері,
металдан жасалған бұйымдарды, қант және басқа тауарларды жеткізіп, Ресейге
Түркістан өңірінен мақта, жібек, күріш, жеміс-жидек, арзан бағаға мыңдаған
қой, ірі қара малды айдап кетіп жатты. Басқаша айтқанда Түркістанмен
тұрақты сауда қатынасын орнату Ресейге өте тиімді еді. Ресей көпестері
Түркістан арқылы Үндістанға, Шығыс Түркістанға шығуды армандады.
Бұл мезгілге шейін Үндістанға орнығып, енді Орталық Азияға көз тіккен
Англияның емеуріні Ресейді Қазақстан жерін өзіне қосып алу әрекетін біржола
аяқтауға итермеледі. Ресей үкіметінің бұл әскер күшімен іске асырылған
әрекеті екі бағытта жүрді. Бірі батыстан, яғни Орынбор және Сырдарияның
төменгі ағысы арқылы, ал екіншісі шығыстан, яғни Омбы-Семей-Жетісу арқылы.
Батыс бағытын іске асырушы Орынбор генерал-губернаторлары орыс
билігінің Түркістан өлкесіне тереңдеп енуіне кедергі жасаушы Хиуа хандығы
деп тауып, 1839 ж. бес мың қолдан тұрған Хиуа жорығын ұйымдастырды. Бұл
жорық ешқандай нәтижесіз аяқталды. 1847 ж. генерал-губернатор В.А. Обручев
Сырдың төменгі ағысында орнығуды көздеп, бұл өңірдегі аса ықпалды тұлға
Жанқожа батырмен жылы қатынас орнатып әрі оған түрлі сыйлықтар жасап, Райым
бекінісін салуға қол жеткізді. Орыс билігімен одаққа бару Жанқожа батырға
бұл өңірдегі Хиуа және Қоқан тепкісінен құтылу үшін керек болған еді. 1850
ж. Жанқожа Райым бекінісіндегі орыс қолының көмегімен Сыр бойы қазақтарына
шабуыл жасаған қоқандықтарды ойсырата жеңіп, олардың Қошқорған бекінісін
алады.
1844 ж. патшалық билік генерал-губернаторларға қазақ даласына тереңдей
еніп, тұрақты бекіністер салуға көшуді тапсырды. Сөйтіп, отарлау ісі жаңа
қарқын ала бастады. Соның нәтижесінде Райым бекінісінің артын ала Қазалы
бекінісі түседі. Бұл бекіністерге жақсы қаруланған жаяу әскер мен атты
казак әскері орналастырылды. Оларға жүктелген міндеттер қазақ ауылдарын
бағындырып, хиуалықтар мен қоқандықтардың бетін қайтарып, олардың
бекіністерін алу еді. 1853 ж. әскери губернатор Перовский бастаған 2170
адамнан тұрған орыс әскері Сырдың бойындағы Қоқан хандығының басты бекінісі
Ақмешітті өзіне қаратып, оның атын өзгертіп, “форт Перовский” деп қойды.
Осылайша Түркістан өлкесіне жол ашуға тиіс болған Сырдария бекіністер
тізбегі өмірге келеді.
Осымен бір мезгілде Қапалда орыс приставтығы мен Жетісу облысының
кеңсесі ашылды. Оған жергілікті халықпен байланыс орнату, еппен оның
сеніміне кіріп, сол арқылы Қоқан және қытай ықпалынан шығарып, орыс
билігіне тарту міндеті жүктелді. 1846 ж. Кенесары хан қолын Жетісудан
ығыстыруды көздеген орыс әскерінің экспедициясы Қапал бекінісінің негізін
қалайды. Бұл іс жүзінде орыстардың Жетісуда жасаған алғашқы қадамы болатын.
Англияның Шығыс Түркістандағы ықпалының арта түскендігінен қорыққан патша
үкіметі тездетіп Жетісуда бекіністерін салуды, Ұлы жүз қазақтарын өз
құрамына қосып алуды, сондай-ақ, Қытай үкіметімен Жетісу арқылы жүретін
сауда қатынасы жөнінде тез арада келісім-шарт жасасуды көздеді.
Жетісу жеріне орыс билігінің аяқ басқанын жеке мүддесіне пайдаланып
қалуды көздеген Ұлы жүздің бір топ сұлтандары мен билері 1846 ж. жаңа
билікті мойындайтындығын мәлімдеп, ант береді.
1850 жылдан бастап орыс қолдары Жетісудағы Қоқан қамалдарын жоюға
көшеді. Орыс әскеріне елеулі қарсылық көрсеткен Қаскелең өзені бойындағы
Таукөбек қамалы еді. 1850 ж. сәтсіз аяқталған екі әрекеттен соң, келесі
жылы жазда орыс қолдары бұл бекіністі алып, жойып жіберді.
Орыс билігі қазақ басқарушы тобына қатысты өзінің осы уақытқа шейін
ұстанған әдісін Жетісу жерінде де жүргізді. Қытай және Қоқан сияқты
қарсыластарымен егесте, сондай-ақ, Кенесары хан көтерілісін басып-жаншу
ісінде Ресей жағында болған қазақ пен қырғыздың билеушілері мен ықпалды
адамдарына түрлі сыйлықтар, әскери шен-шекпен үлестіру арқылы оларды өзіне
тартып, өз мүддесіне қызмет істетуге тырысты.
1853 ж. Ресейдің сыртқы істер министрі Батыс Сібір генерал-губернаторы
Гасфортқа Жетісуда Ресей позициясын нығайтуды қамтамасыз етерліктей нақты
шараларды іске асыруды тапсырады. Осы міндетті орындау мақсатында, сондай-
ақ Ресейдің Ташкент, Құлжа және Қырғыз бағытындағы сауда және басқа
қатынастарына жол ашатын жаңа ірі бекініс салу жөнінде шешім қабылданды.
Ұлы жүз приставы болып жаңадан бекітілген майор Перемышльский бұл бекіністі
орналастыру үшін Алатаудың етегіндегі Кіші Алматы өзені бойындағы Алматы
елді мекенін таңдап алады. Құрылысы 1854 жылдың көктемінде басталып кеткен
бұл бекініс Верный аталады. Оның жанынан, Алматы өзенінің оң жағасында
казак әскерінің станицасы салынады. Бір-екі жылдың ішінде мұнда Сібір казак-
әскерінің 132 отбасы және 200 орыс шаруалары келіп орналасты. Оның артын
ала Алматыға Сібір казак-әскерінің оныншы полкін енгізу жөніндегі патша
жарлығы жарық көреді. Көп ұзамай Жетісу әскери губернаторы Колпаковский
Семейден егінші татарларды және Воронежден (Ресей) орыс шаруаларын
шақыртады. Осылайша Ресейдің Орталық Азияға енуіне жол ашуға тиіс болған
Верный бекінісі біртіндеп осы өңірдегі әкімшілік орталығына және қалаға
айнала бастайды.
Бұл мезгілде Қырым соғысында жеңіліс тапқан Ресей енді негізгі назарын
Түркістанға аударып, мұнда орнығуға күш салады. Ал мұндағы Хиуа, Бұхар және
Қоқан хандықтары арасындағы өзара тынымсыз қақтығыстар Ресейдің бұл
мақсатына қолайлы жағдай туғызып, 1864 ж. көктемде ол екі бағытта әскери
қимылдарға көшті. Олардың бірі Сырдария бекіністер тізбегі тарапынан, яғни
Перовскіден (Ақмешіт), ал екіншісі Жетісу жақтан, Верныйдан басталды. Осы
жылдың жазында бұл екі әскер қолдарының бірі Түркістанды, ал екіншісі
Әулиеатаны алды. Бұдан кейін екі қол бірігіп, Шымкентке бет түзейді. Орыс
әскеріне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.