Девиантты мінез - құлықтың теориялық негіздері
Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлықтың көрінуі
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. 3
І тарау. Девиантты мінез-құлықтың теориялық негіздері
1.1. Девиантты мінез-құлық туралы жалпы түсінік. . . . . . . . . .
8
1.2. Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықтың болу
себептері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
1.3 Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлықтың
түрлері.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Девиантты мінез-құлықтағы
балалардың психологиялық ерекшеліктері .
ІІ тарау. Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықты
анықтау және түзету жолдары
2.1. Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықты түзетудегі
психологиялық жұмыстардың мазмұны . . . . . . .
2.2. Психологиялық түзету жұмыстарының әдіс-тәсілдері . . . .
2.3. Тәжірибелік-зерттеу жұмыстарының қорытындысы . . . . . .
ІІІ. Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .
Әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
Қосымшалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
Кіріспе
Бүгінгі біздің қоғамымызда адам жанын алаңдататын мәселелер көптеп
кездесуде. Әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың да салдарынан дүниеге қиын
балалар легі де толастамай отыр.
Қазақ халқы отбасы, бала тәрбиесіне ежелден үлкен көңіл бөлген халық.
Зере сияқты бір аймақты аузына қаратқан дана әжелелеріміздің арқасында
дүниеге Ұлы Абай танылды емес пе?! Бұл үлкен де бөлек әңгіме. Ал қазір бала
тәрбиесі мен қазіргі өмір ағыны бір-бірімен қабыспай отыр.
Девиантты мінез-құлықтың қандай да түрлі формасы болсын, олар бір-
бірімен тығыз байланысты. Маскүнемдік, есірткіні пайдалану, агрессивтілік,
жалпы алғанда заңға қарсы мінез-қүлықтың барлығы бір блокты бейнелейді.
Сонымен қатар жеткіншектердің бір девиантты іске еліктеуі оның басқа да
түрлеріне араласу деңгейін жоғарылатыды.
Заңға қарсы мінез-құлық өте қатал түрде болмасада қалыптың бұзылу
деңгейімен, психалық денсаулықтың бұзылуымен байланысты болып келеді. Ал
бұл кейде кейбір жағдайларда көрсетілгендей, әлеуметтік факторларға да
сәйкес келіп орырады. Мектеп табалдырығындағы қиындықтар девиантты топтың
немесе өмірлік травмалық жағдайлар да әсерін тигізбей қоймайды.
Жеткіншектер арасындағы девиантты мінез-құлық проблемасы-педагогикалық
психологиядағы ең күрделі шешімдердің бірі болып табылады. Бұл мәселенің
шынайы қиындығы қазіргі қоғам дамуы кезінде кең етек алып отыр.
Демократиялық және экономикалық қайта өрлеу дәуірінде адам санасы да
біржола түбегейлі өзгерістерге енді. Бұл кезең әсіресе жасөспірімдер мен
жеткіншектерге ауыр тиді. Себебі, олар жас ерекшелігіне байланысты
тұрақсыз, қолайсыз жағдайларды басынан өткереді. Соған сай біз мінез-құлық
ауытқылушылығын сөз еткенде ең алдымен жасөспірімдерді есепке аламыз.
Жасөспірімнің психикалық дамуындағы онтогенез кезеңінде олар
түсіністікті қажет етеді, сонымен бірге үлкендер тарапынан дүрыс
психологиялық қолдау күтеді. Жеткіншек мінез-құлқындағы ауытқушылықты
түрлі деңгейде көрсетуі мүмкін. Бұл оның жеке ерекшеліктері (мінез
акцентуациясы, темперамент қасиеті, психикалық ауруларымен ауыруы,
эмоционалды ерік сферасының бұзылысы, т.с.с), жанұядағы жағымсыз
процестерге ( бала тәрбиелеудегі жүйесіздік, маскүнемдік, ата-аналардың
айырылысуы, т.б), мектептегі қиындықтарға ( оқушыға деген жағымсыз қарым-
қатынас, мұғалімдермен конфликтіге келу, оқушылар ұжымымен келіспеушілік)
байланысты дамып отырады. Мінез-құлық ауытқушылығы санамен қатар көмекші
жеткіншек топтары мен ересектердің жағымсыз әсерінен туындап отыруы
мүмкін. Сонымен біз жасөспірімдер мен жеткіншектердегі мінез-құлық
ауытқушылығына девиантты мінез-құлық деген атау бергенді жөн көрдік.
Девиантты мінез-құлықты қоғамда ортақ қабылдаған нормаларға қарсы
әрекеттер жүйесі және ол психикикалық процестердің тұрақсыздығынан көрінеді
деп қарастыруға болады. Бұл әсіресе өз мінез-құлқын эстетикалық бақылаудың
ауытқушылығынан өз-өзін өзектілеу процесінен бұзылысынан көрінеді
(В.Д.Менделеевич.).
Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлық формалары әр түрлі болып
келеді. Мектеп психиолығы девиантты мінез-құлықтың уақытша және күнделікті
формаларымен ( девиация ұзақтығының критерийлеріне байланысты), тұрақты
және тұрақсыз формаларымен ( моно және полифеноменологиялық формалар
критерийлеріне байланысты) кездесуі мүмкін. Девиациялар саналы және санасыз
(қабылдану деңгейіне байланысты), құрылымды және құрылымсыз ( ұйымдастырылу
критерийлеріне байланысты),төтенше және жоспарланған (мақсатты
критерийлеріне байланысты), экспансивті және экспансивті емес (қоршаған
адамдар өміріне ену деңгейіне байланысты), эгоистік және альтруистік (өзін
және жан жағындағы адамдарға қызығушылығының бағытталуына байланысты),
болуы мүмкін.
Психолог девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімнің жанұясында қадағалап
отыруы тиіс. Бұл тек нашақорлар мен маскүнемдердің жанұясы ғана емес, соңғы
кезде балалар арасындағы мінез-құлық ауытқушылығы бай жанұяларда да
кездесіп отыр.
Барлық нәрсеге қол жеткізу позициясы, заттық философия, баланы
тәрбиелеу адами саналылықтың жоғалуы жасөспірімдердегі қажіттіліктердің
фрустрациясына алып келеді. Олар ата-аналарынан артық мейрімділікті қажет
етеді. Соның салдарынан мұндай жасөспірімердің қорғаныш реакциясы мінез-
құлықтың адекватты емес формаларына әкеп соқтыруы мүмкін.
Егер девиантты мінез-құлықтың көрінуі өзіне назар аудартпаса және
үлкендердің сәйкес әсер етуін күтпесе онда мұндай мінез-құлық жасөспірімнің
мінез-құлық репертуарында бекуі әбден мүмкін. Сол себепті ертерек дивиантты
мінез-құлықты диагностикалау аса маңызды болып табылады.
Зерттеудің көкейкестелігі. Барлық кезде де, барлық экономикалық
формацияларда да мұғалімдердің жұмыстануы тек оқушыларға білім беру ғана
емес, сонымен қатар олардың адамгершілік бейнесі және мінез-құлық
мәдениетіне тәрбиелеу болып табылады.
Қазіргі таңда тұлғаның рольі мен қалыптасуының алар орны ерекше, соның
ішінде девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдердің өз өмірлік әрекеттері мен
жеке уақыттарын ұйымдастырулары өте маңызды.
Аталған тақырыпқа деген қызығушылық теориялық және тәжірибелік жағынан
қажет болғандықтан туындап отыр. Девиантты мінез-құлықтың болашақтың
үрейіне айналғандығы ересектерге де, балаларға да, тіпті жалпы қоғамға да
белгілі. Девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдер өз уақыттарын тиімді
ұйымдастыра алмайды, сонымен қатар ойлаулары мен мақсатқа бағытталуы және
де уақытқа деген құндылықты қатынастары жеткілікті қалыптаспаған. Қазіргі
таңдағы жастар өмірін ұйымдастыратын мекемелер дұрыс жұмыс істемегендіктен
бұл атаулы мәселе күннен күнге күрделене түсуде.
Осыған байланысты оқытушылар мен психологтардың оқушылармен жүргізген
жұмыстары олардың моральдық нормасы мен тәртіптік талаптарына сәйкес келуі
керек.
Мектептегі практикалық жұмыста мұндай оқушыларды мінез-құлқында
ауытқушылығы бар оқушылар, педагогикалық төмендетілген, әлеуметтік
төмендетілген, қиын тәрбиеленетін оқушылар деп аталады.
Зерттеу мақсаты: Жасөспірімдердік кезеңдегі девиантты мінез-құлық
ауытқушылықтарының пайда болу себептерін анықтау, арнайы зерттеу жүргізу
арқылы девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдерді түзету жолдарын қарастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдермен
жағымды қарым-қатынас орнатып, олармен түрлі бағыттағы түзету жұмыстары
үйлесімді жүргізілсе, онда жасөспірімдік кезеңдегі балалардың мінез-
құлқының түзелуіне мүмкіндік болады.
Зерттеудің міндеті:
1.Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықты анықтау.
2.Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықты түзету.
3.Жасөспірімдердің жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту.
Зерттеудің әдісі: Психологиялық ғылыми әдебиеттерге талдау жасау,
жасөспірімдерге зерттеліп отырған мәселе бойынша психодиагностикалық
әдістемелер жүргізу; түзету және дамыту жұмыстарына сипаттама беру;
психологиялық қорытындылау.
Зерттеу көздері: Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқын зерттеуге
байланысты жүргізілген тәжірибелері мол психологтардың еңбектері.
Зерттеу пәні: Тұлға психологиясы, даму психологиясы.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлық көрінісі.
Зерттеу базасы:
1-тарау. Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықтың теориялық
негіздері.
1.1. Девиантты мінез-құлық туралы жалпы түсінік
Аномия түсінігін Э.Дюркгейм енгізген. Аномия деп ол қоғам жүйесіндегі
нормалардың әлсіреп, бұзылуынан пайда болған өзгеріс, яғни әлеуметтік
дезорганизация деп түсіндірді.
Өткен ғасырдағы көрінбейтін үлкен апат бұл антибатыр синдромы, яғни
бұнда біздің батыр тұлғаларымыз жойылып, қоғам нағыз потриот роліндегі
модельдің болмауына алып келеді. Антибатыр көптнген жастар үшін рольдік
модельдерге айналды. Барлық басылымдар мен фильмдерден көрінетін негізгі
қозғаушы күш – ақшаға деген махаббат барлық зұлымдықтың бастамасы болып
табылады.
БАҚ – бұл ақылға әсер ететін ең күшті күш. Қазіргі жастар
антипедагогикамен ауыратын тәрізді. Бұрында бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы Филиппин, Полинизия, Африка, Америка халықтарына небір түрлі
жыныстық қатынастар тарату кездейсоқ болмағанымен, сол елдердің халықтары
қазіргі кезде өздерінің отандық тәжірибелеріне ұялады. Ер адам мен әйел
адам бейнелері мен жыныстық қатынас туралы қате түсінік салдарынан жастар
ересектік өмірдің интимдік жағына күлкімен, әзілмен қарайды. Балалар
жезөкшелігі мен сутенерлігі туралы басылымдардағы мақалалар тоғыз жолмен
шектелмейді.
Негізінен аномия индивидтің барлық тұжырымдарына өзгерістер алып келіп,
оның моралды қалыпты ұстанымдарын түпкілікті өзгертетін жеке тұлғалық
дағдарыстан да пайда болуы мүмкін.
Өзінің өмір жолында адам түрлі дағдарыстар мен мәселелерге кездеседі.
Осы мәселелер мен дағдарыстардың себептері мен табиғаты әртүрлі.Олардың
кейбіреуі өмірлік айналымдағы тұлға дамуының байланысты және де олар әрбір
адамның өмірінде болатын күнделікті , табиғи жағдайлар, сонымен қатар олар
өмірдің бір кезеңін екіншісінен айырып тұрады.Кез – келген табиғи жағдай
(жанұя құру, баланың дүниеге келуі, мектепке баруы, біреудің ауырып не
өлуі, т.б.) және оның нәтижесіндегі қандай да бір мәселелі ситуация ,
дағдарыс туғызып, тұлғадан дұрыс шешім қабылдап, осыған орай қажетті күш
жинауды талап етеді. Оларды қалыпты стресс деп атайды.
Қазіргі кезде адам тап болатын өзге мәселелер мен дағдарыстар қалыпты
емес жағдайлардан туындайды.Оларға уақытынан бұрын болған өлім, ажырасу,
жұмысынан айрылу, сотталу, инфляция, жұмыссыздық, соғыс жатады.
Өмірдің әртүрлі кезеңдерінде адамдар дағдарыс жағдайлары мен
ситуацияларды түрліше қабылдайды. Ол тұлға дамуында үлкен маңызға ие,
себебі біреулері дағдарыстың шешімін тауып, әрі қарай дамыса, енді бірі
оған бейімделе алмай өзін бұзады. Бұл адамның дағдарыс жағдайын қабылдап,
шешу мүмкіндігіне байланысты.
Р.К.Мертонның көзқарасы бойынша аномия бұл келіспеушіліктің немесе
мәдениет пен әлеуметтік құрылым арасындағы заңдарға, қалыптылыққа,
құралдарға түрліше қарап, қажеттіліктерді қанағаттандырудың (заңсыз) жаңа
жолдарын іздеудің нәтижесі.
Р.К.Мертон түрлі бейімделу жағдайындағы аномиялық бейімделу реакциясы
ретіндегі аномиялық қысымның бес түрін көрсетті. Олар: конформизм,
инновация, ритуализм, ретритизм және мятеж.
Конформизм (сәйкестік) – тәуелсіз мінез-құлқы бар жалғыз тип.
Инновация – белгілі мәдениеттің мақсатымен келіскенмен, оған жетудің
әлеуметтік тәсілдерінен мойындамайды (қорқыту, рэкеттік).
Ритуализм – белгілі мәдениеттің мақсатымен келіспейді, бірақта оған қол
жеткізудің әлеуметтік тәсілдерін мойындайды.
Ретритизм (кейін шегіну) – адам мәдениеттің мақсатында, оған қол
жеткізудің әлеуметтік тәсілдерінен де бас тартады (қаңғыбастар,
нашақорлар, т.б.).
Мятеж (бунт) – бұрынғы мәдениет пен тәсілдерден бас тартып қоймай,
оларды жаңамен алмастыру.
Т.Парсонс девиантты мотивацияның пайда болуын күткеннің болмауымен
түсіндіріледі. Жасөспірімдер мен жастардың аномиясы түсінігін ол –
құндылықтар мен қалыптылық әлі түсініксіз немесе мүлдем маңызын жойған деп
қарастырады. Осыған орай бағыну қоғамдағы дифференциялық құрылымды
күшейтіп, келіспеушілік пен девиантты мінез-құлыққа алып келеді.
Себастьян де Гразилс қарапайым және күшті аномия түсініктерін
енгізген. Қарапайым аномия қазіргі кездегі өнер, әдебиет, құндылықтарына
келіспеушіліктен, әдебиет, құндылықтарына келіспеушіліктер жағымсыз жағдай
туғызғанда пайда болса, күшті аномия сенімдер жүйесінің мүлдем
жойылуынан, психикалық бұзылыстардың, өзін өлтіру мен массалық
қозғалыстардың пайда болуынан туындайды.
Г.Беккер кез – келген қоғамда әлеуметтенудің жетілмеуінен, ішкі
келіспеушіліктен нормаға сай еместілікке орын беріледі деген.
Ж.Н.Фишер белгілі девиантты мінез –құлықты әлеуметтік жүйедегі мәдениет
типі ретінде анықтама береді. Егер құндылықтар мен нормалар өзгерсе, онда
девиацияның өзі – құрастырылған әлеуметтік ақиқат болып табылады.Ол қалыпты
процестердің қарапайым нәтижесі боладщы, бірақ әлеуметтік өзгерістердің
потенциалды факторы болып табылады. Девиация феноменін Фишер үш бағытта
қарастырды:
А) девиация дезадаптация ретінде (екі аспектісі бар: әлеуметтік
психикалықиммуниция мен девиантты тұлғаны шеттету);
Б) девиантты тұлғаның орны;
В) ауытқушылық.
Девиацияның теориялық бағыттарын талдай отырып Ч.Фейзер негізгі үш
түрін анықтады:
1) әлеуметтену көзқарасы бойынша;
2) әлеуметтік – психологиялық реакция позициясы тұрғысынан;
3) әлеуметтік бақылау позициясынан.
Н.Дж.Смелзер девиацияның үш компонентін анықтады:
1. Белгілі мінез – құлқы тән адам;
2. Девиантты мінез – құлық бағалау болып табылатын норма;
3. Мінез – құлыққа көңіл аударатын өзге адам, топ.
Девиация әлеуметтің күтуіне сәйкес не сәйкес емес қылықтарымен
анықталады. Қалыпты және идеал арасындағы соқтығыстар девиантты мінез-
құлықты туғызуы мүмкін.
Говорд және Ормен дифференциаланған мүмкіндіктер теориясын ашты.
Қандай да бір әлеуметтік жүйенің мүшесіне түрлі көлемдегі заңды тәсілдерді
пайдалануға мүмкіндігі болса, кез-келген индивид заңсыз тәсілдерге қол
жеткізе алмайды.Сазерлендтің дифференциалды ассосация теориясына сәйкес
девиантты мінез-құлық өзге адамдармен қарым-қатынасқа түскенде мыналарды
игеру барысында есепке алынады деген:
А) девиантты мінез-құлықты жүзеге асыру теориясы;
Б) арнайы себептік бағыт және осы мінез-құлықты жүзеге асыру.
Девианттылықтың пайда болуы туралы танымал теориялардың бірі
Говард Кэпленнің девиантты мінез-құлық теориясы. Бұл теория нашақорлықты,
деликвентті мінез-құлықты, өзге де психикалық бұзылыстарды лангьютивтік
әдіспен зерттеу арқылы дәлелдеген. Кэплен ең алдымен девиантты мінез-құлық
және өзінсыйлаудың төмендеуін өзара салыстырудан бастады. Менге
ұмтылғандықтан, өзінсыйлаудың төмендеуі жағымсыз жағдай болып есептеледі
де, өзін қабылдау жарақаттаушы қайғырулардан арылумен байланыстырылады.
Осының нәтижесінде адам өзін жоюдың субьективті мүмкіндігін төмендетіп,
өзін қабылдаудың субьективті мүмкіндігін жоғарылатуына алып келеді. Өзін
жоюдан өзгелерге қарағанда қатты қайғыратын адамдар өз мінез-құлқы арқылы
осы жағдайды өзгерткісі келмейді. Сондықтан өздерін жоғары қабылдаған
адамдар өздерін кері итеруші адамдарға қарағанда өздерін жоюға бейім
келеді.[43;252-254]
Өзін сыйлаудың төмендеуі статистикалық тұрғыдан қарағанда
жасөспірімдегі девиантты мінез-құлықтың кез-келген түрімен байланысты.
Олар: әділетсіздік, бұзақылар тобына тәуелділік, заңбұзушылық, наша
қолдану, маскүнемдік, агрессивтілік, суицидті мінез-құлық және түрлі
психикалық бұзылыстар.
Ғылыми әдебиеттерде осы байланыстарды түсіндіруде мынадай болжамдар
бар:
1. Девиантты мінез-құлық өзін сыйлаудың төмендеуіне алып келеді,
себебі девиантты мінез-құлқы бар индивид еріксіз түрде қоғамның
оған деген жағымсыз қарым-қатынасын иемденіп, игереді.
2. Өзін сыйлаудың төмен деңгейі антинормалы мінез-құлықтың өсуіне
алып келеді. Антиәлеуметтік топқа және олардың әрекеттеріне қатыса
отырып, ол өз құрдастары арасында өзінің психологиялық статусын
жоғарылатуға тырысып, өз жанұясында және мектептерінде болмаған
түрлі сендіру әдістерін іздейді.
3. Кей жағдайда, әсіресе, өзінсыйлау төмен болғанда, девиантты мінез-
құлық оның жоғарылауына алып келеді.
4. Деликвенттіліктен басқа өзін сыйлауға өзге де формалар маңызды
әсер етеді, ал олардың маңызы жасқа сай өзгеріп отырады.
12 жастан бастап жасөспірімдердің өзін сыйлау динамикасын ұзақ уақыт
бойы салыстыра отырып Кэплен екінші және үшінші болжамдардың дұрыстығын
дәлелдеді. Негізінен көптеген жасөспірімдердің өзін бағалауларының жағымды
болуын жағымсызы реттеп, есейе келе осы тенденция күшейіп, өзін сынау,
өзіне көңілі толмау нәтижесінде өзіндегі кемшіліктерді жойып, өзін сыйлауы
жоғарылайды екен. Ал кейбір жачсөспірімдерде бұл жағдай болмағандықтан олар
өздерін жолы болмайтындай сезінеді. Олардың өздерін қабылдауларының
жағымсыз болуы үш түрлі, бірақ өзара тығыз байланысты тәжірибелерден
тұрады:
Біріншіден, олар өздерінде тұлғалық құндылық сапалары жоқ деп немесе
тұлғалық құндылықты әрекет істей алмаймыз және керісінше жағымсыз сапалар
бар, әрі жағымсыз әрекет істей аламыз деп есептейді.
Екіншіден, оларға маңызды адамдар жағымды қарамайды немечсе жағымсыз
қарайды деп есептейді.
Үшіншіден, олар алғачшқы екі тәжірибенің элементтерін жұмсартатын
немесе мүлдем жоятындай психологиялық қорғаныс механизмдерімен жұмыс істей
алмайды не тиімді қолдана алмайды. Бұндай жасөспірімдерде өзін сыйлау
қажеттілігі өте күшті, бірақ бұл қанағаттандырылмағандықтан олар девиантты
мінез-құлық формаларын қолданады. Кэплен 12 жастағы жасөспірімдермен жұмыс
істей отырып, өзін сыйлаудың маңызын 28 түрлі девиантты мінез-құлқы бар
жасөспірімдермен салыстырды. 26 жағдайда түзету статистикалық тұрғыдан
маңызды болды, яғни өзін сыйлаудың төмендеуі девиантты мінез-құлықпен
байланысты (ұсақ ұрлықтар, мектептен шығару, өзін өлтіремін деп қорқыту,
заттарды сындыру, т.б.).
И.С.Кон өзін жою сезімі, яғни талапқа сай болмау, субьект алдына таңдау
мәселесін қояды. Ол талапқа бағынып; өзін жоюға қатты қайғыру жалғаса
береді, немесе өзін сыйлауды жоғарылатып осы талаптарға қарсы
әрекеттенеді.Әрине , екінші таңдау қолайлы болғандықтан, ұжымның, қоғамның
тілегіне сәйкестілік жойылып, олардан қашу тілегі артады. Нәтижесінде,
ұстанымдар да, референтті топ та, жасөспірім мінезі де антинормаға
айналып, девиацияға бағытталады.
Кей жағдайда өзін сыйлау мақсатына қол жеткізіледі. Маскүнем өзіне зиян
келіп жатқанын түсінбей, өзі үшін мақтанады.Бұзақы топ арасында әлеуметтік
қысым көрген индивид өзін сыйлаудың жаңа критериялары мен тәсілдеріне қол
жеткізеді, енді ол жағымды әлеумет есебінен емес, әлеуметке жағымсыз
әрекеттен өзін пайдалы сезінеді. Жаңа әлеуметтік бірлік бұрынғы өзін
бағалау критерияларын жойып, бұрынғы минустар плюстарға айналады.
Әрине, девиация өзін жою сезімінен құтылудың бір ғана тәсілі емес.
Е.М.Новиков нашақорлық пен маскүнемдікті уақытқа созылған, ерекше, ұзақ
уақыттық стресс деп қарастырды. Бұзақының өзін сыйлауының жоғары болуы
мәселелі жағдай, ол һөзін көрсетуге тырысқанымен, шындығында ол өзін
жалпыәлеуметтік тұрғыдан бағаламауы мүмкін емес, ерте не кеш бұл көрініс
береді де. Бірақ та өзін сыйлауды жоғарылату және психологиялық қорғаныс
құралы ретінде девиациялық мінез-құлық өте тиімді.
Девиантты мінез-құлықтың бастамасы туралы әлеуметтену теориясы толық
мәлімет береді.Жасөспірімдердің әлеуметтену ерекшеліктерін ескере отырып,
бұл құбылыстың барлығына ортақ бағытын іздеуіміз керек. Әлеуметтену
дегеніміз адамның әлеуметтік қатынастар жүйесінің бір компонентіне айналу
процесі, яғни адамның қандай да бір қоғамның, ұйымның, мүшесіне айналуы.
Осы процес барысында ол мәдениет, әлеуметтік қалып, және құндылықтар
элементтерін игеріп, осы негізде тұлға ретінде қалыптасады.
Осы теория бойынша бойынша адамның мінез-құлық генетикасы әлі
анықталмаған. Жаңа дүниеге келген сәби адам атануға тек потенциалды
үміткер ғана (А.Пьерон).Бұл адамның сыртқы тәжірибесі сыртқы формада -
Материалдық заттар жиынтығы мен рухани мәдениеттен көрінеді деген сөз. Және
де әрбір индивид тек осы тәжірибені игеріп, қолданғаннан кейін ғана адамзат
атына сай ұрпақ бола алады. Қоғамдық - тарихи және мәдени тәжірибені
игеріп, иемденуі адамның негізгі онтогенез жолы. Ал оқыту мен тәрбиелеу
дегеніміз – адамның облигатты және факультативті дамуын қамтамасыз ететін,
адамзат тәжірибесін үйретудің қоғам орнатқан әдіс-тәсілдері.
Индивидумның бірлестік ортасындағы өмірлік құрылымын инициация арқылы
қалыптастыру. Филогенез кезеңіндегі бірлестік бірлестік ортасында өмір сүру
құрылымында міндетті түрде инициация немесе дәстүрге өту мәселесі
кездеседі. Инициация феномені ежелгі дәстүрден бастап, қазіргінің ажырамас
бөлігі бола отырып психоәлеуметтік тапсырмаларды шешетін болғандықтан, оған
психотерапиялық жоспарда да көңіл бөлінуі керек. Оған қарсыласу қоғамдағы
жағымсыз құбылыстардың дамуына себеп болады. Олар: соқыр импулсивті
бұзылыстар (агрессвтілік), өзін бұзу (суицидтілік), қоршаған ақиқатты
қабылдамау – белсенді түрде (қазіргі мифологаммаларға кету, деликвентті
мінез-құлық, психакалық бұзылыстар) және енжар түрде (депрессивті- жүйкелік
жағдай, нашақорлық, маскүнемдік).[15;211-213].
Инициация процесін қарастыра отырып, мына сұрақтарға тоқталмау мүмкін
емес: егер бұл дәстүр ежелгі адам өмірінде де, тіпті қазір де кездесетін
болса, онда адамның басты қажеттілігі өзін өзіне және әлемге көрсету ме?
Адам баласы ерте заманнан бастап өзін қинайтын сұрақтарға жауап іздеп,
саналы түрде тұрмыстың құрылымы мен мазмұнын түсінгісі келеді. Кез-келген
адамға оның тәртіп үшін күресі мен хаосы, ой мен ақылсыздығы, мыңызы мен
маңызсыздығы тек тұрмыс үшін жасалғандығын, ал қабылданған тәртіп пен
үйлесімділіктің, әдеміліктің тек сыртқы келбет екендігін түсіну қиынға
соғады. Осы көзқарас тұрғысынан алғанда инициация тұрмыстық негіздің тек
верификаты ролін атқарып, индивидке өзінің тұлғалық жағдайын, Менін
түсінуге көмектеседі.
Адам табиғаттан тек өз мәдениеті арқылы ғана айрықшаланады. Бұл
бағыттар адамның биологиялық сферасынан өзге өзге қозғалыс мақсатын,
тіршілік ету мақсатын көрсетеді. Алға қойылған мақсатқа жету деген ұмтылыс,
оны өмірдің маңызды сапасы деп есептеу негізгі қажеттілік деп саналып,
күнделікті өмірдің логикасын айқындайды. Инициация дәстүрін санадағы
кедергілерді жеңетін импрингті механизм ретінде қарастырып, тұлғаның
минималды жағдайға ауысуы, яғни қоршаған ортамен қайта құрастырылып,
қатынасын өзгерту деуге болады.[6;145].
Инициацияның экзентенциалды аспектісі дегеніміз тұлғаның тұрмыстық
қажеттіліктерін қанағаттандыру құрылымын жасап, оны ойластыруы, өзін
қоршағван ортаны бақылау мүмкіндігі, өзінің тіршілік иесі екендігін
айқындауы. Инициацияның экзентенциалды аспектісінің маңыздылығы дәстүрді
ұйымдастыру, ал оның мүшесі- өзінің тұлғалық құрылымындағы маңызды
экзентенциалды заттар: өлім, жалғыздық, т.б. қайғырып, ойластырылуы керек.
Топсыз инициацияның болуы мүмкін емес. Тек топқа ену арқылы индивид
білімді, мәдениетті игеріп, өзін таниды. Өмір жолында тұлғалық
транформацияны басынан өткізген индивид топтан топқа өтіп, өзін белгілі бір
топтың мүшесі екендігін сезінеді, ең болмағанда өзі секілді жандардың (егер
ол бір әрекетті істесе, міндетті түрде оны аяғына дейін жеткізуі керек).
Әлеуметтік феномен ретінде инициация келесі қызметтерді атқарады:
1. белгілі топтың бірігуіне себеп болады – тек бір бағыттағы салттар
арқылы ұйым огйланывп, қайғырады;
2. ол топтық құндылықты анықтап, топтың тұрақты өмір сүруіне
мүмкіндік береді;
3. топ ішіндегі бірлікті сақтау;
4. индивидті топтың толық құқылы мүшесі ретінде топқа енгізі;
5. топ ішіндегі тұлға статусын сақтап, көтеруге мүмкіндік береді;
6. топ мүшесіне психологиялық қолдау көрсетіп, оның этика мен
моралын айқындау;
7. жалғыздық, анықсыздық ауыртпалықтарын ұмыттырып, экзистенциалды
заттардың әсеріне қарсы тұруға көмек беру;
Когнитивті сферада инициация әлемді тану тәсілі ретінде қарастырылады,
ең алдымен ол тұлғаның өзін өзектендіру мақсатындағы белгісіз әлемді тануы.
Барлық инициациялық тәжірибелер, яғни өлім мен қайта тірілулер адамды
қазіргі және болашақтағы тұрмысты ажыратып тұрған кедергілерді жеңуге
мүмкіндік береді. Әрбір инициация тұлғаның тұрмысын кеңейтіп, оны құпия
білімге еліктіріп, оған қажетті білімдер мен аңыздар туралы мәлімет беріп,
содан соң индивидті өз тұлғасының бір бөлігіне айналдыратын белгісіздікке
алып келеді.
Міне, инициация осы арқылы әлемді тану кілті болып отыр. Бір нәрсені
тану дегеніміз – білу, түсіну, оны қабылдау, мінезінің бөлігі ету.
Инициация индивидке тек өткеннен тұратынды хабарлайтын өзге түсінікті
жүйе. Осы кезде:
1. Жаңа жүйені оқу кезінде күнделікті заттар мен елестердің сапасы
өзгереді;
2. Екі жүйені қатар меңгерген адептің өмірге деген көзқарасы тереңдей
түседі.
Қазіргі адамдардың жүйкелігі жеткілікті. Қазір біз адамның ішкі
жағдайы санаалды және надиндивидуалды түбірден тұратынын түсіне бастадық.
Сондықтан біз ашықтықты өз ішімізден іздейміз. Сондықтан дәстүр алғашқы
құдайылылықтан да күшті, әрі шексіз. Сондықтан психоневроз әлі ештеңені
ашпаған, өмірдің не екенін түсінбеген, тек мәңгілік бейнелер мен ойларды
ашқан жан...бұл шынында да емделу. Егер Менді су ағысымен салыстырса ол
мына сипатта болар еді: невроз ағып келе жатқан сананың жолында кедергі
болып тұрып, ағысты шалшыққа айналдырар еді.
Гештальттерапияда невротикалық тұлға жағдайы дегеніміз – қазіргімен
өмір сүрмейтін, бұрынғыда тоқтап қалған тұлға. Бұдан шығатын қортынды,
невротик бір жағынан, тұрмыс туралы еш қайғырмайды, ол оқшауланған, екінші
жағынан – невротикалық тұлғаны өзі әлі көрмеген тәжірибенің жеке
бөліктеріне қайғыру шаршатады.
Юнгтік психосимволикалық парадигмадағы индивид пен топ тұрақтылығының
кепілі дегеніміз – психикалық энергияны сыртқа шығарудың тұрақты көздерін
сақтау мен өңдеу. Түбірді жою мен дәстүрді жоғалту қоғамды жындандырып,
ұжымдық истерияға алып келеді. Инициация невроздан арылу және оның алдын
алу тәсілі.
Элиаденнің көзқарасы бойынша адамның барлық өмір сүруі барысында
болатын өту дәстүрінің екі себебі бар: бір жағынан адамның жалған өмірі
терең дағдарыстардан, мазасызданудан, өзін жоғалту мен қайта табудан, өлім
мен тірілуден толы болса,екінші жағынан тіпті толымды өмірдің өзі бақытсыз
болғандай көрінеді. Бұнда өз мүмкіндіктерін толық пайдалана алмағандай
көрініп,олар енді құтылудың жалғыз жолы жаңа өмір бастау деп түсінеді.
Осындай тоталды дағдарыс кезінде олар барлығын өзгертіп, олар өмірдің
өзгеруін армандайды. Инициацияның тағы бір жағы бар. Ол- күнадан арылу, жан
тазарту. 47;98
Осылайша инициация қайғыру мен әрекеттің аралығында болып, қоғамдық
қатынастар арасында өзін жүзеге асырады.
Гиппенрейтер айтуынша қоғамдық қатынастар жүйесі арқылы өнерді,
мәдениетті игеру – бұл адамзат онтогенезінің басты жолы. Бұл жол оның
әлеуметтік психикасын анықтайды.
Осы онтогенетикалық жолың дамуында қателіктер болған кезде девиантты
мінез-құлық мәселесі көріне бастады:
1. индивид психикасындағы генетикалық дамуының бұзылыстары (алғашқы
даму кезеңіндегі дегрегация нәтижесі, жыныстық хромосомалар
аномалиясы, дене құрылымының морфологиялық ерекшеліктері);
2. дизонтогенез (дамудың бұзылуы, дұрыс дамумадан пайда болған ақыл-
ой кемшілігі, психопатия);
3. генетикалық берілген процестерді жүзеге асырудың бұзылуы (мысалы,
сенсорлы – моторлы немесе эмоционалды депривация);
4. тұйықтық, адамзаттың мәдени –тарихи тәжірибеге қол жеткізе алмауы
(мәдениет нормалары арасындағы келіспеушіліктер);
5. адамзат тәжірибесін игеру процесінің бұзылуы (жасөспірімдік
кезеңдегі есейю қиындығы);
6. ересектегі адекватты емес мінез-құлқы.
Адамзат өзінің әлеуметтік қалыптасуында енжар ролді ойнамайды. Оған
тұқымқуалау арқылы берілген белгілер тән, оның өз индивидуалдығы
қалыптасып, ол әлеуметтік тәжірибені игергенде ол өзінше белсенді болады.
Сондықтан әр адам бір уақытта бірдей әлеуметтік тәжірибені өзінше игереді
деп айтуға болады.
Дүниеге келген бала әр тұлға бір емес бірнеше ролді ойнайтын адамдарн
арасындағы әлеуметтік қатынастар әлеміне енеді. Бұл көмекші, саячсаткер,
ауыл не қала тұрғыны т.б. болуы рольдер мүмкін. Осы рольдерді игере отырып
адам әлеуметтеніп, тұлғаға айналады. Адам үшін оны қоршаған тұлғалардың
алар орны ерекше. Оның тұлға болып қалыптасуы қоршаған адамдармен қарым-
қатынасына байланысты. Текәлеуметтік қарым-қатынас жүйесіне белсенді
атсалыса отырып, өзі ойнайтын ролдерді игеріп, дамыта отырып қана адам
әлеуметтік феномен ретінде көрінеді.
Адамның әлеуметтенуіне оның мінезі мен белсенділігін талап ететін
бірнеше факторлар әсер етеді. Жасөспірімнің әлеуметтік дамуына оның
материалдық, рухани және моралдық тәртіп құндылықтарына ішкі қатынасын
көрсететін құндылықтар бағдары көп әсер етеді. Құндылықтар бағдары
идеалдардан, сенімдері мен қызығушылықтары, т.б. тұлғалық көріністерінен
байқалады.
Құндылықты нормалық бағдар жасөспірімнің мінезін реттейді. Адамның
әрекет түрлерін талдап, реттейтін, ішкі психологиялық қозуларының
бірліктері болып құндылықтар, ұстанымдар мен нормалар саналады. Құндылықтар
мен нормалар жасөспірім мен қоғамдағы әлеуметтік бірліктерді реттейтін
жалғыз жүйе. Құндылықты-нормативті жүйе әрекет тәсілін таңдаудағы бағдар,
идеалды тексеріп, таңдау, мақсат қою және осы мақсатқа жету тәсілдерін
қарастыруға мүмкіндік береді. Құндылықтар мен нормалар жеке адамның және
қоғам санасының бөлігі болып табылады. Психологтардың зерттеу қорытындысы
бойынша жасөспірімдегі негізгі құндылық оларды қорғайтын күш.
Тұлға қалыптасуына әсер ететін негізгі үш сфера бар. Олар іс-әрекет,
қарым-қатынас және өзінтану.Біз әлеуметтенудің тек үшінші сферасын
қарастырайық. Бұл адамның тұлғалық өзін тануы, оның Менінің қалыптасуы.
Мен бейнесі адамның бүкіл өмір бойына әлеуметтік әсерлер арқылы
қалыптасып отырады. Меннің өзіндіктануының кең тараған үш компоненті
белгілі: танымдық (өзін білу), эмоционалды (өзін бағалау), мінез-құлық
(өзіне деген қатынас). Әлеуметтену осы үш сфераның бірігуінен тұрады.
Жастар мәселесі ерте заманнан келе жатқан мәселе. Ал соңғы жылдары
тіптен маңызды болып отыр. Біздің қоғамымыздың білімі мен материалдық
жағдайының артуы біздің өсіп келе жатырған ұрпағымыздың рухани және
матриалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі мен мүмкіндіктерін де
арттырды, бірақ дұрыс тілектер мен ұмтылыстардың қалыптасуын күрделендіре
түсті.
Қарым-қатынастың қоғамдық құралдары арқылы (радио, теледидар,
басылымдар) әлемді қабылдау мен тану аймағы кеңей түсті. Қазіргі ақпараттар
арқылы жастардың қандай да бір нәрсені талдап, терең түсінуі қиындай түсті,
сондықтан олар қызық қуып, интеллектіні қажет етпейтінді қабылдайтын болды.
Ондай жастар күні бойы теледидар қарап, жағымсыз әуен тыңдап, керексіз
детективтерді оқиды.Бұл уақыт өткізу тәсілдері өзін ұйымдастыру мен өзін
басқару қабілеттері мен оқудағы қиын тапсырмаларды шешу мүмкіндіктерінен
айырды. Бұндай жастар қарсылығы аз жолмен жүріп, аз уақыттық сезімдерден
қанағат алып, болашағын ойламайды.
Адамның өмірлік әрекеті табиғат әлемімен бір мезгілдегі өзіндік даму
механизмдері және функциясы бар қоғамыдық ақпарат құралдары арқылы жүзеге
асады. Қоғамдық ақпарат құралдарынаң негізгі ерекшелігі адамзат
өркениетінің үнемі өз қолдарымен оның аймағын кеңетуге деген ұмтылысы болып
табылады (жеке тұлға, топ, ұйым, әлеуметтік институттар, т.б.). Қоғамдық
ақпарат құралдарының соңғы кезде тез қарқынмен дамып келе жатқандығы
байқалып тұр.
Қоғамдық ақпарат құралдары түрлі бағыттағы интеграцияланған
ақпараттардан басқа, деформацияланған, ескірген ақпараттарды да таратады.
Бұл таным процесінің күрделілігі мен әлем туралы біздің біліміміздің
аздығына, оларды тудырған адамдардың субьективтілігіне байланысты. Және біз
осы ақпарат арқылы өзгелерге зиянымызды тигіземіз. Жаңадан қалыптасып келе
жатқан жасөспірім тұлғасы үшін ақпарат құралдарын дұрыс пайдаланбау бала
жанына ауыртпалық түсіру деген сөз.
Жасөспірім тұлғасының ақпараттық-технологиялық қауіпсіздігін жалпы
ақпараттық және технологиялық қауіпсіздіктен бөлек жеке бағыт ретінде
қарастыру керек. Оның себептері:
Біріншіден, жалпы ақпараттық қоғамға көшуге байланысты ақпарат ағымдары
күрделеніп, көлемдері арта түсті және адамзат психикасына әсер етуі күн
санап артып келеді.Бұл адамның тұлға ретінде тіршілік ету механизмдерінің
жаңаларын қалыптастыру қажеттіліктерін тудырып, оның қазіргі қоғамда
белсенді әлеуметтік субьектіге айналуын талап етіп отыр.
Екіншіден, ақпараттың негізгі және орталық әсер ету көзі жас адам және
жасөспірім тұлғасының әлі қалыптаспаған психикасы болып саналады.
Қауіпсіздік мазмұны дегеніміз балалар жанына қауіптің мүлдем болмауы
немесе оларды сақтау көздерінің сенімділігі деген сөз. Қауіптіліктің өзі
олардың әсер ету көздері мен күштіліктеріне даму деңгейі мен қорқыту
деңгейіне байланысты жіктеледі. Олардың ішінде Шығыстағы, Оңтүстік Азия,
Африка және Америкадағы балалар жезөкшелігі туралы басылымдардың орны
ерекше. Олардың жасөспірімдер санасына толықтай әсер етуі жастардфың теріс
жолға түсулеріне алып келеді. Бұл әсерлердің жағымсыз екендіктерін
Г.Р.Грачев, Н.В.Данилов, Н.А.Оцепков, Л.В.Матвеева, Ю.О.Курдюков,
Э.В.Лидская, М.О.Мдиквани, Г.М.Зараковский, т.б. психологтар атап көрсетті.
Мәдениетке тән ассоциативті формаларды, дәстүрлерді ескермеген БАҚ
арқылы таралған балалар жезөкшелігітуралы мәліметтерді жасөспірімдер оңай
жатталатын жыныстық қатынас ретінде қабылдайды, жыныстық қатынастың
экзотикалық формалары қоздырып, сыйқырлап, еліктіре түседі. Сонымени қатар
жасөспірімдерде жыныстық қатынас туралы тұрақтанған көріністері әлі
қалыптаспаған, жыныстық тілектері мен фантазиялары әлі тұрақтанбаған, яғни
бұндай әсерлерден оларда эмоционалдық жоспарда да, өмірлік тәжірибеде де еш
қорғаныстары жоқ.
Тіпті мәдени ерекшеліктер сақталғанның өзіндебұндай ақпараттар
диструктивті түрде әсер етіп,белгілі менталдық архитиптері мен әлеуметтік
рольдердің сипатын бұзады. Тікелей және дөрекі көрсетілген көріністер ер
адам мен әйел адам арасындағы романтикалық қатынастарға зиян келтіреді.
Қазақ қоғамында махаббат мәселесін түсінуде адамгершілік дәстүр
дамыған. Біздер үшін жыныстық жыныстық энергия ұрпақ жалғастырумен, адамның
рухани мәдениеті дәстүрмен, шығармашылықпен, жаңа адамгершілік
құндылықтарды іздеумен байланыстырылады. Махаббат бір уақытта этикамен,
эстетикамен психологиямен байланысты.
Парнографиялық өнімді қабылдағанда тек дайындаушы елдің ғана
стереотиптері ғана әсер етеді. Стереотиптер иогада, гимнастикада, тағамдану
жүйесі мен аңыздарда, маскунистік-феминистік елдерде, Үндісвтанның,
Қытайдың, Жапонның, Таиландтың, т.б. елдердің трактаттары мен дәстүрлерінде
көрініс табады. Жасөспірімдерде ондай білім де елестер де жоқ. Мысалы,
құдайылық жолы эротикалық экстаз деп үгіттейтін шивинизмнің бір бөлігі
тантризмді оқытатын Шығыс эротикалық философиясы негізінде Шығыс дәстүрінің
осы жағынан қарастырсақ оның мәдениетіне, этнографиялық контекстіні сай
келмей, жасөспірімдердің көңілін тек қана эротикалық экстаз, қозуға
аударып, нәтижесінде түгел жандарын билеп алып, кері жолға түсіреді.
Өмірдің эротикалық сферасы жасөспірімдер үшін біз де көрейік принципіне
сүйенген ойынға айналады.
Шет ел зерттеушілерінің айтуынша телевидение, нақтырақ айтқанда БАҚ
қоғамда супер-әек немесе жоғары сана ролін атқарады. Ал көрермен мен
оқырмандар бала позициясын ұстананып, жақсы мәліметтер басылымын,
журналдардағы танымал тұлғаларды, т.б. күтеді.
Л.М.Матвеева ұзақ жылдар бойы санадағы осы феномендерді зерттеп келді.
Көрермендер мен оқырмандар БАҚ қолдана отырып, оларды ақпараттандырып,
адамгершілік нормаларын кеңейтіп, адамдардың арына сыйластықпен қарайды деп
күтеді. Бірақ ақпарат көздері бұл күтілген жағдайлардан әлдеқайда алыста.
Күнделікті ақпараттар ағымы мен жаңалықтар легі трагедияға толы, көңіл
көеретіндері өте нашар әрі биологиялық инстинктерге толы, ал
фотоматериалдар әлем көріністерін, тіпті адам баслсы тұлғасын да көрсетеді.
Нәтижесінде биологиялық тұрғыдан адамның өзін идентификациялауы бұзылады.
Ю.Курдюкова, Э.Лидский, М.Мдивиани зерттеулерінде видиокассетаны
сататын орындарда 1198 видиофильмдердіңаттарына сапалы-сандық талдау
жүргізген. Нәтижесі көрсеткедей көпшілік фильмдердің аттары (72%)
адамдардың физиологиялық қажеттіліктеріне байланысты ( физиологиялық,
жыныстық және өзін сақтау қажеттіліктері) екендіктері анықталды.БАҚ
басылысдары да осымен байланысты. Талдау көрсеткендей соңғы жылдары ақпарат
құралдарының маңызды бөліктері агрессивті әрі примитивті болып отыр.
Жыныстық агрессия өте маңызды болғандықтан шет ел психологиясында адам
мінезіне парнографияның қаншалықты әсер ететіндіктерін зерттелді. Әйелдерге
қарсы жеке себептер мен мәдениетті талдаған Маламут өз талдауында былай
деді: Массмедиа әйелдерге қарсы агрессия идеясын тіпті дұрыс деп
есептейтін мәдени климатты туғызып отыр. Зерттеулер масс-медиада
көрсетілген әйелдерге деген зорлық шынайы өмірде әйел заттарына
қолдануларына себеп болып отырғандығын дәлелдеген.
Жас сутенерлер, фатишизм, топтық жыныс қатынасы, цинепимастия,
скоптофия, транвестизм, т.б. девиация түрлерні миллиондаған жасөспірім
санасында жатталып қаклатын бейне. Нәтижесінде жасөспірім масс-медиа
ұсынған бейнені жасайды.
Табиғата және қоғамда болып жатқан барлық күрделі әрі өзара байланысты
әрекеттер ақпарат әсерлерінен болып отыр. Кемелденген табиғатта ерте кезден-
ақ толықтай жаңғырып, жағымсыз ішкі және сыртқы әсерлерге қарсы тұру
қабілеті бар. Бірақ адам (табиғатты жеңуге деген ұмтылысымен, ғылыми-
техникалық өрлеу және материалдық жағдайды жақсартуға деген ұмтылысымен)
күн сайыен өзін бұзатын әреккет істейді. Нәтижесінде иммундық статусын,
ағзаның бейімделгіштігі мен генетикалық қасиеттерін бұзады, ауыр және
емделмейтін аурулары дамып, экологиялық – ақпараттық ортасы мен био –
энерго – ақпараттық тепе – теңдігі бұзылады. Заңды тұрғыдан қарастырғанда
жастар арасында деструктивтілік пен бұзақылық күшейеді.
Осылайша біздің заманымызда адам денсаулуғу мен өмір сүру ортасын
қорғап, қалпына келтіру маңызды мәселеге айналды. Әсіресе жасөспірімдерді
әлеуметтендірудегі экологиялқ таза ақпарат мәселесі өте маңызды.
Әлеуметтену теориясында әлеуметтенудің маңызды категориясын әлеуметтік
компетенттілік деп қарастырады.Әлеуметтік компетенттілік адам туралы
ғылымда тепе-теңдік жағдайы ретінде қарастырылады. Компетенттілік бар деп
индивидтің өмір айналымындағы мәселелерді шешуін айтамыз.
Мына кестеде әлеметтік компетенция жас тапсырмалары мен дағдылары
арасындағы тепе-теңдік ретінде қарастырылған. Бұнда бұл тепе-теңдікке
жағымды әсер ететін факторлар да (иілгіш және қорғаныс қасиеттері), тіпті
оны бұзатын жағымсыз факторлар да (стестік ситуация мен патология)
көрсетілген.
Тапсырмалар – бұл
адамның қоғаммен қатынасында күнделікті
кездесетін жайы.
Дағды мен білік
бұл нақты тапсырмаларды шешудегі мінез-құлық
формалары. Дағдылар адамдарға белгілі
тапсырманы шешуге мүмкіндік береді.Адамда
(деструктивті жағдайда толық емес) когнитивті,
әлеуметтік дағдыларды шешетін дағдылар болады.
Иілгіштік – тәуекл
мен жолыболмауға қарамастан адамға толықтай
бейімделуге көмектесетін жеке сапалары ( өзіне
сенімділік,
өзінің позитивті
бейнесі, ақыл, т.б.). Олардың
болмауы девиантты мінез-
құлыққа алып келеді.
Қорғаныс
факторлары – бұл индивидті тәукел мен
жолболмаудан сақтайтын аспектілер ( адамның
беделі, жақындары мен тумаларының қолдауы,
олармен тығыз байланыс).
Патология – бұл мәдениетке
тән емес мінез-құлық Ол мынадан көрінеді:
сезімдер (қорқыныш, ауру, қайғы), толық емес
реттеу, өлім, бостандықты жоғалтумен байланысты
тәуекелдің өсуі. Тұлға патологиясы девиантты мінез-құлықты көбейтеді.
Стресстік жағдайлар (стрессорлар) – бұл адамның шешім қабылдауда
қиналатын, қызметіне кері әсер ететін жағдайы ( жақсы көретін адамды
жоғалтуы, ажырасу не екінші неке, жыныстық зорлық, емтиханнан
құлау).Стресстік жағдайлардың жиналуы деструкция мен мәселеге алып келеді
не керісінше иілгіштікті табуға алып келеді.
Компетенция әрекеттің күшті моделі ретінде түсіндіріледі. Егер жас
тапсырмалары өте күрделі немесе бір уақытта көп тапсырма берілген болса
тепе-теңдік бұзылуы мүмкін. Бұл кезде адам компетентті емес, адекватты емес
болады. Адамда дағды мен білік жетіспеседе осы жағдайға алып келеді.
Нәтижесінде девиантты мінез-құлық қалыптасады.
1.2. Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлықтың
түрлері және девиантты мінез-құлықтағы
балалардың психологиялық ерекшеліктері
Кез-келген мінез-құлықты бағалау үшін оны қандай да бір нормамен
салыстырады. Мінез-құлық нормалары мен девиациясы бағалайтын бірнеше бағыт
бар: нормацентрлің, яғни адамның әрекетін нормаға сай-әлеуметтік,
психологиялық, әтномәдени, гендік, профессионалдық, феномологиялық тұрғыдан
бағалау және нозоцентрлік (психиатрлық)- мінез-құлықты ауру балгілерін
іздеу, психопатология тұрғысынан бағалау.
Әрине норма түсінігін статистикалық –бейімделу бағытында
қарастырылады, ол мыналардан тұрады: 1.қоғамнан ерекшеленбеген, ескірген,
қандай да бір ортама; 2.қоршаған ортаға бейімделген.
Сонымен қатар жасөспірімдер мен жастардың психикалық денсаулығы
туралы статистикалық нормалар психологиялық тест арқылы ересектерден
әлдеқайда ерекше екендігін анықтады. Бұл олардың мінезіне қалай әсер етеді,
не норма болып есептеледі, қандай жағдайда психиатрға қаралу керек?
Біріншіден, К.Леонгард пен А.Е.Личкодан соң біз мақсатты түрде бір жағынан
жастық-спецификалық психикалық бұзылыстарды (ауруды); екінщіден, осы жасқа
тән мінез акцентуациясын ауырудың, яғни кейбір мінез ерекшеліктері күшейіп,
нәтижесінде өзгеде әсерлерге қарсы тұратын психогенді әсерлер де пайда
болады.
Екіншіден, Л.С.Выготскийдің ізінше, біз норманың таза түрда емес,
қандай да бір ауытқушылығы болатыны ұғындық. Сондықтан нормаға сай немесе
сай емес деген мінез жоқ.Бірақ кей жағдайда біз осы мінез-құлықты нормаға
сай емес деп те айта аламыз. Барлық нормаға сай емес мінез-құлық бірнеше
түрге жіктеледі: 1. Аз уақыттық және кездейсоқтық ( Мас болу т.б.) 2.Аз
уақыттық және тұрақты жағдай (Невроздар, психоздар, жан аурулары). 3. Мінез-
құлықта үнемі болатын кемшіліктер.
Девиантты мінез-құлық екі үлкен категорияға жіктеледі. Біріншіден, бұл
психикалық денсаулықтың нормадан ауытқығандығын, жасырын не ашық
психопатияның барын көрсететін мінез-құлық. Бұл топ өкілдері: астениктер,
шизоидтар, эпилептиоидтар және мінез-акцентуациямы бар тұлғалар. Екіншіден,
бұл қандай да бір құқықтық, әлеуметтік, мәдени нормаларды бұзатын мінез-
құлық. Бұл түрлі қылықтар мен бұзақылық түрінде көрінеді. Егер бұл қылықтар
маңызсыз болса – заңбұзушылық деп деп есептеледі, ал ал маңызды және
қылмыстық жаза қолданылса бұзақылық болып есептелінеді. Осыған орай
деликвентті ( заңға қарсы), қылмыстық ( бұзақылық) мінез-құлықтар болады.
Шет ел және отандық психологтардың еңбектеріне сүйене отырып мақсатты
түрде деввиантты мінез-құлықты қылмыстық, аморальды, адамгершіліксіз
(қылмыстық жаза қолданылмайтын) мінез-құлық деп жіктеуге болады. Жалпы
адамзат қауымының моральды – адамгершілік нормаларынан ауытқыған мінез-
құлық әлеуметтік патологияның түрлі формаларында: маскүнемдік, нашақорлық,
ұрлықтан көрінеді. Осы мінез-құлық түрлерінің негізгі байланысы бұзақылық
жасай отырып аморальды мінез-құлықтың көрінуінде. Девиантты мінез-құлық
түрлері әртүрлі болғанмен, И.С.Конның тұжырымдауынша олар өзара тығыз
байланыста. Маскүнемдік, наша қолдану, агрессивтілік және заңғақарсы мінез-
құлық тұтастай бір блокты құрайды, себебі девиантты мінез-құлықтың бір
түріне құмартқан жасөспірім келесі түріне де еліктейді. Заңғақарсы мінез-
құлық психикалық денсаулық бұзылысымен тығыз байланыста емес. Бірнеше
деңгейге дейін девиантты мінез-құлықтың пайда болуына себеп болатын
әлеуметтік факторларға өте ұқсас келеді (мектептегі қиындықтар, травма алып
келетін өмірлік жағдайлар, девиантты субьмәдениет пен топтың әсері). Ал
жеке тұлғалық факторлардың ең маңыздысы бақылау локусы мен өзін құрметтеуі.
Шет ел және отандық психологияда индивидтің шынайы өмірге қатынасын
мінез-құлық аномалиясының пайда болуы механизмдерін және де
гиперқабілеттерін ескере отырып девиантты мінез-құлықтың бірнеше типтерін
анықтады. Нормадан ауытқушылықтың клиникалық көрсеткіштер формасы –
деликвентті, аддиктивті, патомінездік, психопатологияны, ұялшақтықты
қарастырады.
Деструктивті мінездің аддиквитты түрі дегеніміз әр түрлі заттарды
қолдана отырып, психикалық жағдайда өзгерту арқылы шынайы өмірден қашу
немесе интенсивті эмоцияның дамуымен байланысты үнемі бір затқа зейініңді
шоғырландыру, не бір әрекетпен айналысу, яғни шынайы өмірден кетуге
ұмтылған адамның (ішімдік, наша, дәрілік заттар т.б.) өзінің психикалық
жағдайын өзгертіп, қорғаныс, тепе-теңдік иллюзиясын жасауы.
Қазіргі таңдағы психологиялық мінез-құлықта жасөспірімдегі девиацияның
түрлері-дисморфания, дралалания, пиромания, гебоодті мінез (В.Л.Гиндикин,
В.А.Гурьева, В.Я Семке, С.А.суханов); сонымен қатар кең таралағн түрлері
нашақорлық, токсикомания, маскүнемдік, көліктерді айдап кету, қашу,
үйдегіні ұрлау, бұзақылық, жасөспіоімдік вандализм, агрессивті және
аутоагрессивті мінез, күшті құмарлық (В.Г.Василевский, Н.В.Востроктиуов,
Т.А.Донских, И.П.Короленко, т.б.) түрлерін анықтады.
Жасөспірімдік бұзақылық.
Жасөспірімдік бұзақылық заңға қарсы мінез-құлық. Бір жағынан заң қорғау
ұйымдары, әсіресе милиция қоғамды жасөспірімдегі заңбұзушылықтың
азайғандығы туралы айтып, сендіреді. өткен ғасырдың соңғы екі он
жылдығында жасөспірімдер арасындағы бұзақылық екі есегк өсті. Тек 1987
жылдың өзінде елімізде жасөспірімдер арасында 165 бұзақылық болса, оның
әрбір 1\3-і училище студенттері, 28%-і оқушылар, әрбір бесіншісін-жұмыс
істейтін жасөспірімдер жасаған. Ал жасөспірімдер арасындағы істер жөнінде
инспекцияда 500 000-ға жуығы есепке тұрды.
Грузиялық әлеуметтанушылар10-18 жас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. 3
І тарау. Девиантты мінез-құлықтың теориялық негіздері
1.1. Девиантты мінез-құлық туралы жалпы түсінік. . . . . . . . . .
8
1.2. Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықтың болу
себептері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
1.3 Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлықтың
түрлері.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Девиантты мінез-құлықтағы
балалардың психологиялық ерекшеліктері .
ІІ тарау. Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықты
анықтау және түзету жолдары
2.1. Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықты түзетудегі
психологиялық жұмыстардың мазмұны . . . . . . .
2.2. Психологиялық түзету жұмыстарының әдіс-тәсілдері . . . .
2.3. Тәжірибелік-зерттеу жұмыстарының қорытындысы . . . . . .
ІІІ. Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .
Әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
Қосымшалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
Кіріспе
Бүгінгі біздің қоғамымызда адам жанын алаңдататын мәселелер көптеп
кездесуде. Әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың да салдарынан дүниеге қиын
балалар легі де толастамай отыр.
Қазақ халқы отбасы, бала тәрбиесіне ежелден үлкен көңіл бөлген халық.
Зере сияқты бір аймақты аузына қаратқан дана әжелелеріміздің арқасында
дүниеге Ұлы Абай танылды емес пе?! Бұл үлкен де бөлек әңгіме. Ал қазір бала
тәрбиесі мен қазіргі өмір ағыны бір-бірімен қабыспай отыр.
Девиантты мінез-құлықтың қандай да түрлі формасы болсын, олар бір-
бірімен тығыз байланысты. Маскүнемдік, есірткіні пайдалану, агрессивтілік,
жалпы алғанда заңға қарсы мінез-қүлықтың барлығы бір блокты бейнелейді.
Сонымен қатар жеткіншектердің бір девиантты іске еліктеуі оның басқа да
түрлеріне араласу деңгейін жоғарылатыды.
Заңға қарсы мінез-құлық өте қатал түрде болмасада қалыптың бұзылу
деңгейімен, психалық денсаулықтың бұзылуымен байланысты болып келеді. Ал
бұл кейде кейбір жағдайларда көрсетілгендей, әлеуметтік факторларға да
сәйкес келіп орырады. Мектеп табалдырығындағы қиындықтар девиантты топтың
немесе өмірлік травмалық жағдайлар да әсерін тигізбей қоймайды.
Жеткіншектер арасындағы девиантты мінез-құлық проблемасы-педагогикалық
психологиядағы ең күрделі шешімдердің бірі болып табылады. Бұл мәселенің
шынайы қиындығы қазіргі қоғам дамуы кезінде кең етек алып отыр.
Демократиялық және экономикалық қайта өрлеу дәуірінде адам санасы да
біржола түбегейлі өзгерістерге енді. Бұл кезең әсіресе жасөспірімдер мен
жеткіншектерге ауыр тиді. Себебі, олар жас ерекшелігіне байланысты
тұрақсыз, қолайсыз жағдайларды басынан өткереді. Соған сай біз мінез-құлық
ауытқылушылығын сөз еткенде ең алдымен жасөспірімдерді есепке аламыз.
Жасөспірімнің психикалық дамуындағы онтогенез кезеңінде олар
түсіністікті қажет етеді, сонымен бірге үлкендер тарапынан дүрыс
психологиялық қолдау күтеді. Жеткіншек мінез-құлқындағы ауытқушылықты
түрлі деңгейде көрсетуі мүмкін. Бұл оның жеке ерекшеліктері (мінез
акцентуациясы, темперамент қасиеті, психикалық ауруларымен ауыруы,
эмоционалды ерік сферасының бұзылысы, т.с.с), жанұядағы жағымсыз
процестерге ( бала тәрбиелеудегі жүйесіздік, маскүнемдік, ата-аналардың
айырылысуы, т.б), мектептегі қиындықтарға ( оқушыға деген жағымсыз қарым-
қатынас, мұғалімдермен конфликтіге келу, оқушылар ұжымымен келіспеушілік)
байланысты дамып отырады. Мінез-құлық ауытқушылығы санамен қатар көмекші
жеткіншек топтары мен ересектердің жағымсыз әсерінен туындап отыруы
мүмкін. Сонымен біз жасөспірімдер мен жеткіншектердегі мінез-құлық
ауытқушылығына девиантты мінез-құлық деген атау бергенді жөн көрдік.
Девиантты мінез-құлықты қоғамда ортақ қабылдаған нормаларға қарсы
әрекеттер жүйесі және ол психикикалық процестердің тұрақсыздығынан көрінеді
деп қарастыруға болады. Бұл әсіресе өз мінез-құлқын эстетикалық бақылаудың
ауытқушылығынан өз-өзін өзектілеу процесінен бұзылысынан көрінеді
(В.Д.Менделеевич.).
Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлық формалары әр түрлі болып
келеді. Мектеп психиолығы девиантты мінез-құлықтың уақытша және күнделікті
формаларымен ( девиация ұзақтығының критерийлеріне байланысты), тұрақты
және тұрақсыз формаларымен ( моно және полифеноменологиялық формалар
критерийлеріне байланысты) кездесуі мүмкін. Девиациялар саналы және санасыз
(қабылдану деңгейіне байланысты), құрылымды және құрылымсыз ( ұйымдастырылу
критерийлеріне байланысты),төтенше және жоспарланған (мақсатты
критерийлеріне байланысты), экспансивті және экспансивті емес (қоршаған
адамдар өміріне ену деңгейіне байланысты), эгоистік және альтруистік (өзін
және жан жағындағы адамдарға қызығушылығының бағытталуына байланысты),
болуы мүмкін.
Психолог девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімнің жанұясында қадағалап
отыруы тиіс. Бұл тек нашақорлар мен маскүнемдердің жанұясы ғана емес, соңғы
кезде балалар арасындағы мінез-құлық ауытқушылығы бай жанұяларда да
кездесіп отыр.
Барлық нәрсеге қол жеткізу позициясы, заттық философия, баланы
тәрбиелеу адами саналылықтың жоғалуы жасөспірімдердегі қажіттіліктердің
фрустрациясына алып келеді. Олар ата-аналарынан артық мейрімділікті қажет
етеді. Соның салдарынан мұндай жасөспірімердің қорғаныш реакциясы мінез-
құлықтың адекватты емес формаларына әкеп соқтыруы мүмкін.
Егер девиантты мінез-құлықтың көрінуі өзіне назар аудартпаса және
үлкендердің сәйкес әсер етуін күтпесе онда мұндай мінез-құлық жасөспірімнің
мінез-құлық репертуарында бекуі әбден мүмкін. Сол себепті ертерек дивиантты
мінез-құлықты диагностикалау аса маңызды болып табылады.
Зерттеудің көкейкестелігі. Барлық кезде де, барлық экономикалық
формацияларда да мұғалімдердің жұмыстануы тек оқушыларға білім беру ғана
емес, сонымен қатар олардың адамгершілік бейнесі және мінез-құлық
мәдениетіне тәрбиелеу болып табылады.
Қазіргі таңда тұлғаның рольі мен қалыптасуының алар орны ерекше, соның
ішінде девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдердің өз өмірлік әрекеттері мен
жеке уақыттарын ұйымдастырулары өте маңызды.
Аталған тақырыпқа деген қызығушылық теориялық және тәжірибелік жағынан
қажет болғандықтан туындап отыр. Девиантты мінез-құлықтың болашақтың
үрейіне айналғандығы ересектерге де, балаларға да, тіпті жалпы қоғамға да
белгілі. Девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдер өз уақыттарын тиімді
ұйымдастыра алмайды, сонымен қатар ойлаулары мен мақсатқа бағытталуы және
де уақытқа деген құндылықты қатынастары жеткілікті қалыптаспаған. Қазіргі
таңдағы жастар өмірін ұйымдастыратын мекемелер дұрыс жұмыс істемегендіктен
бұл атаулы мәселе күннен күнге күрделене түсуде.
Осыған байланысты оқытушылар мен психологтардың оқушылармен жүргізген
жұмыстары олардың моральдық нормасы мен тәртіптік талаптарына сәйкес келуі
керек.
Мектептегі практикалық жұмыста мұндай оқушыларды мінез-құлқында
ауытқушылығы бар оқушылар, педагогикалық төмендетілген, әлеуметтік
төмендетілген, қиын тәрбиеленетін оқушылар деп аталады.
Зерттеу мақсаты: Жасөспірімдердік кезеңдегі девиантты мінез-құлық
ауытқушылықтарының пайда болу себептерін анықтау, арнайы зерттеу жүргізу
арқылы девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдерді түзету жолдарын қарастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдермен
жағымды қарым-қатынас орнатып, олармен түрлі бағыттағы түзету жұмыстары
үйлесімді жүргізілсе, онда жасөспірімдік кезеңдегі балалардың мінез-
құлқының түзелуіне мүмкіндік болады.
Зерттеудің міндеті:
1.Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықты анықтау.
2.Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықты түзету.
3.Жасөспірімдердің жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту.
Зерттеудің әдісі: Психологиялық ғылыми әдебиеттерге талдау жасау,
жасөспірімдерге зерттеліп отырған мәселе бойынша психодиагностикалық
әдістемелер жүргізу; түзету және дамыту жұмыстарына сипаттама беру;
психологиялық қорытындылау.
Зерттеу көздері: Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқын зерттеуге
байланысты жүргізілген тәжірибелері мол психологтардың еңбектері.
Зерттеу пәні: Тұлға психологиясы, даму психологиясы.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлық көрінісі.
Зерттеу базасы:
1-тарау. Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықтың теориялық
негіздері.
1.1. Девиантты мінез-құлық туралы жалпы түсінік
Аномия түсінігін Э.Дюркгейм енгізген. Аномия деп ол қоғам жүйесіндегі
нормалардың әлсіреп, бұзылуынан пайда болған өзгеріс, яғни әлеуметтік
дезорганизация деп түсіндірді.
Өткен ғасырдағы көрінбейтін үлкен апат бұл антибатыр синдромы, яғни
бұнда біздің батыр тұлғаларымыз жойылып, қоғам нағыз потриот роліндегі
модельдің болмауына алып келеді. Антибатыр көптнген жастар үшін рольдік
модельдерге айналды. Барлық басылымдар мен фильмдерден көрінетін негізгі
қозғаушы күш – ақшаға деген махаббат барлық зұлымдықтың бастамасы болып
табылады.
БАҚ – бұл ақылға әсер ететін ең күшті күш. Қазіргі жастар
антипедагогикамен ауыратын тәрізді. Бұрында бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы Филиппин, Полинизия, Африка, Америка халықтарына небір түрлі
жыныстық қатынастар тарату кездейсоқ болмағанымен, сол елдердің халықтары
қазіргі кезде өздерінің отандық тәжірибелеріне ұялады. Ер адам мен әйел
адам бейнелері мен жыныстық қатынас туралы қате түсінік салдарынан жастар
ересектік өмірдің интимдік жағына күлкімен, әзілмен қарайды. Балалар
жезөкшелігі мен сутенерлігі туралы басылымдардағы мақалалар тоғыз жолмен
шектелмейді.
Негізінен аномия индивидтің барлық тұжырымдарына өзгерістер алып келіп,
оның моралды қалыпты ұстанымдарын түпкілікті өзгертетін жеке тұлғалық
дағдарыстан да пайда болуы мүмкін.
Өзінің өмір жолында адам түрлі дағдарыстар мен мәселелерге кездеседі.
Осы мәселелер мен дағдарыстардың себептері мен табиғаты әртүрлі.Олардың
кейбіреуі өмірлік айналымдағы тұлға дамуының байланысты және де олар әрбір
адамның өмірінде болатын күнделікті , табиғи жағдайлар, сонымен қатар олар
өмірдің бір кезеңін екіншісінен айырып тұрады.Кез – келген табиғи жағдай
(жанұя құру, баланың дүниеге келуі, мектепке баруы, біреудің ауырып не
өлуі, т.б.) және оның нәтижесіндегі қандай да бір мәселелі ситуация ,
дағдарыс туғызып, тұлғадан дұрыс шешім қабылдап, осыған орай қажетті күш
жинауды талап етеді. Оларды қалыпты стресс деп атайды.
Қазіргі кезде адам тап болатын өзге мәселелер мен дағдарыстар қалыпты
емес жағдайлардан туындайды.Оларға уақытынан бұрын болған өлім, ажырасу,
жұмысынан айрылу, сотталу, инфляция, жұмыссыздық, соғыс жатады.
Өмірдің әртүрлі кезеңдерінде адамдар дағдарыс жағдайлары мен
ситуацияларды түрліше қабылдайды. Ол тұлға дамуында үлкен маңызға ие,
себебі біреулері дағдарыстың шешімін тауып, әрі қарай дамыса, енді бірі
оған бейімделе алмай өзін бұзады. Бұл адамның дағдарыс жағдайын қабылдап,
шешу мүмкіндігіне байланысты.
Р.К.Мертонның көзқарасы бойынша аномия бұл келіспеушіліктің немесе
мәдениет пен әлеуметтік құрылым арасындағы заңдарға, қалыптылыққа,
құралдарға түрліше қарап, қажеттіліктерді қанағаттандырудың (заңсыз) жаңа
жолдарын іздеудің нәтижесі.
Р.К.Мертон түрлі бейімделу жағдайындағы аномиялық бейімделу реакциясы
ретіндегі аномиялық қысымның бес түрін көрсетті. Олар: конформизм,
инновация, ритуализм, ретритизм және мятеж.
Конформизм (сәйкестік) – тәуелсіз мінез-құлқы бар жалғыз тип.
Инновация – белгілі мәдениеттің мақсатымен келіскенмен, оған жетудің
әлеуметтік тәсілдерінен мойындамайды (қорқыту, рэкеттік).
Ритуализм – белгілі мәдениеттің мақсатымен келіспейді, бірақта оған қол
жеткізудің әлеуметтік тәсілдерін мойындайды.
Ретритизм (кейін шегіну) – адам мәдениеттің мақсатында, оған қол
жеткізудің әлеуметтік тәсілдерінен де бас тартады (қаңғыбастар,
нашақорлар, т.б.).
Мятеж (бунт) – бұрынғы мәдениет пен тәсілдерден бас тартып қоймай,
оларды жаңамен алмастыру.
Т.Парсонс девиантты мотивацияның пайда болуын күткеннің болмауымен
түсіндіріледі. Жасөспірімдер мен жастардың аномиясы түсінігін ол –
құндылықтар мен қалыптылық әлі түсініксіз немесе мүлдем маңызын жойған деп
қарастырады. Осыған орай бағыну қоғамдағы дифференциялық құрылымды
күшейтіп, келіспеушілік пен девиантты мінез-құлыққа алып келеді.
Себастьян де Гразилс қарапайым және күшті аномия түсініктерін
енгізген. Қарапайым аномия қазіргі кездегі өнер, әдебиет, құндылықтарына
келіспеушіліктен, әдебиет, құндылықтарына келіспеушіліктер жағымсыз жағдай
туғызғанда пайда болса, күшті аномия сенімдер жүйесінің мүлдем
жойылуынан, психикалық бұзылыстардың, өзін өлтіру мен массалық
қозғалыстардың пайда болуынан туындайды.
Г.Беккер кез – келген қоғамда әлеуметтенудің жетілмеуінен, ішкі
келіспеушіліктен нормаға сай еместілікке орын беріледі деген.
Ж.Н.Фишер белгілі девиантты мінез –құлықты әлеуметтік жүйедегі мәдениет
типі ретінде анықтама береді. Егер құндылықтар мен нормалар өзгерсе, онда
девиацияның өзі – құрастырылған әлеуметтік ақиқат болып табылады.Ол қалыпты
процестердің қарапайым нәтижесі боладщы, бірақ әлеуметтік өзгерістердің
потенциалды факторы болып табылады. Девиация феноменін Фишер үш бағытта
қарастырды:
А) девиация дезадаптация ретінде (екі аспектісі бар: әлеуметтік
психикалықиммуниция мен девиантты тұлғаны шеттету);
Б) девиантты тұлғаның орны;
В) ауытқушылық.
Девиацияның теориялық бағыттарын талдай отырып Ч.Фейзер негізгі үш
түрін анықтады:
1) әлеуметтену көзқарасы бойынша;
2) әлеуметтік – психологиялық реакция позициясы тұрғысынан;
3) әлеуметтік бақылау позициясынан.
Н.Дж.Смелзер девиацияның үш компонентін анықтады:
1. Белгілі мінез – құлқы тән адам;
2. Девиантты мінез – құлық бағалау болып табылатын норма;
3. Мінез – құлыққа көңіл аударатын өзге адам, топ.
Девиация әлеуметтің күтуіне сәйкес не сәйкес емес қылықтарымен
анықталады. Қалыпты және идеал арасындағы соқтығыстар девиантты мінез-
құлықты туғызуы мүмкін.
Говорд және Ормен дифференциаланған мүмкіндіктер теориясын ашты.
Қандай да бір әлеуметтік жүйенің мүшесіне түрлі көлемдегі заңды тәсілдерді
пайдалануға мүмкіндігі болса, кез-келген индивид заңсыз тәсілдерге қол
жеткізе алмайды.Сазерлендтің дифференциалды ассосация теориясына сәйкес
девиантты мінез-құлық өзге адамдармен қарым-қатынасқа түскенде мыналарды
игеру барысында есепке алынады деген:
А) девиантты мінез-құлықты жүзеге асыру теориясы;
Б) арнайы себептік бағыт және осы мінез-құлықты жүзеге асыру.
Девианттылықтың пайда болуы туралы танымал теориялардың бірі
Говард Кэпленнің девиантты мінез-құлық теориясы. Бұл теория нашақорлықты,
деликвентті мінез-құлықты, өзге де психикалық бұзылыстарды лангьютивтік
әдіспен зерттеу арқылы дәлелдеген. Кэплен ең алдымен девиантты мінез-құлық
және өзінсыйлаудың төмендеуін өзара салыстырудан бастады. Менге
ұмтылғандықтан, өзінсыйлаудың төмендеуі жағымсыз жағдай болып есептеледі
де, өзін қабылдау жарақаттаушы қайғырулардан арылумен байланыстырылады.
Осының нәтижесінде адам өзін жоюдың субьективті мүмкіндігін төмендетіп,
өзін қабылдаудың субьективті мүмкіндігін жоғарылатуына алып келеді. Өзін
жоюдан өзгелерге қарағанда қатты қайғыратын адамдар өз мінез-құлқы арқылы
осы жағдайды өзгерткісі келмейді. Сондықтан өздерін жоғары қабылдаған
адамдар өздерін кері итеруші адамдарға қарағанда өздерін жоюға бейім
келеді.[43;252-254]
Өзін сыйлаудың төмендеуі статистикалық тұрғыдан қарағанда
жасөспірімдегі девиантты мінез-құлықтың кез-келген түрімен байланысты.
Олар: әділетсіздік, бұзақылар тобына тәуелділік, заңбұзушылық, наша
қолдану, маскүнемдік, агрессивтілік, суицидті мінез-құлық және түрлі
психикалық бұзылыстар.
Ғылыми әдебиеттерде осы байланыстарды түсіндіруде мынадай болжамдар
бар:
1. Девиантты мінез-құлық өзін сыйлаудың төмендеуіне алып келеді,
себебі девиантты мінез-құлқы бар индивид еріксіз түрде қоғамның
оған деген жағымсыз қарым-қатынасын иемденіп, игереді.
2. Өзін сыйлаудың төмен деңгейі антинормалы мінез-құлықтың өсуіне
алып келеді. Антиәлеуметтік топқа және олардың әрекеттеріне қатыса
отырып, ол өз құрдастары арасында өзінің психологиялық статусын
жоғарылатуға тырысып, өз жанұясында және мектептерінде болмаған
түрлі сендіру әдістерін іздейді.
3. Кей жағдайда, әсіресе, өзінсыйлау төмен болғанда, девиантты мінез-
құлық оның жоғарылауына алып келеді.
4. Деликвенттіліктен басқа өзін сыйлауға өзге де формалар маңызды
әсер етеді, ал олардың маңызы жасқа сай өзгеріп отырады.
12 жастан бастап жасөспірімдердің өзін сыйлау динамикасын ұзақ уақыт
бойы салыстыра отырып Кэплен екінші және үшінші болжамдардың дұрыстығын
дәлелдеді. Негізінен көптеген жасөспірімдердің өзін бағалауларының жағымды
болуын жағымсызы реттеп, есейе келе осы тенденция күшейіп, өзін сынау,
өзіне көңілі толмау нәтижесінде өзіндегі кемшіліктерді жойып, өзін сыйлауы
жоғарылайды екен. Ал кейбір жачсөспірімдерде бұл жағдай болмағандықтан олар
өздерін жолы болмайтындай сезінеді. Олардың өздерін қабылдауларының
жағымсыз болуы үш түрлі, бірақ өзара тығыз байланысты тәжірибелерден
тұрады:
Біріншіден, олар өздерінде тұлғалық құндылық сапалары жоқ деп немесе
тұлғалық құндылықты әрекет істей алмаймыз және керісінше жағымсыз сапалар
бар, әрі жағымсыз әрекет істей аламыз деп есептейді.
Екіншіден, оларға маңызды адамдар жағымды қарамайды немечсе жағымсыз
қарайды деп есептейді.
Үшіншіден, олар алғачшқы екі тәжірибенің элементтерін жұмсартатын
немесе мүлдем жоятындай психологиялық қорғаныс механизмдерімен жұмыс істей
алмайды не тиімді қолдана алмайды. Бұндай жасөспірімдерде өзін сыйлау
қажеттілігі өте күшті, бірақ бұл қанағаттандырылмағандықтан олар девиантты
мінез-құлық формаларын қолданады. Кэплен 12 жастағы жасөспірімдермен жұмыс
істей отырып, өзін сыйлаудың маңызын 28 түрлі девиантты мінез-құлқы бар
жасөспірімдермен салыстырды. 26 жағдайда түзету статистикалық тұрғыдан
маңызды болды, яғни өзін сыйлаудың төмендеуі девиантты мінез-құлықпен
байланысты (ұсақ ұрлықтар, мектептен шығару, өзін өлтіремін деп қорқыту,
заттарды сындыру, т.б.).
И.С.Кон өзін жою сезімі, яғни талапқа сай болмау, субьект алдына таңдау
мәселесін қояды. Ол талапқа бағынып; өзін жоюға қатты қайғыру жалғаса
береді, немесе өзін сыйлауды жоғарылатып осы талаптарға қарсы
әрекеттенеді.Әрине , екінші таңдау қолайлы болғандықтан, ұжымның, қоғамның
тілегіне сәйкестілік жойылып, олардан қашу тілегі артады. Нәтижесінде,
ұстанымдар да, референтті топ та, жасөспірім мінезі де антинормаға
айналып, девиацияға бағытталады.
Кей жағдайда өзін сыйлау мақсатына қол жеткізіледі. Маскүнем өзіне зиян
келіп жатқанын түсінбей, өзі үшін мақтанады.Бұзақы топ арасында әлеуметтік
қысым көрген индивид өзін сыйлаудың жаңа критериялары мен тәсілдеріне қол
жеткізеді, енді ол жағымды әлеумет есебінен емес, әлеуметке жағымсыз
әрекеттен өзін пайдалы сезінеді. Жаңа әлеуметтік бірлік бұрынғы өзін
бағалау критерияларын жойып, бұрынғы минустар плюстарға айналады.
Әрине, девиация өзін жою сезімінен құтылудың бір ғана тәсілі емес.
Е.М.Новиков нашақорлық пен маскүнемдікті уақытқа созылған, ерекше, ұзақ
уақыттық стресс деп қарастырды. Бұзақының өзін сыйлауының жоғары болуы
мәселелі жағдай, ол һөзін көрсетуге тырысқанымен, шындығында ол өзін
жалпыәлеуметтік тұрғыдан бағаламауы мүмкін емес, ерте не кеш бұл көрініс
береді де. Бірақ та өзін сыйлауды жоғарылату және психологиялық қорғаныс
құралы ретінде девиациялық мінез-құлық өте тиімді.
Девиантты мінез-құлықтың бастамасы туралы әлеуметтену теориясы толық
мәлімет береді.Жасөспірімдердің әлеуметтену ерекшеліктерін ескере отырып,
бұл құбылыстың барлығына ортақ бағытын іздеуіміз керек. Әлеуметтену
дегеніміз адамның әлеуметтік қатынастар жүйесінің бір компонентіне айналу
процесі, яғни адамның қандай да бір қоғамның, ұйымның, мүшесіне айналуы.
Осы процес барысында ол мәдениет, әлеуметтік қалып, және құндылықтар
элементтерін игеріп, осы негізде тұлға ретінде қалыптасады.
Осы теория бойынша бойынша адамның мінез-құлық генетикасы әлі
анықталмаған. Жаңа дүниеге келген сәби адам атануға тек потенциалды
үміткер ғана (А.Пьерон).Бұл адамның сыртқы тәжірибесі сыртқы формада -
Материалдық заттар жиынтығы мен рухани мәдениеттен көрінеді деген сөз. Және
де әрбір индивид тек осы тәжірибені игеріп, қолданғаннан кейін ғана адамзат
атына сай ұрпақ бола алады. Қоғамдық - тарихи және мәдени тәжірибені
игеріп, иемденуі адамның негізгі онтогенез жолы. Ал оқыту мен тәрбиелеу
дегеніміз – адамның облигатты және факультативті дамуын қамтамасыз ететін,
адамзат тәжірибесін үйретудің қоғам орнатқан әдіс-тәсілдері.
Индивидумның бірлестік ортасындағы өмірлік құрылымын инициация арқылы
қалыптастыру. Филогенез кезеңіндегі бірлестік бірлестік ортасында өмір сүру
құрылымында міндетті түрде инициация немесе дәстүрге өту мәселесі
кездеседі. Инициация феномені ежелгі дәстүрден бастап, қазіргінің ажырамас
бөлігі бола отырып психоәлеуметтік тапсырмаларды шешетін болғандықтан, оған
психотерапиялық жоспарда да көңіл бөлінуі керек. Оған қарсыласу қоғамдағы
жағымсыз құбылыстардың дамуына себеп болады. Олар: соқыр импулсивті
бұзылыстар (агрессвтілік), өзін бұзу (суицидтілік), қоршаған ақиқатты
қабылдамау – белсенді түрде (қазіргі мифологаммаларға кету, деликвентті
мінез-құлық, психакалық бұзылыстар) және енжар түрде (депрессивті- жүйкелік
жағдай, нашақорлық, маскүнемдік).[15;211-213].
Инициация процесін қарастыра отырып, мына сұрақтарға тоқталмау мүмкін
емес: егер бұл дәстүр ежелгі адам өмірінде де, тіпті қазір де кездесетін
болса, онда адамның басты қажеттілігі өзін өзіне және әлемге көрсету ме?
Адам баласы ерте заманнан бастап өзін қинайтын сұрақтарға жауап іздеп,
саналы түрде тұрмыстың құрылымы мен мазмұнын түсінгісі келеді. Кез-келген
адамға оның тәртіп үшін күресі мен хаосы, ой мен ақылсыздығы, мыңызы мен
маңызсыздығы тек тұрмыс үшін жасалғандығын, ал қабылданған тәртіп пен
үйлесімділіктің, әдеміліктің тек сыртқы келбет екендігін түсіну қиынға
соғады. Осы көзқарас тұрғысынан алғанда инициация тұрмыстық негіздің тек
верификаты ролін атқарып, индивидке өзінің тұлғалық жағдайын, Менін
түсінуге көмектеседі.
Адам табиғаттан тек өз мәдениеті арқылы ғана айрықшаланады. Бұл
бағыттар адамның биологиялық сферасынан өзге өзге қозғалыс мақсатын,
тіршілік ету мақсатын көрсетеді. Алға қойылған мақсатқа жету деген ұмтылыс,
оны өмірдің маңызды сапасы деп есептеу негізгі қажеттілік деп саналып,
күнделікті өмірдің логикасын айқындайды. Инициация дәстүрін санадағы
кедергілерді жеңетін импрингті механизм ретінде қарастырып, тұлғаның
минималды жағдайға ауысуы, яғни қоршаған ортамен қайта құрастырылып,
қатынасын өзгерту деуге болады.[6;145].
Инициацияның экзентенциалды аспектісі дегеніміз тұлғаның тұрмыстық
қажеттіліктерін қанағаттандыру құрылымын жасап, оны ойластыруы, өзін
қоршағван ортаны бақылау мүмкіндігі, өзінің тіршілік иесі екендігін
айқындауы. Инициацияның экзентенциалды аспектісінің маңыздылығы дәстүрді
ұйымдастыру, ал оның мүшесі- өзінің тұлғалық құрылымындағы маңызды
экзентенциалды заттар: өлім, жалғыздық, т.б. қайғырып, ойластырылуы керек.
Топсыз инициацияның болуы мүмкін емес. Тек топқа ену арқылы индивид
білімді, мәдениетті игеріп, өзін таниды. Өмір жолында тұлғалық
транформацияны басынан өткізген индивид топтан топқа өтіп, өзін белгілі бір
топтың мүшесі екендігін сезінеді, ең болмағанда өзі секілді жандардың (егер
ол бір әрекетті істесе, міндетті түрде оны аяғына дейін жеткізуі керек).
Әлеуметтік феномен ретінде инициация келесі қызметтерді атқарады:
1. белгілі топтың бірігуіне себеп болады – тек бір бағыттағы салттар
арқылы ұйым огйланывп, қайғырады;
2. ол топтық құндылықты анықтап, топтың тұрақты өмір сүруіне
мүмкіндік береді;
3. топ ішіндегі бірлікті сақтау;
4. индивидті топтың толық құқылы мүшесі ретінде топқа енгізі;
5. топ ішіндегі тұлға статусын сақтап, көтеруге мүмкіндік береді;
6. топ мүшесіне психологиялық қолдау көрсетіп, оның этика мен
моралын айқындау;
7. жалғыздық, анықсыздық ауыртпалықтарын ұмыттырып, экзистенциалды
заттардың әсеріне қарсы тұруға көмек беру;
Когнитивті сферада инициация әлемді тану тәсілі ретінде қарастырылады,
ең алдымен ол тұлғаның өзін өзектендіру мақсатындағы белгісіз әлемді тануы.
Барлық инициациялық тәжірибелер, яғни өлім мен қайта тірілулер адамды
қазіргі және болашақтағы тұрмысты ажыратып тұрған кедергілерді жеңуге
мүмкіндік береді. Әрбір инициация тұлғаның тұрмысын кеңейтіп, оны құпия
білімге еліктіріп, оған қажетті білімдер мен аңыздар туралы мәлімет беріп,
содан соң индивидті өз тұлғасының бір бөлігіне айналдыратын белгісіздікке
алып келеді.
Міне, инициация осы арқылы әлемді тану кілті болып отыр. Бір нәрсені
тану дегеніміз – білу, түсіну, оны қабылдау, мінезінің бөлігі ету.
Инициация индивидке тек өткеннен тұратынды хабарлайтын өзге түсінікті
жүйе. Осы кезде:
1. Жаңа жүйені оқу кезінде күнделікті заттар мен елестердің сапасы
өзгереді;
2. Екі жүйені қатар меңгерген адептің өмірге деген көзқарасы тереңдей
түседі.
Қазіргі адамдардың жүйкелігі жеткілікті. Қазір біз адамның ішкі
жағдайы санаалды және надиндивидуалды түбірден тұратынын түсіне бастадық.
Сондықтан біз ашықтықты өз ішімізден іздейміз. Сондықтан дәстүр алғашқы
құдайылылықтан да күшті, әрі шексіз. Сондықтан психоневроз әлі ештеңені
ашпаған, өмірдің не екенін түсінбеген, тек мәңгілік бейнелер мен ойларды
ашқан жан...бұл шынында да емделу. Егер Менді су ағысымен салыстырса ол
мына сипатта болар еді: невроз ағып келе жатқан сананың жолында кедергі
болып тұрып, ағысты шалшыққа айналдырар еді.
Гештальттерапияда невротикалық тұлға жағдайы дегеніміз – қазіргімен
өмір сүрмейтін, бұрынғыда тоқтап қалған тұлға. Бұдан шығатын қортынды,
невротик бір жағынан, тұрмыс туралы еш қайғырмайды, ол оқшауланған, екінші
жағынан – невротикалық тұлғаны өзі әлі көрмеген тәжірибенің жеке
бөліктеріне қайғыру шаршатады.
Юнгтік психосимволикалық парадигмадағы индивид пен топ тұрақтылығының
кепілі дегеніміз – психикалық энергияны сыртқа шығарудың тұрақты көздерін
сақтау мен өңдеу. Түбірді жою мен дәстүрді жоғалту қоғамды жындандырып,
ұжымдық истерияға алып келеді. Инициация невроздан арылу және оның алдын
алу тәсілі.
Элиаденнің көзқарасы бойынша адамның барлық өмір сүруі барысында
болатын өту дәстүрінің екі себебі бар: бір жағынан адамның жалған өмірі
терең дағдарыстардан, мазасызданудан, өзін жоғалту мен қайта табудан, өлім
мен тірілуден толы болса,екінші жағынан тіпті толымды өмірдің өзі бақытсыз
болғандай көрінеді. Бұнда өз мүмкіндіктерін толық пайдалана алмағандай
көрініп,олар енді құтылудың жалғыз жолы жаңа өмір бастау деп түсінеді.
Осындай тоталды дағдарыс кезінде олар барлығын өзгертіп, олар өмірдің
өзгеруін армандайды. Инициацияның тағы бір жағы бар. Ол- күнадан арылу, жан
тазарту. 47;98
Осылайша инициация қайғыру мен әрекеттің аралығында болып, қоғамдық
қатынастар арасында өзін жүзеге асырады.
Гиппенрейтер айтуынша қоғамдық қатынастар жүйесі арқылы өнерді,
мәдениетті игеру – бұл адамзат онтогенезінің басты жолы. Бұл жол оның
әлеуметтік психикасын анықтайды.
Осы онтогенетикалық жолың дамуында қателіктер болған кезде девиантты
мінез-құлық мәселесі көріне бастады:
1. индивид психикасындағы генетикалық дамуының бұзылыстары (алғашқы
даму кезеңіндегі дегрегация нәтижесі, жыныстық хромосомалар
аномалиясы, дене құрылымының морфологиялық ерекшеліктері);
2. дизонтогенез (дамудың бұзылуы, дұрыс дамумадан пайда болған ақыл-
ой кемшілігі, психопатия);
3. генетикалық берілген процестерді жүзеге асырудың бұзылуы (мысалы,
сенсорлы – моторлы немесе эмоционалды депривация);
4. тұйықтық, адамзаттың мәдени –тарихи тәжірибеге қол жеткізе алмауы
(мәдениет нормалары арасындағы келіспеушіліктер);
5. адамзат тәжірибесін игеру процесінің бұзылуы (жасөспірімдік
кезеңдегі есейю қиындығы);
6. ересектегі адекватты емес мінез-құлқы.
Адамзат өзінің әлеуметтік қалыптасуында енжар ролді ойнамайды. Оған
тұқымқуалау арқылы берілген белгілер тән, оның өз индивидуалдығы
қалыптасып, ол әлеуметтік тәжірибені игергенде ол өзінше белсенді болады.
Сондықтан әр адам бір уақытта бірдей әлеуметтік тәжірибені өзінше игереді
деп айтуға болады.
Дүниеге келген бала әр тұлға бір емес бірнеше ролді ойнайтын адамдарн
арасындағы әлеуметтік қатынастар әлеміне енеді. Бұл көмекші, саячсаткер,
ауыл не қала тұрғыны т.б. болуы рольдер мүмкін. Осы рольдерді игере отырып
адам әлеуметтеніп, тұлғаға айналады. Адам үшін оны қоршаған тұлғалардың
алар орны ерекше. Оның тұлға болып қалыптасуы қоршаған адамдармен қарым-
қатынасына байланысты. Текәлеуметтік қарым-қатынас жүйесіне белсенді
атсалыса отырып, өзі ойнайтын ролдерді игеріп, дамыта отырып қана адам
әлеуметтік феномен ретінде көрінеді.
Адамның әлеуметтенуіне оның мінезі мен белсенділігін талап ететін
бірнеше факторлар әсер етеді. Жасөспірімнің әлеуметтік дамуына оның
материалдық, рухани және моралдық тәртіп құндылықтарына ішкі қатынасын
көрсететін құндылықтар бағдары көп әсер етеді. Құндылықтар бағдары
идеалдардан, сенімдері мен қызығушылықтары, т.б. тұлғалық көріністерінен
байқалады.
Құндылықты нормалық бағдар жасөспірімнің мінезін реттейді. Адамның
әрекет түрлерін талдап, реттейтін, ішкі психологиялық қозуларының
бірліктері болып құндылықтар, ұстанымдар мен нормалар саналады. Құндылықтар
мен нормалар жасөспірім мен қоғамдағы әлеуметтік бірліктерді реттейтін
жалғыз жүйе. Құндылықты-нормативті жүйе әрекет тәсілін таңдаудағы бағдар,
идеалды тексеріп, таңдау, мақсат қою және осы мақсатқа жету тәсілдерін
қарастыруға мүмкіндік береді. Құндылықтар мен нормалар жеке адамның және
қоғам санасының бөлігі болып табылады. Психологтардың зерттеу қорытындысы
бойынша жасөспірімдегі негізгі құндылық оларды қорғайтын күш.
Тұлға қалыптасуына әсер ететін негізгі үш сфера бар. Олар іс-әрекет,
қарым-қатынас және өзінтану.Біз әлеуметтенудің тек үшінші сферасын
қарастырайық. Бұл адамның тұлғалық өзін тануы, оның Менінің қалыптасуы.
Мен бейнесі адамның бүкіл өмір бойына әлеуметтік әсерлер арқылы
қалыптасып отырады. Меннің өзіндіктануының кең тараған үш компоненті
белгілі: танымдық (өзін білу), эмоционалды (өзін бағалау), мінез-құлық
(өзіне деген қатынас). Әлеуметтену осы үш сфераның бірігуінен тұрады.
Жастар мәселесі ерте заманнан келе жатқан мәселе. Ал соңғы жылдары
тіптен маңызды болып отыр. Біздің қоғамымыздың білімі мен материалдық
жағдайының артуы біздің өсіп келе жатырған ұрпағымыздың рухани және
матриалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі мен мүмкіндіктерін де
арттырды, бірақ дұрыс тілектер мен ұмтылыстардың қалыптасуын күрделендіре
түсті.
Қарым-қатынастың қоғамдық құралдары арқылы (радио, теледидар,
басылымдар) әлемді қабылдау мен тану аймағы кеңей түсті. Қазіргі ақпараттар
арқылы жастардың қандай да бір нәрсені талдап, терең түсінуі қиындай түсті,
сондықтан олар қызық қуып, интеллектіні қажет етпейтінді қабылдайтын болды.
Ондай жастар күні бойы теледидар қарап, жағымсыз әуен тыңдап, керексіз
детективтерді оқиды.Бұл уақыт өткізу тәсілдері өзін ұйымдастыру мен өзін
басқару қабілеттері мен оқудағы қиын тапсырмаларды шешу мүмкіндіктерінен
айырды. Бұндай жастар қарсылығы аз жолмен жүріп, аз уақыттық сезімдерден
қанағат алып, болашағын ойламайды.
Адамның өмірлік әрекеті табиғат әлемімен бір мезгілдегі өзіндік даму
механизмдері және функциясы бар қоғамыдық ақпарат құралдары арқылы жүзеге
асады. Қоғамдық ақпарат құралдарынаң негізгі ерекшелігі адамзат
өркениетінің үнемі өз қолдарымен оның аймағын кеңетуге деген ұмтылысы болып
табылады (жеке тұлға, топ, ұйым, әлеуметтік институттар, т.б.). Қоғамдық
ақпарат құралдарының соңғы кезде тез қарқынмен дамып келе жатқандығы
байқалып тұр.
Қоғамдық ақпарат құралдары түрлі бағыттағы интеграцияланған
ақпараттардан басқа, деформацияланған, ескірген ақпараттарды да таратады.
Бұл таным процесінің күрделілігі мен әлем туралы біздің біліміміздің
аздығына, оларды тудырған адамдардың субьективтілігіне байланысты. Және біз
осы ақпарат арқылы өзгелерге зиянымызды тигіземіз. Жаңадан қалыптасып келе
жатқан жасөспірім тұлғасы үшін ақпарат құралдарын дұрыс пайдаланбау бала
жанына ауыртпалық түсіру деген сөз.
Жасөспірім тұлғасының ақпараттық-технологиялық қауіпсіздігін жалпы
ақпараттық және технологиялық қауіпсіздіктен бөлек жеке бағыт ретінде
қарастыру керек. Оның себептері:
Біріншіден, жалпы ақпараттық қоғамға көшуге байланысты ақпарат ағымдары
күрделеніп, көлемдері арта түсті және адамзат психикасына әсер етуі күн
санап артып келеді.Бұл адамның тұлға ретінде тіршілік ету механизмдерінің
жаңаларын қалыптастыру қажеттіліктерін тудырып, оның қазіргі қоғамда
белсенді әлеуметтік субьектіге айналуын талап етіп отыр.
Екіншіден, ақпараттың негізгі және орталық әсер ету көзі жас адам және
жасөспірім тұлғасының әлі қалыптаспаған психикасы болып саналады.
Қауіпсіздік мазмұны дегеніміз балалар жанына қауіптің мүлдем болмауы
немесе оларды сақтау көздерінің сенімділігі деген сөз. Қауіптіліктің өзі
олардың әсер ету көздері мен күштіліктеріне даму деңгейі мен қорқыту
деңгейіне байланысты жіктеледі. Олардың ішінде Шығыстағы, Оңтүстік Азия,
Африка және Америкадағы балалар жезөкшелігі туралы басылымдардың орны
ерекше. Олардың жасөспірімдер санасына толықтай әсер етуі жастардфың теріс
жолға түсулеріне алып келеді. Бұл әсерлердің жағымсыз екендіктерін
Г.Р.Грачев, Н.В.Данилов, Н.А.Оцепков, Л.В.Матвеева, Ю.О.Курдюков,
Э.В.Лидская, М.О.Мдиквани, Г.М.Зараковский, т.б. психологтар атап көрсетті.
Мәдениетке тән ассоциативті формаларды, дәстүрлерді ескермеген БАҚ
арқылы таралған балалар жезөкшелігітуралы мәліметтерді жасөспірімдер оңай
жатталатын жыныстық қатынас ретінде қабылдайды, жыныстық қатынастың
экзотикалық формалары қоздырып, сыйқырлап, еліктіре түседі. Сонымени қатар
жасөспірімдерде жыныстық қатынас туралы тұрақтанған көріністері әлі
қалыптаспаған, жыныстық тілектері мен фантазиялары әлі тұрақтанбаған, яғни
бұндай әсерлерден оларда эмоционалдық жоспарда да, өмірлік тәжірибеде де еш
қорғаныстары жоқ.
Тіпті мәдени ерекшеліктер сақталғанның өзіндебұндай ақпараттар
диструктивті түрде әсер етіп,белгілі менталдық архитиптері мен әлеуметтік
рольдердің сипатын бұзады. Тікелей және дөрекі көрсетілген көріністер ер
адам мен әйел адам арасындағы романтикалық қатынастарға зиян келтіреді.
Қазақ қоғамында махаббат мәселесін түсінуде адамгершілік дәстүр
дамыған. Біздер үшін жыныстық жыныстық энергия ұрпақ жалғастырумен, адамның
рухани мәдениеті дәстүрмен, шығармашылықпен, жаңа адамгершілік
құндылықтарды іздеумен байланыстырылады. Махаббат бір уақытта этикамен,
эстетикамен психологиямен байланысты.
Парнографиялық өнімді қабылдағанда тек дайындаушы елдің ғана
стереотиптері ғана әсер етеді. Стереотиптер иогада, гимнастикада, тағамдану
жүйесі мен аңыздарда, маскунистік-феминистік елдерде, Үндісвтанның,
Қытайдың, Жапонның, Таиландтың, т.б. елдердің трактаттары мен дәстүрлерінде
көрініс табады. Жасөспірімдерде ондай білім де елестер де жоқ. Мысалы,
құдайылық жолы эротикалық экстаз деп үгіттейтін шивинизмнің бір бөлігі
тантризмді оқытатын Шығыс эротикалық философиясы негізінде Шығыс дәстүрінің
осы жағынан қарастырсақ оның мәдениетіне, этнографиялық контекстіні сай
келмей, жасөспірімдердің көңілін тек қана эротикалық экстаз, қозуға
аударып, нәтижесінде түгел жандарын билеп алып, кері жолға түсіреді.
Өмірдің эротикалық сферасы жасөспірімдер үшін біз де көрейік принципіне
сүйенген ойынға айналады.
Шет ел зерттеушілерінің айтуынша телевидение, нақтырақ айтқанда БАҚ
қоғамда супер-әек немесе жоғары сана ролін атқарады. Ал көрермен мен
оқырмандар бала позициясын ұстананып, жақсы мәліметтер басылымын,
журналдардағы танымал тұлғаларды, т.б. күтеді.
Л.М.Матвеева ұзақ жылдар бойы санадағы осы феномендерді зерттеп келді.
Көрермендер мен оқырмандар БАҚ қолдана отырып, оларды ақпараттандырып,
адамгершілік нормаларын кеңейтіп, адамдардың арына сыйластықпен қарайды деп
күтеді. Бірақ ақпарат көздері бұл күтілген жағдайлардан әлдеқайда алыста.
Күнделікті ақпараттар ағымы мен жаңалықтар легі трагедияға толы, көңіл
көеретіндері өте нашар әрі биологиялық инстинктерге толы, ал
фотоматериалдар әлем көріністерін, тіпті адам баслсы тұлғасын да көрсетеді.
Нәтижесінде биологиялық тұрғыдан адамның өзін идентификациялауы бұзылады.
Ю.Курдюкова, Э.Лидский, М.Мдивиани зерттеулерінде видиокассетаны
сататын орындарда 1198 видиофильмдердіңаттарына сапалы-сандық талдау
жүргізген. Нәтижесі көрсеткедей көпшілік фильмдердің аттары (72%)
адамдардың физиологиялық қажеттіліктеріне байланысты ( физиологиялық,
жыныстық және өзін сақтау қажеттіліктері) екендіктері анықталды.БАҚ
басылысдары да осымен байланысты. Талдау көрсеткендей соңғы жылдары ақпарат
құралдарының маңызды бөліктері агрессивті әрі примитивті болып отыр.
Жыныстық агрессия өте маңызды болғандықтан шет ел психологиясында адам
мінезіне парнографияның қаншалықты әсер ететіндіктерін зерттелді. Әйелдерге
қарсы жеке себептер мен мәдениетті талдаған Маламут өз талдауында былай
деді: Массмедиа әйелдерге қарсы агрессия идеясын тіпті дұрыс деп
есептейтін мәдени климатты туғызып отыр. Зерттеулер масс-медиада
көрсетілген әйелдерге деген зорлық шынайы өмірде әйел заттарына
қолдануларына себеп болып отырғандығын дәлелдеген.
Жас сутенерлер, фатишизм, топтық жыныс қатынасы, цинепимастия,
скоптофия, транвестизм, т.б. девиация түрлерні миллиондаған жасөспірім
санасында жатталып қаклатын бейне. Нәтижесінде жасөспірім масс-медиа
ұсынған бейнені жасайды.
Табиғата және қоғамда болып жатқан барлық күрделі әрі өзара байланысты
әрекеттер ақпарат әсерлерінен болып отыр. Кемелденген табиғатта ерте кезден-
ақ толықтай жаңғырып, жағымсыз ішкі және сыртқы әсерлерге қарсы тұру
қабілеті бар. Бірақ адам (табиғатты жеңуге деген ұмтылысымен, ғылыми-
техникалық өрлеу және материалдық жағдайды жақсартуға деген ұмтылысымен)
күн сайыен өзін бұзатын әреккет істейді. Нәтижесінде иммундық статусын,
ағзаның бейімделгіштігі мен генетикалық қасиеттерін бұзады, ауыр және
емделмейтін аурулары дамып, экологиялық – ақпараттық ортасы мен био –
энерго – ақпараттық тепе – теңдігі бұзылады. Заңды тұрғыдан қарастырғанда
жастар арасында деструктивтілік пен бұзақылық күшейеді.
Осылайша біздің заманымызда адам денсаулуғу мен өмір сүру ортасын
қорғап, қалпына келтіру маңызды мәселеге айналды. Әсіресе жасөспірімдерді
әлеуметтендірудегі экологиялқ таза ақпарат мәселесі өте маңызды.
Әлеуметтену теориясында әлеуметтенудің маңызды категориясын әлеуметтік
компетенттілік деп қарастырады.Әлеуметтік компетенттілік адам туралы
ғылымда тепе-теңдік жағдайы ретінде қарастырылады. Компетенттілік бар деп
индивидтің өмір айналымындағы мәселелерді шешуін айтамыз.
Мына кестеде әлеметтік компетенция жас тапсырмалары мен дағдылары
арасындағы тепе-теңдік ретінде қарастырылған. Бұнда бұл тепе-теңдікке
жағымды әсер ететін факторлар да (иілгіш және қорғаныс қасиеттері), тіпті
оны бұзатын жағымсыз факторлар да (стестік ситуация мен патология)
көрсетілген.
Тапсырмалар – бұл
адамның қоғаммен қатынасында күнделікті
кездесетін жайы.
Дағды мен білік
бұл нақты тапсырмаларды шешудегі мінез-құлық
формалары. Дағдылар адамдарға белгілі
тапсырманы шешуге мүмкіндік береді.Адамда
(деструктивті жағдайда толық емес) когнитивті,
әлеуметтік дағдыларды шешетін дағдылар болады.
Иілгіштік – тәуекл
мен жолыболмауға қарамастан адамға толықтай
бейімделуге көмектесетін жеке сапалары ( өзіне
сенімділік,
өзінің позитивті
бейнесі, ақыл, т.б.). Олардың
болмауы девиантты мінез-
құлыққа алып келеді.
Қорғаныс
факторлары – бұл индивидті тәукел мен
жолболмаудан сақтайтын аспектілер ( адамның
беделі, жақындары мен тумаларының қолдауы,
олармен тығыз байланыс).
Патология – бұл мәдениетке
тән емес мінез-құлық Ол мынадан көрінеді:
сезімдер (қорқыныш, ауру, қайғы), толық емес
реттеу, өлім, бостандықты жоғалтумен байланысты
тәуекелдің өсуі. Тұлға патологиясы девиантты мінез-құлықты көбейтеді.
Стресстік жағдайлар (стрессорлар) – бұл адамның шешім қабылдауда
қиналатын, қызметіне кері әсер ететін жағдайы ( жақсы көретін адамды
жоғалтуы, ажырасу не екінші неке, жыныстық зорлық, емтиханнан
құлау).Стресстік жағдайлардың жиналуы деструкция мен мәселеге алып келеді
не керісінше иілгіштікті табуға алып келеді.
Компетенция әрекеттің күшті моделі ретінде түсіндіріледі. Егер жас
тапсырмалары өте күрделі немесе бір уақытта көп тапсырма берілген болса
тепе-теңдік бұзылуы мүмкін. Бұл кезде адам компетентті емес, адекватты емес
болады. Адамда дағды мен білік жетіспеседе осы жағдайға алып келеді.
Нәтижесінде девиантты мінез-құлық қалыптасады.
1.2. Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлықтың
түрлері және девиантты мінез-құлықтағы
балалардың психологиялық ерекшеліктері
Кез-келген мінез-құлықты бағалау үшін оны қандай да бір нормамен
салыстырады. Мінез-құлық нормалары мен девиациясы бағалайтын бірнеше бағыт
бар: нормацентрлің, яғни адамның әрекетін нормаға сай-әлеуметтік,
психологиялық, әтномәдени, гендік, профессионалдық, феномологиялық тұрғыдан
бағалау және нозоцентрлік (психиатрлық)- мінез-құлықты ауру балгілерін
іздеу, психопатология тұрғысынан бағалау.
Әрине норма түсінігін статистикалық –бейімделу бағытында
қарастырылады, ол мыналардан тұрады: 1.қоғамнан ерекшеленбеген, ескірген,
қандай да бір ортама; 2.қоршаған ортаға бейімделген.
Сонымен қатар жасөспірімдер мен жастардың психикалық денсаулығы
туралы статистикалық нормалар психологиялық тест арқылы ересектерден
әлдеқайда ерекше екендігін анықтады. Бұл олардың мінезіне қалай әсер етеді,
не норма болып есептеледі, қандай жағдайда психиатрға қаралу керек?
Біріншіден, К.Леонгард пен А.Е.Личкодан соң біз мақсатты түрде бір жағынан
жастық-спецификалық психикалық бұзылыстарды (ауруды); екінщіден, осы жасқа
тән мінез акцентуациясын ауырудың, яғни кейбір мінез ерекшеліктері күшейіп,
нәтижесінде өзгеде әсерлерге қарсы тұратын психогенді әсерлер де пайда
болады.
Екіншіден, Л.С.Выготскийдің ізінше, біз норманың таза түрда емес,
қандай да бір ауытқушылығы болатыны ұғындық. Сондықтан нормаға сай немесе
сай емес деген мінез жоқ.Бірақ кей жағдайда біз осы мінез-құлықты нормаға
сай емес деп те айта аламыз. Барлық нормаға сай емес мінез-құлық бірнеше
түрге жіктеледі: 1. Аз уақыттық және кездейсоқтық ( Мас болу т.б.) 2.Аз
уақыттық және тұрақты жағдай (Невроздар, психоздар, жан аурулары). 3. Мінез-
құлықта үнемі болатын кемшіліктер.
Девиантты мінез-құлық екі үлкен категорияға жіктеледі. Біріншіден, бұл
психикалық денсаулықтың нормадан ауытқығандығын, жасырын не ашық
психопатияның барын көрсететін мінез-құлық. Бұл топ өкілдері: астениктер,
шизоидтар, эпилептиоидтар және мінез-акцентуациямы бар тұлғалар. Екіншіден,
бұл қандай да бір құқықтық, әлеуметтік, мәдени нормаларды бұзатын мінез-
құлық. Бұл түрлі қылықтар мен бұзақылық түрінде көрінеді. Егер бұл қылықтар
маңызсыз болса – заңбұзушылық деп деп есептеледі, ал ал маңызды және
қылмыстық жаза қолданылса бұзақылық болып есептелінеді. Осыған орай
деликвентті ( заңға қарсы), қылмыстық ( бұзақылық) мінез-құлықтар болады.
Шет ел және отандық психологтардың еңбектеріне сүйене отырып мақсатты
түрде деввиантты мінез-құлықты қылмыстық, аморальды, адамгершіліксіз
(қылмыстық жаза қолданылмайтын) мінез-құлық деп жіктеуге болады. Жалпы
адамзат қауымының моральды – адамгершілік нормаларынан ауытқыған мінез-
құлық әлеуметтік патологияның түрлі формаларында: маскүнемдік, нашақорлық,
ұрлықтан көрінеді. Осы мінез-құлық түрлерінің негізгі байланысы бұзақылық
жасай отырып аморальды мінез-құлықтың көрінуінде. Девиантты мінез-құлық
түрлері әртүрлі болғанмен, И.С.Конның тұжырымдауынша олар өзара тығыз
байланыста. Маскүнемдік, наша қолдану, агрессивтілік және заңғақарсы мінез-
құлық тұтастай бір блокты құрайды, себебі девиантты мінез-құлықтың бір
түріне құмартқан жасөспірім келесі түріне де еліктейді. Заңғақарсы мінез-
құлық психикалық денсаулық бұзылысымен тығыз байланыста емес. Бірнеше
деңгейге дейін девиантты мінез-құлықтың пайда болуына себеп болатын
әлеуметтік факторларға өте ұқсас келеді (мектептегі қиындықтар, травма алып
келетін өмірлік жағдайлар, девиантты субьмәдениет пен топтың әсері). Ал
жеке тұлғалық факторлардың ең маңыздысы бақылау локусы мен өзін құрметтеуі.
Шет ел және отандық психологияда индивидтің шынайы өмірге қатынасын
мінез-құлық аномалиясының пайда болуы механизмдерін және де
гиперқабілеттерін ескере отырып девиантты мінез-құлықтың бірнеше типтерін
анықтады. Нормадан ауытқушылықтың клиникалық көрсеткіштер формасы –
деликвентті, аддиктивті, патомінездік, психопатологияны, ұялшақтықты
қарастырады.
Деструктивті мінездің аддиквитты түрі дегеніміз әр түрлі заттарды
қолдана отырып, психикалық жағдайда өзгерту арқылы шынайы өмірден қашу
немесе интенсивті эмоцияның дамуымен байланысты үнемі бір затқа зейініңді
шоғырландыру, не бір әрекетпен айналысу, яғни шынайы өмірден кетуге
ұмтылған адамның (ішімдік, наша, дәрілік заттар т.б.) өзінің психикалық
жағдайын өзгертіп, қорғаныс, тепе-теңдік иллюзиясын жасауы.
Қазіргі таңдағы психологиялық мінез-құлықта жасөспірімдегі девиацияның
түрлері-дисморфания, дралалания, пиромания, гебоодті мінез (В.Л.Гиндикин,
В.А.Гурьева, В.Я Семке, С.А.суханов); сонымен қатар кең таралағн түрлері
нашақорлық, токсикомания, маскүнемдік, көліктерді айдап кету, қашу,
үйдегіні ұрлау, бұзақылық, жасөспіоімдік вандализм, агрессивті және
аутоагрессивті мінез, күшті құмарлық (В.Г.Василевский, Н.В.Востроктиуов,
Т.А.Донских, И.П.Короленко, т.б.) түрлерін анықтады.
Жасөспірімдік бұзақылық.
Жасөспірімдік бұзақылық заңға қарсы мінез-құлық. Бір жағынан заң қорғау
ұйымдары, әсіресе милиция қоғамды жасөспірімдегі заңбұзушылықтың
азайғандығы туралы айтып, сендіреді. өткен ғасырдың соңғы екі он
жылдығында жасөспірімдер арасындағы бұзақылық екі есегк өсті. Тек 1987
жылдың өзінде елімізде жасөспірімдер арасында 165 бұзақылық болса, оның
әрбір 1\3-і училище студенттері, 28%-і оқушылар, әрбір бесіншісін-жұмыс
істейтін жасөспірімдер жасаған. Ал жасөспірімдер арасындағы істер жөнінде
инспекцияда 500 000-ға жуығы есепке тұрды.
Грузиялық әлеуметтанушылар10-18 жас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz