Жеті жарғыға кірген ережелер жетеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе2

1. Әз-Тәуке және оның “Жеті жарғысы”4

2. “Жеті жарғы” атауының мәні мен мағынасы7

3. “Жеті жарғының” зерттелу тарихы11

4. “Жеті жарғы” туралы деректер18

Қорытынды25

Қолданылған әдебиеттер тізімі26

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі. “Жеті жарғы” қазақ халқының дәстүрлі мемлекеттік және құқықтық мәдениетінің алтын қорынан сақталған қымбат қазына. Бұл ұлы құжатқа байланысты ауызша және жазба деректерді қарастырып отырып “Жеті жарғының” мемлекет пен қоғамның тіршілігін үйлестіретін негізгі заң қағидаларының жинағы немесе мемлекеттік биліктің үлгісі ғана емес, соныменен бірге ұлттық танымның айшықты айнасы, халық рухының қамқоры, ұлттық мүдденің жаршысы екенін аңғарамыз. Жер жүзіндегі қандай да бір елдің арман-тілегі де, мақсат-мүддесі де мемлекеттік және ұлттық тәуелсіздігі, осы ұлы түсінік “Жеті жарғының” ел құрметіне бөленіп, ел ақсақалдарының жадына берік жазылуына негізгі себепкер.

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет боламыз деп құқық саласына мейлінше көңіл бөліп жатқан тұста, “Жеті жарғы” секілді құқықтық мұраны зерттеу өте өзекті екені айқын.

Мәселенің зерттелу деңгейі. Біз қолда бар деректерді қарастыра отырап “Жеті жарғы” туралы мәліметтер негізінен ауызша түрде, қазақтың шежіресі, аңыз-хикаялары, өлең-жырлары арқылы сақталған деп есептейміз. “Жеті жарғының” түп өзегі Евразия көшпелілерінің бірнеше мың жылдар бұрын қалыптасқан әдет-ғұрып заңдарына негізделген. Сонымен бірге “Жеті жарғы” XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік ахуалға ыңғайланған әдет-ғұрып ережелерінің жаңа редакциясы. Көшпелі қауым арасындағы саяси билік бірде күшейіп, бірде әлісіреп замана әсеріне, әсіресе сыртқы ортаның ықпалына тікелей ыңғайланып отыратын құбылыс. Саяси билік белгілі дережеде не сырттан қауіп төнгенде, не сыртқа бағытталған көшпелілердің ірі қозғалыстарының кезінде күшейіп, ал қауым ішінде бейбітшілік тенденциялары нығайғанда әлсіреп отырады.

Зерттеушілердің көпшілігі “Жеті жарғыны” тек құқықтық мәселелермен ғана байланыстырады. Бұл таңдау белгілі дережеде тарихи институттарға ретроспекциялық тұрғыдан қараудың тікелей жемісі. “Жеті жарғыға” байланысты әдет-ғұрып ережелері жинақталып хатқа түсе бастаған уақытта қазақ мемлекет дәстүрлері аса құлдырап, оның реттегіш механизмдері, заңдары қолданыстан шыға бастаған еді. Қазақ мемлекетінің негізгі ұйытқысы, құрылымдық жүйесінің негізі болып табылатын туысқандық қарым-қатынастар “Ақтабан шұбырынды” заманында үлкен соққы алып, қалыпты жүйесін бұзып алды. Бұл дағдарыс әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынасқа да тікелей әсер етіп қоғамдағы төре мен қараша, төре мен төлеңгіт, отырықшы мен көшпелі элементтер, субэтникалық топтар мен сословиелер арасындағы қалыпты қатынас бұзылды.

М. Тевкелев күнделігіндегі Бөкенбай батырдың әңгімесінде: “У них, киргис-кайсаков, прежде были города, а именно: Ташкент, Тюркестан, Сейрам с принадлежащими ко оным городками и деревнями, и оными владели киргис-кайсацкие ханы и старшина. В тех городех живут сарты, то есть посацкие мужики, с которых брали они дань. А из тех городов выслал их хонтайша тому с 15 лет. А ныне оными никто не владеет и дань не забирает, живут праздно…” (37, с. 62) - деп суреттелетін жағдай саяси-құқықтық құрылымға да қатысты.

XVIII ғасырдың ортасына қарай қазақ жерінде мемлекеттік дәстүрлердің қайта күшеюі басталды. Оның барысын біз қазақтардың Жоңғария жеріндегі белсенді саясатынан, Сыр бойындағы қалаларды қайтарып өнеркәсіп пен сауданы қолға алуынан, Сыр бойына әсерін азайту үшін Қоқан хандығын ығыстыру саясатынан т. б. салмақты істерден көріп қаламыз. Қазақ халқының мемлекеттік мүддесі бұл кезеңде Абылай атымен байланысты болды. Бірақ бір жағынан Ресей, бір жағынан Қытай шеңгелі қазақ мемлекетінің күшейіп, іргелі ел болуына тосқауыл қойды. Көшпелілер билігінің Евразиядағы үстемдегі осыменен біржолата тиылды да, Европа нақты жеңді.

Абылай хан қанша күш салғанымен елді өз бетімен басқарып кетуге, қазақтың басын түгел қосып алуға дәрмені жетпеді. Оның ең басты себебі Ресейдің қазақтың Кіші жүзіне енуі, Әбілқайырдың алауыздық туғызған саясаты, Ресейдің Есілді өрлеп Көкшеге жақындап қалуы. Жалпы қазақ қанша жанкешті болғанымен Евразиядағы түбегейлі өзгеріске түскен геополитикалық жағдайды өзгерте алмайтын еді. Қазақ мемлекетінің дағдарысымен бірге ірі-ірі мемлекеттік институттар, әдет-ғұрыптар, қоғамдық, мемлекеттік, азаматтық түсініктер жүдеушілігі басталды. Осылайша “Жеті жарғы” заңдарынан мемлекетке қатысты ережелердің көпшілігі ұмытылып, тек жеке адам, немесе қауымға тікелей қатысты ережелер көбірек сақталды. “Жеті жарғының” өзі қалыпты ережелер жинағы және ереже туғызушы тетік есебінде өмірден XVIII ғасырдың басында - ақ озған еді. XVIII ғасырдың ортасындағы жағдайда “Жеті жарғыны” мемлекет мүддесін ойластыратын Жоғары кеңес есебінде жаңғырту мүмкіндігі аяқталды.

Қолда бар тарихи-этнографиялық мәліметтер “Жеті жарғы” қызметіне және қазақтың әдет-ғұрып заңдарына жан-жақты, терең қарауға мүмкіндік береді. Бірнеше ғасыр бойы жинақталған тарихи деректер дәстүрлі зерттеу тәсілдерімен қатар, тың ғылыми зерттеу әдістері мен аспаптарын (инструментари) енгізу жемісті болатынына кепілдік береді. Оның біршама тәжірибесі кәзіргі “Нормативті этнография” аталып жүрген ғылым саласында қалыптасып қалды (18; 46; 68; 74; 82) . Сонымен бірге дәстүрлі құқықтық көзқарастарды, жүйелерді, құндылықтарды зерттеуге “Құқықтық антропология” тікелей араласқаны зор пайда береді. Қалай дегенмен де дәстүрлі қоғамды, оның рухани мұрасын, тек қана саяси-құқықтық мұрасы ғана емес, рухани қазынасы болып табылатын әдет-ғұрып заңдарын, соған байланысты қалыптасқан нақыл, ақыл сөздерін, шешендік өнерін, салт-дәстүрін игеруге кәзіргі уақытта гуманитарлық ғылымның басты саласының бірі ретінде этнологияның араласу мүмкіндігі мол. Классикалық тарих және заң ғылымдары тек сыртқы (жазба) дерекке негізделсе, этнология ізденіс барысында халықтың (этнос) ішкі құрылымына, жабық байланыс жүйелеріне, жан сақтау және өмір сүру заңдылықтарына үңілетін зерттеу әдістеріне сүйенеді. Бұл қоғамдық ғылымдарды, соның ішінде құқықтану саласын алға алып баратын жол.

Біз бұл еңбегімізде “Жеті жарғы” тек құқықтық ескерткіш қана емес, сонымен қатар институт, билік жүргізу тетігі деген пікірді негізге алдық. Бұл жерде екі бағытты да бөле жармай тұтас қарастыру біздің негізгі мақсатымыз болды. Тақырып аясын кеңейту үшін мүмкіндік келгенше әдет-ғұрып заңдары мен ережелерін жас оқырмандарға көбірек таныту міндетін алдық. Болашақта жас заңгерлер бұл жинақты толықтырып, оның құрылымына, жүйелеу ретіне өзгерістер кіргізетіні даусыз. Мемлекеттігін құрып, заңын түзеп жатқан тәуелсіз Қазақстан үшін “Жеті жарғы” әлі де маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Тек қазақ қоғамының көп жағдайда синкретті мәдениет өкілі екенін, көп құбылыстар бір-бірімен астасып жататын ескерген жөн. Солардың ішінде “Жеті жарғы” аталып бір-бірімен ажырамастай бірігіп кеткен мемлекет және құқық құбылыстары жатыр, бұл біле білген адамға бөле жаруға болмайтын қасиетті дүние.

Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс кіәріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі - 27 бет.

1. Әз-Тәуке және оның “Жеті жарғысы”

Қазақ шежіресінде “Салқам Жәңгірден кейін Әз Тәуке хан болды. Мұның өзі ақылды, табанды кісі болды. “Байсалды айғырдың үйірін ат жақтайды” дегендей халықты жақсы басқарды. “Күлтөбеде күнде кеңес” осы Әз Тәуке тұсында айтылған сөз” - деп Әз Тәуке билігіне жақсы бағасы беріледі. Қалмақ дәуірлеп күшейген уақытта жаңа саясат жүргізу керек еді. Оның нақты амалы Әз Тәуке ойынша әр жүздің орда биін сайлау, оларға ішкі саясаттың тізгінін беру. Евразия көшпелілерінің үштіқ жүйесінің тамыры өте ерте замандарға бастайды, үштік қашанда нығыз, мығым, орнықты жүйе. Ал үш жүзді ұлыс есебінде әкімшілік жүйеге келтіру және оның ішкі мәселелерін орда билеріне тапсыру ру басыларының жауаптылығын күшейткені хақ. Осы кезеңнің тарихын сипаттай келе Н. И. Гродеков “все три орды ежегодно собирались для совещания (маслагат) на холме Мартубе (в горах около Сайрама) ” - деп жазады. Бұл жиындарда қазақ елінің басты мәселелері-қай жерде қыстау, қай жерді жайлау, елдің тыныштығын қалай ұстау, қалай соғысу т. б. бүкіл ел болып ақылдасатын мәселелер талқыға түсті.

Әз Тәуке заманында билік құрылымы бірнеше сатыға жүйеленгенге ұқсайды. Көшпелілердің әуел бастан бар демократиялық тәртіптері де қайта жанданып, жалпы халықтық мәслихат, жиындар жыл сайын өткізіліп отырылатын болды. Бұл жиындарға тек қарулы ер азаматтар ғана қатысуға құқықты еді. Оның тәртібі “Жеті жарғыда” нақты бекітілді. Оның ең биік сатысы орда билерінен, Түркістан мен Ташкент маңындағы отырықшы халықтың өкілдерінен, қазаққа одақтас қырғыз, қарақалпақ сияқты халықтың басшыларынан құралған “Жеті жарғы”. Зерттеушілердің көпшілігі “Жеті жарғы” құрамындағы қазақтың үш биін ерекше атайды. Н. И. Гродековтың жазбасы бойынша “В числе их было три знатных бия, по каждому из каждой орды: из Великой - Туле, из Средней - каз дауысты Казыбек, т. е. Казыбек с голосом гуся, (звучным), из Малой - Айтеке” (22, б. 25) .

М. Тынышпаев жоғарыда келтірілген деректерді толықтыра түседі. Оның пікірі бойынша Тәуке ханның басты еңбегі қазақ елінің қоғамдық өмірін белгілі бір тәртіпке келтіргендігі: “Тауке…более замечателен своею административною и законодательною деятельностью. Слабые угнетенные роды Тауке соединил в союзы, чтобы последние могли противостоять против сильных родов. Для фактического управления подвластными родами назначили 6 биев: 1) в Старшей Орде - Толе Алибекова (дулат, отделение жаныс) ; 2) в Средней Орде - Казбека (Каз дауысты Казбек-арғын, каракесек) ; 3) в Младшей - Айтике (алим, торт-кара, внук знаменитого Джалантос-батыра Самаркандского) ; 4) у кыргызов-Кокым - бия Карашорина; 5) у каракалпаков - Саск-бия; 6) у катаган, джайма и других мелких родов - имя бия неизвестно. Далее отдельные роды, отделения, полколения управлялись своими биями. Ежегодно, осенью бии на 1-2 месяца собирались у ставки Тауке, “Ханабад” на холму “Куль-тобе” на левом берегу реки Ангрен в 40 верстах на юг от Ташкента. В памяти народной собрания эти сохранились в выражении: “Куль-тобенің басында күнде кеңес”, т. е. “на Куль-тобе собрания происходят ежедневно”. Эти собрания носили характер и законодательный и судебный. Законодательные изречения, названные “Джеты-Джарга” были основаны на принципах правосознания, вытекающего из условий общежития кочевых родов…Большая часть дел решались биями единолично, но в важнейших случаях, не желая брать на себя ответственность за правильность решения, бии представляли свои предложения на одобрение собрания на Куль-Тобе” (80, б. 162) .

М. Тынышпаевтың келтірген мәліметтері мен пайымдаулары әлі де толықтыра түсуді, зерттеуді қажет етеді. “Жеті жарғыға” кірген жарғыш билердің аты-жөні, ата-тегі, олардың ішіндегі жол тәртібі, жалпы “Жеті жарғы” жұмысын ұйымдастыру ісі, жоғары кеңеске ханның қатысы, оның әсері т. б. мәселелер аса қызықты да, керекті деп есептейміз.

XVII ғасырдың 80-ші жылдары “Жеті жарғыны” қауырыт шаруа, қалың жаугершіліктің арсынан көреміз. Алдымен Қазақ хандығы қалмақтың үстемелеген соққысының астында қалды. Галдан Бошогту әскері 1681 жылы Сайрамды алғашқы рет қоршады. Бір жыл айналмай жатып 1683, доңыз жылы, Бошогту Сайрамды қайта шауып, қазақтың екі сұлтанын тұтқынға алып, үлкен олжамен қайтты. Сол жылы күзде Орта Азияны (Әндіжан) тағы да шауып көп елді тоздырып жіберді. “Зая-пандита өмірбаянында” бұл оқиғалардың жалғасы былай суреттелген: “В году мыши (1684) он (Галдан Бошогту) разграбил (улус) Чукура, а также ходил походом на Андижиян. Когда он возвращался, то в (местности) Кокурин Шили разразилась буря. …Летом (Цеван) Рабдан (Галданның немере інісі - Ж. А. ) выступив (в поход) разрушил Сайрам. Осенью года коровы (1685) (Бошогту) хан, отправившись в поход против Андижияна, возвратился, захватив в плен многих беков” (64, б. 116) .

Бұл жаугершілік 1684 жылғы Бертіс хан, Тайкелтір би, Қазыбек би елшілігімен тиянақталған уақытта Тәшкент маңындағы қытай-қыпшақтармен соғыс басталды. Әз Тәуке ханды осы кезде қалың әскердің басында қытай-қыпшақтармен, жалпы өзбекпен жаугершілік ішінен көреміз. Осыған байланысты 1687-1688 жылдары Бұқар ханы Субханқули ханмен келіссөз жүргізіліп, Бұқар ханының сенімді адамы Хошеке -аталық Түркістанға келді. Бұл оқиғалардың бәрі де мемлекет билігін күшейту қажеттілігін аса өзекті тақырыпқа айналдырды. Бейбіт уақытта өз бетімен кететін көшпелі елдің басшыларының “Күл төбеде күнде кеңес жасап”, Әз Тәуке ханның “Жеті жарғысында” билік айтып, ханның дәрегейіне бағынып тұруын осылай түсіндіреміз.

Осы кезеңдегі ірі мәслихаттардың бірі 1710 жылғы Қарақұм (Арал Қарақұмы) кеңесі. Қарақұм Ұлытаудан батысқа қарай орналасқан қысқы қонысқа өте жайлы жер. Ол кезде Қарақұмның солтүстік бұйраттары Ақсақал Барбы көліне ұштасады, Су аяғы құрдым да осы жерде. Ырғыз, Торғай, Өлкейек т. б. даланың сан жетпейтін ұсақ өзендері құятын осы аса үлкен көл ХҮІІІ ғасырдың басында дариядай шалқып жататын еді.

Қазақ аңыздарында үш жүздің игі жақсылары қатысқан бұл ұлы кеңесте таңдамалы тоқсан би сөз сөйледі делінеді. Олардың сөзінің арқауы мемлекеттің тағдыры, болашаққа тон пішу, зандарын реттеу, әскерін дайындау, сыртқы елдермен бәтуаға келу, не жаугершілікті діттеу, жазғы жайлымы мен қысқы қонысын ақылға салу, елдің ымырасын бекіту. Евразия көшпелілері тарих сахнасындағы үстем орынын отырықшыларға берген уақыт еді. Батыстан қаһарын төккен Ресей, Шығыстан амалдап, айлалап жылжыған Қытай, олардың артында мұз темірге құрсанған, қару-жарағын оқтаған басқа да елдер. Бұрынғы заманда “қыл құйрық” деп ұрандап Европаның төсіне атпен шауып баратын, Қытайды төменшіктетіп, тізе бүктіріп қоятын қайрат көшпелілерде қалмаған. Сахарада көшпелілерден қалған екі ел қазақ пен қалмақтың қасқардай алысқан заманы туды. Не өлім, не өмір, басқа сұрақ жоқ еді.

Қарақұм кеңесі елшілік жолын ұсынды. Батыста Ресей, Шығыста Қытай, оңтүстікте Бұқар хандығы бәріне де елші жіберіп бейбіт бәтуаға келу керек. Біз осы кезден бері қарай қазақ елшіліктері туралы мәліметтерді әр елдің мұрағаттарынан кездестіретінімізде осыдан.

Екінші мәселе қазақтың өз ішіндегі ымырасын, тәртібін бекіту, ол үшін алдымен ұсақ руларды үлкен рулардың жем қылуына жол бермеу. Қазақ халқының жаңа генеалогиялық құрлымы осы кеңесте шешілді деп айтуға болады. Туыстық жүйе одан әрі беки түсті.

Үшінші мәселе қазақтың орда тіккен қаласы Түркістан, өзінің саяси, рухани қызметін одан әрі жалғастыратын қасиетті орын. Қазақ кеңесі бұдан әрі қазақтың өз жолымен қатар шариғат ережелерін қатар қолданатын келісімге келді. Түркістан бір жағы Орта Азиялық ісләм орталығы, екінші жағынан қазақтың ата-бабасы жерленген қасиетті қорым-пантеон, үшіншіден қазақтың хандары қоныс, тұрақ қылатын саяси ордасы.

Қарақұм кеңесінің төртінші нәтижесі “Жеті Жарғы” қызметін мақұлдады. Хан кеңесіне одақтас елдер, көрші қырғыз, қарақалпақ, ішкі сарт, қожа, қатағаннан өкіл қосу, олардың да пікірін Жоғары кеңесте ескеру құпталды. “Жеті жарғы” кеңесіне сыртқы және ішкі елдермен тығыз қарым-қатынасқа түсуді, тек қана билікпен шектелмей мәмлегерлікке көңіл бөліну талап етілді.

Бесінші нәтиже мемлекеттің дұрыс өмір сүруіне қажетті әсіресе елші салуға, елші қабылдауға жетерлік алым-салық жинау, бұл патша сарайының мұқтажын көтеруге де, мәмлегерлік шығынды жабуға де жетерлік болуы керек. Ол үшін тек отырықшы ел ғана емес, мал баққан көшпелі ел де 1/20 табысын мемлекет қазынасына өткізіп отыруы керек.

Алтыншы мәселе жаугершілік заманға сай жабдығы дайын, қайратты әскер ұстау. Қазақ қиындыққа төзімді, жаугершілікке бейім, ер мінезді, мәрт болғанымен нар тәуекелге келгенде басын қосып, бір ұран, бір тудың астына жинала қоймайтын халық. Осы себептерге бола Әз Тәуке ұсынысымен кеңес Әбілқайыр сұлтанды “әскер басы”, Бөгенбай батырды “бас сардар” деген лауазыммен тұрақты түрде әскер ісіне жауапты қылды.

“Қарқұм кеңесінде” талқыға түскен мәселелердің ауқымы өте кең болғандығын жоғарыдағы шешімдер өзі де көрсетеді. Сонымен бірге кеңестің елдің билігіне, заңына “Жеті жарғыны” жауапты қылуы да ақылға сиымды. Ел жақсылары түгел қатысқан кеңесті күнде жинай беру оңай емес.

2. “Жеті жарғы” атауының мәні мен мағынасы

Ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиетте “Жеті жарғы” атауына қатысты әр түрлі пікірлер бар, бірақ олар ғылыми қауым тарапынан толық қолдау таба қоймаған, бір-біріне кереғар келіп жататын жорамалдауларға негізделген. Бұл төңіректе әлі де даулы мәселелер көп болғандықтан біз осы атауға қатысты жасалған этимологиялық талдаулар мен түсініктердің негізгі бөлігіне ғана тоқталып кетеміз.

“Жеті жарғы” атауын алғаш рет Әз Тауке хан тұсындағы қабылданған заң ережелеріне қатысты қолданған Н. И. Гродеков. Ол ұзақ уақыт Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария облысының әскери губернаторы қызметін атқарып, сол кезеңде қазақ әдет-ғұрып, заңережелеріне қатысты деректерді мол жинайды .

Н. Гродеков пікірінше “Жеті жарғы” Қасым мен Есім хандардың заманындағы қазақтың ескілікті заңдарының негізінде жасалған: “Хан Тауке собрал на урочище Культобе (в Сырдарьинской области) семь биев, в числе которых был знаменитый бий Толе Алимбеков, и эти бии соединили старинные обычаи ханов Касыма и Ишима (Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы) в новые обычаи, называемые - “жеты жарға” (22, с. 24) .

Н. Гродеков осы тақырыпқа тағы да айнала берісте соғып “Жеті Жарғыны” түзген билердің “жарғыш” атанғанын да хабарлайды. Бұл біздің пікірімізше аса мәнді дерек: “При хане Тауке собрались семь биев, “жеті жарғыш” (22, с. 25) .

“Жеті жарғы”, “жарғыш” атауына қатысты әр түрлі пікір-деректердің ішінде Н. Н. Гродеков мәліметтері өзінің қисындылығымен де, толық қандылығымен де бірінші орында тұрса керек.

Екінші бір көңіл аударатын мәлімет А. Леонтьевтің “Обычное право киргиз” (1890) еңбегінде кездеседі: “Правда, ханом Тауки (Тявки) учреждено было, по народным преданиям, собрание из семи биев, как высшее судилище. Но оно действовало только при этом хане” (53, с. 122) .

“Жеті жарғы” туралы осы түсінікті кейіннен Л. А. Слаовохотов толықтырып “Народный суд обычного права киргиз Малой Орды” еңбегіне еңгізді. Осы еңбекте, біздің ойымызша алғаш рет, Жеті жарғыға байланысты “уложение” деген сөз қолданылады: “семь биев…составил уложение, целиком основанное на древнем народном обычае - адате и тогда получившее название - “Джеты Джарга” (73, с. 41) .

Л. А. Словохотов “жеті” сөзінің тек мемлекеттік кеңестегі билердің санын ғана білдіріп қоймай, толықтықты, толық кәмелетті, бүтіндікті білдіретін ұғым есебінде пайдаланылғанын жазады: “Джеты по киргизский (казахский-Ж. А. ) означает “семь” - число у всех народов Востока, считавшееся выражением полноты, совершенства и авторитетности. Джарга-дат. падеж от дзар (тат. ) или дзор (монг. ) - известие, объявление, публикация, обнародование, возвание ср. другую транскрипцию - “жеті жарығы” - т. е. “семь святил его” (т. е. Тявки) ” (73, с. 42) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.