Азаматтық қоғам құқықтық
ЖОСПАР
1.1. Өкімет және алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәртіп нормалары 1
1.2. Тарихи-құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамнын түсінігі 5
XX ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстандағы саяси-құқықтық көзқарастар XX
ғасыр басындағы қазақ зиялыларының саяси-құқықтық көзқарастары 7
XX ғасырда қалыптасқан саяси ахуалдың ерекшеліктері. 26
1.3. Қазақстан мемлекетінің дамуы 27
2.1. Азаматтық қоғамның түсінігі мен құрылымы 29
2.2. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің атқаратын ролі 31
2.2. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орны 32
3.1. Құқықтық мемлекеттің пайда болуы және дамуы туралы идеялар 33
3.2. Орта ғасырлық Батыс Европадағы саяси-құқықтық ілім (VІ-ХV г.ғ.) 42
4.1. Орта ғасырлық батыс европалық қоғамдағы саяси-құқықтық ойдың
негізгі белгілері мен бағыттары 42
4.2. Фома Аквинский мен Марсилий Падуанскийдің мемлекет және құқық туралы
ілімі. 46
4.3. Орта ғасырлық еретиктер қозғалысындағы саяси-құқықтық идеялар
(X—XV ғ.ғ.) 51
3.2. Құқықтық мемлекет түсінігінің құрылуы 55
3.2 Қәзіргі отандық теориядағы құқықтық мемлекет түсінігінің мазмұны 57
4.1. Мемлекеттің пайда болу себептері 63
4.2. Мемлекеттің белгілері және оның түсінігі 84
2. Азаматтық қоғам туралы түсішктің мазмұны 86
4. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ 87
1. Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары. 87
2. Биліктің тармақтарға бөлініуі, құқықтық мемлекеттің қағидасы
ретінде 88
Мемлекет пен өзара жауапкершілігі. 89
2. Құқықтық мемлекеттің негізгі сипаттамасы 90
Мемлекет тетігінің түсінігі және құрамы 98
1.1. Өкімет және алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәртіп нормалары
Қоғам өмірі, мемлекеттен бұрын алдын-ала құрылады. Қоғамда мемлекеттің
жоқ болған уақыттары да болған. Бұл жағдайды тарихтың, антропологияның,
археологияның және социологияның зерттеулері объективті түрде дәлелдейді.
Қоғам өзінің ертедегі табиғи даму кезеңдерінде өзін-өзі басқару
сатысында болған, ол жағдай адамның қоғам мүшесі ретіндегі даму деңгейіне
сәйкес келеді. Мемлекет құрылғаннан кейін, қоғам өмірі өркенниетті және
прогрестік ұйымдастырудың негізгі ортасы болды.
Адамзат қоғамы алғашқы тарихи қауымдық құрылыстың құрылуына байланысты
болды. Онда өндіргіш күштер (қолағаш, балта) жетілмеген болды, ал еңбек
өнімділігінің төмендігі алғашқы адамдардың өмір сүру деңгейіне де
жетпейтін. Соған байланысты, адамдар өздері ұйымдасып, өндіріс құралдарымен
еңбектерін біріктіріп табиғи өмір сүруіне, жағдай жасауға мәжбүр болған.
Сондықтан, қоғам өмірінің негізінде, өндіріс құралдарына көпшілік меншіктік
жатады, ал еңбек өнімдерін бөлу тең құқықтық негізде жүргізілген. Қоғам
мүшелері бірдей еңбек етіп, қоғамдық табысты бірдей бөліп алған.
Алғашқы қауымдық құрлыстың құрылуына негіз жасаған Қауым-ру, тайпа,
олардың біріккен түрлері. Ру (рулық қауым) – бір атадан туып бірге тұратын
және жалпы шаруашылықты бірге жүргізетін, қандас, туысқан адамдардың
жиынтығы. Ру - ұйымдасқан отбасының пайда болу кезінен басталады, яғни,
тәртіпсіз жыныс қатынастарының орнына бірлікке негізделген отбасы пайда
болады. Әрбір ру, жеке шаруашылық бөлігі, өндіріс құралдардың меншік иесі,
еңбекті ұйымдастырушы ретінде көрінеді.
Ру - жер көлемінің бірлігі емес, дербестік. Адамдар жер көлемдеріне
қарамай, экономикалық, адамгершілік, діни және туысқандық қатынастарға
байланысты біріккен.
Рулардың бір жерден екінші жерге көшіп жүргендігіне қарамастан, олардың
ұйымшылдығы тығыз сақталған.
Өкімет - қоғамдық сипатты ұстаған. Ол рудан шыққан (бөлек) және өзін-
өзі басқаратын органдарды құрған. Билік қызметін рудың барлық үлкен
адамдары іске асырған. Алғашқы қауымдық құрлыста, қоғамдық биліктің
органдарына рудың жиналысы, ақсақалдар басқаруы жатады. Олар, ру мүшелершің
ішіндегі беделді, халық сыйлайтын, сенетін адамдардан сайланған.
Жоғарыдағы көрсетілген ру басқаратын адамдар, ру жиналысының алдында
қызметтері үшін жауапты болган. Тек рудың жалпы жиналысы ғана оларды
орнынан ауыстырған, не жұмысынан босататын болған. Рулық қоғамда, қоғамдық
жұмыстарды басқаратын, арнайы органдар (аппарат) болмаған. Рудың негізгі
өмірі және қызметі туралы мәселелер халықтың жалпы жиналысында шешімін
тапқан.
Рулар өзінен үлкен бірлестіктерге кірген. Ең жоғарғы Рулардың бірігу
түрлеріне Тайпа, Тайпалар одағы жатады. Тайпаның көпшілік жұмыстарын
ақсақалдар мен әскер басшыларынан тұратын Кеңес басқарған.
Алғашқы қауымдық құрлыс кезінде, белгілі тәртіп сақтау жолдары -
әлеуметтік нормалар қызмет істеген. Оған жататын әдет-ғұрып нормалары, яғни
көп жылдар бойы қолданылып, адамдардың үйреншікті әдетіне кіріп, табиғи
қажеттілігіне айналған құбылыс.
Әдет-ғұрып, еңбекші, ру мүшелерінің тұрмысын, отбасылық қатынастарын,
қоғамдық қатынастардың реттеушілік міндеттерін атқарды. Олардың көбісі, бір
мезгілдегі, алғашқы моралдік және діни нормалар ретінде қалыптасып, қалған
әдет-ғұрыптарды сақтауға ықпалы болған.
Алғашқы әдет-ғұрып белгілеріне тән сипаттамаларға мыналар жатады:
➢ Олар рудан шығып, олардың мүдделерімен еріктерін көрсетті;
➢ Олар әдеттерге сүйеніп қимыл жасап, өз еріктерімен орындады, ал
ондай қажеттілікті барлық ру болып қамтамасыз етті.
➢ Әдет-ғұрыптың бүзылмауын қорғайтын арнайы органдар болмаған.
Керек жағдайда, әдет-ғұрыпты бұзушыларға, ондай іс-қимылдың қате
екендігін түсіндіру жұмыстары жүргізілген, ал кей жағдайда, барлық рудың
және тайпа атынан қыстау арқылы сол тәрбиенің іске асырылуын қамтамасыз
еткен.
Ол кездегі рулық қоғамда, оның мүшелерінің арасында құқық пен
міндеттіліктің арасында айырмашылық болмаған, құқық міндеттілік, ал
міндеттілік құқық ретінде қабылданған.
1. Қоғам деген не?
Қоғамның қалай, қандай жағдайларда пайда болуы туралы бұрынғы және
кәзіргі ғылыми болжамдарда бір ойды түйіндейтін шешімдер жоқ. Дегенмен де,
барлық оқымыстылар, әдеттегідей, қоғамның қажетті белгісін – саналы және
ерікті адамдардың жиынтығы ретінде бөліп көрсетеді. Тарихи және
социологиялық ғылымдардың тұжырымдарына қарағанда, жеке түлғалардың адамзат
қоғамына бірігуін, олардың ортақ мақсаттарының негізінде болатындығы
анықгалады. Жалпы алғанда, мақсатсыз қоғам болмайды. Осындай тұжырымдарға
мүлдем қарсы келмейтін жағдайлар, бір қоғамда бірнеше мақсаттар, біріне-
бірі ұқсас не қарама-қайшы болулары мүмкін. Әр адамның, алдына қойған жеке
мүддесі болады. Ол қоғамдық ортаға қанша бейімделгенімен, оның жеке мүддесі
сақталады. Сондықтан, жалпы мүдде жеке адамның мүдделеріне объективті түрде
қайшы келуі мүмкін. Ең маңыздысы, сол мүдделердің қайсысының
басымдылығында. Қоғамның ұйымшылдығы, мүшелерінің жалпы мүдделері мен жеке
мүдделерінің үйлесуіне байланысты. Олардың мүдделерінің сәйкес келмеуі
қоғам өмірін түрақтандырмайды.
Қоғам мүдделердің өзара сәйкестігі негізінде құрылады, ал олардың
орындалуы, жеке адамдардың өзара қарым-қатынастарына байланысты болады.
Яғни, бірігіп жүмсаған күштің нәтижесінде, жеке адамның жете алмайтын
мақсаттарына жетуге болады. Мысалы, К. Маркс қоғамды "адамдардың қарым-
қатынасының жемісі" - деп қысқа анықтаған.
Бірақ, ондай мүдделері бір-біріне сай адамдардың жиынтығы, бірігіп
қоғам болмайды. Театрда көрермендерді олардың жалпы мүдделері біріктіреді
бірақ ол қоғам емес. Адамдар жиынтығы, тек өзінен жеке тұратын нәрсеге
қызығудан басқа, сол мақсатқа жетудің жолын бірігіп іздеуді сезінуінде.
Олай дегеніміз, адамдар жиынтығындағы бір-біріне деген қызығушышық,
әрқайсысының мүдделерін іске асыруға берілетін мүмкіншілік.
Дегенмен, бәрі бірдей бір-бірімен қарым-қатынастағы адамдардың
жиынтығы, жалпы мүдделерінің негізінде қоғам құрмайды (жұмысшылар
бірлестігі құрылыс салудағы міндеттерін орындағаннан кейін тарап кетеді).
Қоғам – деп айтуға, тек адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы ғана емес,
олардың мүдделеріне сай, тұрақты және объективтік сипаттағы адамдар
жиынтығы болуы қажет. Мұндай қоғамдық қатынастар, қоғамдас адамдардың өз
мәніндегі жұмыстарын қамтамасыз етеді, оның ұдайы өндірісімен өзін-өзі
дамытады.
Қоғам, қалай болса солай не болмаса, күштеумен біріккен адамдардың
жиынтығы емес. Адам қоғамсыз, әлеуметтік қатынастарсыз уақыт өткен сайын
еркімен маңызды бағалылығынан айырылады. Бұл жөнінде К. Маркстің, адамның
мәні, оның қоғамдық қатынастарының жиынтығында, деген ойына ешбір талас
жоқ.
Адам - қоғамның алғашқы клеткасы. Бірақ, қоғам жеке адамдардың
механикалық конгломераты емес. Бұл өте қиын, көптүрлі байланыстағы және
қатынастағы әлеуметгік құрылым, яғни қоғам мүшелерінің және олардың әртүрлі
қосылымдарының арасындағы қалыптасқан көптүрлі байланыстар және қатынастар.
Қоғам, өзара қарым-қатынастағы адамдардың жиынтығы ретінде,
ұйымдастырушылық факторға ие, себебі ол адамдық тәртіптің шекарасын барлық
қоғамның мүддесі үшін белгілейді. Бұл қызмет, қоғам белгілеген жалпыға
бірдей міндет, жөнге сай арнаулы өкімет органдары арқылы орындалады.
Сонымен, қоғам түсінігіне мынадай негізгі бөліктер", белгілер кіреді:
➢ Саналы және ерікті адамдардың жиынтығы;
➢ Тұрақты және объективті сипатгағы жалпылама мүдделердің болуы;
➢ Жалпы мүдделердің негізіндегі әрекеттік және ынтымақтастық;
➢ Қоғамның ішкі тәртібін және сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
қабылеті бар;
➢ ұйымдасқан күштің құрылуы.
1.2. Тарихи-құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамнын түсінігі
"Азаматтық қоғам" деген атауды, түсінікті Аристотель айтқан -
Аристотель мемлекетті азаматтық қоғаммен салыстырмады, бірақ бір-біріне
оларды қарсы қоймады, себебі олардың әртүрлі жолдары ескі полистегі
қоғамдық өмірде тығыз байланысты болады. Сонымен қатар, жоғарыдағы
көрсетілгендей ол кісінің ойынша, азаматтық қоғам жетілген демократиялық
организм ретінде, тек политикамен байланысты, яғни принціпиалды жағынан,
бұрынғы көне полистер сияқты: мемлекеттік органдардың қызмет мерзімі,
биліктің бөлінуі, сөз бостандығы, баспасөз, елінде еркін жүріп-тұру және
сырт жақта да еркіндікге болу, мемлекетгің жекелеген қатынастарға қол
сүқпауы, азаматтардың заң алдындағы құқықтарының тендігі.
Азаматтық қоғамның көне модельге қайтып оралуы, жаңа уақытта
жүргізіліп, өте үлкен оқымыстылардың зерттейтін пөніне айналды: Гроцидың,
Гобс, Дж.Локк, Пейн, Руссо, Гельвеций, Гольбах, Кант, Гегель және
басқалардың. XVII ғасырда азаматтық қоғам түсінігі өлі саяси қоғам
түсінігінен айырылмаған кез болатын, бірак олар сондағы мемлекеттік
формалармен салыстырылмаған, оған куә болатын Дж.Локктың сөзі:
"...Кейбіреулер айтып жүргендей абсолюттік монархия жалғыз ғана дүние
жүзіндегі басқару нысаны емес, шын мәнісінде азаматтық қоғаммен қосылмайды,
сондықтан жалпы алғанда азаматтық қоғамның басқару нысаны болуы мүмкін
емес". Локк және басқаларда мемлекеттің пайда болуындағы келісім-шарт
теориясын қолдаған, себебі ол қоғамдық келісім негізінде пайда болады,
азаматтардың мүдделерін көрсетеді.
"Азаматтық қоғамның түсінігі тек индивидтердің жиынтығы және олардың
арасындағы қатынастар емес, кеңістік соның ішінде қызмет істейтін қоғамдық
институттар", - деп, Гегель дәлелдеген болатын.
"Құқық философиясы" еңбегінде ол, азаматтық қоғамның тарихы
келісімділігін айта отырып былай деген: "атомдар құсап әртүрлі жекелеген
адамдарға бөлініп кетпей және жекелеген уақытша жағдай үшін бір сәтке
жиылып әрі қарай байланыспай, ертеде құрылған серіктестік, қауым,
корпорациялар негізінде саяси қатынастықты алғандығын" талдап береді.
Гегель азаматтық қоғамның еркіндігін мемлекетке қарсы қойып "саяси
дене" - деп дөлелдеді. Сонымен бірге, бұл екі жүйенің қарым-қатынаста және
бір медальдың екі жағы екендігін де мойындады.
Гегель оның басқа да қызмет принціптерін атап айтады: жекс меншікті,
еркін қалыптасатын қоғамдық пікірді, адал заңдарды және сол жолмен жүруді.
Азаматтық қоғам проблемаларын өзінің зерттеулерінде Маркста айналып
өткен жоқ, белгілі болғандай Гегельден де аз алмағаны мәлім. Егер, ол
бұрынғы ғылыми жұмыстарында, шын мәніндегі оның маңыздылығымен сол
түсінікті пайдаланған болса, кейін ол ойынан бас тартқан болар еді. Болжамы
бойынша "азаматтық қоғамның анатомиясын саяси экономиядан іздеу керек" –
деді Маркс, іс жүзінде азаматтық қоғамды базиспен бірдей ілестірді. Себебі,
Маркстың моделі бойынша қоғам, мемлекет, құқық, мораль, өнер және дін
қондырмаға жатады, азаматтық қоғам түсінігі бөлшектеніп өзінің еркіндік
маңызын жоғалтты (ол туралы Гегель сақгандырған болатын). Кейіннен
ортодоксалъды марксизм-ленинизмге азаматтық қоғам туралы белгісіз болуы
кездейсоқ емес. Советтік гуманитарлық билік толығымен тоталитарлық режимнің
міндетіне және мақсатына сай келді.
Азаматтық қоғамның мемлекетпен қатынасыңдағы еркіндігін мойындамау,
оның әлеуметтік бағалылығында мойындамағаңдығы, ол жағдайдың қиындыққа
тірелетіні сөзсіз. Советтік тоталитаризмнің агрессивтік анықтаушысы (қоғам
мүдделерінін алдындағы таптық мүдделердің артықшылығы, таптық күрес,
меншікті мемлекеттендіру, жеке адамдардың өзіндік бағалылы-ғын есепке алмау
т.с.с.) арқылы азаматтық қоғамды мемлекетке сіңіру болды. Соның нәтижесінде
адам, жеке адам ретінде қабылданбады, табиғи бөлінбейтін құқық және
еркіндіктің маңызы жойылды, себебі барлығы мемлекет арқылы жойылды. Адам то-
талитралық жағдайда өз еркімен өмір сүріп, ойын айтуға, саяси көзқарастарын
біддіруге құқығы болмады, соның салдарынан саясатсыз "бағынушыға"
айналдырылды.
XX ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстандағы саяси-құқықтық көзқарастар XX ғасыр
басындағы қазақ зиялыларының саяси-құқықтық көзқарастары
"Алаш" партиясы бағдарламасындағы саяси-құқықтық және әлеуметтік идеялар
XX ғасырдың шіғашқы ширегілде әлемдік тарихта ірі оқиғалар болып өтті.
Ірі империалистік дсржавалар арасындағы қайшылықтардың түбіне жете
шиеленісуі бір-біріне қарсы екі әскери одақтың (Үштік Одақ және Антанта)
құрылуына алып келді. Ғасыр басында империализм дәуіріндегі алғашқы ірі
қақтығыс – орыс-жапон соғысы бүрқ ете қалды. Ірі елдердің отарлық
бұғауындағы халықтардың ұлт-азаттық күресі жандана түсті. Тәуелсіздік үшін
күрескен ұлттық буржуазия өкілдерімен қатар осы елдерде пайда болган ұлттық
интеллигенция өкілдерін, жұмысшыларын және шаруалары мен қолөнершілсрін
қамтыған алғашқы ұлттық ұйымдар пайда болды, жсргілікті баспасөз дамыды.
Отаршылдарға наразылық корсету неғүрлым саналы, әрі ұйымшыл түрде өтіп, ұлт-
азатгық сипатқа ие болды.
XX ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени
дамуында XIX ғасырдың екінші жартысымен салыстырғанда едәуір өзгерістер
болды. Осы өзгерістермен қатар ел өміріндегі саяси оқиғалар да қазақ ұлттық
интеллигенциясының қалыптасуына әсерін тигізді. XIX-XX ғасырлар тоғысында
пайда болған ұлттық интеллигенция тобы өлкедегі азат-тық жолындағы күрестің
өсуінде айтарлықтай роль атқарды. Олардың қазақ даласыіща оқу-ағарту,
мәдени шараларды дамытудағы еңбектері де әлемдік оркениетке деген үмтылысы
мен талпынысын білдіреді.
Жаңа ғасырдың бастауымен бірге Ресей өкіметінің отаршылдық саясатының
бұрынғыдан да күшейе түсуі ұлт-азаттық қозғалысындағы жас қазақ
интеллигенциясының ролін күшейте түсті. Бұл кездегі қазақ интеллигенциясы
езінің құрамы, бағыты, мақсаты және қоғамдық-саяси қызметінің сипаты
жағынан әртүрлі топтарды біріктірді және олардың негізгі бөлігін
әдебиетшілер, мүғалімдер, адвокаттар, дәрігерлер және тағы басқалар құрады.
Қазақ интеллигенциясының осы кезендегі тарихи орны қазақ халқының
өлкедегі аграрлық мәселенің әділ шешілуімен, оқу-ағарту ісінің дамуымен
және отарлық езгіге қарсы күресімен тығыз байланыста айқындалды. Ұлтазаттық
күресіндегі қазақ интеллигенциясыныц алғашқы және табанды өкілдері Әлихан
Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Бақытжан Қаратаев, Мүхамеджан Тынышбаев,
Міржақып Дулатов, Мүстафа Шоқай, Әлімхан Ермеков және т.б. болды.
Олардың құрамы да өздерінің саяси көзқарастарымен, іс-әрскеттерімен
айрықшаланды. Олардың кейбірі социалистік идеяларды ұстанды, социал-
демократтармен, эсерлермен бірлесіп жұмыс істеді. Олардың ықпалы жағынан
неғүрлым басым екінші бір бөлігі либералдық-демократиялық пөзицияларда
болды. Бұл бағыттың жұрт таныған косемдері Ә. Бөкейханов, Б. Қаратаев және
тағы басқалар либералдық-демократиялық бағытты қорғады.
1905-1907 жылдары Ресейдс болған алғашқы орыс революциясы да қазақ
даласының саяси оянуына, өлкеде езгінің отар-шылдық, әлеуметтік және басқа
да түрлеріне қарсы ұлт-азаттық, жұмысшы, аграрлық және басқа да
қозғалыстардың әрістеуіне едәуір дәрежеде серпін берді. XX ғасырдың алгашқы
ширегін қазақстандық тарихшылардың бір тобы "саяси күрестер мен рухани
жаңғыру кезеңі" деп атауға әбден лайық екендігін атап көрсетті. Саяси
күрестер мен рухани жаңғыру кезеңінің тарихы 1905-1907 жылдардағы орыс
революциясынан басталатынын айту әбден орыиды болмақ. Өйткені, осы
жылдардағы орыс революциясы қазақ даласындағы ұлттық қозғалыстың бастау
алуына өз ықпалын тигізді. А. Байтұрсынов айтқандай осы кезеңде "бұл дала
саясат ісіне тартылып, азаттық қозғалысының ағынына араласты".
1905 жылы 25 шілдедс Қарқаралы қаласына таяу Қоянды жәрмеңкесінде алаш
қөзгалысы жетекшілерінің бастамасымен өткен қазақ съезінде әлеуметтік-
экономикалық талаптармен бірге саяси талаптар да қойылған. Ресей Министрлер
Кеңесінің торағасы атына жазылған петиция қабылданды. Ә. Бөкейханов пен Ж.
Ақбаевтың басшылығымен жазылған бұл петицияда үкіметке мынадай талаптар
қойылды. 1. Діни сенімге қысым жасауды тоқтату; 2. Қазақ мектептерінде
қазақ тілінде оқыту; діни Құл-Мүхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық
көзқарастарының қалыптасуы – А., 1998, 7-бет. интернат, пансионат, жоғары
оқу орындарының жайы; 3. Қазақ тілінде газет шығару; 4. Переселендердің
көшіп келуін тоқтатып, жерді қазақтікі ден жариялау; 5. Қазақтарды атамекен
қоныс-тарынан көшіруді тоқтату; 6. "Далалық билеу Ережесін" өзгерту; 7.
Болыстық кеңселер мен халықтық соттарда істі қазақ тілінде жүргізу,
өтініштерді қазақ тілінде қабылдау правосын қалпына келтіру; қызметке қазақ
тілін білетін тілмаштарды алу; 8. Сот ісін қазақ тілінде жүргізу; 9.
Бастықтар мен урядникгердің санын қысқарту; 10. Генерал-губернатордың
бұйрығымен жер аударуды тыю; 11. Жоғары үкіметте қазақ депуттардың болуы.
Революцияның алғашқы айларынан бастап-ақ жоғары билік сатысына талаптар
қойған Қарқаралы петициясы қазақ елкесінің оянуына едәуір себепкер болған
аса зор саяси оқиға ретінде тарихта қадды.
1906 жылы ақпанда өткен екінші жалпы қазақ съезінде Ресей кадет
партиясының бағдарламасы мақұлданды және оған өлкеге орыс шаруаларының
қоныс аударуын тоқтату, қазақ жерлерін тұрғылықты халықтың меншігі ретінде
тану, мектептер мен жоғары оқу орындарын ашу және басқа да талаптар
енгізілді. Бірақ кадет партиясының басшылығы бұл талаптарды қолдамады.
Ұлт зиялыларының саяси күресінде Ресей Мемлекеттік Думасына сайлау
жүргізу және оған қатысу айтарлықтай роль атқарды. Олар өздерінің саяси
күресінде Мемлекеттік думаның мінбесін де тиімді пайдалана білді.
Екінші Мемлекеттік Думаның 1907 жылғы 16 мамырда өткен мәжілісінде Орал
облысынан сайланған депутат Б. Қаратаев қоныс аудару саясатының қазақтар
шаруашылығына тигізген зардаптары туралы баяндама жасады. Ол өз
баяндамасында "біздің мемлекетте ушыққан аграрлық мәселені далалық
облыстарға, атап айтқанда, Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарының
жеріне шаруаларды қоныс аудару арқылы шешкісі келеді. Үкіметтің осынау
сұрқия саясатынан қазақтарға апітан қырылу қаупі тәніп тұр" деп атап
көрсетті. Дума төрағасы депутаттың сөзін бөлгенде Б. Қаратаев Дума
мінбесінен шаруалардың жерге деген зәрулігін қанағаттандыру үшін жеке
меншік жерлерді тәркілеу- жөніндегі кез-келген ресейлік оппөзияциялық
қозғалыстың әрекетін қазақтар дереу қолдайды. деп батыл мәлімдеме жасады.
Мұның өзі сол жылдардағы ұлт-азаттық күрес жетекшілерінің саяси
белсенділігі мен көзқарастарының қаншалықты өскендігін көрсете алады.
Екінші Мемлекеттік Думаға қазақ халқынан сайланған депутаттар кадеттерге
қосылды және басқа ұлттық партиялар өкілдерімен бірге орыс шаруаларын
шеткері аймақтарға қоныс аударуын тоқтату күштерін ұйымдастырды. Ресей
Мемлекеттік Думасы белгілі дәрежеде ұлт зиялыларының саяси-құқықтық
көзқарастарының қалыптасуына ықпал етті, қазақ даласының саяси-әлеуметтік
және мәдени-рухани дамуына серпін берді.
1913 жылдан бастап жарық көрген "Қазақ" газеті либералдық-демократиялық
бағыттағы идеяларды білдірді. Редакторы А. Байтұрсынов болған "Қазақ"
газетінде ұлт зиялыларының сол кездегі жарық жұлдыздары болған Ә.
Бөкейханов, М. Дулатов, X. Досмұхамедов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов және
басқалар жұмыс істеді. Осы газет төңірегінде болашақ "Алаш" партиясының
белсенділері мен жақтаушылары топтасты. Оппөзициялық газеттің отаршылдық
саясатқа қарсы сипаттағы мақалалары жергілікті әкімшілікті мазасыздандырды,
сондықтан да отар-шылдық әкімшілік "Қазақ" газетін үнемі бақылауға алды,
1913-1916 жылдар аралығында газетті 26 рет жапты, редакторы А.
Байтұрсыновты бірнеше рет қамауға да алды.
1905-1907 жылдардағы орыс революциясы мен Ресейдегі саяси оқиғалардың
ықпалымен қазақ өлкссін шарпыған саяси күрестің нәтижесінде Қазақсганда
ұлттық зиялы қауым өкілдері жетекшілік еткен дербес әрекет жасай алатын
саяси күштер қалыптасты. Олардың отаршылдыққа қарсы саяси-құқықтық идеялары
баяу болса да бүкіл қазақ қоғамына тарады және ұлт-азаттық күрестің саяси
бағдарламасын жасауға негіз болды. Саяси-құқықтық идеялар мен
бағдарламаларды жасау ісімен айналысқандардыц бірі ұлт-азаттық қозғалыстың
жетекшісі, әйгілі мемлекет қайраткері, ғалым-әдебистші Әлихан Бөкей-ханов
еді. Оның артына қалдырған шығармашылық мүрасының үлкен бөлігі – орыс
тілінде жазылған монографиялық, энциклопедиялық сипаатағы еңбектері және
"Қазақ" газетінде ана тілінде жазылған мақалалары.
"Қазақ" газеті арқылы Ә.Бокейханов қазақ қауымын Ресейдегі саяси
оқиғалармен таныстырды және саяси-құқықтық сауатын ашты. Газеттің 1913-1914
жылдардағы сандарында ол "Бебель", "Жан Жорес", "Керек сөз", "Балкан
соғысы" және "Тағы соғыс" мақалаларында саясат пен соғыс мәселелерін сөз
етеді. 1910 жылы жазған "Қазақтар" дейтін зерттеуінде Ә. Бөкейханов қазақ
халқының тарихын, оның әлеуметтік ұлт, орыс бодандығын, отаршылдықтың
зардаптарын айтады. Қазақ әдет-ғұрып нормаларыңдағы бұрынғы құқықтық
жүйенің жойылып, оның орнына патша өкіметі енгізген заңдардан кейін
әділетсіздік пен парақорлықтың белең алғаны сыналады.
Ә. Бокейхановтың ойынша европалық білім алып саяси істерге араласа
бастаган қазақ зиялылары екі бағытқа бөліне бастаған. Олардың бірі —
мүсылмандық идеяны жақтайтын, ал екіншісі европалық дамуды қолдайтын
батысшылдар. Саяси екі ағымның пайда болуын атап көрсеткен Ә.Бөкейханов
оларға ғылыми сипаттама да берді және бұл екі агымның әлі нақты партия
болып қалыптаспағандығын ескертті. Өзінің саяси қызметінің бастауында
батысшылдар жағында болған ол саяси бостандық мәселелерінде діни агымдарға
да қарсы болмады.
Ресей бодандығындағы Қазақстанның саяси-құқықтық жүйесіндегі
өзгерістерді "Үшінші Дума және қазақ", "Дума және қа-зақ", "Төртінші Дума
және қазақ", "Бас қосу туралы" мақалала-рында сөз еткен Ә. Бөкейханов
отаршыл өкіметтің қазақ дала-сын қалай басқаріанын және оның әділстсіз
шешімдерін сынға алды. Қазақ халқының дәстүрлі салтындағы әр рудың мүддесін
білдіретін, соның сөзін сойлейтін бидің сол дәуірдегі халық атынан
сайланатын және қызмет көрсететін депутатпен ұқсас екендігін салыстырған ол
екі жақтың да тиімді тұстарын пайдалану қажеттігіне көңіл аударады.
Сайлау кезіндегі заңдылықтың сақталмауы, парақорлық және ру аралық
алауыздық оның "Сайлау" деп аталатын мақалалар топтамасында жан-жақты
сипатталады. Бұл мақаласында Ә. Бөкейханов "сайланған адам әділет, бірлік,
адалдық жолында қызмет етсе ғана шын мақсат орындалады, ал өзінің ғана
басын күйттейтіндер қашанда елдің соры болады" деп атап көрсетті.
Патша өкіметі құлатылғаннан кейін 1917 жылы наурыз айында жазған "Алаш
ұлтына" деген мақаласында Ә.Бөкейханов "Азаттық таңы атты... Күні кеше құл
едік, енді бүгін теңелдік. Қам көңілде қаяудай арман қалған жоқ. Неше
ғасырлардан бері жұрттың бәрін қорлықта, құлдықта ұстаған жауыз өкімст
қайтпас сапарға кетті" деп ақпан революциясын қуана қарсы алды және алдағы
уақытта не істеу керектігін айтты. Жаңа үкімет пен жаңа тәртіпті қолдау
жөнінде "Жаңа үкіметті қолдау үшін қазақтардың бірігуі қажет. Жаңа тәртіпті
нығайту үшін басқа халықтармен туысқандық байланыстарды күшейте түсу керек.
Құрылтай жиналысының сайлауына әзірленген абзал. Бірлік пен әділдік үшін
күресіңдер",— деп жазды Ә.Бөкейханов.
"Алаш" партиясы бағдарламасын жасаушылардың бірі, Алашорда үкіметінің
басшысы Ә. Бокейхановтың саяси қызметінің шырқау шегі 1917-1925 жылдармен
түспа-түс кедді. Большевиктердің 1918 жылы 10 қаңтарда Бүкіл ресейлік
Құрылтайды күшпен қуып таратуы Алашорда үкіметінің жағдайын нашарлата түсті
және жағдайдың күрт өзгеруіне байланысты олар Кеңес үкіметімен келіссөздер
жүргізуге мәжбүр болды. Ә. Бөкейхановтың өзі Ленинмен телеграф арқылы
сөйлеседі.
Жүргізілген келіссөздер нәтижесінде Кеңес өкіметі Орынборда өткен
жалпықазақ съезі шешімдерінің зандылығын, яғни қазақ автономиясын
мойындайды. Бірақ қазақ автономиясын жергілікті Кеңестердің қатысуымен
жшшықазақ съезінен кейін тану туралы талап қояды. Бүган жауап ретінде
Алашорда үкіметі жергілікті Кеңестер өз үкімсттеріне бағынған жағдайда ғана
ке-ңес үкіметін мойындайтындығы туралы қарсы талап қояды. 1918 жылы
маусымда Алашорда үкіметінің қаулысы бойынша Кеңес үкіметінің автономиялық
Алашорда тсрриториясына байланысты шығарған шешімдері заңсыз деп табылды.
Билеуші партияға айналған большевиктер де Алашордамен тіл табысуды қажет
деп санамады.
Әртүрлі көзқарас пен мақсатта болған саяси күштердің би-лік жолындагы
күресі басталды. Оқиғалардың бұлайша өрбуі азамат соғысына жалғасты және
большевиктер партиясының диктатурасын орнатуға әкеп соқты. Алашорда үкіметі
Кеңестерге қарсы күштермен, Сібір үкіметімен, Колчакпен, атаман Дутовпен
жақындасуға мәжбүр болды. Елді азамат соғысына жеткізген большевиктер
саясатын қолдамаған Ә.Бөкейханов "Қазақ болып автономиялы ел боламыз десек,
алдымызда шешуі қиын бір жұмбақ бар. Орал, Торғай, Ақмола, Семсйде көп
мүжық бізбен қоныстас, бұл облыстарда мұжықпен қазақ қым-қиғаш аралас.
Мүжықпен аралас қазақты тастап, бірыңғай қазақ болып шығамыз десек, қадақ
орыста қалады, қазақты бұл жерден көшіріп аламыз десек, бұл қазақ
атақонысынан көшпес, көшсе, ақылсыздық болады, қазақ жерінің ең жақсысы осы
мүжықпен аралас отырған жер. Түбінде қазақ ұлты бір автономия бола қалса,
іштегі орысты ала кетеміз бе деген үміт бар" деп жазды.
XX ғасырдың басындағы қазақтың ірі қоғам қайраткері, саяси-әлеуметтік
тақырыпта өндіре жазған ақын, публицист, қазақ алфавитінің түңғыш
реформаторы, ағартушы-ұстаз Ахмет Байтүрсынов 1873 жылы қазіргі Қостанай
облысында дүниеге кслді. Оның түрлі оқиғаларға, халықаралық жағдайға, заң,
ел билеу, сот, жср, еркіндік тақырыптарына арналған "Бұл заманның соғысы"
(1914), "Қазақ халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан Уақытша Ереже" (1914),
"Соғысушы патшалар" (1914), "Закон жобасының баяндамасы" (1914), "Жәрдем
комитеті" (1915), "Қазаққа ашық хат" (1916), "Қазақ жерін алу тураласындағы
ни-зам" (1916), "Тағы да народный суд хақында" және тағы басқа мақалалары
Ахмет Байтұрсыновтың саяси-құқықтық көзқарас-тарының эволюциясын,
қайраткерлік қабілетін, ойшылдық деңгейін, отан сүйгіштігін жан-жақты
көрсете алады. Қоғамдық өмірдің сан алуан көксйтесті мәселелерін арқау етіп
жазған оның мақалалары алғашқы кезде "Айқап" журналында, 1913-1918 жылдары
өзі редактор болған "Қазақ" газетінде, жеке жинақтарында, кейіннен кеңестік
баспасөзде жарияланды.
Ахмет Байтұрсыновтың аталған мақалалары мен басқа да еңбектерінде
құқықтық мемлекет принціптеріне сай кслетін идеялар көптеп кездеседі. Ол
құқықтық мемлекетте өкімет билігін, ең алдымен заң шығарушы жоғарғы орган-
парламентті қалыптастыруда заң шығаратын адамдарды сайлауда қатслеспсу
қажеттігіне баса назар аударады. Сайлауға қатысуда жеке бастың немесе
агайынның, рудың намысы үшін ғана дауыс беру азаматтыққа жатпайды. Билік
басына немесе заң шығару қыз-метінс келетін адам үшін немқұрайлы дауыс
беру, жершілдік пен ағайынгершілікке салыну, Ахмет Байтұрсыновтың айтуынша
"ол сайлау емес, қүр талас немесе сауда".
Халықтың сайлауға қатысуы және дауыс беруі туралы мәселеде ол былай деп
жазады: "Пайдалы адамды сайлаумен залалды адамды сайлау арасында ешбір
парық болмаса, жұрт неге азаяды?... Яғни өз жақынын сайлап, бар мақсаты
табылғандай көрінеді. Сайлау көп үшін берген нәрсе, көп пайдасын көздеп
сайланса... сайлау дұрыс өз мағынасында болғаны. Халықтың пайдасы, залалы
қаралмай, "мынау туғаным-тұқымдасым"... — деп сайланса, ол сайлау емес".
Демократияның ең маңызды кө-рінісі сайлау болып табылатындығын ескерген
қазақ ойшылы "Тағы да народный суд хақында" мақаласында "Сайлау деген —
өзіңе берген ықтияр" деген қорытыңды жасайды.
А. Байтұрсынов көтерген саяси маңызды мәселелердің бірі – шығарылған
заңдардың жергілікті халықтың әдет-ғүрпы ерекшеліктеріне, тұрмысына,
шаруашылық өміріне сәйкес келуі. XVIII-XIX ғасырларда ағылшын және француз
ойшылдары көтерген бұл мәселеге Ш. Уәлиханов та ерекше мән берген болатын.
Олардың ойын одан әрі дамытқан А.Байтұрсынов "Әр халықтың бұрыннан жүріп
келе жатқан жолы бар, ол жолды түзеткенде жарамды жеріне тимей, жарамсыз
жерін ғана өзгерту керек. Олай етпесе, соныдан ойып алған жолмен жұрттың
көбі жүрмей, бұрынғы дағдылы жолмен кете береді. Әсіресе көзі ашылып,
көңіліне сәуле түспеген қараңғы халық болса, ондай жаңадан салған жат
жолмен жүру оған тым қиын, сондықтан заңның түп үлгісі бір болғанмен,
әркімнің бойына қарай киім пішкен сияқты әр халықтың қалпына, салтына,
мінезіне қарай заң шығарылады. Солай болған соң да, закон шығарушылар
халықтың қағидалы қалпын, салтын, мінезін жақсы білуі тиіс. Оны білмей
шығарған закон халықтың түзелуіне емес, бұзылуына себеп болмақшы",— деп
жазды.
Рим заңгсрлерінің "заң пайдаланудан қалғанда ғана өзгертуге жатады",
"заң жиі өзгермсуі тиіс", "заң жақсы болса ғана оны шығаруиіылар халық
қүрметіне ие болады", "заң халық үшін қызмет етеді" деген қағидаларына
сүйенген А. Байтұрсынов ғасырлар бойы қалыптасқан құқықтық нормаларды
жоғарыдан бүзып, халыққа таныс емес заңдарды күштеп танудың қаншалықты
зардапқа соқтыратынын ескертеді.
XX ғасырдың басында империялық саясат билер сотының аясын тарылтуға
барынша ынталылық танытып, рессйлік сот жүргізу ісінің тиімділігі туралы
насихат күшейтілді. Осы кезде қазақ халқының ұлттық мүддесіне сай келетін
билер сотынын өз дәрежесінде іс жүргізетін бірден-бір сот инстанциясы
екендігін дәлелдеп, оны барынша қорғағандардың бірі А. Байтұрсынов еді. Ол
өзі басшылық ететін "Қазақ" газетінде жарияланған "Осы күнгі соттың
тәртібіндегі кемшіліктер" деген мақаласында патшалық басқару жүйесіндегі
үкіметтік сенатташ және халық сотынан жоғары тұрған инстанциядағы сот
басшылары "билер іс қарауда нашар қызмет корсетеді, оларды жою керек" деген
пікір-лерінің ішкі себеп-салдарын ғылыми тұрғыдан талдап көрсетеді.
Судьяның істі жеке құраммен емес, алқалт құраммен жургізуі сот билігіндегі
демократия көріністерінің бірі екендігіне назар аударған Ахмет Байтұрсынов
"жеке бидің жанында съез билері инабаттырақ екенін айттық. Бұл би біреу
емес, бірнешеу болып кіріссе, туралық көбірек болатындығын көрсетеді" ден
жазды.
Заңньщ әділдігі мен күштілігі оны шығарушыларға тікелей байланысты
скенін жақсы түсінген косем сөз шебері заңды дайындаушылар мен оны
шығарушылардың қандай мақсат көздей тінін батыл әшкерелейді. "Закон жобасы"
туралы мақаласында ол былай деп жазады: "Егерде закон жалғыз ғана жұрт
игілігі үшін шыгатын болса, үкімет қазаққа айтар еді: өзіңе пайдалы
боларлық закон жобасын өзің жасап, закон шығаратын орынға, яғни Г. Думаға
депутатың арқылы кіргіз деп. Оны істемей, жобаны үкіметтің өзі жазып отыр.
Олай ететін себебі: халыққа керек игіліктен басқа, хүкіметтің көздейтін өз
мақсаты да бар. Үкімет өзі жасаған жобасын өз мақсатына сондай жолдармен
жетерлік етіп жасайды. Үкімст қолайлаған жоба халыққа да қолайлы болар ма?
Болмас па? Оны халық айтуы тиіс".
Ахмет Байтұрсынов қоғамдағы ең маңызды мәселе ретінде адамдар арасындағы
теңдік идеясы мен оның нақтылы іске асуына айрықша назар аударады. Ұлтына,
шыққан тегіне, әлеуметтік жағдайына, қызметіне, жынысына қарамастан барлық
адам-дардың заң алдындағы тендігін айтқан ол қандай бір жағдайда болмасын
белгілі бір топтардың құқықтарының шектелуіне қарсылық білдіреді. Яғни,
оның пікірінше адамның табиғи құқығын ешкім де шектей алмайды. Табиғи құқық
— бұл алланың берген құқығы, ол саясат ойыншығына айналмауы тиіс.
Халықтың жайлы тұрмысы мен бейбіт өмірінің қалыпты деңгейде болуы ел
билеушілері мен косемдерінің нақты іс-әрекеттеріне тікелей қатысты екенін
ескерген А. Байтұрсынов билік жүргізушілерді өздеріне сенім артқан халық
бүқарасын дұрыс жолға бастай білуге шақырды. "Алашқа аты шыққан адамдар
Көсемдіктерді адаспай, түзу істеңдер. Сендер адассаңцар, арттарыңнан алаш
адасады. Арттарыңнап ергендердің обал-сауабына сіздср қаласыздар" деп
жазған ол ел билеушілерге жүктелетін жауапкершілік жүгінің ауырлығын
ескертеді.
Қазақтың түңғыш құқық магистрі Жақып Ақбаевтың (1876-1934) саяси күресі
мен құқықтық идеялары қазақ хал-қының ұлттық, саяси санасының қалыптасуына
"Алаш" партиясының бағдарламасы мен қазақ автономиясының басты саяси
багытын айқындауда орасан зор роль атқарды, ұлттық құқықтану ғылымының
негізін қалады. Оның саяси-құқықтық көзқа-растарының концепциясы және
құқықтың әртүрлі саласы бойынша жинақтаған еңбектері ұлттық мемлекет
құрудагы ғылыми доктрина дәрежесіне дейін көтеріле алды.
1903 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетін алтын
медальмен бітірген Ж. Ақбаев осы жылдың күзінде Омбы сот палатасына
қызметке тұрып, онда палата хатшысы болып істейді және көп ұзамай осы
қаладағы 2-ші учаскенің бітістіруші судьясының міндетін атқарушы болып
тағайындалды. Революциялық оқиғаларға байланысты ол 1905 жылы қараша айында
бұл қызметтен өзі кетеді және адвокат болып істейді. 1908 жылдан бастап
өмірінің соңына дейін сөзылған жер аударулар, қылмыстық жауапқа тартулар,
қуғындаулар қоса жүрген азап пен жоқшылыққа толы ауыр өмір кезеңі — саяси
күресі басталады.
1908 жылы желтоқсанда Ақбаев саяси сенімсіздігі мен ақ патшаға тіл
тигізгені үшін 5 жылға Сібірге жер аударылады. 1912 жылы туған жері
Қарқаралыға қайтып оралған Ж. Ақбаевты по-лиция бақылауға алады. Сот
палатасына қызметке қабылдан-баған ол (бұрынғы саяси қылмыстары үшін)
адвокаттық прак-тикамен айналысады. 1915 жылы күзде мемлекеттік құрылысты
өзгсрту мақсатымен үгіт-насихат жүргізгені үшін Павлодар, одан кейін Семей
түрмесіне қамалып, одан 1917 жылдың басында ғана босайды. Бірақ бостандық
таңы үзаққа сөзылмайды. Оған тағы да "саяси сенімсіз" деген айып тағылып
бес жылга жер аударылды. Якутияға жер аударылудан оны ақпан төңкерісі
құтқарады.
1917 жыл Ж.Ақбаев және оның жақтастары үшін жемісті кезең болды. Бұл
кезенде "Алашорда" идеологиясы айқын қалыптасып, тұңғыш саяси ұйым "Алаш"
партиясы дүниеге келді. "Алаш" партиясының жұмысына белссне араласқан Ж.
Ақбаев Алашорда үкіметін құруға да белсене ат салысады. Орынборда өткен
екінші жалпықазақ съезінде Алашорда үкіметінің мүшесі болып сайланады.
Жоғары білімді құқықтанушы ретінде ол мемлекеттік құрылысты белгілеуде,
алаш автономиясының мемлекеттік институттары мен үкіметін құруда, оның
құқықтық мәртебесін айқыңдауда белсенді роль атқарды.
1918 жылы Семей қаласы ақ қазақтардың қолына өтіп, Ақбаев қамауға
алынады. 1919 жылы шілдеде оны ақ казактарға қарсы қарулы көтеріліске
басшылық жасаганы үшін әскери-дала соты ату жазасына бүйырады. Бірақ оның
халық арасындағы зор беделін өз мүдделеріне пайдалануға тырысқан ақ
гвардияшылар үкімнің күшін жойып, оны босатады. Азамат соғысы аяқтал-ғаннан
кейін Ж. Ақбаев Семей губерниялық революциялық комитетінің әділет бөлімін
басқарады, халық ағарту бөлімінде істейді.
1922 жылдан бастап Ж. Ақбаев "Алаш" буржуазиялық-ұлтшылдық партиясында
және Алашорда үкіметінде болғаны үшін қуғынға ұшырайды. 1922-1924 жылдары
кеңестік түрме азабын тартқан ол 1925-1930 жылдары округтік және
губерниялық сот жанындағы адвокаттар алқасының мүшесі болып істейді. 1930
жылы қыркүйекте "контрреволюциялық әрекеті" үшін айыпталып қамауға алынады,
ал 1932 жылы сөуір айында 58-10 және 59-3 баптар бойынша сотталған ол 5 жыл
мерзімге Воронеж облысына жер аударылады. Қазақтан шыққан түңғыш құқық
магистрі Алашорда үкіметінің бас прокуроры, тәуелсіздік жолындағы күрескер
Жақып Ақбаев 1934 жылы 4 шілдеде мәңгілікке көз жұмады.
Ж. Ақбаевтың құқықтану саласындағы басты еңбегі Алаш бағдарламасының
жобасы мен қазақ мемлекеттілігінің болашағы туралы идеялары болып табылады.
Ол қазақ зиялыларыныц өзық ойлы өкілдсрі Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Дулатовтармен бірге ұлт-азаттық қөзгалыстың идеялық және ұйымдық негіздерін
әзірледі, Алашорда үкіметінің саяси және құқықтық құжаттарын дайындауға
қатысты.
Ж. Ақбаев қазақ қоғамының мемлекеттік-құқықтық мәсе-лелерін алғашқы
зерттеушілердің бірі. Ол 1927 жылғы 27 қаңтарда Семей мемлекеттік
географиялық қоғамының жиналысында "Қазақ халқының шығу тегі туралы"
баяндамасында қазақ мемлекетінің саяси және құқықтық аспектілерін көрсетуге
тырысты. Керей мен Жәнібек негізін қалаған қазақ хандығының әскери-саяси
бірлестік ретінде құрылғанына назар аударған ол "Қасым ханның қасқа жолы",
"Есім ханның ескі жолы" аңыздарын да өзіндік ерекшелікпен түсіндіреді.
Ресейдегі психологиялық құқық мектебі саналатын агым-ның аса көрнскті
өкілі Л. И. Петражицкийден дәріс алып, қазақ құқығының сипаттамасы мен
институттарын түсіндіруде қазақ құқықтану ғылымында алғаш рет психологиялық
құқық теориясының принціптері мен идеяларын қолданды және қазақ құқығы
жөнінде объективті құқық және субъективті құқық ұғымын бірінші болып
пайдаланды.
Ж. Ақбаевтың және басқа да қазақ зиялыларының коптеген саяси, құқықтық
және әлеуметтік идеялары Кеңес мемлекетінің заң шығарушылық және
практикалық қызметінде пайдаланылды. Олардьщ саяси және құқықтық
көзқарастарының эволюциясы қазақ құқықтану ғылымының құрамды бөлігі ретінде
әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
Патша үкіметі құлатылғандығынан кейін 1905 жылдан өмір сүрген алаш
қозғалысы қайта жандавды. 1917 жылы 21-28 шілдеде алаш қайраткерлерінің
бастамасымен Орьшборда бірінші жалпықазақ съезі болып өтті. Съезге Семей,
Торғай, Ақмола, Орал, Сырдария, Жетісу, Ферғана облыстарынан және Бөкей
Ордасынан делегаттар қатысты. Съездің күн тәртібінде 14 мәселе қаралды.
Олар: мемлекеттік басқару ісі, қазақ облыстарының автономиясы, "Алаш"
партиясын құру, жер мәселесі, сот, дін және өйелдер мәселесі, жергілікті
басқару, халыққа білім беру және т.б.
Съезде бұрыннан айтылып келе жатқан саяси ұйым — "Алаш" партиясы
қүрьшып, оның бағдарламасын жасау жөнінде қаулы қабылданды. Партияның
бағдарламасын Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Е. Ғүмаров және
тагы басқалар жасады. Он бөлімнен тұратын бағдарлама жобасы 1917 жылы 21
қарашада "Қазақ" газетінде жарияланды.
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің 1917 жылғы ақпан төңкерісіне дейінгі
ұсынған демократиялық идеялары партия бағдарламасының жобасында көрініс
тапты. Жобада атап көрсетіл-гендей, партияның басты мақсаты Ресей
федерациялық демократиялық рсспубликасының құрамында қазақ автономиясын
құру болды.
Бағдарламаның бірінші бөлімі "Мемлекет қалпы" деп аталады. Бөлімнің
мазмұнына қарай оның мемлекеттің басқару нысаны туралы екендігін байқау
қиын емес. Партия бағдарламасында Ресей демократиялық, федеративті
республика болуы тиіс деп атап корсетіледі және демократия мен федерация
ұйымдарына түсінік беріледі. "Демократия мағынасы мемлекетті жұрт билеуі",
яғни халық билігі, ал "федерация мағынасы қүрдас мемлекеттерге бірлесу, ...
өр мемлексттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін өзі
алып жүреді". Мұндағы негізгі айтылмақ идея өзін-өзі басқаратын тең құқылы
мемлекеттеродағы.
"Алаш" партиясы ұсынған бұл идеяны Кеңес өкіметі де Ресейдің
федерациялық құрылысында пайдаланды. Алаш қайрат-керлерінің ұлттық
автономия түріндегі мемлекеттілікке қол жеткізуге үмтылуының өзіндік
себептері де бар еді. Оның ең бастысы сол кездегі саяси жағдай дербес
тәуслсіз Қазақстан мемлекетін құруға мүмкіндік берген жоқ. Сондықтан да
партия бағдарламасына іргесі бөлек, ынтымағы бір дербес басқарылатын
автономиялардан тұратын федеративтік, демократиялық Ресей туралы қағида
енгізілді.
Мемлекеттік құрылыс мәселесінде Үкімет басында - Құрылтай жиналысы, оның
аралығында Құрылтай жиналысы мен Мемлекеттік Дума беліілі бір мерзімге
сайлаған Президент тұрады. Құрылтай жиналысы тұрақты орган емес, ол мезгіл-
мезгіл сессия түрінде ғана жұмыс істейді. Оның сессиялары арасында билік
тұрақты орган Президенттің қолында болады. Ол халықты Құрылтай жиналысы мен
Мемлекеттік Дума алдында жауапты Министрлер Кеңесі арқылы басқарды.
Жоғары өкілді органның екі палаталы құрылымы – парламенттік
республиканың ұсынылуы сол кездегі жағдай үшін бірден-бір дұрыс қағида
болатын. Екі палатаның бірлескен отырысында сайланған Президент жоғары
өкілді орган алдында жауапты болмады. Егер Парламент алдында Президент те
жауапты болса, онда бұл органның билігі абсолютті болар еді. Сондықтан да
партия бағдарламасында мемлекеттік құрылыс үшін билікті бөлісу идеясы
енгізілді. Партия бағдарламасы бойынша заң шығару Мемлекеттік Дума
қүзырында болды және атқарушы орган қызметіне бақылау жасау мүмкіндігі
берілетін сауал салу қүқыгы да берілді.
Партия бағдарламасының бірінші бөлімінде демократияның ең жарқын
көрінісі — сайлау туралы да айтылады. Жоба авторлары демократиялық сайлау
жүйесін ұсынды. "Депутаттар тегіс, тең, төте һәм құпия сайлаумен болады".
Яғни, азаматтардың саяси құқығы шыққан тегі, діні, сенімі, қызметі, мүлкі
және жыныс айырмашылығына қарамай, барлығының сайлау құқығын жүзеге асыру
арқылы бекітіледі.
Ғасырлар бойы халыққа ауыртпалық болып келген салықтың халықтың өздері
сайлаған өкілді орган — Мемлекеттік Думаның келісімінсіз салынбауы да алаш
қайраткерлерінің заңсыздық пен өзбырлыққа жол бермеуге үмтылысынан туған.
Өйткені, мемлекеттік қазына мен халықтың тұрмыс деңгейі де көп жағдайда
салық саясатына тікелей байланысты еді. Жоба авторлары ұсынған салық
салудың пропорцианалды жүйесі өте ізгілікті және демократиялы қағида
болатын. "Салық байлық деңгейі мен жалпы дүние-мүлік жағдайына сәйкес
алынуы шарт, бай-көбірск, кедей-аздау төлесін". Салық салудың Мұндай
тәртібі әділеттілік талаптарына және қазіргі заманға да толық сай келеді.
Бағдарлама жобасының "Жергілікті бостандық" деп аталатын бөлімінде
қазақтар мекендейтін облыстарда тұратын барлық ұлттар үшін автономия құру
туралы мәселе ең бірінші кезекке қойылады. Онда былай деп аталады: "Қазақ
жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Ресей
республикасының фсдерациялық бір ағзасы болуы. Реті келсе, қазақ
автономиясы достас халықтармен әзірге бірлесе болуы, реті келмесе бірден-ақ
өз алдына жеке болуы. Қайткенде де осы күнгі земствалықты қабыл алуы".
Бағдарлама жобасында "Алаш" партиясының қазақтың би, болыс, ауьшнайлары
сияқты орындарда қызмет етстін адамдарының халыққа пайдалы да, адал қызмет
ететін механизм жасау жөнінде үсыныс жасайтыны және оны өмірге енгізу үшін
күресетіндігі туралы да сөз болады. Ал земство басқармалары мен
милицияларында адал адамдардың қызмет етуі үшін оларды халық қалауына ұсыну
туралы идея жергілікті басқарудың таза демократиялық түрін біддіреді.
"Алаш" партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жебірлерге жау болады.
Күш-қуатын игілік жолына жүмсап, жұртын тарықпау жағынан бастайды".
Заңсыздық пен өзбырлыққа жол бермеуді басты мақсаттың бірі ретінде
көрсеткен бағдарлама жобасынан әділдік пен адамгершілік желінің қалай
есетінін де байқау қиын емес. Жоба авторлары Мұнда "жебірлер" деп басқаға
қиянат жасаған, қорлық, зорлық көрсеткен, әділеттің ақ жібін аттағандарды
меңзеп отыр. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бүзатындарға аяусыз
күрес жүргізуді мақсат тұтқан "Алаш" партиясы әлеуметтік-әділеттілік
саясатын жүргізуге үмтылды.
Бағдарлама жобасының үшінші бөлімі ("Негізгі құқық") на-гыз таза
демократиялық және адамгершілік принціптеріне қү-рылып жасалған. "Ресей
республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-ойел дсмей барлық адам тең
құқылы болады. Жиылыс жасауға, қауым жасауға, жария сөйлеуте, газет
шығаруға, кітап бастыруға — еркіншілік". Азаматтардың табиғи және саяси
құқықтарының сақталуын қамтамасыз ететін Мұндай ең демократияшыл, ізгілікті
идеялар сол кезде Ресейдің бірде-бір заңында жарияланган емес.
Адамның аса маңызды құқықтары болып табылатын бұл принциптер тіпті
алғашқы Кеңестік заңдарда да кездеспейді. "Алаш" партиясы қайраткерлері
көрсеткен, тарихи тұрғыдан алғанда өз уақытынан идеялық жағынан озып кеткен
бұл принциптер 78 жылдан кейін ғана 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясында өз орнын тапты. Тұрғын үйге қол сұғылмаушылық принципі де
бағдарлама жобасынан қалыс қалмаған. Мемлекеттік қызметкерлердің үй иесінің
рұқсатынсыз үйге кіре алмауы Кеңестік конституцияларда да мойындалғанымен,
ол жылдар бойы өрескел бұзылып келді.
Жоба авторларының іс жүргізу — құқықтық мәселслерге арналған қағидалары
да жеке адам құқықтарының ерекше маңызды құқықтық кепілдіктерінің бірі
болып табылады. Бағдарлама жобасындағы "заңсыз жолмен ешкімді өкімет
ұстамауы, сот сүрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмауы, қылмысты болған
адамға судья бар жерде 24 сағат ішінде, судьясыз жерде бір жетіден қалмай"
қамауға алу туралы санкция ұсынылуы тиіс екендігі адам құқығының кепілдігі
туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Өкімет және алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәртіп нормалары 1
1.2. Тарихи-құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамнын түсінігі 5
XX ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстандағы саяси-құқықтық көзқарастар XX
ғасыр басындағы қазақ зиялыларының саяси-құқықтық көзқарастары 7
XX ғасырда қалыптасқан саяси ахуалдың ерекшеліктері. 26
1.3. Қазақстан мемлекетінің дамуы 27
2.1. Азаматтық қоғамның түсінігі мен құрылымы 29
2.2. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің атқаратын ролі 31
2.2. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орны 32
3.1. Құқықтық мемлекеттің пайда болуы және дамуы туралы идеялар 33
3.2. Орта ғасырлық Батыс Европадағы саяси-құқықтық ілім (VІ-ХV г.ғ.) 42
4.1. Орта ғасырлық батыс европалық қоғамдағы саяси-құқықтық ойдың
негізгі белгілері мен бағыттары 42
4.2. Фома Аквинский мен Марсилий Падуанскийдің мемлекет және құқық туралы
ілімі. 46
4.3. Орта ғасырлық еретиктер қозғалысындағы саяси-құқықтық идеялар
(X—XV ғ.ғ.) 51
3.2. Құқықтық мемлекет түсінігінің құрылуы 55
3.2 Қәзіргі отандық теориядағы құқықтық мемлекет түсінігінің мазмұны 57
4.1. Мемлекеттің пайда болу себептері 63
4.2. Мемлекеттің белгілері және оның түсінігі 84
2. Азаматтық қоғам туралы түсішктің мазмұны 86
4. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ 87
1. Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары. 87
2. Биліктің тармақтарға бөлініуі, құқықтық мемлекеттің қағидасы
ретінде 88
Мемлекет пен өзара жауапкершілігі. 89
2. Құқықтық мемлекеттің негізгі сипаттамасы 90
Мемлекет тетігінің түсінігі және құрамы 98
1.1. Өкімет және алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәртіп нормалары
Қоғам өмірі, мемлекеттен бұрын алдын-ала құрылады. Қоғамда мемлекеттің
жоқ болған уақыттары да болған. Бұл жағдайды тарихтың, антропологияның,
археологияның және социологияның зерттеулері объективті түрде дәлелдейді.
Қоғам өзінің ертедегі табиғи даму кезеңдерінде өзін-өзі басқару
сатысында болған, ол жағдай адамның қоғам мүшесі ретіндегі даму деңгейіне
сәйкес келеді. Мемлекет құрылғаннан кейін, қоғам өмірі өркенниетті және
прогрестік ұйымдастырудың негізгі ортасы болды.
Адамзат қоғамы алғашқы тарихи қауымдық құрылыстың құрылуына байланысты
болды. Онда өндіргіш күштер (қолағаш, балта) жетілмеген болды, ал еңбек
өнімділігінің төмендігі алғашқы адамдардың өмір сүру деңгейіне де
жетпейтін. Соған байланысты, адамдар өздері ұйымдасып, өндіріс құралдарымен
еңбектерін біріктіріп табиғи өмір сүруіне, жағдай жасауға мәжбүр болған.
Сондықтан, қоғам өмірінің негізінде, өндіріс құралдарына көпшілік меншіктік
жатады, ал еңбек өнімдерін бөлу тең құқықтық негізде жүргізілген. Қоғам
мүшелері бірдей еңбек етіп, қоғамдық табысты бірдей бөліп алған.
Алғашқы қауымдық құрлыстың құрылуына негіз жасаған Қауым-ру, тайпа,
олардың біріккен түрлері. Ру (рулық қауым) – бір атадан туып бірге тұратын
және жалпы шаруашылықты бірге жүргізетін, қандас, туысқан адамдардың
жиынтығы. Ру - ұйымдасқан отбасының пайда болу кезінен басталады, яғни,
тәртіпсіз жыныс қатынастарының орнына бірлікке негізделген отбасы пайда
болады. Әрбір ру, жеке шаруашылық бөлігі, өндіріс құралдардың меншік иесі,
еңбекті ұйымдастырушы ретінде көрінеді.
Ру - жер көлемінің бірлігі емес, дербестік. Адамдар жер көлемдеріне
қарамай, экономикалық, адамгершілік, діни және туысқандық қатынастарға
байланысты біріккен.
Рулардың бір жерден екінші жерге көшіп жүргендігіне қарамастан, олардың
ұйымшылдығы тығыз сақталған.
Өкімет - қоғамдық сипатты ұстаған. Ол рудан шыққан (бөлек) және өзін-
өзі басқаратын органдарды құрған. Билік қызметін рудың барлық үлкен
адамдары іске асырған. Алғашқы қауымдық құрлыста, қоғамдық биліктің
органдарына рудың жиналысы, ақсақалдар басқаруы жатады. Олар, ру мүшелершің
ішіндегі беделді, халық сыйлайтын, сенетін адамдардан сайланған.
Жоғарыдағы көрсетілген ру басқаратын адамдар, ру жиналысының алдында
қызметтері үшін жауапты болган. Тек рудың жалпы жиналысы ғана оларды
орнынан ауыстырған, не жұмысынан босататын болған. Рулық қоғамда, қоғамдық
жұмыстарды басқаратын, арнайы органдар (аппарат) болмаған. Рудың негізгі
өмірі және қызметі туралы мәселелер халықтың жалпы жиналысында шешімін
тапқан.
Рулар өзінен үлкен бірлестіктерге кірген. Ең жоғарғы Рулардың бірігу
түрлеріне Тайпа, Тайпалар одағы жатады. Тайпаның көпшілік жұмыстарын
ақсақалдар мен әскер басшыларынан тұратын Кеңес басқарған.
Алғашқы қауымдық құрлыс кезінде, белгілі тәртіп сақтау жолдары -
әлеуметтік нормалар қызмет істеген. Оған жататын әдет-ғұрып нормалары, яғни
көп жылдар бойы қолданылып, адамдардың үйреншікті әдетіне кіріп, табиғи
қажеттілігіне айналған құбылыс.
Әдет-ғұрып, еңбекші, ру мүшелерінің тұрмысын, отбасылық қатынастарын,
қоғамдық қатынастардың реттеушілік міндеттерін атқарды. Олардың көбісі, бір
мезгілдегі, алғашқы моралдік және діни нормалар ретінде қалыптасып, қалған
әдет-ғұрыптарды сақтауға ықпалы болған.
Алғашқы әдет-ғұрып белгілеріне тән сипаттамаларға мыналар жатады:
➢ Олар рудан шығып, олардың мүдделерімен еріктерін көрсетті;
➢ Олар әдеттерге сүйеніп қимыл жасап, өз еріктерімен орындады, ал
ондай қажеттілікті барлық ру болып қамтамасыз етті.
➢ Әдет-ғұрыптың бүзылмауын қорғайтын арнайы органдар болмаған.
Керек жағдайда, әдет-ғұрыпты бұзушыларға, ондай іс-қимылдың қате
екендігін түсіндіру жұмыстары жүргізілген, ал кей жағдайда, барлық рудың
және тайпа атынан қыстау арқылы сол тәрбиенің іске асырылуын қамтамасыз
еткен.
Ол кездегі рулық қоғамда, оның мүшелерінің арасында құқық пен
міндеттіліктің арасында айырмашылық болмаған, құқық міндеттілік, ал
міндеттілік құқық ретінде қабылданған.
1. Қоғам деген не?
Қоғамның қалай, қандай жағдайларда пайда болуы туралы бұрынғы және
кәзіргі ғылыми болжамдарда бір ойды түйіндейтін шешімдер жоқ. Дегенмен де,
барлық оқымыстылар, әдеттегідей, қоғамның қажетті белгісін – саналы және
ерікті адамдардың жиынтығы ретінде бөліп көрсетеді. Тарихи және
социологиялық ғылымдардың тұжырымдарына қарағанда, жеке түлғалардың адамзат
қоғамына бірігуін, олардың ортақ мақсаттарының негізінде болатындығы
анықгалады. Жалпы алғанда, мақсатсыз қоғам болмайды. Осындай тұжырымдарға
мүлдем қарсы келмейтін жағдайлар, бір қоғамда бірнеше мақсаттар, біріне-
бірі ұқсас не қарама-қайшы болулары мүмкін. Әр адамның, алдына қойған жеке
мүддесі болады. Ол қоғамдық ортаға қанша бейімделгенімен, оның жеке мүддесі
сақталады. Сондықтан, жалпы мүдде жеке адамның мүдделеріне объективті түрде
қайшы келуі мүмкін. Ең маңыздысы, сол мүдделердің қайсысының
басымдылығында. Қоғамның ұйымшылдығы, мүшелерінің жалпы мүдделері мен жеке
мүдделерінің үйлесуіне байланысты. Олардың мүдделерінің сәйкес келмеуі
қоғам өмірін түрақтандырмайды.
Қоғам мүдделердің өзара сәйкестігі негізінде құрылады, ал олардың
орындалуы, жеке адамдардың өзара қарым-қатынастарына байланысты болады.
Яғни, бірігіп жүмсаған күштің нәтижесінде, жеке адамның жете алмайтын
мақсаттарына жетуге болады. Мысалы, К. Маркс қоғамды "адамдардың қарым-
қатынасының жемісі" - деп қысқа анықтаған.
Бірақ, ондай мүдделері бір-біріне сай адамдардың жиынтығы, бірігіп
қоғам болмайды. Театрда көрермендерді олардың жалпы мүдделері біріктіреді
бірақ ол қоғам емес. Адамдар жиынтығы, тек өзінен жеке тұратын нәрсеге
қызығудан басқа, сол мақсатқа жетудің жолын бірігіп іздеуді сезінуінде.
Олай дегеніміз, адамдар жиынтығындағы бір-біріне деген қызығушышық,
әрқайсысының мүдделерін іске асыруға берілетін мүмкіншілік.
Дегенмен, бәрі бірдей бір-бірімен қарым-қатынастағы адамдардың
жиынтығы, жалпы мүдделерінің негізінде қоғам құрмайды (жұмысшылар
бірлестігі құрылыс салудағы міндеттерін орындағаннан кейін тарап кетеді).
Қоғам – деп айтуға, тек адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы ғана емес,
олардың мүдделеріне сай, тұрақты және объективтік сипаттағы адамдар
жиынтығы болуы қажет. Мұндай қоғамдық қатынастар, қоғамдас адамдардың өз
мәніндегі жұмыстарын қамтамасыз етеді, оның ұдайы өндірісімен өзін-өзі
дамытады.
Қоғам, қалай болса солай не болмаса, күштеумен біріккен адамдардың
жиынтығы емес. Адам қоғамсыз, әлеуметтік қатынастарсыз уақыт өткен сайын
еркімен маңызды бағалылығынан айырылады. Бұл жөнінде К. Маркстің, адамның
мәні, оның қоғамдық қатынастарының жиынтығында, деген ойына ешбір талас
жоқ.
Адам - қоғамның алғашқы клеткасы. Бірақ, қоғам жеке адамдардың
механикалық конгломераты емес. Бұл өте қиын, көптүрлі байланыстағы және
қатынастағы әлеуметгік құрылым, яғни қоғам мүшелерінің және олардың әртүрлі
қосылымдарының арасындағы қалыптасқан көптүрлі байланыстар және қатынастар.
Қоғам, өзара қарым-қатынастағы адамдардың жиынтығы ретінде,
ұйымдастырушылық факторға ие, себебі ол адамдық тәртіптің шекарасын барлық
қоғамның мүддесі үшін белгілейді. Бұл қызмет, қоғам белгілеген жалпыға
бірдей міндет, жөнге сай арнаулы өкімет органдары арқылы орындалады.
Сонымен, қоғам түсінігіне мынадай негізгі бөліктер", белгілер кіреді:
➢ Саналы және ерікті адамдардың жиынтығы;
➢ Тұрақты және объективті сипатгағы жалпылама мүдделердің болуы;
➢ Жалпы мүдделердің негізіндегі әрекеттік және ынтымақтастық;
➢ Қоғамның ішкі тәртібін және сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
қабылеті бар;
➢ ұйымдасқан күштің құрылуы.
1.2. Тарихи-құқықтық ғылыми ойлардағы азаматтық қоғамнын түсінігі
"Азаматтық қоғам" деген атауды, түсінікті Аристотель айтқан -
Аристотель мемлекетті азаматтық қоғаммен салыстырмады, бірақ бір-біріне
оларды қарсы қоймады, себебі олардың әртүрлі жолдары ескі полистегі
қоғамдық өмірде тығыз байланысты болады. Сонымен қатар, жоғарыдағы
көрсетілгендей ол кісінің ойынша, азаматтық қоғам жетілген демократиялық
организм ретінде, тек политикамен байланысты, яғни принціпиалды жағынан,
бұрынғы көне полистер сияқты: мемлекеттік органдардың қызмет мерзімі,
биліктің бөлінуі, сөз бостандығы, баспасөз, елінде еркін жүріп-тұру және
сырт жақта да еркіндікге болу, мемлекетгің жекелеген қатынастарға қол
сүқпауы, азаматтардың заң алдындағы құқықтарының тендігі.
Азаматтық қоғамның көне модельге қайтып оралуы, жаңа уақытта
жүргізіліп, өте үлкен оқымыстылардың зерттейтін пөніне айналды: Гроцидың,
Гобс, Дж.Локк, Пейн, Руссо, Гельвеций, Гольбах, Кант, Гегель және
басқалардың. XVII ғасырда азаматтық қоғам түсінігі өлі саяси қоғам
түсінігінен айырылмаған кез болатын, бірак олар сондағы мемлекеттік
формалармен салыстырылмаған, оған куә болатын Дж.Локктың сөзі:
"...Кейбіреулер айтып жүргендей абсолюттік монархия жалғыз ғана дүние
жүзіндегі басқару нысаны емес, шын мәнісінде азаматтық қоғаммен қосылмайды,
сондықтан жалпы алғанда азаматтық қоғамның басқару нысаны болуы мүмкін
емес". Локк және басқаларда мемлекеттің пайда болуындағы келісім-шарт
теориясын қолдаған, себебі ол қоғамдық келісім негізінде пайда болады,
азаматтардың мүдделерін көрсетеді.
"Азаматтық қоғамның түсінігі тек индивидтердің жиынтығы және олардың
арасындағы қатынастар емес, кеңістік соның ішінде қызмет істейтін қоғамдық
институттар", - деп, Гегель дәлелдеген болатын.
"Құқық философиясы" еңбегінде ол, азаматтық қоғамның тарихы
келісімділігін айта отырып былай деген: "атомдар құсап әртүрлі жекелеген
адамдарға бөлініп кетпей және жекелеген уақытша жағдай үшін бір сәтке
жиылып әрі қарай байланыспай, ертеде құрылған серіктестік, қауым,
корпорациялар негізінде саяси қатынастықты алғандығын" талдап береді.
Гегель азаматтық қоғамның еркіндігін мемлекетке қарсы қойып "саяси
дене" - деп дөлелдеді. Сонымен бірге, бұл екі жүйенің қарым-қатынаста және
бір медальдың екі жағы екендігін де мойындады.
Гегель оның басқа да қызмет принціптерін атап айтады: жекс меншікті,
еркін қалыптасатын қоғамдық пікірді, адал заңдарды және сол жолмен жүруді.
Азаматтық қоғам проблемаларын өзінің зерттеулерінде Маркста айналып
өткен жоқ, белгілі болғандай Гегельден де аз алмағаны мәлім. Егер, ол
бұрынғы ғылыми жұмыстарында, шын мәніндегі оның маңыздылығымен сол
түсінікті пайдаланған болса, кейін ол ойынан бас тартқан болар еді. Болжамы
бойынша "азаматтық қоғамның анатомиясын саяси экономиядан іздеу керек" –
деді Маркс, іс жүзінде азаматтық қоғамды базиспен бірдей ілестірді. Себебі,
Маркстың моделі бойынша қоғам, мемлекет, құқық, мораль, өнер және дін
қондырмаға жатады, азаматтық қоғам түсінігі бөлшектеніп өзінің еркіндік
маңызын жоғалтты (ол туралы Гегель сақгандырған болатын). Кейіннен
ортодоксалъды марксизм-ленинизмге азаматтық қоғам туралы белгісіз болуы
кездейсоқ емес. Советтік гуманитарлық билік толығымен тоталитарлық режимнің
міндетіне және мақсатына сай келді.
Азаматтық қоғамның мемлекетпен қатынасыңдағы еркіндігін мойындамау,
оның әлеуметтік бағалылығында мойындамағаңдығы, ол жағдайдың қиындыққа
тірелетіні сөзсіз. Советтік тоталитаризмнің агрессивтік анықтаушысы (қоғам
мүдделерінін алдындағы таптық мүдделердің артықшылығы, таптық күрес,
меншікті мемлекеттендіру, жеке адамдардың өзіндік бағалылы-ғын есепке алмау
т.с.с.) арқылы азаматтық қоғамды мемлекетке сіңіру болды. Соның нәтижесінде
адам, жеке адам ретінде қабылданбады, табиғи бөлінбейтін құқық және
еркіндіктің маңызы жойылды, себебі барлығы мемлекет арқылы жойылды. Адам то-
талитралық жағдайда өз еркімен өмір сүріп, ойын айтуға, саяси көзқарастарын
біддіруге құқығы болмады, соның салдарынан саясатсыз "бағынушыға"
айналдырылды.
XX ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстандағы саяси-құқықтық көзқарастар XX ғасыр
басындағы қазақ зиялыларының саяси-құқықтық көзқарастары
"Алаш" партиясы бағдарламасындағы саяси-құқықтық және әлеуметтік идеялар
XX ғасырдың шіғашқы ширегілде әлемдік тарихта ірі оқиғалар болып өтті.
Ірі империалистік дсржавалар арасындағы қайшылықтардың түбіне жете
шиеленісуі бір-біріне қарсы екі әскери одақтың (Үштік Одақ және Антанта)
құрылуына алып келді. Ғасыр басында империализм дәуіріндегі алғашқы ірі
қақтығыс – орыс-жапон соғысы бүрқ ете қалды. Ірі елдердің отарлық
бұғауындағы халықтардың ұлт-азаттық күресі жандана түсті. Тәуелсіздік үшін
күрескен ұлттық буржуазия өкілдерімен қатар осы елдерде пайда болган ұлттық
интеллигенция өкілдерін, жұмысшыларын және шаруалары мен қолөнершілсрін
қамтыған алғашқы ұлттық ұйымдар пайда болды, жсргілікті баспасөз дамыды.
Отаршылдарға наразылық корсету неғүрлым саналы, әрі ұйымшыл түрде өтіп, ұлт-
азатгық сипатқа ие болды.
XX ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени
дамуында XIX ғасырдың екінші жартысымен салыстырғанда едәуір өзгерістер
болды. Осы өзгерістермен қатар ел өміріндегі саяси оқиғалар да қазақ ұлттық
интеллигенциясының қалыптасуына әсерін тигізді. XIX-XX ғасырлар тоғысында
пайда болған ұлттық интеллигенция тобы өлкедегі азат-тық жолындағы күрестің
өсуінде айтарлықтай роль атқарды. Олардың қазақ даласыіща оқу-ағарту,
мәдени шараларды дамытудағы еңбектері де әлемдік оркениетке деген үмтылысы
мен талпынысын білдіреді.
Жаңа ғасырдың бастауымен бірге Ресей өкіметінің отаршылдық саясатының
бұрынғыдан да күшейе түсуі ұлт-азаттық қозғалысындағы жас қазақ
интеллигенциясының ролін күшейте түсті. Бұл кездегі қазақ интеллигенциясы
езінің құрамы, бағыты, мақсаты және қоғамдық-саяси қызметінің сипаты
жағынан әртүрлі топтарды біріктірді және олардың негізгі бөлігін
әдебиетшілер, мүғалімдер, адвокаттар, дәрігерлер және тағы басқалар құрады.
Қазақ интеллигенциясының осы кезендегі тарихи орны қазақ халқының
өлкедегі аграрлық мәселенің әділ шешілуімен, оқу-ағарту ісінің дамуымен
және отарлық езгіге қарсы күресімен тығыз байланыста айқындалды. Ұлтазаттық
күресіндегі қазақ интеллигенциясыныц алғашқы және табанды өкілдері Әлихан
Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Бақытжан Қаратаев, Мүхамеджан Тынышбаев,
Міржақып Дулатов, Мүстафа Шоқай, Әлімхан Ермеков және т.б. болды.
Олардың құрамы да өздерінің саяси көзқарастарымен, іс-әрскеттерімен
айрықшаланды. Олардың кейбірі социалистік идеяларды ұстанды, социал-
демократтармен, эсерлермен бірлесіп жұмыс істеді. Олардың ықпалы жағынан
неғүрлым басым екінші бір бөлігі либералдық-демократиялық пөзицияларда
болды. Бұл бағыттың жұрт таныған косемдері Ә. Бөкейханов, Б. Қаратаев және
тағы басқалар либералдық-демократиялық бағытты қорғады.
1905-1907 жылдары Ресейдс болған алғашқы орыс революциясы да қазақ
даласының саяси оянуына, өлкеде езгінің отар-шылдық, әлеуметтік және басқа
да түрлеріне қарсы ұлт-азаттық, жұмысшы, аграрлық және басқа да
қозғалыстардың әрістеуіне едәуір дәрежеде серпін берді. XX ғасырдың алгашқы
ширегін қазақстандық тарихшылардың бір тобы "саяси күрестер мен рухани
жаңғыру кезеңі" деп атауға әбден лайық екендігін атап көрсетті. Саяси
күрестер мен рухани жаңғыру кезеңінің тарихы 1905-1907 жылдардағы орыс
революциясынан басталатынын айту әбден орыиды болмақ. Өйткені, осы
жылдардағы орыс революциясы қазақ даласындағы ұлттық қозғалыстың бастау
алуына өз ықпалын тигізді. А. Байтұрсынов айтқандай осы кезеңде "бұл дала
саясат ісіне тартылып, азаттық қозғалысының ағынына араласты".
1905 жылы 25 шілдедс Қарқаралы қаласына таяу Қоянды жәрмеңкесінде алаш
қөзгалысы жетекшілерінің бастамасымен өткен қазақ съезінде әлеуметтік-
экономикалық талаптармен бірге саяси талаптар да қойылған. Ресей Министрлер
Кеңесінің торағасы атына жазылған петиция қабылданды. Ә. Бөкейханов пен Ж.
Ақбаевтың басшылығымен жазылған бұл петицияда үкіметке мынадай талаптар
қойылды. 1. Діни сенімге қысым жасауды тоқтату; 2. Қазақ мектептерінде
қазақ тілінде оқыту; діни Құл-Мүхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық
көзқарастарының қалыптасуы – А., 1998, 7-бет. интернат, пансионат, жоғары
оқу орындарының жайы; 3. Қазақ тілінде газет шығару; 4. Переселендердің
көшіп келуін тоқтатып, жерді қазақтікі ден жариялау; 5. Қазақтарды атамекен
қоныс-тарынан көшіруді тоқтату; 6. "Далалық билеу Ережесін" өзгерту; 7.
Болыстық кеңселер мен халықтық соттарда істі қазақ тілінде жүргізу,
өтініштерді қазақ тілінде қабылдау правосын қалпына келтіру; қызметке қазақ
тілін білетін тілмаштарды алу; 8. Сот ісін қазақ тілінде жүргізу; 9.
Бастықтар мен урядникгердің санын қысқарту; 10. Генерал-губернатордың
бұйрығымен жер аударуды тыю; 11. Жоғары үкіметте қазақ депуттардың болуы.
Революцияның алғашқы айларынан бастап-ақ жоғары билік сатысына талаптар
қойған Қарқаралы петициясы қазақ елкесінің оянуына едәуір себепкер болған
аса зор саяси оқиға ретінде тарихта қадды.
1906 жылы ақпанда өткен екінші жалпы қазақ съезінде Ресей кадет
партиясының бағдарламасы мақұлданды және оған өлкеге орыс шаруаларының
қоныс аударуын тоқтату, қазақ жерлерін тұрғылықты халықтың меншігі ретінде
тану, мектептер мен жоғары оқу орындарын ашу және басқа да талаптар
енгізілді. Бірақ кадет партиясының басшылығы бұл талаптарды қолдамады.
Ұлт зиялыларының саяси күресінде Ресей Мемлекеттік Думасына сайлау
жүргізу және оған қатысу айтарлықтай роль атқарды. Олар өздерінің саяси
күресінде Мемлекеттік думаның мінбесін де тиімді пайдалана білді.
Екінші Мемлекеттік Думаның 1907 жылғы 16 мамырда өткен мәжілісінде Орал
облысынан сайланған депутат Б. Қаратаев қоныс аудару саясатының қазақтар
шаруашылығына тигізген зардаптары туралы баяндама жасады. Ол өз
баяндамасында "біздің мемлекетте ушыққан аграрлық мәселені далалық
облыстарға, атап айтқанда, Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарының
жеріне шаруаларды қоныс аудару арқылы шешкісі келеді. Үкіметтің осынау
сұрқия саясатынан қазақтарға апітан қырылу қаупі тәніп тұр" деп атап
көрсетті. Дума төрағасы депутаттың сөзін бөлгенде Б. Қаратаев Дума
мінбесінен шаруалардың жерге деген зәрулігін қанағаттандыру үшін жеке
меншік жерлерді тәркілеу- жөніндегі кез-келген ресейлік оппөзияциялық
қозғалыстың әрекетін қазақтар дереу қолдайды. деп батыл мәлімдеме жасады.
Мұның өзі сол жылдардағы ұлт-азаттық күрес жетекшілерінің саяси
белсенділігі мен көзқарастарының қаншалықты өскендігін көрсете алады.
Екінші Мемлекеттік Думаға қазақ халқынан сайланған депутаттар кадеттерге
қосылды және басқа ұлттық партиялар өкілдерімен бірге орыс шаруаларын
шеткері аймақтарға қоныс аударуын тоқтату күштерін ұйымдастырды. Ресей
Мемлекеттік Думасы белгілі дәрежеде ұлт зиялыларының саяси-құқықтық
көзқарастарының қалыптасуына ықпал етті, қазақ даласының саяси-әлеуметтік
және мәдени-рухани дамуына серпін берді.
1913 жылдан бастап жарық көрген "Қазақ" газеті либералдық-демократиялық
бағыттағы идеяларды білдірді. Редакторы А. Байтұрсынов болған "Қазақ"
газетінде ұлт зиялыларының сол кездегі жарық жұлдыздары болған Ә.
Бөкейханов, М. Дулатов, X. Досмұхамедов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов және
басқалар жұмыс істеді. Осы газет төңірегінде болашақ "Алаш" партиясының
белсенділері мен жақтаушылары топтасты. Оппөзициялық газеттің отаршылдық
саясатқа қарсы сипаттағы мақалалары жергілікті әкімшілікті мазасыздандырды,
сондықтан да отар-шылдық әкімшілік "Қазақ" газетін үнемі бақылауға алды,
1913-1916 жылдар аралығында газетті 26 рет жапты, редакторы А.
Байтұрсыновты бірнеше рет қамауға да алды.
1905-1907 жылдардағы орыс революциясы мен Ресейдегі саяси оқиғалардың
ықпалымен қазақ өлкссін шарпыған саяси күрестің нәтижесінде Қазақсганда
ұлттық зиялы қауым өкілдері жетекшілік еткен дербес әрекет жасай алатын
саяси күштер қалыптасты. Олардың отаршылдыққа қарсы саяси-құқықтық идеялары
баяу болса да бүкіл қазақ қоғамына тарады және ұлт-азаттық күрестің саяси
бағдарламасын жасауға негіз болды. Саяси-құқықтық идеялар мен
бағдарламаларды жасау ісімен айналысқандардыц бірі ұлт-азаттық қозғалыстың
жетекшісі, әйгілі мемлекет қайраткері, ғалым-әдебистші Әлихан Бөкей-ханов
еді. Оның артына қалдырған шығармашылық мүрасының үлкен бөлігі – орыс
тілінде жазылған монографиялық, энциклопедиялық сипаатағы еңбектері және
"Қазақ" газетінде ана тілінде жазылған мақалалары.
"Қазақ" газеті арқылы Ә.Бокейханов қазақ қауымын Ресейдегі саяси
оқиғалармен таныстырды және саяси-құқықтық сауатын ашты. Газеттің 1913-1914
жылдардағы сандарында ол "Бебель", "Жан Жорес", "Керек сөз", "Балкан
соғысы" және "Тағы соғыс" мақалаларында саясат пен соғыс мәселелерін сөз
етеді. 1910 жылы жазған "Қазақтар" дейтін зерттеуінде Ә. Бөкейханов қазақ
халқының тарихын, оның әлеуметтік ұлт, орыс бодандығын, отаршылдықтың
зардаптарын айтады. Қазақ әдет-ғұрып нормаларыңдағы бұрынғы құқықтық
жүйенің жойылып, оның орнына патша өкіметі енгізген заңдардан кейін
әділетсіздік пен парақорлықтың белең алғаны сыналады.
Ә. Бокейхановтың ойынша европалық білім алып саяси істерге араласа
бастаган қазақ зиялылары екі бағытқа бөліне бастаған. Олардың бірі —
мүсылмандық идеяны жақтайтын, ал екіншісі европалық дамуды қолдайтын
батысшылдар. Саяси екі ағымның пайда болуын атап көрсеткен Ә.Бөкейханов
оларға ғылыми сипаттама да берді және бұл екі агымның әлі нақты партия
болып қалыптаспағандығын ескертті. Өзінің саяси қызметінің бастауында
батысшылдар жағында болған ол саяси бостандық мәселелерінде діни агымдарға
да қарсы болмады.
Ресей бодандығындағы Қазақстанның саяси-құқықтық жүйесіндегі
өзгерістерді "Үшінші Дума және қазақ", "Дума және қа-зақ", "Төртінші Дума
және қазақ", "Бас қосу туралы" мақалала-рында сөз еткен Ә. Бөкейханов
отаршыл өкіметтің қазақ дала-сын қалай басқаріанын және оның әділстсіз
шешімдерін сынға алды. Қазақ халқының дәстүрлі салтындағы әр рудың мүддесін
білдіретін, соның сөзін сойлейтін бидің сол дәуірдегі халық атынан
сайланатын және қызмет көрсететін депутатпен ұқсас екендігін салыстырған ол
екі жақтың да тиімді тұстарын пайдалану қажеттігіне көңіл аударады.
Сайлау кезіндегі заңдылықтың сақталмауы, парақорлық және ру аралық
алауыздық оның "Сайлау" деп аталатын мақалалар топтамасында жан-жақты
сипатталады. Бұл мақаласында Ә. Бөкейханов "сайланған адам әділет, бірлік,
адалдық жолында қызмет етсе ғана шын мақсат орындалады, ал өзінің ғана
басын күйттейтіндер қашанда елдің соры болады" деп атап көрсетті.
Патша өкіметі құлатылғаннан кейін 1917 жылы наурыз айында жазған "Алаш
ұлтына" деген мақаласында Ә.Бөкейханов "Азаттық таңы атты... Күні кеше құл
едік, енді бүгін теңелдік. Қам көңілде қаяудай арман қалған жоқ. Неше
ғасырлардан бері жұрттың бәрін қорлықта, құлдықта ұстаған жауыз өкімст
қайтпас сапарға кетті" деп ақпан революциясын қуана қарсы алды және алдағы
уақытта не істеу керектігін айтты. Жаңа үкімет пен жаңа тәртіпті қолдау
жөнінде "Жаңа үкіметті қолдау үшін қазақтардың бірігуі қажет. Жаңа тәртіпті
нығайту үшін басқа халықтармен туысқандық байланыстарды күшейте түсу керек.
Құрылтай жиналысының сайлауына әзірленген абзал. Бірлік пен әділдік үшін
күресіңдер",— деп жазды Ә.Бөкейханов.
"Алаш" партиясы бағдарламасын жасаушылардың бірі, Алашорда үкіметінің
басшысы Ә. Бокейхановтың саяси қызметінің шырқау шегі 1917-1925 жылдармен
түспа-түс кедді. Большевиктердің 1918 жылы 10 қаңтарда Бүкіл ресейлік
Құрылтайды күшпен қуып таратуы Алашорда үкіметінің жағдайын нашарлата түсті
және жағдайдың күрт өзгеруіне байланысты олар Кеңес үкіметімен келіссөздер
жүргізуге мәжбүр болды. Ә. Бөкейхановтың өзі Ленинмен телеграф арқылы
сөйлеседі.
Жүргізілген келіссөздер нәтижесінде Кеңес өкіметі Орынборда өткен
жалпықазақ съезі шешімдерінің зандылығын, яғни қазақ автономиясын
мойындайды. Бірақ қазақ автономиясын жергілікті Кеңестердің қатысуымен
жшшықазақ съезінен кейін тану туралы талап қояды. Бүган жауап ретінде
Алашорда үкіметі жергілікті Кеңестер өз үкімсттеріне бағынған жағдайда ғана
ке-ңес үкіметін мойындайтындығы туралы қарсы талап қояды. 1918 жылы
маусымда Алашорда үкіметінің қаулысы бойынша Кеңес үкіметінің автономиялық
Алашорда тсрриториясына байланысты шығарған шешімдері заңсыз деп табылды.
Билеуші партияға айналған большевиктер де Алашордамен тіл табысуды қажет
деп санамады.
Әртүрлі көзқарас пен мақсатта болған саяси күштердің би-лік жолындагы
күресі басталды. Оқиғалардың бұлайша өрбуі азамат соғысына жалғасты және
большевиктер партиясының диктатурасын орнатуға әкеп соқты. Алашорда үкіметі
Кеңестерге қарсы күштермен, Сібір үкіметімен, Колчакпен, атаман Дутовпен
жақындасуға мәжбүр болды. Елді азамат соғысына жеткізген большевиктер
саясатын қолдамаған Ә.Бөкейханов "Қазақ болып автономиялы ел боламыз десек,
алдымызда шешуі қиын бір жұмбақ бар. Орал, Торғай, Ақмола, Семсйде көп
мүжық бізбен қоныстас, бұл облыстарда мұжықпен қазақ қым-қиғаш аралас.
Мүжықпен аралас қазақты тастап, бірыңғай қазақ болып шығамыз десек, қадақ
орыста қалады, қазақты бұл жерден көшіріп аламыз десек, бұл қазақ
атақонысынан көшпес, көшсе, ақылсыздық болады, қазақ жерінің ең жақсысы осы
мүжықпен аралас отырған жер. Түбінде қазақ ұлты бір автономия бола қалса,
іштегі орысты ала кетеміз бе деген үміт бар" деп жазды.
XX ғасырдың басындағы қазақтың ірі қоғам қайраткері, саяси-әлеуметтік
тақырыпта өндіре жазған ақын, публицист, қазақ алфавитінің түңғыш
реформаторы, ағартушы-ұстаз Ахмет Байтүрсынов 1873 жылы қазіргі Қостанай
облысында дүниеге кслді. Оның түрлі оқиғаларға, халықаралық жағдайға, заң,
ел билеу, сот, жср, еркіндік тақырыптарына арналған "Бұл заманның соғысы"
(1914), "Қазақ халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан Уақытша Ереже" (1914),
"Соғысушы патшалар" (1914), "Закон жобасының баяндамасы" (1914), "Жәрдем
комитеті" (1915), "Қазаққа ашық хат" (1916), "Қазақ жерін алу тураласындағы
ни-зам" (1916), "Тағы да народный суд хақында" және тағы басқа мақалалары
Ахмет Байтұрсыновтың саяси-құқықтық көзқарас-тарының эволюциясын,
қайраткерлік қабілетін, ойшылдық деңгейін, отан сүйгіштігін жан-жақты
көрсете алады. Қоғамдық өмірдің сан алуан көксйтесті мәселелерін арқау етіп
жазған оның мақалалары алғашқы кезде "Айқап" журналында, 1913-1918 жылдары
өзі редактор болған "Қазақ" газетінде, жеке жинақтарында, кейіннен кеңестік
баспасөзде жарияланды.
Ахмет Байтұрсыновтың аталған мақалалары мен басқа да еңбектерінде
құқықтық мемлекет принціптеріне сай кслетін идеялар көптеп кездеседі. Ол
құқықтық мемлекетте өкімет билігін, ең алдымен заң шығарушы жоғарғы орган-
парламентті қалыптастыруда заң шығаратын адамдарды сайлауда қатслеспсу
қажеттігіне баса назар аударады. Сайлауға қатысуда жеке бастың немесе
агайынның, рудың намысы үшін ғана дауыс беру азаматтыққа жатпайды. Билік
басына немесе заң шығару қыз-метінс келетін адам үшін немқұрайлы дауыс
беру, жершілдік пен ағайынгершілікке салыну, Ахмет Байтұрсыновтың айтуынша
"ол сайлау емес, қүр талас немесе сауда".
Халықтың сайлауға қатысуы және дауыс беруі туралы мәселеде ол былай деп
жазады: "Пайдалы адамды сайлаумен залалды адамды сайлау арасында ешбір
парық болмаса, жұрт неге азаяды?... Яғни өз жақынын сайлап, бар мақсаты
табылғандай көрінеді. Сайлау көп үшін берген нәрсе, көп пайдасын көздеп
сайланса... сайлау дұрыс өз мағынасында болғаны. Халықтың пайдасы, залалы
қаралмай, "мынау туғаным-тұқымдасым"... — деп сайланса, ол сайлау емес".
Демократияның ең маңызды кө-рінісі сайлау болып табылатындығын ескерген
қазақ ойшылы "Тағы да народный суд хақында" мақаласында "Сайлау деген —
өзіңе берген ықтияр" деген қорытыңды жасайды.
А. Байтұрсынов көтерген саяси маңызды мәселелердің бірі – шығарылған
заңдардың жергілікті халықтың әдет-ғүрпы ерекшеліктеріне, тұрмысына,
шаруашылық өміріне сәйкес келуі. XVIII-XIX ғасырларда ағылшын және француз
ойшылдары көтерген бұл мәселеге Ш. Уәлиханов та ерекше мән берген болатын.
Олардың ойын одан әрі дамытқан А.Байтұрсынов "Әр халықтың бұрыннан жүріп
келе жатқан жолы бар, ол жолды түзеткенде жарамды жеріне тимей, жарамсыз
жерін ғана өзгерту керек. Олай етпесе, соныдан ойып алған жолмен жұрттың
көбі жүрмей, бұрынғы дағдылы жолмен кете береді. Әсіресе көзі ашылып,
көңіліне сәуле түспеген қараңғы халық болса, ондай жаңадан салған жат
жолмен жүру оған тым қиын, сондықтан заңның түп үлгісі бір болғанмен,
әркімнің бойына қарай киім пішкен сияқты әр халықтың қалпына, салтына,
мінезіне қарай заң шығарылады. Солай болған соң да, закон шығарушылар
халықтың қағидалы қалпын, салтын, мінезін жақсы білуі тиіс. Оны білмей
шығарған закон халықтың түзелуіне емес, бұзылуына себеп болмақшы",— деп
жазды.
Рим заңгсрлерінің "заң пайдаланудан қалғанда ғана өзгертуге жатады",
"заң жиі өзгермсуі тиіс", "заң жақсы болса ғана оны шығаруиіылар халық
қүрметіне ие болады", "заң халық үшін қызмет етеді" деген қағидаларына
сүйенген А. Байтұрсынов ғасырлар бойы қалыптасқан құқықтық нормаларды
жоғарыдан бүзып, халыққа таныс емес заңдарды күштеп танудың қаншалықты
зардапқа соқтыратынын ескертеді.
XX ғасырдың басында империялық саясат билер сотының аясын тарылтуға
барынша ынталылық танытып, рессйлік сот жүргізу ісінің тиімділігі туралы
насихат күшейтілді. Осы кезде қазақ халқының ұлттық мүддесіне сай келетін
билер сотынын өз дәрежесінде іс жүргізетін бірден-бір сот инстанциясы
екендігін дәлелдеп, оны барынша қорғағандардың бірі А. Байтұрсынов еді. Ол
өзі басшылық ететін "Қазақ" газетінде жарияланған "Осы күнгі соттың
тәртібіндегі кемшіліктер" деген мақаласында патшалық басқару жүйесіндегі
үкіметтік сенатташ және халық сотынан жоғары тұрған инстанциядағы сот
басшылары "билер іс қарауда нашар қызмет корсетеді, оларды жою керек" деген
пікір-лерінің ішкі себеп-салдарын ғылыми тұрғыдан талдап көрсетеді.
Судьяның істі жеке құраммен емес, алқалт құраммен жургізуі сот билігіндегі
демократия көріністерінің бірі екендігіне назар аударған Ахмет Байтұрсынов
"жеке бидің жанында съез билері инабаттырақ екенін айттық. Бұл би біреу
емес, бірнешеу болып кіріссе, туралық көбірек болатындығын көрсетеді" ден
жазды.
Заңньщ әділдігі мен күштілігі оны шығарушыларға тікелей байланысты
скенін жақсы түсінген косем сөз шебері заңды дайындаушылар мен оны
шығарушылардың қандай мақсат көздей тінін батыл әшкерелейді. "Закон жобасы"
туралы мақаласында ол былай деп жазады: "Егерде закон жалғыз ғана жұрт
игілігі үшін шыгатын болса, үкімет қазаққа айтар еді: өзіңе пайдалы
боларлық закон жобасын өзің жасап, закон шығаратын орынға, яғни Г. Думаға
депутатың арқылы кіргіз деп. Оны істемей, жобаны үкіметтің өзі жазып отыр.
Олай ететін себебі: халыққа керек игіліктен басқа, хүкіметтің көздейтін өз
мақсаты да бар. Үкімет өзі жасаған жобасын өз мақсатына сондай жолдармен
жетерлік етіп жасайды. Үкімст қолайлаған жоба халыққа да қолайлы болар ма?
Болмас па? Оны халық айтуы тиіс".
Ахмет Байтұрсынов қоғамдағы ең маңызды мәселе ретінде адамдар арасындағы
теңдік идеясы мен оның нақтылы іске асуына айрықша назар аударады. Ұлтына,
шыққан тегіне, әлеуметтік жағдайына, қызметіне, жынысына қарамастан барлық
адам-дардың заң алдындағы тендігін айтқан ол қандай бір жағдайда болмасын
белгілі бір топтардың құқықтарының шектелуіне қарсылық білдіреді. Яғни,
оның пікірінше адамның табиғи құқығын ешкім де шектей алмайды. Табиғи құқық
— бұл алланың берген құқығы, ол саясат ойыншығына айналмауы тиіс.
Халықтың жайлы тұрмысы мен бейбіт өмірінің қалыпты деңгейде болуы ел
билеушілері мен косемдерінің нақты іс-әрекеттеріне тікелей қатысты екенін
ескерген А. Байтұрсынов билік жүргізушілерді өздеріне сенім артқан халық
бүқарасын дұрыс жолға бастай білуге шақырды. "Алашқа аты шыққан адамдар
Көсемдіктерді адаспай, түзу істеңдер. Сендер адассаңцар, арттарыңнан алаш
адасады. Арттарыңнап ергендердің обал-сауабына сіздср қаласыздар" деп
жазған ол ел билеушілерге жүктелетін жауапкершілік жүгінің ауырлығын
ескертеді.
Қазақтың түңғыш құқық магистрі Жақып Ақбаевтың (1876-1934) саяси күресі
мен құқықтық идеялары қазақ хал-қының ұлттық, саяси санасының қалыптасуына
"Алаш" партиясының бағдарламасы мен қазақ автономиясының басты саяси
багытын айқындауда орасан зор роль атқарды, ұлттық құқықтану ғылымының
негізін қалады. Оның саяси-құқықтық көзқа-растарының концепциясы және
құқықтың әртүрлі саласы бойынша жинақтаған еңбектері ұлттық мемлекет
құрудагы ғылыми доктрина дәрежесіне дейін көтеріле алды.
1903 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетін алтын
медальмен бітірген Ж. Ақбаев осы жылдың күзінде Омбы сот палатасына
қызметке тұрып, онда палата хатшысы болып істейді және көп ұзамай осы
қаладағы 2-ші учаскенің бітістіруші судьясының міндетін атқарушы болып
тағайындалды. Революциялық оқиғаларға байланысты ол 1905 жылы қараша айында
бұл қызметтен өзі кетеді және адвокат болып істейді. 1908 жылдан бастап
өмірінің соңына дейін сөзылған жер аударулар, қылмыстық жауапқа тартулар,
қуғындаулар қоса жүрген азап пен жоқшылыққа толы ауыр өмір кезеңі — саяси
күресі басталады.
1908 жылы желтоқсанда Ақбаев саяси сенімсіздігі мен ақ патшаға тіл
тигізгені үшін 5 жылға Сібірге жер аударылады. 1912 жылы туған жері
Қарқаралыға қайтып оралған Ж. Ақбаевты по-лиция бақылауға алады. Сот
палатасына қызметке қабылдан-баған ол (бұрынғы саяси қылмыстары үшін)
адвокаттық прак-тикамен айналысады. 1915 жылы күзде мемлекеттік құрылысты
өзгсрту мақсатымен үгіт-насихат жүргізгені үшін Павлодар, одан кейін Семей
түрмесіне қамалып, одан 1917 жылдың басында ғана босайды. Бірақ бостандық
таңы үзаққа сөзылмайды. Оған тағы да "саяси сенімсіз" деген айып тағылып
бес жылга жер аударылды. Якутияға жер аударылудан оны ақпан төңкерісі
құтқарады.
1917 жыл Ж.Ақбаев және оның жақтастары үшін жемісті кезең болды. Бұл
кезенде "Алашорда" идеологиясы айқын қалыптасып, тұңғыш саяси ұйым "Алаш"
партиясы дүниеге келді. "Алаш" партиясының жұмысына белссне араласқан Ж.
Ақбаев Алашорда үкіметін құруға да белсене ат салысады. Орынборда өткен
екінші жалпықазақ съезінде Алашорда үкіметінің мүшесі болып сайланады.
Жоғары білімді құқықтанушы ретінде ол мемлекеттік құрылысты белгілеуде,
алаш автономиясының мемлекеттік институттары мен үкіметін құруда, оның
құқықтық мәртебесін айқыңдауда белсенді роль атқарды.
1918 жылы Семей қаласы ақ қазақтардың қолына өтіп, Ақбаев қамауға
алынады. 1919 жылы шілдеде оны ақ казактарға қарсы қарулы көтеріліске
басшылық жасаганы үшін әскери-дала соты ату жазасына бүйырады. Бірақ оның
халық арасындағы зор беделін өз мүдделеріне пайдалануға тырысқан ақ
гвардияшылар үкімнің күшін жойып, оны босатады. Азамат соғысы аяқтал-ғаннан
кейін Ж. Ақбаев Семей губерниялық революциялық комитетінің әділет бөлімін
басқарады, халық ағарту бөлімінде істейді.
1922 жылдан бастап Ж. Ақбаев "Алаш" буржуазиялық-ұлтшылдық партиясында
және Алашорда үкіметінде болғаны үшін қуғынға ұшырайды. 1922-1924 жылдары
кеңестік түрме азабын тартқан ол 1925-1930 жылдары округтік және
губерниялық сот жанындағы адвокаттар алқасының мүшесі болып істейді. 1930
жылы қыркүйекте "контрреволюциялық әрекеті" үшін айыпталып қамауға алынады,
ал 1932 жылы сөуір айында 58-10 және 59-3 баптар бойынша сотталған ол 5 жыл
мерзімге Воронеж облысына жер аударылады. Қазақтан шыққан түңғыш құқық
магистрі Алашорда үкіметінің бас прокуроры, тәуелсіздік жолындағы күрескер
Жақып Ақбаев 1934 жылы 4 шілдеде мәңгілікке көз жұмады.
Ж. Ақбаевтың құқықтану саласындағы басты еңбегі Алаш бағдарламасының
жобасы мен қазақ мемлекеттілігінің болашағы туралы идеялары болып табылады.
Ол қазақ зиялыларыныц өзық ойлы өкілдсрі Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Дулатовтармен бірге ұлт-азаттық қөзгалыстың идеялық және ұйымдық негіздерін
әзірледі, Алашорда үкіметінің саяси және құқықтық құжаттарын дайындауға
қатысты.
Ж. Ақбаев қазақ қоғамының мемлекеттік-құқықтық мәсе-лелерін алғашқы
зерттеушілердің бірі. Ол 1927 жылғы 27 қаңтарда Семей мемлекеттік
географиялық қоғамының жиналысында "Қазақ халқының шығу тегі туралы"
баяндамасында қазақ мемлекетінің саяси және құқықтық аспектілерін көрсетуге
тырысты. Керей мен Жәнібек негізін қалаған қазақ хандығының әскери-саяси
бірлестік ретінде құрылғанына назар аударған ол "Қасым ханның қасқа жолы",
"Есім ханның ескі жолы" аңыздарын да өзіндік ерекшелікпен түсіндіреді.
Ресейдегі психологиялық құқық мектебі саналатын агым-ның аса көрнскті
өкілі Л. И. Петражицкийден дәріс алып, қазақ құқығының сипаттамасы мен
институттарын түсіндіруде қазақ құқықтану ғылымында алғаш рет психологиялық
құқық теориясының принціптері мен идеяларын қолданды және қазақ құқығы
жөнінде объективті құқық және субъективті құқық ұғымын бірінші болып
пайдаланды.
Ж. Ақбаевтың және басқа да қазақ зиялыларының коптеген саяси, құқықтық
және әлеуметтік идеялары Кеңес мемлекетінің заң шығарушылық және
практикалық қызметінде пайдаланылды. Олардьщ саяси және құқықтық
көзқарастарының эволюциясы қазақ құқықтану ғылымының құрамды бөлігі ретінде
әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
Патша үкіметі құлатылғандығынан кейін 1905 жылдан өмір сүрген алаш
қозғалысы қайта жандавды. 1917 жылы 21-28 шілдеде алаш қайраткерлерінің
бастамасымен Орьшборда бірінші жалпықазақ съезі болып өтті. Съезге Семей,
Торғай, Ақмола, Орал, Сырдария, Жетісу, Ферғана облыстарынан және Бөкей
Ордасынан делегаттар қатысты. Съездің күн тәртібінде 14 мәселе қаралды.
Олар: мемлекеттік басқару ісі, қазақ облыстарының автономиясы, "Алаш"
партиясын құру, жер мәселесі, сот, дін және өйелдер мәселесі, жергілікті
басқару, халыққа білім беру және т.б.
Съезде бұрыннан айтылып келе жатқан саяси ұйым — "Алаш" партиясы
қүрьшып, оның бағдарламасын жасау жөнінде қаулы қабылданды. Партияның
бағдарламасын Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Е. Ғүмаров және
тагы басқалар жасады. Он бөлімнен тұратын бағдарлама жобасы 1917 жылы 21
қарашада "Қазақ" газетінде жарияланды.
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің 1917 жылғы ақпан төңкерісіне дейінгі
ұсынған демократиялық идеялары партия бағдарламасының жобасында көрініс
тапты. Жобада атап көрсетіл-гендей, партияның басты мақсаты Ресей
федерациялық демократиялық рсспубликасының құрамында қазақ автономиясын
құру болды.
Бағдарламаның бірінші бөлімі "Мемлекет қалпы" деп аталады. Бөлімнің
мазмұнына қарай оның мемлекеттің басқару нысаны туралы екендігін байқау
қиын емес. Партия бағдарламасында Ресей демократиялық, федеративті
республика болуы тиіс деп атап корсетіледі және демократия мен федерация
ұйымдарына түсінік беріледі. "Демократия мағынасы мемлекетті жұрт билеуі",
яғни халық билігі, ал "федерация мағынасы қүрдас мемлекеттерге бірлесу, ...
өр мемлексттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін өзі
алып жүреді". Мұндағы негізгі айтылмақ идея өзін-өзі басқаратын тең құқылы
мемлекеттеродағы.
"Алаш" партиясы ұсынған бұл идеяны Кеңес өкіметі де Ресейдің
федерациялық құрылысында пайдаланды. Алаш қайрат-керлерінің ұлттық
автономия түріндегі мемлекеттілікке қол жеткізуге үмтылуының өзіндік
себептері де бар еді. Оның ең бастысы сол кездегі саяси жағдай дербес
тәуслсіз Қазақстан мемлекетін құруға мүмкіндік берген жоқ. Сондықтан да
партия бағдарламасына іргесі бөлек, ынтымағы бір дербес басқарылатын
автономиялардан тұратын федеративтік, демократиялық Ресей туралы қағида
енгізілді.
Мемлекеттік құрылыс мәселесінде Үкімет басында - Құрылтай жиналысы, оның
аралығында Құрылтай жиналысы мен Мемлекеттік Дума беліілі бір мерзімге
сайлаған Президент тұрады. Құрылтай жиналысы тұрақты орган емес, ол мезгіл-
мезгіл сессия түрінде ғана жұмыс істейді. Оның сессиялары арасында билік
тұрақты орган Президенттің қолында болады. Ол халықты Құрылтай жиналысы мен
Мемлекеттік Дума алдында жауапты Министрлер Кеңесі арқылы басқарды.
Жоғары өкілді органның екі палаталы құрылымы – парламенттік
республиканың ұсынылуы сол кездегі жағдай үшін бірден-бір дұрыс қағида
болатын. Екі палатаның бірлескен отырысында сайланған Президент жоғары
өкілді орган алдында жауапты болмады. Егер Парламент алдында Президент те
жауапты болса, онда бұл органның билігі абсолютті болар еді. Сондықтан да
партия бағдарламасында мемлекеттік құрылыс үшін билікті бөлісу идеясы
енгізілді. Партия бағдарламасы бойынша заң шығару Мемлекеттік Дума
қүзырында болды және атқарушы орган қызметіне бақылау жасау мүмкіндігі
берілетін сауал салу қүқыгы да берілді.
Партия бағдарламасының бірінші бөлімінде демократияның ең жарқын
көрінісі — сайлау туралы да айтылады. Жоба авторлары демократиялық сайлау
жүйесін ұсынды. "Депутаттар тегіс, тең, төте һәм құпия сайлаумен болады".
Яғни, азаматтардың саяси құқығы шыққан тегі, діні, сенімі, қызметі, мүлкі
және жыныс айырмашылығына қарамай, барлығының сайлау құқығын жүзеге асыру
арқылы бекітіледі.
Ғасырлар бойы халыққа ауыртпалық болып келген салықтың халықтың өздері
сайлаған өкілді орган — Мемлекеттік Думаның келісімінсіз салынбауы да алаш
қайраткерлерінің заңсыздық пен өзбырлыққа жол бермеуге үмтылысынан туған.
Өйткені, мемлекеттік қазына мен халықтың тұрмыс деңгейі де көп жағдайда
салық саясатына тікелей байланысты еді. Жоба авторлары ұсынған салық
салудың пропорцианалды жүйесі өте ізгілікті және демократиялы қағида
болатын. "Салық байлық деңгейі мен жалпы дүние-мүлік жағдайына сәйкес
алынуы шарт, бай-көбірск, кедей-аздау төлесін". Салық салудың Мұндай
тәртібі әділеттілік талаптарына және қазіргі заманға да толық сай келеді.
Бағдарлама жобасының "Жергілікті бостандық" деп аталатын бөлімінде
қазақтар мекендейтін облыстарда тұратын барлық ұлттар үшін автономия құру
туралы мәселе ең бірінші кезекке қойылады. Онда былай деп аталады: "Қазақ
жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Ресей
республикасының фсдерациялық бір ағзасы болуы. Реті келсе, қазақ
автономиясы достас халықтармен әзірге бірлесе болуы, реті келмесе бірден-ақ
өз алдына жеке болуы. Қайткенде де осы күнгі земствалықты қабыл алуы".
Бағдарлама жобасында "Алаш" партиясының қазақтың би, болыс, ауьшнайлары
сияқты орындарда қызмет етстін адамдарының халыққа пайдалы да, адал қызмет
ететін механизм жасау жөнінде үсыныс жасайтыны және оны өмірге енгізу үшін
күресетіндігі туралы да сөз болады. Ал земство басқармалары мен
милицияларында адал адамдардың қызмет етуі үшін оларды халық қалауына ұсыну
туралы идея жергілікті басқарудың таза демократиялық түрін біддіреді.
"Алаш" партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жебірлерге жау болады.
Күш-қуатын игілік жолына жүмсап, жұртын тарықпау жағынан бастайды".
Заңсыздық пен өзбырлыққа жол бермеуді басты мақсаттың бірі ретінде
көрсеткен бағдарлама жобасынан әділдік пен адамгершілік желінің қалай
есетінін де байқау қиын емес. Жоба авторлары Мұнда "жебірлер" деп басқаға
қиянат жасаған, қорлық, зорлық көрсеткен, әділеттің ақ жібін аттағандарды
меңзеп отыр. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бүзатындарға аяусыз
күрес жүргізуді мақсат тұтқан "Алаш" партиясы әлеуметтік-әділеттілік
саясатын жүргізуге үмтылды.
Бағдарлама жобасының үшінші бөлімі ("Негізгі құқық") на-гыз таза
демократиялық және адамгершілік принціптеріне қү-рылып жасалған. "Ресей
республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-ойел дсмей барлық адам тең
құқылы болады. Жиылыс жасауға, қауым жасауға, жария сөйлеуте, газет
шығаруға, кітап бастыруға — еркіншілік". Азаматтардың табиғи және саяси
құқықтарының сақталуын қамтамасыз ететін Мұндай ең демократияшыл, ізгілікті
идеялар сол кезде Ресейдің бірде-бір заңында жарияланган емес.
Адамның аса маңызды құқықтары болып табылатын бұл принциптер тіпті
алғашқы Кеңестік заңдарда да кездеспейді. "Алаш" партиясы қайраткерлері
көрсеткен, тарихи тұрғыдан алғанда өз уақытынан идеялық жағынан озып кеткен
бұл принциптер 78 жылдан кейін ғана 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясында өз орнын тапты. Тұрғын үйге қол сұғылмаушылық принципі де
бағдарлама жобасынан қалыс қалмаған. Мемлекеттік қызметкерлердің үй иесінің
рұқсатынсыз үйге кіре алмауы Кеңестік конституцияларда да мойындалғанымен,
ол жылдар бойы өрескел бұзылып келді.
Жоба авторларының іс жүргізу — құқықтық мәселслерге арналған қағидалары
да жеке адам құқықтарының ерекше маңызды құқықтық кепілдіктерінің бірі
болып табылады. Бағдарлама жобасындағы "заңсыз жолмен ешкімді өкімет
ұстамауы, сот сүрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмауы, қылмысты болған
адамға судья бар жерде 24 сағат ішінде, судьясыз жерде бір жетіден қалмай"
қамауға алу туралы санкция ұсынылуы тиіс екендігі адам құқығының кепілдігі
туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz