АҚШ екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында
ЖОСПАР
Кіріспе 2
1-тарау. Америка Құрама Штаттары XX ғасырдың басында 3
1.1 XX ғасырдағы мемлекеттік құрылыс ерекшеліктері 3
1.2 В. Вильсонның саясаты 5
1.3 Ф.Рузвельт және оның Жаңа бағыты 11
2-тарау. АҚШ-тың әлемдік супердержаваға айналуы 18
2.1 АҚШ екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында 18
2.2 Америка Құрама Штаттары қырғи қабақ соғыс жылдарында 20
2.3 Кеннедидің жаңа көкжиектер саясаты. Кариб дағдарысы - биполярлық
әлем дағдарысы 25
2.4 Америка Құрама Штаттары әлемдегі ең ірі держава 28
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер тізімі 31
Кіріспе
Қазіргі әлемнің аса ірі державасы Америка Құрама Штаттарымен жан-жақты
қатынастарды дамыту Қазақстанның сыртқы саясатында басым орын алады. Біздің
мемлекетіміз үшін Америкамен ынтымақтастық әлемдік қоғамдастықта
халықаралық орынды нығайту және ұлттық мүдделерді ілгерілетумен тікелей
байланысты болып отыр.
АҚШ-тың жалпы әлемдік процестерге ықпалы сөзсіз. Бұл орасан зор әскери-
саяси ресурстарға және экономикалық қуатқа иелік ететін көбінесе ғаламдық
процестердің дамуына шешуші ықпал ететін, әлемде стратегиялық тұрақтылықтың
жай-күйін көбінесе анықтап беретін мемлекет. АҚШ дербес күш ретінде, сондай-
ақ халықаралық ұйымдар туы астында әрекет ете отырып, іс жүзінде планетаның
көптеген аймақтарында жанжалдарды реттеуге белсене қатысады. Американың осы
заманғы әлемдік экономикаға ықпалы оның ұлтттық экономикасының мөлшері және
күш-қуатымен ғана емес, Халықаралық Валюта Қоры, Халықаралық қайта құру
және даму банкі сияқты халықаралық институттар, басқа да ұжымдық қаржы және
сауда-экономикалық ұйымдар американ қағидаттары мен құндылықтарына сәйкес
жұмыс істеуімен де айқындалады. Американың ішкі рыногы осы заманғы елдердің
көпшілігінің экспорты бағдарланған экономикалық дамуының маңызды шарты
болып табылады. Аса ірі трансұлттық корпорациялардың 40 пайызының АҚШ-та
штаб-пәтері бар.
Сондықтан, Қазақстанның АҚШ-пен өзара іс-қимылы тек екі жақты сипатпен
шектеле алмайды. Вашингтонмен тұрақты байланыс халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуді (қарусыздану және қару таратпау), сыртқы экономикалық
қызметті және энергия көздерінің экспортын, сондай-ақ халықаралық ұйымдар
шеңберіндегі қызметті қоса алғанда, Қазақстан дипломатиясының барлық бағыты
бойынша қажетті элемент болып табылады.
Осыған байланысты біздің қамтып отырған тақырыбымыздың өзектілігі арта
түседі.
1-тарау. Америка Құрама Штаттары XX ғасырдың басында
1.1 XX ғасырдағы мемлекеттік құрылыс ерекшеліктері
Азаматтық, соғыс аяқталғаннан кейін XIX ғасырдың басында АҚШ дүние
жүзінде бірінші орыннан тайған жоқ. 1914-1918 жылдары да АҚШ дүниежүзілік
экономикада бірінші орын алатын болды. Соғыс оны бұрынғысынан да байыта
түсті. Американың банкілері алтынға толды. Англия мен Франция АҚШ-тың
алдында қарызды мемлекеттерге айналды. АҚШ өнеркәсіп компаниялары
дүниежүзілік табыстың 50 процентін қолына жинактады, мәселен, мыстың 60
проценті, машиналардың 85 проценті Америкада шығатын. Капиталдың
(концентрациясы) шоғырлануы белсенді түрде басталды. 1908 жылы байлығына
сәйкес 1 орын алған 100 өнеркәсіп кампаниялардың тек 30-ы өзінің ықпалын
және күшін сақтап қалды. Олардың үштен бірі Морган, Рокфеллер, Дюпон,
Меллон, Калифорния компаниялары.
1920 жылы АҚШта Коммунистік партия құрылып, бұл алып елде қызыл
қорқыныш басталды. Коммунистік партия мүшелерінің саны 4550.000-ға дейін
жетсе, олардың сарапшылары санын 600000 адам деп есептеді. Коммунистік
партияның кызмет етуіне тыйым салынды, оларды шетел тыңшылары ретінде
ұстады, бұндай адамдар мемлекеттен кетуге тиісті еді. Сенат коммунизммен
күресу үшін ерекше комиссия құрды, ол үшін бөлінген ақша едәуір қомақты.
Коммунистерді қамау басталды. 1927 жылы сот процесінде Сакко мен Ванцеттиді
өлім жазасына соттап, электр отырғышпен өлтірді. Осы өзгерістерге қарсы АҚШ
жұмысшылары, ғылым және мәдениет кайраткерлері көтерілгеннен кейін гана
реакция басылды. Коммунистік партияның ашық түрде қимыл жасай бастағаны
1923 жыл. Коммунистік ес ауысушылықтың орнына, дарвинистік ес ауысушылық
келді.
АҚШ саяси жүйесінің бірінші белгісіне негізгі екі партияның
республикалық және демократиялық саяси партиялардың құрылуы жатады. АҚШ
мемлекеттік құрылысы өзгеріссіз қала берді. Мемлекеттің және министрлерді
тағайындайтын атқарушы өкіметтің басшысы Президент, сондай-ақ Өкілдер
палатасы мен Сенаттан тұратын заң шығару органы Парламентің, яғни,
Конгрестің мүшелері 4 жылға сайланады. Бұл шешуші қызметтер екі партияның
республикалық және демократиялық партия бәсекесінің объектісі болды, олар
елдің саяси өмірінде шешуші рөл атқаратын еді. Бұл екі партияның екеуі де
мемлекеттік өкімет билігін алма-кезек өз қолдарына алып, оны нағыз лас
құралдардың көмегімен және өз мақсаттары үшін қанайтын жандайшаптардың
қолдауымен үлкен топқа айналды. Партияның екеуі де үстемдік етуші
буржуазиялық идеологияға сүйеніп, Ұлттық мүдделерді қорғаймыз деп
жариялайтын. Ал іс жүзінде олар буржуазия таптарының мүддесін қорғап, өз
мүддесін ойластыратын. Олардың арасындағы бір ғана айырмашылық сайлау
науқаны тұсында сайлаушыларды өз жағына тартудағы әдіс-тәсілдері.
Партиялардың арасындағы күрес айтарлықтай шиеленісе түсті, ол драмалық
қақтығыссыз, әшкере-дүрлігусіз өткен жоқ. Ол кезде АҚШ-тағы буржуазиялық
мемлекеттік құрылыс басқа капиталистік елдердегіден азды-көпті
демократияшыл бағытта бола тұрса да, елдегі халықтың бір бөлегі сайлауға
қатысудан шет қалып отырды. Сайлау құқығын тек ер азаматтар пайдаланатын.
Конституцияны білуге қатаң талап қойылды. Жұрттың бәрі заңның алдында тең
деген қағида жарияланған елде, нәсілшілдік масқара көрініс болып қала
берді. Нәсілшілдер барлық жерде адам құқықтарын сорақылықпен бұрмалап, қара
түсті американдықтар мен үндістердің бостандығын жеке басының
адамгершілігін аяққа басуын тоқтатқан жоқ. Нәсілшілдер оңтүстік штаттарда
Ку-клукс-клан деген жасырын террорлық ұйым құрғаны белгілі. Ол ұйым қырғын
жасап, ұлттық кемсітушілерге қарсы наразылық білдіргендерді өлтіріп отырды.
1896 жылы Жоғарғы сот мектептерде тәсіліне қарай бөліп оқыту туралы қаулы
қабылдады, бұл қаулы сегрегациялық оқу орындарын енгізу үшін пайдаланылған
болатын.
Республикалық партия құлдыққа қарсылық білдірген қайраткерлерді
біріктірді де, демократиялық партия құл иеленушілердің партиясы болып
қалыптасты. Бірақ бұл екі партияның арасындағы айырмашылықтардың АҚШ
империализмі кезінде бірте-бірте жойыла бастағаны мәлім. Осы партияның
негізгі мақсаты мемлекеттік аппараттағы орын үшін күресу. Саяси
партиялардың теменгі органдарына жергілікті жиналыстарды, штаттың
органдарына конвенттерді, ал олар губернатордың орнына кандидаттарды
тағайындайды, ең жоғары орган Ұлттық конвент, оған Президенттің және вице-
президенттің орындарына кандидаттарды сайлайтын органдар жатады. Саяси
партияның негізгі мақсаты мемлекеттік аппараттың құрылуына атсалысу.
XIX ғасырда мемлекеттік аппараттың төрешілдену процесі басталды.
Президенттің билігі күшейіп, ол вето құқығын жиі қолданатын болды. 1886
жылы президент Кливленд оны 115 рет, Рузвельт 600 реттен де артық
қолданған. Сырткы саясаттағы Президенттің ықпалы күшейе бастады. Ол соғысты
Конгрестің келісімінсіз жариялайтын болды. 1883 жылдан бастап мемлекеттік
қызметпен айналысатын адамдардың емтихан тапсыруы дәстүрге енді.
Мемлекеттік тұлғалардың саны да көбейген еді. Азамат соғысына дейін
қызметкерлердің саны бірнеше мың ғана болса, 1900 жылы олардың саны 200
мыңға жетті. XIX ғасырдың 80 жылдары АҚШ-та тұрақты әскер құрыла бастады.
Ол тұрақты әскерден, әскерге ерікті түрде келген адамдардан және әскери
флоттан тұратын. Бұлардың барлығы да Президентке бағынады. Губернаторға
бағынатын Ұлттық ұландар әрбір штатта құрылды. АҚШ бірінші дүниежүзілік
соғысқа қатысқаннан кейін АҚПІ азаматтары әскерге міндетті түрде қызмет
ететін болғандықтан, Америка 4 миллион адамнан тұратын әскерді құрды. Оның
жартысы Еуропа мемлекеттерінде орналасты. ФБР-дың құрылғаны 1908 жыл.
XX ғасырдың басында АҚШ-та монополияның зорлық-зомбылығына наразылық
күшейіп, едәуір ұлғая түсті. Монополиялардың мемлекеттік аппаратқа жасайтын
ықпалына ұсақ және орташа буржуазияның өкілдері қарсы шықты. Олар кейбір
кеселдерді қатты сынға алып, капиталистік қоғамды "сауықтыру" үшін
реформалар жасауды талап етті. Жұмысшылардың наразылығы күшейді, қара түсті
американдықтардың өз жағдайын жаксарту жолындағы күресі кең өріс алды.
Республикалық партияның жетекшісі Т.Рузвельт болып тұрған кезде
президенттік сайлаудың қарсысында осындай жағдай қалыптасты. Ол өзінің
қызметін алдымен трестердің қызметін тежеу жөнінде шаралар кабылдаудан
бастады. Кейбір монополияларға қарсы сот процестері өткізіле бастады. Бірақ
президенттің "трестерге қарсы" жүргізілген саясаты тіпті буржуазия
өкілдерінің ашу-ызасын туғызғаны мәлім. Қоғамдық тыныштықты бұзған қиянат
туралы занды Рузвельт социалистік идеяларды таратуға қарсы күрес құралы деп
есептеді. Алайда бұл шаралардың бәрі трестердің одан әрі өсуіне кедерге
жасай алған жоқ. Президенттің бұл әрекетін ең жақын сыбайластарының бірі
Рузвельттің "қауып алғанынан да үргені көбірек", депті. 1920 жылы
Конституцияға 19 түзету қабылданды, енді Америка әйелдеріне ерлермен қатар
сайлауға қатысу құқығы берілді.
АҚШ мемлекеттік құрылысы өзгеріссіз қала берген еді. Мемлекеттің және
министрлерді тағайындайтын атқарушы өкіметтің басшысы Президент, сондай-ақ
өкілдер палатасы мен сенаттан тұратын заң шығару органы Парламент.
Конгрестің мүшелері 4 жылға сайланатын.
1.2 В. Вильсонның саясаты
Бірінші дүниежүзілік соғыс Америка Құрама Штаттарының экономикасының
өсуіне қолайлы жағдай туғызды. Елдің территориясында соғыс қимылдары
жүрмеді, соғыс әкелетін бүліншіліктер мен қайыршылықты бастан кешірмеді.
Американ әскері 1918 жылдың жазынан ғана соғысқа кірген болатын. 22 қаңтар
1917 жылы Германия су асты соғысын үзіліссіз жүргізетінін мәлімдеді. Бес
американ кораблі суға батырылған соң, 2 сәуір 1917 жылы В.Вильсон конгреске
соғыс туралы декларация қабылдауды талап еткен мәлімдеме жасады. 1918
жылдың қазанына қарай құрамында 1 млн. 750 мың солдат пен офицері бар
американ әскері Францияда шоғырланды. АҚШ әскери корабльдері британ флотына
су асты блокадасын бұзуға көмектесті, ал 1918 жылдың жазында американ
бөлімдері немістердің құрлықтағы шабуылында шешуші роль атқарды. Соғыстың
соңына қарай қатысқан Америка Құрама Штатының соғыстағы адам шығыны: 50
мыңға жуық қаза болып және 230 мыңы жаралы қайтса, соғыс шығыны: 25.7 млрд.
долларды құрады.
Американ буржуазиясы әскери тапсырыстардан зор пайда тапты. Жаңа ірі
капиталдың салынуы АҚШ-тың өнеркәсіп потенциалын нығайтты. 1920 жылы АҚШ
дүниежүзілік өндірісте автомобильдің -85 пайызын, мұнай - 67 пайызын, қара
металл - 60 пайыздан астамын құрады. АҚШ болатты Ұлыбританиядан 4.5 есе,
Франциядан 14 есе көп өндірді. Америка Құрама Штаттарының 1914-1920 жылдары
ұлттық байлығы 2.5 есе өсті[1].
Соғыс мемлекеттік-монополистік капитализмнің күшеюіне ықпал етті.
Соғыстың соңында АҚШ қарыз алушы мемлекеттен кредит беруші елге айналды.
Американ капиталының экспорты күрт өсті. Антанта елдерінің АҚШ-қа соғыс
қарыздары миллиардтаған долларды құрады. Американ капиталистері соғысқа
дейін европалық бәсекелестері үстемдік еткен елдерде өзінің экономикалық
және финанстық позициясын нығайтты. АҚШ-тың 1922 жылы шетелдегі
инвестициясы 7 млрд. долларға жетті. (Бұл 1913 жылы 2.6 млрд. доллар
болатын).
АҚШ-тың дүниежүзілік экономикада үлесінің күрт өсуі дүниежүзілік
саясат аймағына араласуына жағдай туғызды. Монополистік буржуазияның
экспансионистік ұмтылуын қолдаған президент В.Вильсон бастаған
демократиялық партия үкіметі дүниежүзілік лидерлікті жеңіп алу бағытын
жүргізді. АҚШ-тың империалистік экспансия программасына бел шеше кіріскені
В.Вильсонның 8 қаңтар 1918 жылы конгрессте жасаған 14 бабында
айқындалған. Соғыстан кейінгі кезеңнің дүние құрылымы программасын ұсына
отырып, АҚШ империалистері дүние жүзін бөлудің өзіне тиімді келісімдерін
жасауға тырысты. Олар европалық державалардың позициясын әлсірету мен Азия,
Африка және Латын Америкасы елдерінде американдық ықпалды күшейту
мақсатында ашық есік және бірдей мүмкіндік принциптерін халықаралық
тануға қол жеткізуге барынша ұмтылды.
1919 жылғы Париж бітім конференциясында американ делегациясы осы
мақсатты жүзеге асыруға жанталасты. Алайда олардың бұл ойына Англия мен
Франция өкілдері қарсы шықты. Американ ұсынысы жүзеге аспады. Бұл американ
империализмінің сыртқы саясатта әлі де әлсіз екендігін көрсетті. Ол кезде
АҚШ өзінің европалық бәсекелестерінен әскер мен флотының қуаттылығынан,
басқа елдермен әскери-саяси байланыстарының мығымдылығынан біршама артта
еді.
1919 жылғы Париж конференциясында В.Вильсонның дипломатиялық жеңілісі
монополист капиталдың ықпалды топтарының арасында наразылық тудырды.
Республикандық партияның көрнекті қайраткері Генри Кэбот Лодж бастаған
күшті оппозиция оқшаулану туы астында әрекет етіп, Версаль келісімін
ратификациялауға және АҚШ-тың Ұлттар Лигасына кіруіне қарсы шықты. Г.Лодж
қол еркіндігі ұранын ұсынып, АҚШ-тың бірте-бірте европалық империалистік
әріптестерінен әскери-саяси артықшылыққа ие болатынына сенді.
Алайда оқшаулану қозғалысының империалист бағытымен қатар, монополияға
оппозиция ұсақ буржуазия көзқарасын білдіретін демократиялық бағыты да
болды. Демократиялық ағым лидерлері-сенаторлар Р.Лафоллет, У.Борд,
Дж.Норристер империалист саясатқа және АҚШ-тың Европа ісіне араласуына
қарсы шықты.
Оқшауланушылардың біріккен әрекеттерінің нәтижесінде АҚШ
Версаль келісімін ратификациялаудан және Ұлттар Лигасына кіруден бас
тартты. 1920 жылғы сайлауда республикандықтар жеңіске жеткен соң
оқшаулану бағыты Гардинг үкіметінің ресми курсына айналды. Ұлттар
Лигасындағы Вильсондық халықаралық ынтымақтастық ұранына қарсы
республикандықтар европалық елдермен әскери-саяси одақтасудан бас тарту
принципі мен сыртқы экономикалық экспансияны жандандыру программасын
ұсынды. 1921 жылдың тамызында АҚШ пен Германия арасында бейбіт келісімге
қол қойылды. Америка капиталы Орталық және Оңтүстік Америка, сондай-ақ Қиыр
Шығыс елдерінің экономикасына енді. Мұның бәрі Құрама Штаттарының Англия,
Жапониямен арақатынасын тым шиеленістіріп жіберді[2].
1921-1922 жылдардағы Вашингтон конференциясында АҚШ өзінің
бәсекелестеріне қарағанда көптеген жеңілдіктерге ие болды. Конференцияға
қатысушы державалар Тынық мұхиттағы отарлық иеліктеріне тиіспеу және теңіз
қаруларын шектеу туралы келісімдерді және Қытайға ашық есік доктринасын
бекітті. Мұның бәрі халықаралық қатынастар жүйесінде АҚШ-тың саяси
беделінің өскендігін сипаттайды.
АҚШ Кеңестік Ресейге қарсы басқа империалист мемлекеттер сияқты саясат
жүргізді. АҚШ-тың басқарушы тобы Қазан революциясы қарсаңында революциялық
қозғалыстың дамуын тоқтатуға, Ресейді соғыстан шығармауға қолдан келгеннің
бәрін жасады. Петроградтағы американ елшісі Фрэнсис большевиктер партиясына
қарсы репрессия жүргізуді, В.И.Ленинге өлім жазасын кесетін сот процесін
бастауды талап етті. АҚШ қаржысына Ресейде большевиктерге қарсы үгіт-
насихат жүргізетін 17 газет шығарылды. Революция жеңісі американ жоспарының
толық күйреуін көрсетті. АҚШ Қазан революциясы жеңе салысымен-ақ Кеңестер
республикасына қарсы күрес жолына түсті, 1918 жылы оған қарсы интервенция
бастады. Қызыл әскер интервенттерге ойсырата соққы берді. Мұнан кейін АҚШ-
тың басқарушы тобы Ресейдегі ішкі контрреволюцияны барынша қолдады. Олар
Кеңестік республиканы дипломатиялық оқшаулау және экономикалық блокада
орнату бағытын ұстады.
АҚШ-тың экономикалық өрлеуі өндіріс пен капиталдың шоғырлану процесін
тездетті. Монополистік бірлестіктердің қуаты күшейді: 20-шы жылдардың
басына қарай индустриядағы жұмысшылардың жартысынан көбі және елдің
өнеркәсіп өндірісінің үштен екісіне жуығы ірі монополия үлесіне тиді. Алып
трестердің үстемдігі буржуазиялық мемлекетті нығайтты. Елдің экономикалық
ресурстарын соғыс қажетіне мобилизациялау мақсатында 1917-1918 жылдары
әскери өнеркәсіп басқармасы және оның бірнеше салалары құрылды. Олардың
қызметі: әскери сұраныстарды бөлу, өнеркәсіп кәсіпорындарын шикізат, отын,
транспорт және жұмыс күшімен қамтамасыз ету. Еңбек қатынастарына
мемлекеттің араласуы күшейді. 1918 жылы кәсіпкерлер мен кәсіподақ
өкілдерінен капитал мен еңбек арасында ынтымақтастық және елде таптық
бейбітшілікке жету мақсатында әскери еңбек басқармасы құрылды[3].
Мемлекеттік-монополистік капитализмнің дамуы буржуазиялық идеологияның
осыған сәйкес формасының қалыптасуына әкеп соқты. В.Вильсон үкіметі XX
ғасырдың басында пайда болған мемлекеттің экономикаға араласуын және
жекелеген либеральдық реформаларды жүргізуді көздеген неолиберализм
идеологиясын басшылыққа алды.
Капитализмнің жалпы дағдарысын тудырған тап күресінің шиеленіскен
жағдайында және Қазан революциясының идеялық әсері ірі капитал үстемдігін
нығайту үшін буржуазиялық реформизм саясатын ең қажеттілікке айналдырды.
Президент В.Вильсон жұмысшыларға ұйым құру, ереуілдер жасау, ұжымдық
келісімдер құқын беру жөнінде конгрессте бірнеше рет ұсынған-ды. Осылайша
оның ойынша еңбек пен капитал арасында таптық ынтымақтастық жағдайын орнату
мүмкіндігі туады. Вильсон өз сөздерінде неолиберализм идеологиясының таптық
мәнін ашып көрсетті. Ақ үйдің басшысы демократиялық қоғам жағдайында кез
келген қайта құрулар өмір сүріп отырған қоғам ішінде жүзеге асырылуға тиіс
және қоғам шеңберінен шығудың барлық әрекеті аяусыз басып жаншылады деп
мәлімдеді. Осындай философияны басшылыққа алған В.Вильсон үкіметі репрессия
жолына түсті. 1920 жылы Әділет министрі М.Пальмер жарлығымен бүкіл елде
радикалдарға қарсы қуғындау-тұтқындау ұйымдастырылды. Алдыңғы қатарлы
интеллигенция мен жұмысшылардың мыңдаған өкілдері түрмеге жабылды, елден
қуылды.
Ішкі саясатта реакциялық ағымның күшеюі әлеуметтік өмірге кері әсерін
тигізді. Соғыс кезінде нығайған және күшейген монополист буржуазия
Ресейдегі Қазан революциясының әсерінен американ жұмысшы қозғалысының қол
жеткен жетістіктерін тартып алуға тырысты. Вильсонның жұмысшыларға адам
дегенге тән құқықтарды беру жөніндегі либералдық декларациясын монополистер
жақтырмай қарсы алды. 1918 жылғы сайлауда көпшілік орынды жеңіп алған
республикандықтар иемденген АҚШ конгресі мемлекеттің экономиканы
реттеуге араласуын тез арада жоюды және либералдық реформа саясатынан бас
тартуды талап етті.
Осындай жағдайда президент Вильсон республикандықтардың реакциялық
бағытына тойтарыс беретін нақты реформалық программа ұсына алмады. Вильсон
әкімшілігінің либералдық шарасы АҚШ конституциясына конгресс арқылы
әйелдерге сайлау құқын беру жөнінде 19-шы өзгертуді енгізумен ғана
шектелді. Ол 1920 жылы 26 тамызда күшіне енді. Жалпы 1919-1920 жылдары
демократтардың әлеуметтік-экономикалық саясатында оңға бұрылғандық
байқалды. Монополистік буржуазияның реакциялық саяси бағытқа бет алуы,
конгрестегі басым көпшілік республикандықтардың либералдық реформа
жүргізуден бас тартуы, демократтық әкімшіліктің буржуазиялық реформизмнен
ауытқуы және тағы басқалар елдегі жағдайды елеулі өзгерістерге ұшыратты.
Осы кезеңге қарай экономикалық конъюнктурасы да өзгерді. 1920 жылдың
жазында елде терең экономикалық дағдарыс орын алды. Өнеркәсіп өндірісі
құлдырады. Жұмысшылардың онсыз да ауыр жағдайы тым нашарлады. 1921 жылы АҚШ-
та 5 млн. жұмыссыз болды. Өнеркәсіптің артьқ өндіру дағдарысы аграрлық
дағдарыспен ұштасты. Ауыл шаруашылық тауарлардың бағасы 2-3 есе
төмендеді. Көптеген фермерлердің шаруашылығы күйреді. Қалың көпшіліктің
басқарушы партияға наразылығын республикандықтар шебер пайдаланды.
Республикандықтар 1920 жылғы дағдарыстың кінәлілері Вильсон және оның
маңайындағылар деп түсіндірді.
1920 жылғы сайлауда республикандықтар жеңді. Республикандық партияның
президенттік қызметке кандидаты Уоррен Гардинг - 16,1 млн., ал қарсыласы
демократиялық партия өкілі Коксу - 9,1 млн. дауыс жинады. Бұл сайлауға
социалистік партия да қатысты. Оның лидері Ю.Дебс - 920 мың дауысқа ие
болды. Вильсон өкіметтен кетті. Жаңа президент қызметіне кірісу қарсаңында,
4 наурыз 1921 жылы В.Вильсон сенатор Лодждың жіберген адамына былай деп
жауап берді: Сенатор, мен ештеңе дей алмаймын. Ал бұған Лодж: Біз
вильсонизмді түптамырымен жойдық, - деп масайрады. Вильсон алған бетінен
еш қайтпады. Американдықтардың басқарушы тобы да оны түсінбеді.
Гардинг үкімет құрамына республикандық партияның консервативтік
бағыттағы өкілдері кірді. Оның ішінде финанс министрі Эндрю Меллон мен
министр Герберт Гувер өте беделді еді. Жаңа әкімшілік жұмысшылар мен
фермерлерге ешқандай көмек көрсеткен жоқ. Керісінше монополистердің
пайдасының ұлғаюына жағдай туғызды. 1921 жылғы салық заңы соғыс жылдары
енгізілген корпорациялардың артық пайдасына салықты жойды және жоғарғы
табысы бар адамдардан алынатын салықты азайтты. 1922 жылғы тарифтік заң
елге әкелінетін өнеркәсіп тауарларына баж салығын көбейтті. Бұл ішкі
рынокта бағаны өсірді.
Гардинг үкіметі жеке-дара индивидуализм ұранымен мемлекеттік реттеу
саясатына қарсы шықты. Соғыс жылдары экономикаға бақылау жүргізген
федералдық агенттік жойылды. Бұл мемлекеттік-монополистік капитализмді бұзу
дегенді білдірмейді, тек соғыс кезінде төтенше реттеу органдары жойылды.
Дегенмен 20-шы жылдардың басында мемлекеттік-монополистік тенденциялар
біршама бәсеңдеді.
Буржуазиялық мемлекеттің экономикалық қызметінің бәсеңсуіне
қарамастан, ірі капитал өкілдері үкімет субсидияларын алу мүмкіндіктерінің
біразын сақтап қалды. Олар табыс табу үшін заңды бұзуға дейін барды. 1921
жылы мұнай кәсіпкерлері Догени және Синклер Ішкі істер министрі Фоллды
паралап, Калифорния мен Вайомингтегі мемлекеттің мұнайлы аудандарын
арендаға алды. Гардингке жақын үкімет мүшелерінің парақорлық іс-әрекеттері
президенттің өзіне де тиіп жатты. Бұл масқарадан 1923 жылы Гардингті өлім
құтқарып қалды.
Президенттің орнына вице-президент Кальвин Кулидж отырды. Ол
әлеуметтік-экономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеу саясатынан бас
тартты. Өз саясатының басшылыққа алған негізгі принципін жаңа президент
Америка ісі - бизнес деп сипаттады. Қарапайым американдықтар
республикандық үкіметтің реакциялық бағытын наразылықпен қарсы алды.
Әсіресе қара халықтың экономикалық жағдайының ауырлығы және нәсілдік
кемсітушілік негрлердің табанды қарсылығын тудырды. Олардың көрнекті ғалым,
жазушы, қоғам қайраткері Уильям Дюбуа басқарған түсті халықтар прогресіне
ықпал ету Ұлттық ассамблеясы ұйымы нығайды.
1924 жылғы сайлау кезінде республикандықтар жеңіп шықты. АҚШ
президенті болып Кулидж сайланды, ол 15.7 млн. дауыс жинады, 382 орын алды.
Демократиялық партияның кандидаты Дж.Дэвис 8.4 млн. дауыс жинады, 136
орын иеленді. Демократиялық күштердің жеңілуі және басталған экономикалық
өрлеу Құрама Штаттардың өз дамуында жаңа кезеңге аяқ басқандығын көрсетті.
Басқа капиталистік елдерге Караганда, АҚШ-та капитализмнің тұрақтану кезеңі
ерте басталды және бекемірек болды. 1922 жылдың соңына қарай АҚШ-та 7 жылға
созылған өнеркәсіп өрлеуі басталды. 1929 жылы өнеркәсіп өнімінің көлемі
1921 жылдың деңгейінен 78%-ға асып түсті. Оның себебі американ
империализмінің бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында күшеюі, АҚШ-тың
дүниежүзілік финанс орталығына айналуы, американ монополиясының
кәсіпорындарды жаңа техникамен жабдықтауы, жаңа заводтар мен фабрикалардың
салынуы болып табылады. Өнеркәсіптің өрлеуі АҚШ-тың дүниежүзілік
экономикада үлес салмағын арттырды. 20-шы жылдары буржуазиялық насихат
Америкада капитализмнің тұрақтануы, ерекше мызғымастығы туралы ой таратты.
Тұрақтану жылдарында АҚШ-та ірі капиталдың жағдайы нығайды.
Монополистік буржуазия өз күштеріне сеніп, жекедара индивидуализм
идеологиясын таратып, мемлекеттің бизнес ісіне араласуына қарсы шықты.
Индивидуализм идеологиясы республикандық үкіметтің ішкі саясатының негізіне
алынды. 1921 жылғы Гардинг әкімшілігінің бағытын жалғастыра отырып, Кулидж
үкіметі буржуазиялық мемлекеттің барлық экономикалық және әлеуметтік
қызметтерін жоққа шығаруға тырысты. Ол ірі капиталдың еш бақылаусыз қожалық
етуіне қолайлы жағдай туғызуды басты мақсат санады.
Соған қарамастан осы кезеңде АҚШ-та мемлекеттік-монополистік
капитализмнің дамуы тоқтаған жоқ. Керісінше монополистік буржуазия
әрекетінде кәсіпкерлердің салалық ассоциация құру сияқты ұжымдық
тенденциялар пайда болды. Буржуазиялық ұжымдықтың жоғарғы сатысына
әлеуметтік-экономикалық проблемаларды мемлекеттік-монополистік әдістермен
шешу - сатысына көшу қажеттігінің туындауын 20-шы жылдары орнаған американ
экономикасының үнемі депрессияға ұшырап отыруы көрсетеді.
Фермерлік проблемаларды шешу жолдары да шиеленіскен күресті туғызды.
Толастамаған аграрлық дағдарыс фермерлердің жаппай наразылығын өсірді және
ауыл шаруашылығына үкімет көмегі үшін қозғалыс туындатты. Оны фермер
буржуазиясы басқарды. Олардың талаптары:
үкіметтің ауыл шаруашылық товарларының бағасын көтеруі. Осы мақсатта
1924 жылы конгреске Макнери-Хоуген биллі тапсырылды. 1927-1928 жылдары оны
конгресстің екі палатасы екі рет мақұлдады. Алайда Кулидж үкіметі ауыл
шаруашылығын мемлекеттің реттеу прниципін қабылдамады. Фермерлер өз
мақсатына жете алмады.
Капиталистік экономиканың дұрыс қызмет етуі көп жағдайда
теміржолдардың тиімді жұмыс істеуіне байланысты. 1926 жылы теміржолшыларға
ұйымдасу мен ұжымдық келісімге құқық берген және осы салада енбек
қақтығыстарына мемлекеттің араласу системасын енгізген жаңа заң қабылданды.
Капиталистік өндірістің қажеттілігі Кулидж үкіметін экономиканың кейбір
салаларына мемлекеттің араласуын кеңейтуге мәжбүр етті.
Монополистік реакция прогрессивтік күшке қарсы әр түрлі шовинистік
және расистік топтарды пайдаланды. Оның ішінде үлкен роль атқарған 20-
жылдарда мүшесі миллионнан асқан ку-клукс-клан ұйымы болды. Өзін жүз пайыз
американдықтар деп есептегендердің талап етуімен, АҚШ-қа европалық
иммигранттардың, әсіресе Орталық Оңтүстік-Шығыс Европадан қажет емес
шетелдіктердің келуіне қатал талаптар енгізген жаңа иммигранттық заң
қабылданды. Өйткені олар мұнда қоғамды революциялық қайта құру идеясын
таратуы мүмкін.
1928 жылғы сайлауда республикандық партия кандидаты Гувер ірі жеңіске
жетіп, президенттік орынды иеленді. Республикандықтар конгрестің екі
палатасында да ез позицияларын нығайтты. Олардың лидерлері оптимизмге толы
еді. Басқару тізгінін өз ізбасарына ұсынар алдындағы конгреске соңғы
жолдауында, 1928 жылы желтоқсанда Кулидж Еліміз қазіргі кезіне қанағаттана
көз тіксе, ал келешекке үмітпен қарайды деп салтанатпен мәлімдеді. Алайда
жыл өтпей-ақ Америка экономикалық дағдарысқа енді, ешқашан бітпейтін
гүлдену дәуірі туралы иллюзияның күлі көкке ұшты.
1.3 Ф.Рузвельт және оның Жаңа бағыты
Демократиялық партияның икемді солқылдақ саясаты оларға жеңіс әкелді.
Рузвельт 1932 жылы сайлауда 22,8 млн. дауыс жинады. Демократтар конгрестің
екі палатасында да көп орынға ие болды. Он екі жылдық үзілістен соң, өкімет
билігі қайтадан демократтар қолына көшті.
Франклин Делано Рузвельт 1881 жылы Нью-Йорк штатында туған. Оның арғы
атасы Ван Роозевельт Америкаға XVII ғасырда Голландиядан келген. Ол кезде
Нью-Йорк голландық болып, Жана-Амстердам деп аталынған. Ағылшындар басып
алған соң қаланың аты өзгерген. Роозевельт ағылшын манерінде Рузвельт. Оның
екі немересі Америкада осы әулеттің екі тармағының негізін салды. Оның бірі
(1901-1909 жж.) Теодор Рузвельт, екіншісі - президент Франклин Рузвельтті
берді. Рузвельттер Нью-Йорктағы ең атақты жанұя, Франклин Рузвельт француз,
неміс тілін меңгерген, үш жасынан бастап әке-шешесімен бірге жыл сайын
Европада саяхатта болған. Ол Гарвард университетінде, онан соң Колумбия
университетінде құқық мектебін бітірген. Рузвельт саясатқа ерте араласады.
1910 жылы демократиялық партиядан Нью-Йорк штатынан сенатқа сайланады.
Президент Вильсон 1913 жылы оны теңіз министрінің орынбасары етіп
тағайындайды. 1920 жылы оны демократиялық партия вице-президент қызметіне
ұсынады. Алайда сайлауда демократтар жеңілген соң, Рузвельт жеке өмірге
оралады. 1921 жылы мұхитта шомылып, Рузвельт қатты суықтайды да полиомиелит
ауыруымен ауырады. Өмірінің соңына дейін оның аяғы жансыз болып, таяқпен
ғана жүре алды. Алған бетінен қайтпайтын, өте қайсар адам. 1928 жылы ол Нью-
Йорктың губернаторы болып сайланады. 1932 жылы сайлауда президенттік орынды
жеңіп алды[4].
Америка Құрама Штаттарының президенті болып өз замандастарына жұмбақ
болған адам сайланды. Тарихта өшпейтін із қалдырған, әсіресе даналығы
екінші дүниежүзілік соғыс кезінде айқын білінген XX ғасырдың мемлекет
қайраткерлері ішінде Франклин Рузвельт ерекшеленетін, оның өмірі өз
замандасы берген мінездемеге сай өте күрделі қайраткер еді.
1933 жылдың наурызына қарай Рузвельт президент қызметін бастау
мерзіміне сәйкес АҚШ-та өте шиеленіскен жағдай қалыптасты. Өнеркәсіп пен
аграрлық дағдарыстың тереңдеуімен қатар банк жүйесінің күйреуі басталды.
Дағдарыстың барлық қиындығы мойындарына түскен еңбекшілердің наразылығы
күннен-күнге өсті. Сондықтан Рузвельт үкіметі төтенше шаралар жүргізді. 9
наурыз 1933 жылы конгрестің арнайы сессиясы шақырылды. Үш айда конгресс
көптеген маңызды заңдар қабылдады. Франклин Рузвельттің алғашқы жүз күн
бойы жүргізген бұл шаралары жаңа бағыт саясатының негізіне алыңды. Жаңа
бағыт шын мәнінде Батыс Европа елдерінің біразында жүргізіліп жатқан
реформаларды АҚШ-та жүргізу болып табылады. Оның үстіне ол 1880 жылдары
теміржол тарифтеріне бақылау қоюдан және Т.Рузвельт пен В.Вильсон
реформаларынан басталған реттелінген экономикаға көшудің ұзақ жолының
аяқталуы болып табылады.
Жаңа бағыттың теориялық базасы кейнсиандық экономикалық ілім болып
табылдады. Монополия үстемдігі дәуірінде капиталистік ел экономикасындағы
терең өзгерістерді көрсете отырьш, Джон М.Кейнс және оның шәкірттері
өндірістің дұрыс жүруін қамтамасыз ету үшін мемлекеттің экономиканы
белсенді реттеуі қажет деп дәлелдеді. Франклин Рузвельттің Жаңа бағыты
ұдайы өндіріс процесіне мемлекеттің белсенді араласуы арқылы елді
дағдарыстан шығаруды негізгі міндеті етіп қойды.
Үкіметтің алдында әлеуметтік салада да күрделі проблемалар тұрды. Жаңа
әкімшілік жұмысшылар мен фермерлердің әлеуметтік-саяси құқықтарын кеңейтуге
бағытталған либералдық реформалар жүргізуге кірісті. Ф.Рузвелытің Жаңа
бағыты мемлекеттік-монополистік идеологияның либералдық варианты ретіңде
неолиберализм идеологиясы көрініс тапқан буржуазиялық-реформизм саясатының
бір түрі болып саналады.
Рузвельт президенттік ант қабылдағанда елдің банкілік және кредиттік
жүйесі толық бүлінген еді. Елде барлық банкілер жабылған, операциялар
тоқтаған. Сондықтан Рузвельт елдегі финанс жүйесін сауықтыру шараларына
кірісті. Федералдық резервтік жүйе бұрынғысынша банкілерді қаржыландыруды
жалғастырды. Бірақ банкілер қатаң тексеруден өткізіліп, сауықты деп
таныған соң ғана жұмыс істейтін болды. 2,7 млрд. доллар қаражаты бар екі
мыңнан астам банкілер жойылды. 22 наурызда құрғақ заң алынып тасталынды,
ішімдік сатуға рұқсат етілді. 1 сәуірде федералдық үкімет шенеуніктерінің
жалақысы мен ардагерлер жәрдемақысы 15%-ға төмендетілді. Глаас-Стигал заңы
банк ісін тәртіпке келтірді. Ұлттық банкілер жеңілдік шарттармен өнеркәсіп
пен ауыл шаруашылығына кредиттер берді. 5 мың долларға дейінгі банкілік
салымдарға сақтандыру енгізілді, биржада акцияларды сату-алу қатаң
бақыланды. Гувер бастаған Реконструктивтік финанс корпорациясының
операциялары ұлғайды. РФК Жаңа бағыттың алғашқы екі жылында 6 млрд.
доллардан астам долларға заем берді. 30-шы жылдардың ортасына қарай 25 мың
банкінің тек 15-і ғана жұмыс істеді.
Үкіметтің финанс саласындағы басқа шаралары (федералдық резервтік жүйе
өкілеттігін кеңейту, доллардың девальвациялануы, алтын стандарттан бас
тарту) мемлекеттің финанстық ресурстарын ұлғайтты және оның реттеуші
қызметін күшейтуге жағдай жасады. Сонымен қатар ұсақ акционерлер мен
салымшыларды абыржуын басу шаралары қолға алынды: биржалық алыпсатарлықтың
көлемі шектелді және банк салымын сақтандыру бойынша корпорациялар құрылды.
Экономиканың басқа салаларында да түбірлі қайта құрулар жүргізілді.
Жаңа бағыттың маңызды бөлігі 1933 жылы 16 маусымда күшіне енген
өнеркәсіпті қалпына келтіру немесе қысқартқанда НИРА туралы заңның
қабылдануы болды. Ол өнеркәсіпке мемлекеттік реттеу жүйесін енгізді.
Кәсіпкерлер ассоциациясына адал бәсекелестік кодекстерін жасау
тапсырылды. Оларды президентпен бекіткен соң заң ретінде әрекет етті.
Кодекстерде өндірістің көлемі мен шарттары, бағаның деңгейі анықталған.
Рузвельт әкімшілігі НИРА-ның негізінде өнеркәсіптің барлық саласында
750 кодекстерді ұсынды. Бұл монополияның жағдайын нығайтты.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы еңбек қатынастары саласында
либералдық реформалар жүргізуді көздеді. НИРА-ның 7-а бабы кәсіпкерлерге
жалақының төменгі деңгейін және жұмыс аптасының ұзақтығын анықтауды
тапсырды. Онда жұмысшылардың кәсіподақ құру және ұжымдық келісім жасау құқы
жарияланған. 7-а бабын кәсіпкерлер кейде орындап, кейде бұзып жатса да бұл
жұмысшы табының ірі жеңісі еді.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру заңында жұмыссыздарға көмек көрсету
шаралары да көрсетілді. Конгресс Ішкі істер министрі Г.Икес бастаған
қоғамдық жұмыстар әкімшілігін құрды. Оған 3,3 млрд. доллар бөлінді. НИРА
анықтаған шаралардан басқа жұмыссыздықпен күрес үшін басқа әрекеттер де
жасалды. 1933 жылдың көктемінде жұмыссыз жастарға арналған еңбек лагерьлері
жабдықталынды. Г.Гопкинс бастаған төтенше көмек әкімшілігі жұмыссыздарға
көмек үшін штаттарға дотация берді. 1933 жылы қарашада құрылган азаматтық
жұмыстар әкімшілігі жұмыссыздарға қыс уақыттарында уақытша жұмыс тауып
берді. Үкімет ұйымдастырған қоғамдық жұмыстар аумағы 2,5-3 млн. адамды
қамтыса да әжептәуір жұмыссыздықты жоюға ықпалын тигізді.
Ф.Рузвельттің Жаңа бағытының маңызды бөлігінің бірі 1933 жылы 12
мамырда қабылданған фермерлерге көмек көрсету заңы болып табылады. Бағаны
көтеру үшін фермерлерге үкіметпен егістік алқабы мен ірі қара мал басын
қысқарту туралы келісімшарт жасау ұсынылды, ол үшін оларға сыйлық берілді.
Ол субсидияның жиналар көзі ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуге,
тұтынушыларға салынатын салық болды. Ауыл шаруашылық әкімшілігінің қызметі
(ААА) 1933 жылы жазда 10 млн. акр мақталықты айдаудан және 6 шошқаны жоюдан
басталды. Астықты дақылдар мен темекі алқабы қысқарды, сүт жол бойындағы
арықшаларға төгілді. Еңбекшілердің аштық пен қайыршылық жағдайында аграрлық
дағдарысты жою үшін азық-түлікті жаппай құрту процесі жүрді. ААА
операциялары фермер-буржуазиясына аз табыс әкелген жоқ, ұсақ фермерлерге
қысқарту жағдайын ауырлатты.
Фермерлерге көмек туралы заң жинақталып қалған қарызы барларды да
қайтадан қаржыландыруды да ойластырды. Арзандатылған кредит берешектерге де
берілді. 1933-1935 жылдары осы мақсатқа 2 млрд. доллар белінді. Үкімет
заемдары фермерлердің жинақталған қарыздары бар көптеген банкілер мен
сақтандыру компанияларын күйреуден аман алып калды. Жаңа бағыттың
аграрлық саясат саласындағы нәтижесі өндірісті шоғырландыруды одан әрі
күшейтті және ұсақ фермерлікті ыдыратты. 1933-1936 жылы қарыздары мен
салықтарын өтей алмағаны үшін 600 мыңдай ферма сатылды.
Жаңа бағыттың бастапқы кезеңінде мемлекеттің белсенді реттеушілігі
дағдарыстық құбылыстарды біршама әлсіретті. Алайда 1933 жылдың көктемінде
басталған депрессия күтпеген жерден ұзаққа созылды. Өнеркәсіп өндірісінің
көлемі 1935 жылы 1929 жылғы деңгейдің 79%-ын ғана құрады, жұмыссыздар саны
11 млн. қалпында қалып қойды. Тек 1936 жылы ғана өнеркәсіпте жандану
байқалды. Жаңа әкімшіліктің екінші бір міндеті - таптық бірлік орнату
орындалған жоқ. Жаңа бағыттың алғашқы айларында жұмысшылар, фермерлер
Рузвельтке үлкен үмітпен қарады. Алайда үміт ақталмады, наразылық толқыны
басталды.
30-шы жылдардағы жұмысшы мен демократиялық қозғалыс АҚШ-тың саяси
өмірінде үлкен роль атқарды. Еңбекшілер өзінің күрестерімен әлеуметтік
салада ірі жеңістерге жетті. 1935 жылдан Жаңа бағыт саясатында солға
бұрылу байқалды. Жаңа бағыттың екінші кезеңінде Рузвельт үкіметі
жұмысшылар мен фермерлер мүддесімен санасуға мәжбүр болды.
АҚШ жұмысшыларының үлкен жеңісі 1935 жылы шілдеде қабылданған еңбек
қатынастары туралы Ұлттық акт немесе Вагнер заңы болып табылады. Ол
жұмысшыларға өздері сайлаған кәсіподаққа мүше болу, жұмысшылардың сайланған
өкілдері мен кәсіпкерлер арасында ұжымдық келісім жасау, ереуілдер мен
пикет өткізу құқын берді. Үкімет кәсіпкерлердің әділетсіз еңбек
практикасының барлық түріне, жұмысшы ұйымдарының қызметіне араласуына,
жұмысшылардың кәсіподақта сөйлегені үшін куғындауға т.б. кедергі келтіруге
тиіс болды. Заңның жүзеге асырылуын бақылау еңбек қатынастары бойынша
Ұлттық басқармаға тапсырылды, оның шешімін кәсіпкер тек сот арқылы ғана
өзгерте алады.
Жұмысшылардың үлкен бір екінші жеңісі АҚШ тарихында тұңғыш рет 1935
жылы әлеуметтік сақтандыру туралы федералдық заңның қабылдануы болды. Ол
жас ұлғаюына қарай зейнетақы және жұмыссыздарға жәрдем ақы беру системасын
енгізді. Зейнетақымен қамтамасыз ету нормасы бүкіл елде бірдей болды.
Жұмысшылардың барлық категорияларына жасы 65-ке жеткен соң аздаған
зейнетақы тағайындалды. Зейнетақы қорына жарнаны жұмысшылар мен кәсіпкерлер
төледі. Жұмыссыздық бойынша сақтандыру федералдық-штаттық негізде құрылды.
Конгресс кәсіпкерлерден салық алу нормасы мен қорлардың құрылу тәртібін
ғана айқындады, ал жәрдемақы алушылар тобын, мөлшерін, оны төлеу уақыты
штаттардың заңдары анықтады. Бұл заңды ірі өнеркәсіп кәсіпорындарының
жұмысшылары ғана пайдалана алды. Заң сауда, қызмет ету саласы мен ауыл
шаруашылығы жұмысшыларын қамтымады. Ол заңның үлкен кемшілігі еді.
Жаңа бағыттың екінші кезеңінде қоғамдық жұмыстардың ауқымы едәуір
кеңейді. Конгресс 1935 жылы осы мақсатқа 9,4 млрд. доллар қаржы бөлді.
Г.Гопкинс басқарған қоғамдық жұмыстарды бөліп беру туралы жаңа әкімшілік
құрылды. 1936 жылдың басына қарай оның обьектілерінде 3,5 млн адам жұмыс
істеді. 1937 жылы басталған экономикалық дағдарыс Рузвельт үкіметін осы
саладағы жұмысты жандандыруға мәжбүр етті. 1938 жылы конгресс қоғамдық
жұмыстарға тағы да 5 млрд. доллар бөлді.
1937 жылдардың соңында жұмысшы қозғалысы тағы да үлкен жеңіске жетті.
1938 жылдың маусымында еңбектің әділетті жағдайы туралы заң қабылданды. Ол
балалар еңбегін пайдалануға тыйым салды, ең төменгі жалақының нормасын және
федералдық маңызды кәсіпорындарда жұмыс істейтін жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмыс аптасының ұзақтығын белгіледі.
Жаңа бағыттың аграрлық саясатында да маңызды бетбұрыс жасалды.
Фермерлік қозғалыстың қысымымен үкімет көмегі ірі фермерлерге ғана емес,
село халқының аз табысты топтарына да берілетін болды. 1937 жылы құрылған
фермерлер шаруашылығын қорғау әкімшілігі қаржысына жұмысшы-мигранттар үшін
лагерьлер қозғалысы жүргізілді, арендаторларға ферма сатып алу үшін заемдар
берілді, ұсақ фермерлер мен арендаторлардың кооперативтері құрылды. Ауыл
шаруашылық өндірісінің қысқаруымен қатар құнарлы жерлерді қалпына келтіру
шаралары жүргізілді. Бұл шаралардың дұрыстығын 30-шы жылдардағы шаңды боран
мен құрғақшылық дәлелдеді.
Табиғи ресурстарды дамыту және қорғау Теннеси өзені алқабы
әкімшілігінің міндетіне кірді. Ол Оңтүстіктің ең артта қалған ауданының
бірінде гидроэнергетикалық құрылыс бастады. Сөйтіп, бұл әкімшілік
әлеуметтік прогреске өз ықпалын тигізді. Осылайша Жаңа бағыттың екінші
кезеңінде американ халқы әлеуметтік салада реформалар жүргізуде біраз
табыстарға жетті. Франклин Рузвельттің Жаңа бағыты АҚШ тарихының
прогрессивтік беттерінің бірі болып табылады.
Жаңа бағыт реформаларын республикандықтар да, демократтардың өздері
де сынады. Соған қарамастан 1936 жылғы сайлау кезінде 1932 жылға қарағанда
айқын басымдылықпен жеңіске жетті (Бұл жолы қарсыласы Канзас штатының
губернаторы Альфред Э.Лэндон). 1932-1938 жылдары Жаңа бағыт АҚШ-тың саяси
және экономикалық дамуына не берді деген талас туды. Оның Америкада
мемлекеттік биліктің жалпы концепциясын өзгерткені бәріне айқын еді.
Үкіметтің халықтың жағдайына жауапкершілік принципін мойындауы арта түсті.
Кейбір Жаңа бағытты сынаушылар өкімет өкілеттілігінің шектен тыс кеңейе
түсуі азаматтық бостандықтарды тұншықтырады деп дәлелдеді. Алайда, Рузвельт
экономика мен адамдардың жағдайын нығайту шаралары еркіндік пен
демократияны дамытуға ықпал етеді деп есептеді.
Жаңа бағыт жылдарындағы саяси күрес жылдарында АҚШ-тағы екі
партиялық жүйенің қайта құрылу процесі жүрді. Жетекші орын
республикандықтардан демократтарға көшті. Демократиялық партияның
әлеуметтік базасы жұмысшылар, негрлер, фермерлер арқылы кеңейді.
Республикандық партияның қайта құрылу процесі өте баяу жүрді. 30-шы
жылдардың соңында республикандық партияның кейбір көрнекті өкілдері
(А.Ванденберг, Р.Тафт т.б.) мемлекет қызметінің кеңеюіне қарсылығын
тоқтатты. Олар енді мемлекеттік реттеудің либералдық емес, консервативтік
формада жүргізілуін талап етті. Демократтардың неолиберализміне қарсы
республикандықтардың неоконсерватизмінің алғашқы көріністері байқалды.
Жаңа әкімшіліктің сыртқы саясаттағы бірінші актісі 1933 жылдың
қарашасында Кеңестер Одағымен дипломатиялық қатынас орнату болды. Рузвельт
үкіметі Латын Америкасы елдеріне икемді саяси бағыт ұстады. 1933 жылы тату
көрші деп аталатын саясат жарияланды. Франклин Рузвельт Гаитиден американ
әскерін шақырып алды. Кубамен жасалған жаңа келісімде АҚШ-тың интервенцияға
құқын негіздеуге пайдаланылған Платт түзетуі алынып тасталынды. Жаңадан
жасалынған сауда келісімдері Латын Америкасы елдеріне қолайлы болды. АҚШ
саясатындағы реалистік тенденцияның басым болуы Латын Америкасы халқының
азаттық күресінің жаңа толқынын туғызды. Осы елдерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
1-тарау. Америка Құрама Штаттары XX ғасырдың басында 3
1.1 XX ғасырдағы мемлекеттік құрылыс ерекшеліктері 3
1.2 В. Вильсонның саясаты 5
1.3 Ф.Рузвельт және оның Жаңа бағыты 11
2-тарау. АҚШ-тың әлемдік супердержаваға айналуы 18
2.1 АҚШ екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында 18
2.2 Америка Құрама Штаттары қырғи қабақ соғыс жылдарында 20
2.3 Кеннедидің жаңа көкжиектер саясаты. Кариб дағдарысы - биполярлық
әлем дағдарысы 25
2.4 Америка Құрама Штаттары әлемдегі ең ірі держава 28
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер тізімі 31
Кіріспе
Қазіргі әлемнің аса ірі державасы Америка Құрама Штаттарымен жан-жақты
қатынастарды дамыту Қазақстанның сыртқы саясатында басым орын алады. Біздің
мемлекетіміз үшін Америкамен ынтымақтастық әлемдік қоғамдастықта
халықаралық орынды нығайту және ұлттық мүдделерді ілгерілетумен тікелей
байланысты болып отыр.
АҚШ-тың жалпы әлемдік процестерге ықпалы сөзсіз. Бұл орасан зор әскери-
саяси ресурстарға және экономикалық қуатқа иелік ететін көбінесе ғаламдық
процестердің дамуына шешуші ықпал ететін, әлемде стратегиялық тұрақтылықтың
жай-күйін көбінесе анықтап беретін мемлекет. АҚШ дербес күш ретінде, сондай-
ақ халықаралық ұйымдар туы астында әрекет ете отырып, іс жүзінде планетаның
көптеген аймақтарында жанжалдарды реттеуге белсене қатысады. Американың осы
заманғы әлемдік экономикаға ықпалы оның ұлтттық экономикасының мөлшері және
күш-қуатымен ғана емес, Халықаралық Валюта Қоры, Халықаралық қайта құру
және даму банкі сияқты халықаралық институттар, басқа да ұжымдық қаржы және
сауда-экономикалық ұйымдар американ қағидаттары мен құндылықтарына сәйкес
жұмыс істеуімен де айқындалады. Американың ішкі рыногы осы заманғы елдердің
көпшілігінің экспорты бағдарланған экономикалық дамуының маңызды шарты
болып табылады. Аса ірі трансұлттық корпорациялардың 40 пайызының АҚШ-та
штаб-пәтері бар.
Сондықтан, Қазақстанның АҚШ-пен өзара іс-қимылы тек екі жақты сипатпен
шектеле алмайды. Вашингтонмен тұрақты байланыс халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуді (қарусыздану және қару таратпау), сыртқы экономикалық
қызметті және энергия көздерінің экспортын, сондай-ақ халықаралық ұйымдар
шеңберіндегі қызметті қоса алғанда, Қазақстан дипломатиясының барлық бағыты
бойынша қажетті элемент болып табылады.
Осыған байланысты біздің қамтып отырған тақырыбымыздың өзектілігі арта
түседі.
1-тарау. Америка Құрама Штаттары XX ғасырдың басында
1.1 XX ғасырдағы мемлекеттік құрылыс ерекшеліктері
Азаматтық, соғыс аяқталғаннан кейін XIX ғасырдың басында АҚШ дүние
жүзінде бірінші орыннан тайған жоқ. 1914-1918 жылдары да АҚШ дүниежүзілік
экономикада бірінші орын алатын болды. Соғыс оны бұрынғысынан да байыта
түсті. Американың банкілері алтынға толды. Англия мен Франция АҚШ-тың
алдында қарызды мемлекеттерге айналды. АҚШ өнеркәсіп компаниялары
дүниежүзілік табыстың 50 процентін қолына жинактады, мәселен, мыстың 60
проценті, машиналардың 85 проценті Америкада шығатын. Капиталдың
(концентрациясы) шоғырлануы белсенді түрде басталды. 1908 жылы байлығына
сәйкес 1 орын алған 100 өнеркәсіп кампаниялардың тек 30-ы өзінің ықпалын
және күшін сақтап қалды. Олардың үштен бірі Морган, Рокфеллер, Дюпон,
Меллон, Калифорния компаниялары.
1920 жылы АҚШта Коммунистік партия құрылып, бұл алып елде қызыл
қорқыныш басталды. Коммунистік партия мүшелерінің саны 4550.000-ға дейін
жетсе, олардың сарапшылары санын 600000 адам деп есептеді. Коммунистік
партияның кызмет етуіне тыйым салынды, оларды шетел тыңшылары ретінде
ұстады, бұндай адамдар мемлекеттен кетуге тиісті еді. Сенат коммунизммен
күресу үшін ерекше комиссия құрды, ол үшін бөлінген ақша едәуір қомақты.
Коммунистерді қамау басталды. 1927 жылы сот процесінде Сакко мен Ванцеттиді
өлім жазасына соттап, электр отырғышпен өлтірді. Осы өзгерістерге қарсы АҚШ
жұмысшылары, ғылым және мәдениет кайраткерлері көтерілгеннен кейін гана
реакция басылды. Коммунистік партияның ашық түрде қимыл жасай бастағаны
1923 жыл. Коммунистік ес ауысушылықтың орнына, дарвинистік ес ауысушылық
келді.
АҚШ саяси жүйесінің бірінші белгісіне негізгі екі партияның
республикалық және демократиялық саяси партиялардың құрылуы жатады. АҚШ
мемлекеттік құрылысы өзгеріссіз қала берді. Мемлекеттің және министрлерді
тағайындайтын атқарушы өкіметтің басшысы Президент, сондай-ақ Өкілдер
палатасы мен Сенаттан тұратын заң шығару органы Парламентің, яғни,
Конгрестің мүшелері 4 жылға сайланады. Бұл шешуші қызметтер екі партияның
республикалық және демократиялық партия бәсекесінің объектісі болды, олар
елдің саяси өмірінде шешуші рөл атқаратын еді. Бұл екі партияның екеуі де
мемлекеттік өкімет билігін алма-кезек өз қолдарына алып, оны нағыз лас
құралдардың көмегімен және өз мақсаттары үшін қанайтын жандайшаптардың
қолдауымен үлкен топқа айналды. Партияның екеуі де үстемдік етуші
буржуазиялық идеологияға сүйеніп, Ұлттық мүдделерді қорғаймыз деп
жариялайтын. Ал іс жүзінде олар буржуазия таптарының мүддесін қорғап, өз
мүддесін ойластыратын. Олардың арасындағы бір ғана айырмашылық сайлау
науқаны тұсында сайлаушыларды өз жағына тартудағы әдіс-тәсілдері.
Партиялардың арасындағы күрес айтарлықтай шиеленісе түсті, ол драмалық
қақтығыссыз, әшкере-дүрлігусіз өткен жоқ. Ол кезде АҚШ-тағы буржуазиялық
мемлекеттік құрылыс басқа капиталистік елдердегіден азды-көпті
демократияшыл бағытта бола тұрса да, елдегі халықтың бір бөлегі сайлауға
қатысудан шет қалып отырды. Сайлау құқығын тек ер азаматтар пайдаланатын.
Конституцияны білуге қатаң талап қойылды. Жұрттың бәрі заңның алдында тең
деген қағида жарияланған елде, нәсілшілдік масқара көрініс болып қала
берді. Нәсілшілдер барлық жерде адам құқықтарын сорақылықпен бұрмалап, қара
түсті американдықтар мен үндістердің бостандығын жеке басының
адамгершілігін аяққа басуын тоқтатқан жоқ. Нәсілшілдер оңтүстік штаттарда
Ку-клукс-клан деген жасырын террорлық ұйым құрғаны белгілі. Ол ұйым қырғын
жасап, ұлттық кемсітушілерге қарсы наразылық білдіргендерді өлтіріп отырды.
1896 жылы Жоғарғы сот мектептерде тәсіліне қарай бөліп оқыту туралы қаулы
қабылдады, бұл қаулы сегрегациялық оқу орындарын енгізу үшін пайдаланылған
болатын.
Республикалық партия құлдыққа қарсылық білдірген қайраткерлерді
біріктірді де, демократиялық партия құл иеленушілердің партиясы болып
қалыптасты. Бірақ бұл екі партияның арасындағы айырмашылықтардың АҚШ
империализмі кезінде бірте-бірте жойыла бастағаны мәлім. Осы партияның
негізгі мақсаты мемлекеттік аппараттағы орын үшін күресу. Саяси
партиялардың теменгі органдарына жергілікті жиналыстарды, штаттың
органдарына конвенттерді, ал олар губернатордың орнына кандидаттарды
тағайындайды, ең жоғары орган Ұлттық конвент, оған Президенттің және вице-
президенттің орындарына кандидаттарды сайлайтын органдар жатады. Саяси
партияның негізгі мақсаты мемлекеттік аппараттың құрылуына атсалысу.
XIX ғасырда мемлекеттік аппараттың төрешілдену процесі басталды.
Президенттің билігі күшейіп, ол вето құқығын жиі қолданатын болды. 1886
жылы президент Кливленд оны 115 рет, Рузвельт 600 реттен де артық
қолданған. Сырткы саясаттағы Президенттің ықпалы күшейе бастады. Ол соғысты
Конгрестің келісімінсіз жариялайтын болды. 1883 жылдан бастап мемлекеттік
қызметпен айналысатын адамдардың емтихан тапсыруы дәстүрге енді.
Мемлекеттік тұлғалардың саны да көбейген еді. Азамат соғысына дейін
қызметкерлердің саны бірнеше мың ғана болса, 1900 жылы олардың саны 200
мыңға жетті. XIX ғасырдың 80 жылдары АҚШ-та тұрақты әскер құрыла бастады.
Ол тұрақты әскерден, әскерге ерікті түрде келген адамдардан және әскери
флоттан тұратын. Бұлардың барлығы да Президентке бағынады. Губернаторға
бағынатын Ұлттық ұландар әрбір штатта құрылды. АҚШ бірінші дүниежүзілік
соғысқа қатысқаннан кейін АҚПІ азаматтары әскерге міндетті түрде қызмет
ететін болғандықтан, Америка 4 миллион адамнан тұратын әскерді құрды. Оның
жартысы Еуропа мемлекеттерінде орналасты. ФБР-дың құрылғаны 1908 жыл.
XX ғасырдың басында АҚШ-та монополияның зорлық-зомбылығына наразылық
күшейіп, едәуір ұлғая түсті. Монополиялардың мемлекеттік аппаратқа жасайтын
ықпалына ұсақ және орташа буржуазияның өкілдері қарсы шықты. Олар кейбір
кеселдерді қатты сынға алып, капиталистік қоғамды "сауықтыру" үшін
реформалар жасауды талап етті. Жұмысшылардың наразылығы күшейді, қара түсті
американдықтардың өз жағдайын жаксарту жолындағы күресі кең өріс алды.
Республикалық партияның жетекшісі Т.Рузвельт болып тұрған кезде
президенттік сайлаудың қарсысында осындай жағдай қалыптасты. Ол өзінің
қызметін алдымен трестердің қызметін тежеу жөнінде шаралар кабылдаудан
бастады. Кейбір монополияларға қарсы сот процестері өткізіле бастады. Бірақ
президенттің "трестерге қарсы" жүргізілген саясаты тіпті буржуазия
өкілдерінің ашу-ызасын туғызғаны мәлім. Қоғамдық тыныштықты бұзған қиянат
туралы занды Рузвельт социалистік идеяларды таратуға қарсы күрес құралы деп
есептеді. Алайда бұл шаралардың бәрі трестердің одан әрі өсуіне кедерге
жасай алған жоқ. Президенттің бұл әрекетін ең жақын сыбайластарының бірі
Рузвельттің "қауып алғанынан да үргені көбірек", депті. 1920 жылы
Конституцияға 19 түзету қабылданды, енді Америка әйелдеріне ерлермен қатар
сайлауға қатысу құқығы берілді.
АҚШ мемлекеттік құрылысы өзгеріссіз қала берген еді. Мемлекеттің және
министрлерді тағайындайтын атқарушы өкіметтің басшысы Президент, сондай-ақ
өкілдер палатасы мен сенаттан тұратын заң шығару органы Парламент.
Конгрестің мүшелері 4 жылға сайланатын.
1.2 В. Вильсонның саясаты
Бірінші дүниежүзілік соғыс Америка Құрама Штаттарының экономикасының
өсуіне қолайлы жағдай туғызды. Елдің территориясында соғыс қимылдары
жүрмеді, соғыс әкелетін бүліншіліктер мен қайыршылықты бастан кешірмеді.
Американ әскері 1918 жылдың жазынан ғана соғысқа кірген болатын. 22 қаңтар
1917 жылы Германия су асты соғысын үзіліссіз жүргізетінін мәлімдеді. Бес
американ кораблі суға батырылған соң, 2 сәуір 1917 жылы В.Вильсон конгреске
соғыс туралы декларация қабылдауды талап еткен мәлімдеме жасады. 1918
жылдың қазанына қарай құрамында 1 млн. 750 мың солдат пен офицері бар
американ әскері Францияда шоғырланды. АҚШ әскери корабльдері британ флотына
су асты блокадасын бұзуға көмектесті, ал 1918 жылдың жазында американ
бөлімдері немістердің құрлықтағы шабуылында шешуші роль атқарды. Соғыстың
соңына қарай қатысқан Америка Құрама Штатының соғыстағы адам шығыны: 50
мыңға жуық қаза болып және 230 мыңы жаралы қайтса, соғыс шығыны: 25.7 млрд.
долларды құрады.
Американ буржуазиясы әскери тапсырыстардан зор пайда тапты. Жаңа ірі
капиталдың салынуы АҚШ-тың өнеркәсіп потенциалын нығайтты. 1920 жылы АҚШ
дүниежүзілік өндірісте автомобильдің -85 пайызын, мұнай - 67 пайызын, қара
металл - 60 пайыздан астамын құрады. АҚШ болатты Ұлыбританиядан 4.5 есе,
Франциядан 14 есе көп өндірді. Америка Құрама Штаттарының 1914-1920 жылдары
ұлттық байлығы 2.5 есе өсті[1].
Соғыс мемлекеттік-монополистік капитализмнің күшеюіне ықпал етті.
Соғыстың соңында АҚШ қарыз алушы мемлекеттен кредит беруші елге айналды.
Американ капиталының экспорты күрт өсті. Антанта елдерінің АҚШ-қа соғыс
қарыздары миллиардтаған долларды құрады. Американ капиталистері соғысқа
дейін европалық бәсекелестері үстемдік еткен елдерде өзінің экономикалық
және финанстық позициясын нығайтты. АҚШ-тың 1922 жылы шетелдегі
инвестициясы 7 млрд. долларға жетті. (Бұл 1913 жылы 2.6 млрд. доллар
болатын).
АҚШ-тың дүниежүзілік экономикада үлесінің күрт өсуі дүниежүзілік
саясат аймағына араласуына жағдай туғызды. Монополистік буржуазияның
экспансионистік ұмтылуын қолдаған президент В.Вильсон бастаған
демократиялық партия үкіметі дүниежүзілік лидерлікті жеңіп алу бағытын
жүргізді. АҚШ-тың империалистік экспансия программасына бел шеше кіріскені
В.Вильсонның 8 қаңтар 1918 жылы конгрессте жасаған 14 бабында
айқындалған. Соғыстан кейінгі кезеңнің дүние құрылымы программасын ұсына
отырып, АҚШ империалистері дүние жүзін бөлудің өзіне тиімді келісімдерін
жасауға тырысты. Олар европалық державалардың позициясын әлсірету мен Азия,
Африка және Латын Америкасы елдерінде американдық ықпалды күшейту
мақсатында ашық есік және бірдей мүмкіндік принциптерін халықаралық
тануға қол жеткізуге барынша ұмтылды.
1919 жылғы Париж бітім конференциясында американ делегациясы осы
мақсатты жүзеге асыруға жанталасты. Алайда олардың бұл ойына Англия мен
Франция өкілдері қарсы шықты. Американ ұсынысы жүзеге аспады. Бұл американ
империализмінің сыртқы саясатта әлі де әлсіз екендігін көрсетті. Ол кезде
АҚШ өзінің европалық бәсекелестерінен әскер мен флотының қуаттылығынан,
басқа елдермен әскери-саяси байланыстарының мығымдылығынан біршама артта
еді.
1919 жылғы Париж конференциясында В.Вильсонның дипломатиялық жеңілісі
монополист капиталдың ықпалды топтарының арасында наразылық тудырды.
Республикандық партияның көрнекті қайраткері Генри Кэбот Лодж бастаған
күшті оппозиция оқшаулану туы астында әрекет етіп, Версаль келісімін
ратификациялауға және АҚШ-тың Ұлттар Лигасына кіруіне қарсы шықты. Г.Лодж
қол еркіндігі ұранын ұсынып, АҚШ-тың бірте-бірте европалық империалистік
әріптестерінен әскери-саяси артықшылыққа ие болатынына сенді.
Алайда оқшаулану қозғалысының империалист бағытымен қатар, монополияға
оппозиция ұсақ буржуазия көзқарасын білдіретін демократиялық бағыты да
болды. Демократиялық ағым лидерлері-сенаторлар Р.Лафоллет, У.Борд,
Дж.Норристер империалист саясатқа және АҚШ-тың Европа ісіне араласуына
қарсы шықты.
Оқшауланушылардың біріккен әрекеттерінің нәтижесінде АҚШ
Версаль келісімін ратификациялаудан және Ұлттар Лигасына кіруден бас
тартты. 1920 жылғы сайлауда республикандықтар жеңіске жеткен соң
оқшаулану бағыты Гардинг үкіметінің ресми курсына айналды. Ұлттар
Лигасындағы Вильсондық халықаралық ынтымақтастық ұранына қарсы
республикандықтар европалық елдермен әскери-саяси одақтасудан бас тарту
принципі мен сыртқы экономикалық экспансияны жандандыру программасын
ұсынды. 1921 жылдың тамызында АҚШ пен Германия арасында бейбіт келісімге
қол қойылды. Америка капиталы Орталық және Оңтүстік Америка, сондай-ақ Қиыр
Шығыс елдерінің экономикасына енді. Мұның бәрі Құрама Штаттарының Англия,
Жапониямен арақатынасын тым шиеленістіріп жіберді[2].
1921-1922 жылдардағы Вашингтон конференциясында АҚШ өзінің
бәсекелестеріне қарағанда көптеген жеңілдіктерге ие болды. Конференцияға
қатысушы державалар Тынық мұхиттағы отарлық иеліктеріне тиіспеу және теңіз
қаруларын шектеу туралы келісімдерді және Қытайға ашық есік доктринасын
бекітті. Мұның бәрі халықаралық қатынастар жүйесінде АҚШ-тың саяси
беделінің өскендігін сипаттайды.
АҚШ Кеңестік Ресейге қарсы басқа империалист мемлекеттер сияқты саясат
жүргізді. АҚШ-тың басқарушы тобы Қазан революциясы қарсаңында революциялық
қозғалыстың дамуын тоқтатуға, Ресейді соғыстан шығармауға қолдан келгеннің
бәрін жасады. Петроградтағы американ елшісі Фрэнсис большевиктер партиясына
қарсы репрессия жүргізуді, В.И.Ленинге өлім жазасын кесетін сот процесін
бастауды талап етті. АҚШ қаржысына Ресейде большевиктерге қарсы үгіт-
насихат жүргізетін 17 газет шығарылды. Революция жеңісі американ жоспарының
толық күйреуін көрсетті. АҚШ Қазан революциясы жеңе салысымен-ақ Кеңестер
республикасына қарсы күрес жолына түсті, 1918 жылы оған қарсы интервенция
бастады. Қызыл әскер интервенттерге ойсырата соққы берді. Мұнан кейін АҚШ-
тың басқарушы тобы Ресейдегі ішкі контрреволюцияны барынша қолдады. Олар
Кеңестік республиканы дипломатиялық оқшаулау және экономикалық блокада
орнату бағытын ұстады.
АҚШ-тың экономикалық өрлеуі өндіріс пен капиталдың шоғырлану процесін
тездетті. Монополистік бірлестіктердің қуаты күшейді: 20-шы жылдардың
басына қарай индустриядағы жұмысшылардың жартысынан көбі және елдің
өнеркәсіп өндірісінің үштен екісіне жуығы ірі монополия үлесіне тиді. Алып
трестердің үстемдігі буржуазиялық мемлекетті нығайтты. Елдің экономикалық
ресурстарын соғыс қажетіне мобилизациялау мақсатында 1917-1918 жылдары
әскери өнеркәсіп басқармасы және оның бірнеше салалары құрылды. Олардың
қызметі: әскери сұраныстарды бөлу, өнеркәсіп кәсіпорындарын шикізат, отын,
транспорт және жұмыс күшімен қамтамасыз ету. Еңбек қатынастарына
мемлекеттің араласуы күшейді. 1918 жылы кәсіпкерлер мен кәсіподақ
өкілдерінен капитал мен еңбек арасында ынтымақтастық және елде таптық
бейбітшілікке жету мақсатында әскери еңбек басқармасы құрылды[3].
Мемлекеттік-монополистік капитализмнің дамуы буржуазиялық идеологияның
осыған сәйкес формасының қалыптасуына әкеп соқты. В.Вильсон үкіметі XX
ғасырдың басында пайда болған мемлекеттің экономикаға араласуын және
жекелеген либеральдық реформаларды жүргізуді көздеген неолиберализм
идеологиясын басшылыққа алды.
Капитализмнің жалпы дағдарысын тудырған тап күресінің шиеленіскен
жағдайында және Қазан революциясының идеялық әсері ірі капитал үстемдігін
нығайту үшін буржуазиялық реформизм саясатын ең қажеттілікке айналдырды.
Президент В.Вильсон жұмысшыларға ұйым құру, ереуілдер жасау, ұжымдық
келісімдер құқын беру жөнінде конгрессте бірнеше рет ұсынған-ды. Осылайша
оның ойынша еңбек пен капитал арасында таптық ынтымақтастық жағдайын орнату
мүмкіндігі туады. Вильсон өз сөздерінде неолиберализм идеологиясының таптық
мәнін ашып көрсетті. Ақ үйдің басшысы демократиялық қоғам жағдайында кез
келген қайта құрулар өмір сүріп отырған қоғам ішінде жүзеге асырылуға тиіс
және қоғам шеңберінен шығудың барлық әрекеті аяусыз басып жаншылады деп
мәлімдеді. Осындай философияны басшылыққа алған В.Вильсон үкіметі репрессия
жолына түсті. 1920 жылы Әділет министрі М.Пальмер жарлығымен бүкіл елде
радикалдарға қарсы қуғындау-тұтқындау ұйымдастырылды. Алдыңғы қатарлы
интеллигенция мен жұмысшылардың мыңдаған өкілдері түрмеге жабылды, елден
қуылды.
Ішкі саясатта реакциялық ағымның күшеюі әлеуметтік өмірге кері әсерін
тигізді. Соғыс кезінде нығайған және күшейген монополист буржуазия
Ресейдегі Қазан революциясының әсерінен американ жұмысшы қозғалысының қол
жеткен жетістіктерін тартып алуға тырысты. Вильсонның жұмысшыларға адам
дегенге тән құқықтарды беру жөніндегі либералдық декларациясын монополистер
жақтырмай қарсы алды. 1918 жылғы сайлауда көпшілік орынды жеңіп алған
республикандықтар иемденген АҚШ конгресі мемлекеттің экономиканы
реттеуге араласуын тез арада жоюды және либералдық реформа саясатынан бас
тартуды талап етті.
Осындай жағдайда президент Вильсон республикандықтардың реакциялық
бағытына тойтарыс беретін нақты реформалық программа ұсына алмады. Вильсон
әкімшілігінің либералдық шарасы АҚШ конституциясына конгресс арқылы
әйелдерге сайлау құқын беру жөнінде 19-шы өзгертуді енгізумен ғана
шектелді. Ол 1920 жылы 26 тамызда күшіне енді. Жалпы 1919-1920 жылдары
демократтардың әлеуметтік-экономикалық саясатында оңға бұрылғандық
байқалды. Монополистік буржуазияның реакциялық саяси бағытқа бет алуы,
конгрестегі басым көпшілік республикандықтардың либералдық реформа
жүргізуден бас тартуы, демократтық әкімшіліктің буржуазиялық реформизмнен
ауытқуы және тағы басқалар елдегі жағдайды елеулі өзгерістерге ұшыратты.
Осы кезеңге қарай экономикалық конъюнктурасы да өзгерді. 1920 жылдың
жазында елде терең экономикалық дағдарыс орын алды. Өнеркәсіп өндірісі
құлдырады. Жұмысшылардың онсыз да ауыр жағдайы тым нашарлады. 1921 жылы АҚШ-
та 5 млн. жұмыссыз болды. Өнеркәсіптің артьқ өндіру дағдарысы аграрлық
дағдарыспен ұштасты. Ауыл шаруашылық тауарлардың бағасы 2-3 есе
төмендеді. Көптеген фермерлердің шаруашылығы күйреді. Қалың көпшіліктің
басқарушы партияға наразылығын республикандықтар шебер пайдаланды.
Республикандықтар 1920 жылғы дағдарыстың кінәлілері Вильсон және оның
маңайындағылар деп түсіндірді.
1920 жылғы сайлауда республикандықтар жеңді. Республикандық партияның
президенттік қызметке кандидаты Уоррен Гардинг - 16,1 млн., ал қарсыласы
демократиялық партия өкілі Коксу - 9,1 млн. дауыс жинады. Бұл сайлауға
социалистік партия да қатысты. Оның лидері Ю.Дебс - 920 мың дауысқа ие
болды. Вильсон өкіметтен кетті. Жаңа президент қызметіне кірісу қарсаңында,
4 наурыз 1921 жылы В.Вильсон сенатор Лодждың жіберген адамына былай деп
жауап берді: Сенатор, мен ештеңе дей алмаймын. Ал бұған Лодж: Біз
вильсонизмді түптамырымен жойдық, - деп масайрады. Вильсон алған бетінен
еш қайтпады. Американдықтардың басқарушы тобы да оны түсінбеді.
Гардинг үкімет құрамына республикандық партияның консервативтік
бағыттағы өкілдері кірді. Оның ішінде финанс министрі Эндрю Меллон мен
министр Герберт Гувер өте беделді еді. Жаңа әкімшілік жұмысшылар мен
фермерлерге ешқандай көмек көрсеткен жоқ. Керісінше монополистердің
пайдасының ұлғаюына жағдай туғызды. 1921 жылғы салық заңы соғыс жылдары
енгізілген корпорациялардың артық пайдасына салықты жойды және жоғарғы
табысы бар адамдардан алынатын салықты азайтты. 1922 жылғы тарифтік заң
елге әкелінетін өнеркәсіп тауарларына баж салығын көбейтті. Бұл ішкі
рынокта бағаны өсірді.
Гардинг үкіметі жеке-дара индивидуализм ұранымен мемлекеттік реттеу
саясатына қарсы шықты. Соғыс жылдары экономикаға бақылау жүргізген
федералдық агенттік жойылды. Бұл мемлекеттік-монополистік капитализмді бұзу
дегенді білдірмейді, тек соғыс кезінде төтенше реттеу органдары жойылды.
Дегенмен 20-шы жылдардың басында мемлекеттік-монополистік тенденциялар
біршама бәсеңдеді.
Буржуазиялық мемлекеттің экономикалық қызметінің бәсеңсуіне
қарамастан, ірі капитал өкілдері үкімет субсидияларын алу мүмкіндіктерінің
біразын сақтап қалды. Олар табыс табу үшін заңды бұзуға дейін барды. 1921
жылы мұнай кәсіпкерлері Догени және Синклер Ішкі істер министрі Фоллды
паралап, Калифорния мен Вайомингтегі мемлекеттің мұнайлы аудандарын
арендаға алды. Гардингке жақын үкімет мүшелерінің парақорлық іс-әрекеттері
президенттің өзіне де тиіп жатты. Бұл масқарадан 1923 жылы Гардингті өлім
құтқарып қалды.
Президенттің орнына вице-президент Кальвин Кулидж отырды. Ол
әлеуметтік-экономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеу саясатынан бас
тартты. Өз саясатының басшылыққа алған негізгі принципін жаңа президент
Америка ісі - бизнес деп сипаттады. Қарапайым американдықтар
республикандық үкіметтің реакциялық бағытын наразылықпен қарсы алды.
Әсіресе қара халықтың экономикалық жағдайының ауырлығы және нәсілдік
кемсітушілік негрлердің табанды қарсылығын тудырды. Олардың көрнекті ғалым,
жазушы, қоғам қайраткері Уильям Дюбуа басқарған түсті халықтар прогресіне
ықпал ету Ұлттық ассамблеясы ұйымы нығайды.
1924 жылғы сайлау кезінде республикандықтар жеңіп шықты. АҚШ
президенті болып Кулидж сайланды, ол 15.7 млн. дауыс жинады, 382 орын алды.
Демократиялық партияның кандидаты Дж.Дэвис 8.4 млн. дауыс жинады, 136
орын иеленді. Демократиялық күштердің жеңілуі және басталған экономикалық
өрлеу Құрама Штаттардың өз дамуында жаңа кезеңге аяқ басқандығын көрсетті.
Басқа капиталистік елдерге Караганда, АҚШ-та капитализмнің тұрақтану кезеңі
ерте басталды және бекемірек болды. 1922 жылдың соңына қарай АҚШ-та 7 жылға
созылған өнеркәсіп өрлеуі басталды. 1929 жылы өнеркәсіп өнімінің көлемі
1921 жылдың деңгейінен 78%-ға асып түсті. Оның себебі американ
империализмінің бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында күшеюі, АҚШ-тың
дүниежүзілік финанс орталығына айналуы, американ монополиясының
кәсіпорындарды жаңа техникамен жабдықтауы, жаңа заводтар мен фабрикалардың
салынуы болып табылады. Өнеркәсіптің өрлеуі АҚШ-тың дүниежүзілік
экономикада үлес салмағын арттырды. 20-шы жылдары буржуазиялық насихат
Америкада капитализмнің тұрақтануы, ерекше мызғымастығы туралы ой таратты.
Тұрақтану жылдарында АҚШ-та ірі капиталдың жағдайы нығайды.
Монополистік буржуазия өз күштеріне сеніп, жекедара индивидуализм
идеологиясын таратып, мемлекеттің бизнес ісіне араласуына қарсы шықты.
Индивидуализм идеологиясы республикандық үкіметтің ішкі саясатының негізіне
алынды. 1921 жылғы Гардинг әкімшілігінің бағытын жалғастыра отырып, Кулидж
үкіметі буржуазиялық мемлекеттің барлық экономикалық және әлеуметтік
қызметтерін жоққа шығаруға тырысты. Ол ірі капиталдың еш бақылаусыз қожалық
етуіне қолайлы жағдай туғызуды басты мақсат санады.
Соған қарамастан осы кезеңде АҚШ-та мемлекеттік-монополистік
капитализмнің дамуы тоқтаған жоқ. Керісінше монополистік буржуазия
әрекетінде кәсіпкерлердің салалық ассоциация құру сияқты ұжымдық
тенденциялар пайда болды. Буржуазиялық ұжымдықтың жоғарғы сатысына
әлеуметтік-экономикалық проблемаларды мемлекеттік-монополистік әдістермен
шешу - сатысына көшу қажеттігінің туындауын 20-шы жылдары орнаған американ
экономикасының үнемі депрессияға ұшырап отыруы көрсетеді.
Фермерлік проблемаларды шешу жолдары да шиеленіскен күресті туғызды.
Толастамаған аграрлық дағдарыс фермерлердің жаппай наразылығын өсірді және
ауыл шаруашылығына үкімет көмегі үшін қозғалыс туындатты. Оны фермер
буржуазиясы басқарды. Олардың талаптары:
үкіметтің ауыл шаруашылық товарларының бағасын көтеруі. Осы мақсатта
1924 жылы конгреске Макнери-Хоуген биллі тапсырылды. 1927-1928 жылдары оны
конгресстің екі палатасы екі рет мақұлдады. Алайда Кулидж үкіметі ауыл
шаруашылығын мемлекеттің реттеу прниципін қабылдамады. Фермерлер өз
мақсатына жете алмады.
Капиталистік экономиканың дұрыс қызмет етуі көп жағдайда
теміржолдардың тиімді жұмыс істеуіне байланысты. 1926 жылы теміржолшыларға
ұйымдасу мен ұжымдық келісімге құқық берген және осы салада енбек
қақтығыстарына мемлекеттің араласу системасын енгізген жаңа заң қабылданды.
Капиталистік өндірістің қажеттілігі Кулидж үкіметін экономиканың кейбір
салаларына мемлекеттің араласуын кеңейтуге мәжбүр етті.
Монополистік реакция прогрессивтік күшке қарсы әр түрлі шовинистік
және расистік топтарды пайдаланды. Оның ішінде үлкен роль атқарған 20-
жылдарда мүшесі миллионнан асқан ку-клукс-клан ұйымы болды. Өзін жүз пайыз
американдықтар деп есептегендердің талап етуімен, АҚШ-қа европалық
иммигранттардың, әсіресе Орталық Оңтүстік-Шығыс Европадан қажет емес
шетелдіктердің келуіне қатал талаптар енгізген жаңа иммигранттық заң
қабылданды. Өйткені олар мұнда қоғамды революциялық қайта құру идеясын
таратуы мүмкін.
1928 жылғы сайлауда республикандық партия кандидаты Гувер ірі жеңіске
жетіп, президенттік орынды иеленді. Республикандықтар конгрестің екі
палатасында да ез позицияларын нығайтты. Олардың лидерлері оптимизмге толы
еді. Басқару тізгінін өз ізбасарына ұсынар алдындағы конгреске соңғы
жолдауында, 1928 жылы желтоқсанда Кулидж Еліміз қазіргі кезіне қанағаттана
көз тіксе, ал келешекке үмітпен қарайды деп салтанатпен мәлімдеді. Алайда
жыл өтпей-ақ Америка экономикалық дағдарысқа енді, ешқашан бітпейтін
гүлдену дәуірі туралы иллюзияның күлі көкке ұшты.
1.3 Ф.Рузвельт және оның Жаңа бағыты
Демократиялық партияның икемді солқылдақ саясаты оларға жеңіс әкелді.
Рузвельт 1932 жылы сайлауда 22,8 млн. дауыс жинады. Демократтар конгрестің
екі палатасында да көп орынға ие болды. Он екі жылдық үзілістен соң, өкімет
билігі қайтадан демократтар қолына көшті.
Франклин Делано Рузвельт 1881 жылы Нью-Йорк штатында туған. Оның арғы
атасы Ван Роозевельт Америкаға XVII ғасырда Голландиядан келген. Ол кезде
Нью-Йорк голландық болып, Жана-Амстердам деп аталынған. Ағылшындар басып
алған соң қаланың аты өзгерген. Роозевельт ағылшын манерінде Рузвельт. Оның
екі немересі Америкада осы әулеттің екі тармағының негізін салды. Оның бірі
(1901-1909 жж.) Теодор Рузвельт, екіншісі - президент Франклин Рузвельтті
берді. Рузвельттер Нью-Йорктағы ең атақты жанұя, Франклин Рузвельт француз,
неміс тілін меңгерген, үш жасынан бастап әке-шешесімен бірге жыл сайын
Европада саяхатта болған. Ол Гарвард университетінде, онан соң Колумбия
университетінде құқық мектебін бітірген. Рузвельт саясатқа ерте араласады.
1910 жылы демократиялық партиядан Нью-Йорк штатынан сенатқа сайланады.
Президент Вильсон 1913 жылы оны теңіз министрінің орынбасары етіп
тағайындайды. 1920 жылы оны демократиялық партия вице-президент қызметіне
ұсынады. Алайда сайлауда демократтар жеңілген соң, Рузвельт жеке өмірге
оралады. 1921 жылы мұхитта шомылып, Рузвельт қатты суықтайды да полиомиелит
ауыруымен ауырады. Өмірінің соңына дейін оның аяғы жансыз болып, таяқпен
ғана жүре алды. Алған бетінен қайтпайтын, өте қайсар адам. 1928 жылы ол Нью-
Йорктың губернаторы болып сайланады. 1932 жылы сайлауда президенттік орынды
жеңіп алды[4].
Америка Құрама Штаттарының президенті болып өз замандастарына жұмбақ
болған адам сайланды. Тарихта өшпейтін із қалдырған, әсіресе даналығы
екінші дүниежүзілік соғыс кезінде айқын білінген XX ғасырдың мемлекет
қайраткерлері ішінде Франклин Рузвельт ерекшеленетін, оның өмірі өз
замандасы берген мінездемеге сай өте күрделі қайраткер еді.
1933 жылдың наурызына қарай Рузвельт президент қызметін бастау
мерзіміне сәйкес АҚШ-та өте шиеленіскен жағдай қалыптасты. Өнеркәсіп пен
аграрлық дағдарыстың тереңдеуімен қатар банк жүйесінің күйреуі басталды.
Дағдарыстың барлық қиындығы мойындарына түскен еңбекшілердің наразылығы
күннен-күнге өсті. Сондықтан Рузвельт үкіметі төтенше шаралар жүргізді. 9
наурыз 1933 жылы конгрестің арнайы сессиясы шақырылды. Үш айда конгресс
көптеген маңызды заңдар қабылдады. Франклин Рузвельттің алғашқы жүз күн
бойы жүргізген бұл шаралары жаңа бағыт саясатының негізіне алыңды. Жаңа
бағыт шын мәнінде Батыс Европа елдерінің біразында жүргізіліп жатқан
реформаларды АҚШ-та жүргізу болып табылады. Оның үстіне ол 1880 жылдары
теміржол тарифтеріне бақылау қоюдан және Т.Рузвельт пен В.Вильсон
реформаларынан басталған реттелінген экономикаға көшудің ұзақ жолының
аяқталуы болып табылады.
Жаңа бағыттың теориялық базасы кейнсиандық экономикалық ілім болып
табылдады. Монополия үстемдігі дәуірінде капиталистік ел экономикасындағы
терең өзгерістерді көрсете отырьш, Джон М.Кейнс және оның шәкірттері
өндірістің дұрыс жүруін қамтамасыз ету үшін мемлекеттің экономиканы
белсенді реттеуі қажет деп дәлелдеді. Франклин Рузвельттің Жаңа бағыты
ұдайы өндіріс процесіне мемлекеттің белсенді араласуы арқылы елді
дағдарыстан шығаруды негізгі міндеті етіп қойды.
Үкіметтің алдында әлеуметтік салада да күрделі проблемалар тұрды. Жаңа
әкімшілік жұмысшылар мен фермерлердің әлеуметтік-саяси құқықтарын кеңейтуге
бағытталған либералдық реформалар жүргізуге кірісті. Ф.Рузвелытің Жаңа
бағыты мемлекеттік-монополистік идеологияның либералдық варианты ретіңде
неолиберализм идеологиясы көрініс тапқан буржуазиялық-реформизм саясатының
бір түрі болып саналады.
Рузвельт президенттік ант қабылдағанда елдің банкілік және кредиттік
жүйесі толық бүлінген еді. Елде барлық банкілер жабылған, операциялар
тоқтаған. Сондықтан Рузвельт елдегі финанс жүйесін сауықтыру шараларына
кірісті. Федералдық резервтік жүйе бұрынғысынша банкілерді қаржыландыруды
жалғастырды. Бірақ банкілер қатаң тексеруден өткізіліп, сауықты деп
таныған соң ғана жұмыс істейтін болды. 2,7 млрд. доллар қаражаты бар екі
мыңнан астам банкілер жойылды. 22 наурызда құрғақ заң алынып тасталынды,
ішімдік сатуға рұқсат етілді. 1 сәуірде федералдық үкімет шенеуніктерінің
жалақысы мен ардагерлер жәрдемақысы 15%-ға төмендетілді. Глаас-Стигал заңы
банк ісін тәртіпке келтірді. Ұлттық банкілер жеңілдік шарттармен өнеркәсіп
пен ауыл шаруашылығына кредиттер берді. 5 мың долларға дейінгі банкілік
салымдарға сақтандыру енгізілді, биржада акцияларды сату-алу қатаң
бақыланды. Гувер бастаған Реконструктивтік финанс корпорациясының
операциялары ұлғайды. РФК Жаңа бағыттың алғашқы екі жылында 6 млрд.
доллардан астам долларға заем берді. 30-шы жылдардың ортасына қарай 25 мың
банкінің тек 15-і ғана жұмыс істеді.
Үкіметтің финанс саласындағы басқа шаралары (федералдық резервтік жүйе
өкілеттігін кеңейту, доллардың девальвациялануы, алтын стандарттан бас
тарту) мемлекеттің финанстық ресурстарын ұлғайтты және оның реттеуші
қызметін күшейтуге жағдай жасады. Сонымен қатар ұсақ акционерлер мен
салымшыларды абыржуын басу шаралары қолға алынды: биржалық алыпсатарлықтың
көлемі шектелді және банк салымын сақтандыру бойынша корпорациялар құрылды.
Экономиканың басқа салаларында да түбірлі қайта құрулар жүргізілді.
Жаңа бағыттың маңызды бөлігі 1933 жылы 16 маусымда күшіне енген
өнеркәсіпті қалпына келтіру немесе қысқартқанда НИРА туралы заңның
қабылдануы болды. Ол өнеркәсіпке мемлекеттік реттеу жүйесін енгізді.
Кәсіпкерлер ассоциациясына адал бәсекелестік кодекстерін жасау
тапсырылды. Оларды президентпен бекіткен соң заң ретінде әрекет етті.
Кодекстерде өндірістің көлемі мен шарттары, бағаның деңгейі анықталған.
Рузвельт әкімшілігі НИРА-ның негізінде өнеркәсіптің барлық саласында
750 кодекстерді ұсынды. Бұл монополияның жағдайын нығайтты.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру заңы еңбек қатынастары саласында
либералдық реформалар жүргізуді көздеді. НИРА-ның 7-а бабы кәсіпкерлерге
жалақының төменгі деңгейін және жұмыс аптасының ұзақтығын анықтауды
тапсырды. Онда жұмысшылардың кәсіподақ құру және ұжымдық келісім жасау құқы
жарияланған. 7-а бабын кәсіпкерлер кейде орындап, кейде бұзып жатса да бұл
жұмысшы табының ірі жеңісі еді.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру заңында жұмыссыздарға көмек көрсету
шаралары да көрсетілді. Конгресс Ішкі істер министрі Г.Икес бастаған
қоғамдық жұмыстар әкімшілігін құрды. Оған 3,3 млрд. доллар бөлінді. НИРА
анықтаған шаралардан басқа жұмыссыздықпен күрес үшін басқа әрекеттер де
жасалды. 1933 жылдың көктемінде жұмыссыз жастарға арналған еңбек лагерьлері
жабдықталынды. Г.Гопкинс бастаған төтенше көмек әкімшілігі жұмыссыздарға
көмек үшін штаттарға дотация берді. 1933 жылы қарашада құрылган азаматтық
жұмыстар әкімшілігі жұмыссыздарға қыс уақыттарында уақытша жұмыс тауып
берді. Үкімет ұйымдастырған қоғамдық жұмыстар аумағы 2,5-3 млн. адамды
қамтыса да әжептәуір жұмыссыздықты жоюға ықпалын тигізді.
Ф.Рузвельттің Жаңа бағытының маңызды бөлігінің бірі 1933 жылы 12
мамырда қабылданған фермерлерге көмек көрсету заңы болып табылады. Бағаны
көтеру үшін фермерлерге үкіметпен егістік алқабы мен ірі қара мал басын
қысқарту туралы келісімшарт жасау ұсынылды, ол үшін оларға сыйлық берілді.
Ол субсидияның жиналар көзі ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуге,
тұтынушыларға салынатын салық болды. Ауыл шаруашылық әкімшілігінің қызметі
(ААА) 1933 жылы жазда 10 млн. акр мақталықты айдаудан және 6 шошқаны жоюдан
басталды. Астықты дақылдар мен темекі алқабы қысқарды, сүт жол бойындағы
арықшаларға төгілді. Еңбекшілердің аштық пен қайыршылық жағдайында аграрлық
дағдарысты жою үшін азық-түлікті жаппай құрту процесі жүрді. ААА
операциялары фермер-буржуазиясына аз табыс әкелген жоқ, ұсақ фермерлерге
қысқарту жағдайын ауырлатты.
Фермерлерге көмек туралы заң жинақталып қалған қарызы барларды да
қайтадан қаржыландыруды да ойластырды. Арзандатылған кредит берешектерге де
берілді. 1933-1935 жылдары осы мақсатқа 2 млрд. доллар белінді. Үкімет
заемдары фермерлердің жинақталған қарыздары бар көптеген банкілер мен
сақтандыру компанияларын күйреуден аман алып калды. Жаңа бағыттың
аграрлық саясат саласындағы нәтижесі өндірісті шоғырландыруды одан әрі
күшейтті және ұсақ фермерлікті ыдыратты. 1933-1936 жылы қарыздары мен
салықтарын өтей алмағаны үшін 600 мыңдай ферма сатылды.
Жаңа бағыттың бастапқы кезеңінде мемлекеттің белсенді реттеушілігі
дағдарыстық құбылыстарды біршама әлсіретті. Алайда 1933 жылдың көктемінде
басталған депрессия күтпеген жерден ұзаққа созылды. Өнеркәсіп өндірісінің
көлемі 1935 жылы 1929 жылғы деңгейдің 79%-ын ғана құрады, жұмыссыздар саны
11 млн. қалпында қалып қойды. Тек 1936 жылы ғана өнеркәсіпте жандану
байқалды. Жаңа әкімшіліктің екінші бір міндеті - таптық бірлік орнату
орындалған жоқ. Жаңа бағыттың алғашқы айларында жұмысшылар, фермерлер
Рузвельтке үлкен үмітпен қарады. Алайда үміт ақталмады, наразылық толқыны
басталды.
30-шы жылдардағы жұмысшы мен демократиялық қозғалыс АҚШ-тың саяси
өмірінде үлкен роль атқарды. Еңбекшілер өзінің күрестерімен әлеуметтік
салада ірі жеңістерге жетті. 1935 жылдан Жаңа бағыт саясатында солға
бұрылу байқалды. Жаңа бағыттың екінші кезеңінде Рузвельт үкіметі
жұмысшылар мен фермерлер мүддесімен санасуға мәжбүр болды.
АҚШ жұмысшыларының үлкен жеңісі 1935 жылы шілдеде қабылданған еңбек
қатынастары туралы Ұлттық акт немесе Вагнер заңы болып табылады. Ол
жұмысшыларға өздері сайлаған кәсіподаққа мүше болу, жұмысшылардың сайланған
өкілдері мен кәсіпкерлер арасында ұжымдық келісім жасау, ереуілдер мен
пикет өткізу құқын берді. Үкімет кәсіпкерлердің әділетсіз еңбек
практикасының барлық түріне, жұмысшы ұйымдарының қызметіне араласуына,
жұмысшылардың кәсіподақта сөйлегені үшін куғындауға т.б. кедергі келтіруге
тиіс болды. Заңның жүзеге асырылуын бақылау еңбек қатынастары бойынша
Ұлттық басқармаға тапсырылды, оның шешімін кәсіпкер тек сот арқылы ғана
өзгерте алады.
Жұмысшылардың үлкен бір екінші жеңісі АҚШ тарихында тұңғыш рет 1935
жылы әлеуметтік сақтандыру туралы федералдық заңның қабылдануы болды. Ол
жас ұлғаюына қарай зейнетақы және жұмыссыздарға жәрдем ақы беру системасын
енгізді. Зейнетақымен қамтамасыз ету нормасы бүкіл елде бірдей болды.
Жұмысшылардың барлық категорияларына жасы 65-ке жеткен соң аздаған
зейнетақы тағайындалды. Зейнетақы қорына жарнаны жұмысшылар мен кәсіпкерлер
төледі. Жұмыссыздық бойынша сақтандыру федералдық-штаттық негізде құрылды.
Конгресс кәсіпкерлерден салық алу нормасы мен қорлардың құрылу тәртібін
ғана айқындады, ал жәрдемақы алушылар тобын, мөлшерін, оны төлеу уақыты
штаттардың заңдары анықтады. Бұл заңды ірі өнеркәсіп кәсіпорындарының
жұмысшылары ғана пайдалана алды. Заң сауда, қызмет ету саласы мен ауыл
шаруашылығы жұмысшыларын қамтымады. Ол заңның үлкен кемшілігі еді.
Жаңа бағыттың екінші кезеңінде қоғамдық жұмыстардың ауқымы едәуір
кеңейді. Конгресс 1935 жылы осы мақсатқа 9,4 млрд. доллар қаржы бөлді.
Г.Гопкинс басқарған қоғамдық жұмыстарды бөліп беру туралы жаңа әкімшілік
құрылды. 1936 жылдың басына қарай оның обьектілерінде 3,5 млн адам жұмыс
істеді. 1937 жылы басталған экономикалық дағдарыс Рузвельт үкіметін осы
саладағы жұмысты жандандыруға мәжбүр етті. 1938 жылы конгресс қоғамдық
жұмыстарға тағы да 5 млрд. доллар бөлді.
1937 жылдардың соңында жұмысшы қозғалысы тағы да үлкен жеңіске жетті.
1938 жылдың маусымында еңбектің әділетті жағдайы туралы заң қабылданды. Ол
балалар еңбегін пайдалануға тыйым салды, ең төменгі жалақының нормасын және
федералдық маңызды кәсіпорындарда жұмыс істейтін жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмыс аптасының ұзақтығын белгіледі.
Жаңа бағыттың аграрлық саясатында да маңызды бетбұрыс жасалды.
Фермерлік қозғалыстың қысымымен үкімет көмегі ірі фермерлерге ғана емес,
село халқының аз табысты топтарына да берілетін болды. 1937 жылы құрылған
фермерлер шаруашылығын қорғау әкімшілігі қаржысына жұмысшы-мигранттар үшін
лагерьлер қозғалысы жүргізілді, арендаторларға ферма сатып алу үшін заемдар
берілді, ұсақ фермерлер мен арендаторлардың кооперативтері құрылды. Ауыл
шаруашылық өндірісінің қысқаруымен қатар құнарлы жерлерді қалпына келтіру
шаралары жүргізілді. Бұл шаралардың дұрыстығын 30-шы жылдардағы шаңды боран
мен құрғақшылық дәлелдеді.
Табиғи ресурстарды дамыту және қорғау Теннеси өзені алқабы
әкімшілігінің міндетіне кірді. Ол Оңтүстіктің ең артта қалған ауданының
бірінде гидроэнергетикалық құрылыс бастады. Сөйтіп, бұл әкімшілік
әлеуметтік прогреске өз ықпалын тигізді. Осылайша Жаңа бағыттың екінші
кезеңінде американ халқы әлеуметтік салада реформалар жүргізуде біраз
табыстарға жетті. Франклин Рузвельттің Жаңа бағыты АҚШ тарихының
прогрессивтік беттерінің бірі болып табылады.
Жаңа бағыт реформаларын республикандықтар да, демократтардың өздері
де сынады. Соған қарамастан 1936 жылғы сайлау кезінде 1932 жылға қарағанда
айқын басымдылықпен жеңіске жетті (Бұл жолы қарсыласы Канзас штатының
губернаторы Альфред Э.Лэндон). 1932-1938 жылдары Жаңа бағыт АҚШ-тың саяси
және экономикалық дамуына не берді деген талас туды. Оның Америкада
мемлекеттік биліктің жалпы концепциясын өзгерткені бәріне айқын еді.
Үкіметтің халықтың жағдайына жауапкершілік принципін мойындауы арта түсті.
Кейбір Жаңа бағытты сынаушылар өкімет өкілеттілігінің шектен тыс кеңейе
түсуі азаматтық бостандықтарды тұншықтырады деп дәлелдеді. Алайда, Рузвельт
экономика мен адамдардың жағдайын нығайту шаралары еркіндік пен
демократияны дамытуға ықпал етеді деп есептеді.
Жаңа бағыт жылдарындағы саяси күрес жылдарында АҚШ-тағы екі
партиялық жүйенің қайта құрылу процесі жүрді. Жетекші орын
республикандықтардан демократтарға көшті. Демократиялық партияның
әлеуметтік базасы жұмысшылар, негрлер, фермерлер арқылы кеңейді.
Республикандық партияның қайта құрылу процесі өте баяу жүрді. 30-шы
жылдардың соңында республикандық партияның кейбір көрнекті өкілдері
(А.Ванденберг, Р.Тафт т.б.) мемлекет қызметінің кеңеюіне қарсылығын
тоқтатты. Олар енді мемлекеттік реттеудің либералдық емес, консервативтік
формада жүргізілуін талап етті. Демократтардың неолиберализміне қарсы
республикандықтардың неоконсерватизмінің алғашқы көріністері байқалды.
Жаңа әкімшіліктің сыртқы саясаттағы бірінші актісі 1933 жылдың
қарашасында Кеңестер Одағымен дипломатиялық қатынас орнату болды. Рузвельт
үкіметі Латын Америкасы елдеріне икемді саяси бағыт ұстады. 1933 жылы тату
көрші деп аталатын саясат жарияланды. Франклин Рузвельт Гаитиден американ
әскерін шақырып алды. Кубамен жасалған жаңа келісімде АҚШ-тың интервенцияға
құқын негіздеуге пайдаланылған Платт түзетуі алынып тасталынды. Жаңадан
жасалынған сауда келісімдері Латын Америкасы елдеріне қолайлы болды. АҚШ
саясатындағы реалистік тенденцияның басым болуы Латын Америкасы халқының
азаттық күресінің жаңа толқынын туғызды. Осы елдерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz