Республика Конституциясында және Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Тақырыбы: Қазақстан Республикасында конституциялық бақылаудың қалыптасуы мен дамуы.

Орындаған: Қожахмет Б.

Тексерген: .

Алматы, 2006 ж.

ЖОСПАР:

Кіріспе

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жайлы жалпы мағлұмат.

Негізгі бөлім.

Қазақстан Республикасында конституциялық бақылаудың қалыптасуы мен дамуы.

3. Қорытынды.

Кіріспе.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мемлекеттiк орган ретiнде Республиканың бүкiл аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары тұруын қамтамасыз етедi. Конституциялық Кеңес жетi мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылған. Конститутциялық Кеңестің ғұмыр бойғы мүшесі құқығына Республиканың экс-Президенттерi ие. Конститутциялық Кеңестің Төрағасын Республика Президенті тағайындайды, егерде, дауыстар тепе-тең бөлінгенде оның дауысы шешуші болып табылады. Конституциялық Кеңестiң екi мүшесiн Республиканың Президентi, екi мүшесiн Парламент Сенатының Төрағасы және екi мүшесiн Парламент Мәжiлiсiнiң Төрағасы қызметке тағайындайды. Конституциялық Кеңес мүшелерiнiң жартысы әрбiр үш жыл сайын жаңартылып отырады.
Конститутциялық кеңес Қазақстан Республикасының Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Премьер-Министрдің, өздерiнiң жалпы санының кемiнде бестен бiрi болатын Парламент депутаттарының өтініштері бойынша:

дау туған жағдайда Республика Президентi сайлауының, Парламент депутаттары сайлауының, республикалық референдумның дұрыс өткiзiлгендігi туралы мәселенi шешедi;
Парламент қабылдаған заңдарға Президент қол қойғанға дейiн олардың Конституцияға сәйкестiгiн; қарайды;
Республиканың халықаралық шарттары бекiтiлгенге дейiн олардың Конституцияға сәйкестiгiн қарайды;
Конституция нормаларына ресми түсiндiрме береді;
Конститутцияның 47 бабының 1 және 2 тармағымен қарастырылған жағдайда қорытынды береді.

Конститутциялық Кеңес соттардың өтініштерін қарайды егер, белгілі бір істі қарау барысында сот қолданылуға жататын заң немес өзге де нормативтік құқықтық акт адам мен азаматтың Конститутцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп таныса, ол, істі жүргізуді тоқтатып Конститутциялық Кеңеске бұл актінің конститутциялық емес деп тану туралы өтініш беруі тиіс.
Конститутциялық Кеңестің құқықтық дәрежесі, оның құзыреті, өз өкілеттігін жүзеге асыру тәртібі, сонымен қатар Кеңес Аппаратының құқықтық ережесі Қазақстан Республикасының Конститутциясымен, Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Конститутциялық Кеңесі туралы» Конститутциялық заңымен, Қазақстан Республикасының Конститутциялық Кеңесінің Регламентімен, Қазақстан Республикасының Конститутциялық Аппараты жөніндегі Ережесі және басқа да нормативті құқықтық актілерімен реттеледі. .

Қазақстан Республикасында конституциялық бақылаудың қалыптасуы мен дамуы.

Қазақстанда конституциялық бақылау институтын құру, 1989 жылы Қазақ КСР-інің Конституциясына Конституциялық қадағалау комитеті құрылуын көздейтін толықтыру енгізуден басталады, алайда бұл комитет құрылмады. Кейінірек "Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңымен, Конституцияны сот арқылы қорғаудың ең жоғары органы - Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты болып табылады деп белгіленді. Бұл органды Республика Жоғарғы Кеңесі 1992 жылғы 2 шілдеде сайлап, ол 1995 жылдың қазанына дейін конституциялық бақылауды жүзеге асырды.
1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы, өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратын тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік органдарын реформалаудың маңызды кезеңін аяқтады.
1995 жылғы Конституция негізінде Конституциялық Кеңес 1996 жылғы ақпанда құрылды. Республика Президенті Кеңес Төрағасы етіп Юрий Алексеевич Кимді тағайындады. Юрий Алексеевич Кимнің қайтыс болуына байланысты Республика Президенті 2000 жылғы желтоқсанда, бұдан бұрын Республиканың Бас Прокуроры болып қызмет атқарған Юрий Александрович Хитринді Конституциялық Кеңестің Төрағасы етіп тағайындады. 1999 жылы Кеңес мүшелерінің жартысы ауыстырылды. Кеңестің екінші рет жаңартылуы 2002 жылы болды. 2004 жылғы 15 маусымда Қазақстан Республикасының Президенті Конституциялық Кеңестің Төрағасы етіп Игорь Иванович Роговты тағайындады. Бүгінде Конституциялық Кеңестің құрамында төрт ғылым докторы, екі заң ғылымының кандидаты, сондай-ақ, әділет және прокуратура органдарындағы үлкен жұмыс тәжірибесі бар заңгер-практик бар.
Қазақстан Конституциясы және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы Конституциялық заңы ұйымдастыру және оның қызметінің құқықтық негізі болып табылады. Конституциялық өкілеттікке сай Кеңес өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде дербес және мемлекеттік органдардан, ұйымдардан, лауазымды адамдар мен азаматтардан тәуелсіз, Республика Конституциясына ғана бағынады әрі саяси және өзге себептерді негізге ала алмайды
Конституциялық Кеңеске келіп түсетін өтініштердің және ол қабылдаған қорытынды қаулылардың едәуір бөлігін Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме беру туралы өтініштер құрайды. Ресми түсіндірме Конституцияның 67 бабы бойынша берілді. Ең көп өтініш адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын белгілейтін және оларға кепілдік беретін, Республиканың конституциялық құрылысын, мемлекеттік билік органдарының мәртебесін, өкілеттігі мен қызметін баянды ететін конституциялық нормаларды ресми түсіндіру жөнінде келіп түсті.
Конституцияның нормаларын ресми түсіндіру қажеттігі, Конституция ең жоғары заңдық күшке ие болып, Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылатындығына, оның нормалары қолданыстағы құқық жүйесіне кіретіндігіне және тікелей қолданылатындығына да байланысты. Конституция нормаларын ресми түсіндіру оларды дұрыс әрі тиімді қолданудың заңдық тәсілі болып табылады.
Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерін мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың орындауын, осы конституциялық бақылау органы қызметінің оң нәтижесі деп те, елдегі конституциялық заңдылықты сақтаудың нәтижесі деп те бағалауға болады. Республика Конституциясында және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заңында жазылған, Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерінің заңдық табиғаты олардың тікелей орындалуын айқындайды. Конституциялық Кеңестің қорытынды қаулыларының тікелей қолданылатын актілік күші бар және дереу орындалуға тиіс, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті және шағымдануға жатпайды. Конституция Қазақстан Республикасының Президентіне Конституциялық Кеңес шешімдеріне толығымен немесе бір бөлігіне қарсылық білдіру құқығын береді, бұл қарсылық Кеңес мүшелері жалпы санының үштен екісінің даусымен еңсеріледі.
Конституциялық Кеңестің алқалы түрде қаулы, ұйғарым және жолдау нысанында қабылданатын қорытынды шешімдерінен белгілі бір құқықтық салдар туындайды. Олар: актіні Конституцияға сәйкес немесе сәйкес емес деп тану, белгілі бір конституциялық рәсімдердің сақталғанын немесе сақталмағанын анықтау.
Конституциялық Кеңес Республика Парламенті қабылдаған заңдарды оларға Президент қол қойғанға дейін, сондай-ақ Республиканың халықаралық шарттарын олар бекітілгенге дейін Конституцияға сәйкестігі мәнінде қарайды. Әлі күшіне енбеген заңды және бекітілмеген халықаралық шартты Кеңестің Конституцияға сәйкес емес деп тануы мынадай салдарды туындатады. Конституцияға сәйкес емес деп танылған заңға қол қойылмайды және ол күшіне енгізілмейді, ал халықаралық шарт бекітілмейді және күшіне енгізілмейді. Олардың Конституцияға сәйкес емес деп танылуының салдары ретінде, заңға қол қою мерзімінің қайта жаңғыртылуы және халықаралық шартты бекіту процесінің жаңғыртылуы болып табылады.
Конституцияның 78-бабымен көзделген реттерде, Кеңес Республиканың қолданыстағы нормативтік-құқықтық актілерін Конституцияға сәйкестігі мәнінде қарайды. Кеңес, адамның және азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін және сол себепті конституциялық емес деп тапқан қолданыстағы нормативтік-құқықтық актілердің заңдық күші жойылады және қодануға жатпайды. Соттардың және өзге де құқық қолдану органдарының осындай заңға немесе өзге бір нормативтік-құқықтық актіге негізделген шешімдері орындауға жатпайды. Уәкілетті мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар, Кеңестің нормативтік қаулысын орындау тәртібімен, құқықта пайда болған кемшіліктің орнын дереу толтыруға міндетті.
Конституциялық Кеңес шешімдерінің басты ерекшелігі сол, Республика Конституциясына сәйкес емес деп танылған актілер заңдық күшінен айрылады және де оны өзге мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың растауы мүлде қажет емес. Кеңестің шешімдері қандай да болмасын жағдайларға тәуелсіз орындалуға тиіс. Заңның немесе өзге де бір нормативтік-құқықтық актінің конституциялық емес деп танылған нормасы қолданылуға жатпайды және құқық кеңістігінен шығарылып тасталады. Конституциялық Кеңестің құқықтық позициясын ескере отырып, норманы немесе қолданыстағы актіні конституциялық емес деп танудан кейін туындаған құқықтық кемшіліктің орнын толтыру міндетті болып табылады.
Республиканың заңнамасында Кеңестің қорытынды шешімдерін орындаудың дәл механизмі берілмеген. Алайда заң шығарушы қорытынды шешімдердің орындалу тәртібін белгілеу құқығын Конституцияның жоғары тұруын қамтамасыз етуге қаратылған органның өзіне береді. Конституциялық Кеңес, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заңының 40-бабына сәйкес, өзі қабылдаған қорытынды шешімдердің орындалу тәртібін белгілеуге хақылы. Тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар, Конституциялық Кеңес белгілеген мерзім ішінде оның шешімін орындау мақсатында қабылданған шаралар туралы хабарлауға міндетті. Бұдан келіп шығатыны, Кеңестің өзі әрбір жекелеген қаулыны орындау мәселелерін шешуге және оның механизмін белгілеуге хақылы.
Республика Конституциясы мен заңнамасы Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерін орындамағаны үшін жауаптылық көздемейді. Алайда бұл, Кеңестің шешімдерін орындауға міндетті субъектілер Кеңестің қорытынды қаулысында баяндалған ескертулерді назарға алмауы мүмкін дегенді білдірмейді. Кеңестің қорытынды шешімін орындамаған жағдайда жалпы конституциялық-құқықтық жауаптылық туындауы мүмкін.
Әдетте практика жүзінде Кеңес, заңды алдын-ала қарай отырып, заң шығармашылығымен айналысатын органдарға, нақты мерзімін көрсетпей отырып, өзінің қаулысын орындауды ұсынады. Мысалы, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабы 6-тармағын ресми түсіндіру туралы" 2000 жылғы 15 маусымдағы №9/2 қаулыда, мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе мемлекеттік шығысты көбейтуді көздейтін заң жобалары бойынша Республика Үкіметінің қорытындысын беру мерзімін белгілеу және оны қабылдау тәртібін регламенттеу мәселелері бойынша қолданыстағы заңнамаға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізу ұсынылған болатын. Кеңестің осы қаулысы негізінде әрі соны орындау мақсатында Үкімет өз Регламентіне өзгерістер енгізді.
Конституцияға сәйкес емес деп танылған заңдарға Президент қол қоймайды және олар күшіне енгізілмейді. Парламент оларды Конституцияға сәйкес келтіру шартымен ғана қабылдай алады. Конституциялық Кеңес өзінің 1998 жылғы 27 наурыздағы №1/2 қаулысымен Қазақстан Республикасы Азматтық кодексінің (Ерекше бөлім) кейбір баптарын Конституцияға сәйкес емес деп таныды, кейін олар Кеңес қаулысына сәйкес өзгертіліп, заң шығарушы орган оларды қабылдады.
Конституциялық Кеңеске ресми түсіндірме беру туралы өтініштер көп жағдайда қолданыстағы заңнаманы Конституцияға сәйкес келтіру, заң шығарушы және атқарушы биліктің конституциялық өкілеттігі мәселелеріне, сондай-ақ заң шығару процесінде туындайтын мәселелерге қатысты болып келеді.
Мәселен, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабы 2-тармағын ресми түсіндіру туралы" 1998 жылғы 9 қазандағы N9/2 қаулыда Конституциялық Кеңес, Конституцияның 41-бабы 2-тармағын түсіндіре келе, "мемлекеттік тілді еркін меңгерген" деген бөлігінде, бұл норманы қазақ тілінде сауатты оқи, жаза білу, өз ойын қиналмай жеңіл баяндау және көпшілік алдында сөйлеу деп түсінген жөн, деп анықтады. Кеңестің бұл шешімін Орталық сайлау комиссиясы Қазақстан Республикасы Президенттігіне үміткерлердің мемлекеттік тілді білуін тексерген кезде пайдаланды.
Конституциялық Кеңестің бастамасы бойынша, 2002 жылғы 5 шілдеде Президент Әкімшілігінің, Парламенттің, Үкіметтің, Жоғарғы Соттың, Бас прокуратураның, сондай-ақ бірқатар мемлекеттік органдардың өкілдері қатысуымен Кеңестің қорытынды шешімдерінің орындалуы мәселесі жөнінде кеңес болып өтті. Республика Президенті Әкімшілігінің хаттамалық шешімі бойынша мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарына, орындау мерзімі көрсетіле отырып, нақты міндеттер қойылды. Бұл кеңестің оң нәтиже бергені сөзсіз. 2005 жылдың қыркүйек айында өткен Республика Президенті жанындағы Құқықтық саясат жөніндегі кеңестің кезекті отырысы да Конституциялық Кеңес шешімдерінің орындалу мәселелеріне арналды. Өз жұмысы процесінде Конституциялық Кеңес үнемі Республика Президенті және оның Әкімшілігімен, Парламентпен, Үкіметпен, Жоғарғы Сотпен, Бас Прокуратурамен өзара ықпалдасып отырады.
Конституциялық Кеңестің Қазақстан Республикасы Президентімен өзара ықпалдастығы бірнеше бағытта жүзеге асырылады. Бірінші кезекте, "кадр мәселесі" бойынша: Республика Конституциясының 71-бабына сәйкес Кеңестің Төрағасы мен екі мүшесін тікелей Республика Президенті тағайындайды. Бұл адамдардың қайсы бірі шығып қалған немесе қызметте болу мерзімі аяқталған кезде оларды ауыстыруды да сондай-ақ Президент жүзеге асырады. Өзінің өкілеттігі аяқталғаннан кейін Президент, экс-Президент ретінде, Конституцияның тиісті ережесіне сай құқығы бойынша ғұмыр бойы Конституциялық Кеңестің мүшесі болады. Президент Конституцияның 72-бабында аталған Конституциялық Кеңеске өтініш беретін субъектілердің бірі болып табылады. Практика жүзінде ол әдетте Парламент қабылдаған және өзіне қол қоюға келіп түскен Республика заңдарының Конституцияға сәйкестігін тексеру туралы өтініштер жібереді.
Республика Президенті мен Конституциялық Кеңестің өзара ықпалдастығы туралы мәселе, Президент Республика Конституциясының 73-бабы 4-тармағында баянды етілген өкілеттікті жүзеге асырған кезде де туындайды, яғни Президент Конституциялық Кеңестің шешіміне қарсылық білдірген жағдайда. Кеңес қызмет істеп келе жатқан уақыт ішінде Президент оның қаулыларына үш-ақ рет қарсылық білдірді.
Конституциялық Кеңестің алдында тұрған міндеттердің бірі, Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдау дайындау. Конституция бойынша мұндай жолдау Парламент Палаталарының бірлескен отырысында тыңдалады, сондықтан бірінші кезекте Республиканың өкілді органы оның жіберілетін "мекен-жайы" болып табылады. Әрине, жолдаудың мәтіні Президент Әкімшілігіне де беріледі. Одан тыс, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заңымен, Конституциялық Кеңестің Төрағасы Республика Президентінің талабы бойынша оған елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы ақпарат береді деп белгіленген.
Өзінің жұмысы процесінде Конституциялық Кеңес Республика Президентімен ғана емес, оның Әкімшілігімен де тікелей тығыз байланыста болып отырады. Конституциялық Кеңеске келіп түскен барлық өтініштер туралы Президент Әкімшілігіне хабар жіберіліп отырады. Бірқатар өтініштер бойынша Әкімшіліктің профильдік бөлімдерінің пікірі (қорытындысы) сұратылып отырады.
Конституциялық Кеңестің Парламентпен өзара ықпалдасуы, оның кей жағдайда алқалы орган ретінде тұтас алғанда Парламентпен, ал кей жағдайда депутаттардың жалпы санының кемінде бестен бірін құрайтын депутаттар тобымен (Кеңеске жүгінген кезде), ал үшінші бір жағдайда Парламент Палаталары спикерлерімен жүзеге асырылатынын ескергенде, әртүрлі сипатта болып отырады. Тұтас алғанда Кеңес, Парламент Палаталардың бірлескен отырысында Конституциялық Кеңестің Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жолдауын тыңдаған кезде, сондай-ақ Кеңестің Төрағасы мен мүшелерінен олар тағайындалғаннан кейін Парламент Палаталарының бірлескен отырысында Республика Президенті ант қабылдаған кезде Парламентпен өзара ықпалдасады.
Кеңес мүшелерін тұтас алғанда Парламент те, оның Палаталары да емес, Палаталардың төрағалары қызметке тағайындайды. Дәл сол сияқты, Конституциялық Кеңеске өтініш беру субъектілері қатарында Конституцияда Парламент пен оның Палаталары емес, Палаталардың төрағалары