Жеткіншектер қарым - қатынасының өзіндік бағалауын анықтау
Мазмұны
Кіріспе 2
Кіріспе 3
1-тарау. Жеткіншектер қарым-қатынасының өзіндік бағалауын анықтау 5
1.1 Жеткіншектік кезеңдегі қарым-қатынасының психологиялық табиғаты 5
1.2 Жеткіншектер қарым-қатынасының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері
10
1.3 Жеткіншектердің өзіндік бақылауының қалыптасуына әсер етуші факторлар
22
2-Тарау. Жеткіншектер қарым-қатынасының өзіндік бағалауын эксперименттік
зерттеу 31
2.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері 31
2.2 Зерттеу әдістемелердің сипаттамасы және барысы 31
2.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеуі мен сапалық талдауы 35
Қорытынды 43
Әдебиеттер тізімі 44
Кіріспе
Әлеуметтік ортада тіршілік етуші азамат өзінің кім екенін өзге жұртқа
қоршаған орта мен сыртқы дүниеге деген қатынасы арқылы таныта алады. Топ
ішіндегі адамдардың бір-біріне тәуелділігі, бағынуы бірлесіп атқаратын
істеріне, өзара көмектесуі олардың нағыз топтық тіршілігінің заңды түрде
қалыптасуын көрсететін сипаттар. Адамдар арасындағы тікелей қарым-қатынас
бір-бірін ұнатып қолдау нәтижесінде өрістесе, ал жанама қарым-қатынас
олардың бағалы заттарды өзара алмасуы мен бір-бірінің ісін бағалау
нәтижесінде қалыптасады. Ұжымдық қарым-қатынас жасаудың негізгі объектісі –
адамдардың ұйымшылдығы мен бірлігі, топтағы психологиялық ахуал, әрбір ұжым
мүшесінің көңіл-күйі, сергектігі, болашақ мақсат-мүддесі әлеуметтік
психологияда өзекті жайт ретінде қарастырылады.
Жеке адамның өзі қоғам мүшесі, әрі әлеуметтік тұлға. Сондықтан, оның
өміріндегі әрбір қимыл-әрекеті, ісі қоғамдық өмірдің көрінісі болып
табылады. Қарым-қатынас жасаудың адам өміріндегі қоғамдық-әлеуметтік және
психологиялық негізі – ең алдымен адамның күнделікті тіршілік
қажеттіліктерін қанғаттандыру мақсатымен байланысты.
Жеке адамдарды, олардың арасындағы қарым-қатынасты зерттеу қоғамдық
құбылыстарды зерттеудің бір жағы және топтың психологиялық климатының
факторы ретінде қарастыруға болады. Осы орайда шағын топтардағы қарым-
қатынас жасау стилінің маңызы зор болып табылады.
Психология ғылымы жеке адам мәселесін бастан-ақ ұсынған. Соның ішінде
жеке адамның өзіндік бағалауы бұл жеке адамға тән мәселелердің ең күрделі
және зерттеу маңызына ие мәселе болып табылады. Жеке адамның дамуы,
қалыптасуы, оның өмірінің мәні туралы өзіндік сана-сезімі, өзіндік бағалау
ерекшеліктері, ондағы жалпы адам бойындағы өзгерістер мен ауытқулар батыс
және отандық психологияда әртүрлі тұрғыдан қарастырылған.
Зерттеудің өзектілігі – қазіргі қоғамдағы әлеуметтік қатынастар жүйесінің
өзгеріске толы жағайында шағын топтағы жеке адамаралық қарым-атынас еуде
адамдардың бір-бірін қабылдау, өзара түсіністікке жету жолындағы
психологиялық механизмдерінің маңызына баса көңіл аудару және болашақ
кәсіби психолог мамандардың қоғамдағы шағын топтармен жұмыс жасауда
перцептивті қарым-қатынас жағдайларындағы әдіс-тәсілдердің, ұғымдарды
пайдалана білуге дағдыландыру.
Мақсаты – жеткіншектер қарым-қатынасындағы өзіндік бағалаудың әсерін
психологиялық зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тақырыпқа байланысты әдебиеттерге шолу жасау.
2. Жасөспірімдердің қарым-қатынасындағы өзіндік бағалау ерекшеліктерін
эксперименттік зерттеу.
3. Жеткіншектердің өзіндік бағалауының қалыптасуын зерттеу.
Зерттеу объектісі – мектеп оқушыларының қарым-қатынасындағы өзіндік
бағалаудың қалыптасуы.
Зерттеу пәні – жас ерекшелік психологиясы.
Зерттеу болжамы – жеткіншектердің өзіндік бағалауының қалыптасу
ерекшеліктері және қарым-қатынастағы орны.
Зерттеу әдістері:
1. Т. Лиридің қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтауға арналған әдістемесі.
2. Мен кіммін әдістемесі.
3. Дембо-Рубинштейн өзіндік бағалау шкаласы.
4. Адамның жеке тұлғалық қасиеттерін сипаттайтын модельді түсініктер
әдістемесі.
Зерттеу базасы: Алматы облысы, Кербұлақ ауданы №49 қазақ орта мектебі.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы: жеткіншектердің қарым-қатынаста өзіндік
бағалауының өсуі және қалыптасуы болашағына өте үлкен әсерін тигізеді.
Зерттеудің практикалық мәні: жүргізілген зерттеу әдісін жоғарғы оқу
орындарында нұсқау ретінде студенттерге ұсынуға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1-тарау. Жеткіншектер қарым-қатынасының өзіндік бағалауын анықтау
1.1 Жеткіншектік кезеңдегі қарым-қатынасының психологиялық табиғаты
Жеткіншек кезеңінің жеке адам дамуындағы ерекшелігі – оның өтпелі,
бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл
атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтуімен
байланысты даму процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық
шақтан ересектікке өту осы кездегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік
дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болып
табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады.
Организмнің, сана-сезімнің үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастың
олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделерінің танымдық және
оқу іс-әрекетінің мінез-құлыққа іс-әрекетпен қарым-қатынасқа арқау болатын
моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік
элементтері пайда болады.
Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – ол өзінің ауқымды
әлеуметтік белсенділігі ол белгілі бір үлгілермен игіліктерді игеруге,
үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-
қатынас орнатуға бағытталады. Алайда, жаңаның қалыптасу процесі біраз
уақытқа созылады. Көптеген жағдайларға байланысты болады және осы себепті
бүкіл майданда әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі бір жағынан жеткіншекте
балалық пен ересектіктің қатар болуымен, екінші жағынан сол бір ғана
кәмелеттік жастағы жекіншектерде ересектің түрлі жақтарының даму
дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен анықталады.
Бұл қазіргі мектеп оқушыларының өміріндегі жағдайларда екі түрлі жайт
сәттерінің болуымен байланысты 1. Олар:
1. Жеткіншектің ересектенуінің дамуын тежейтін жайлар: балалардың
көпшілігінде тұрақты және байыпты міндеттері болмай, тек оқумен ғана
шұғылдануы, көптеген ата-аналардың балаларды тұрмыстық еңбектен,
қиыншылықтар мен қынжылыстардан қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға
тырысуы;
2. Жеткіншектегі ересектендіретін жайлар: мазмұны жағынан саналуан
ақпараттың орасан зор тасқыны, көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы
және осының салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі,
жолдастарымен қарым-қатынасының жедел дамуы: дене күші дамуы және жыныстық
толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектің дамуын анықтауға алуан түрлі жағдайлар жасайды.
Осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен
елеулі айырмашылықтарын көруге болады. Мәселен, 7-ші сыныпта бет-пішін мен
мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар бар. Сонымен қатар, ересектер
өмірінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да, өздігінен
білім алып жүрген интеллектуалдар да бар, сондай-ақ оқу материалдарын
өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де, болашаққа деген жоспары айқын
емес мектеп оқушылары да бар. Кейбір балалар үйінде нағыз қолғанат
жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы
қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.
Жеткіншектердің ересектігінің дамуындағы жалпы бағыты әр түрлі және
әрбір бағыттың көптеген варианттар болуы мүмкін. Мәселен, қайсыбір
интеллектуал үшін өмірде ең бастысы – кітап пен білім болады, қалғанының
бәрінде ол әлі нәресте десе, енді бір нағыз интеллектуал үйде
электроника туралы мақалаларды оқып, радио техникамен әуестенсе, ал сабаққа
мән бермейді. Модадан қалып қоймауымен, төтенше шұғылданып өмірдің мәнінен
бастап, ең шебер шаштараз туралы мәселеге дейінгі барлық жайлар жөнінде
әңгімелесуге болатын ересектермен сөйлескенді бәрінен артық көреді; үшінші
бір интеллектуалды ересектік сыртқы көріністері онша қызықтырмайды.
Өлшемдері ұқсас осы үш вариантта ересектіктің дамуы әрқилы болады да бұл
орайда мазмұны әр түрлі өмірлік игіліктер қалыптасады, біреу үшін
маңыздының енді біреуге кұны жоқ.
Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моралдық
қалыптасуының жалпы бағыты белгіленеді. Жеткіншек шақта олардың қалыптасуы
жалғасады.
Жеткіншектік кезең қиын, әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай бағалау
біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты.
Бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін мүдделері мен қарым-
қатынастарын түбірімен өзгертетін сипатта болады: мұның өзі біршама қысқы
мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да, даму процесі
секірмелі қауырт сипат алады. Екіншіден, болып жатқан өзгерістер екінің
бірінде, бір жағынан, жеткіншектің өзінде әртүрлі елеулі субъективтік
қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны тәрбиелеудегі
қиыншылықтармен ұштасады 1,2.
Жеткіншек ересектердің ықпалына көне қоймайды. Онда тіл алмаудың
қарсылықпен наразылық әртүрлі формада шығады (қиқарлық, дөрекілік,
тентектік, бүкпелік, тұйықтық) жеткіншектік кезеңдегі даму сыналу
көріністерінің пайда болуында биологиялық және әлеуметтік жайлардың рөлі
туралы теориялық талас жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Жеткіншектік дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолында түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды. Жеткіншектік шақта эндокриндік және жүйке
жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын тепе-теңдік бұзылады да жаңа
тепе-теңдік жаңадан қалыптаса бастайды. Бұл қайта құрылу жеткіншектің ішкі
жағдайларына, әсерленуіне, көңіл-күйіне әсер етіп, оның жалпы
ұшқалақтығының, ашуланғыштығының, шамданғыштығының, қозғыштығының, қимыл
белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селқостануының енжарлануының негізі болады.
Қыз балаларда мұндай жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз
бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады 2,3.
Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа
психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар. Біріншіден,
жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны объективті тұрғыдан
ересектікке айналдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің басталуына
негіз болады. Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа толысу, басқа
жынысқа ден қоюдың дамуына жаңа түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың
шығуына себепші болады.
Өзімен-өзі болу жеткіншектің жаңа түйсінулер мен толғаныстарына ден қоюы
оның өмірінде алатын орны жеткіншек өмірінің кең әлеуметтік жағдайлары мен
нақтылы дара жағдайларына оның тәрбиеленуі мен қарым-қатынасының
ерекшеліктеріне қарай анықталады. Үлкендерге арналған кітаптар мен бейне
фильмдер де теріс ықпал жасауы мүмкін. Сондай-ақ, махаббат пен жыныстық
даму мәселелері туралы жолдастарымен жиі әңгімелесу, адамдар қарым-
қатынасының интимдік жағына көбірек көңіл бөлудің эротикалық ауытқулар мен
ерте сексуалдылықтың дамуына апарып соғады. Жеткіншектерде алғашқы
романтикалық сезімдерінің оянуы қалыпты психологиялық құбылыс болып
табылады. 1,2,3,4
Психиканың бұл ерекшелігі жеткіншекте әрекет өмірінің өзіндік ерекшелігі
болады. Жеткіншек бәрін өзім істей аламын сендер мені әлі бала деп
ойлайсыздар деп наразылық көрсетеді. Ересектерге ұқсап іске ұмтылғанымен
сол істі орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп жасындағыдай. Жеткіншектің
бала кезінде ересек кезімен ауысуы психологиялық жағынан жаңа сапа. Бірақ
осыған ауысудың себебі сол болып келген психологиялық дамудың салдарынан.
Егер үлкендер жеткіншекті бала деп есептесе, керісінше олар өзін есейді деп
санайды. Жеткіншектерге тәрбиемен көнбейтін қиын жас деп санайды. Осы
ғасырдың бас кезеңінде психолог З. Фрейд жеткіншек үлкендердің қамтығына
келмейтін өзім бәрін орындаймын дейтінін жыныс қасиетінің салдары.
Қоғам дамуының ерекшелігіне қарай жастарға қоятын талап үнемі өзгеріп
отырады. Осыған байланысты жеткіншек бала жасына түрліше әсер етеді.
Сондықтан жеткіншек баланы әр түрлі фантастикалық іске ұмтылады. Егер де
тәрбие жұмысы немесе оқу жұмысы жеткіншектер ұнамсыз әдеттен аулақ болады.
Бала жекіншек жасында физиологиялық даму жағдайы үлкен өзгеріске
ұшырайды. Қыздардың дене мүсіні 13 жаста, ұлдар 15 жаста. Жеткіншектің қан
айналыс жүйесі едәуір өзгеріске ұшырайды. Жүрегінің көлемі тез өсіп,
салмағы артады. Акттеориясының қан айналыс түтіктерінің диаметрі өседі.
Осының нәтжесінде жүрек қанды көп айналдырады. Түтік тесігінің көлемі
кішкентай болғандықтан қанның қысымы көбейеді. Сөйтіп, жүрек тынысы нашар
болады. Бірақ қан қысымы жоғарылап, көпке дейін жоғары болып тұрады.
Қан қысымының жүйек жүйесіне әсер етіп жеткіншектер қызба, ашуланшақ,
ызақор болып келуі мүмкін. Ми қабілеттерінің клеткасы тітіркендіргіштерге
әсерленгіш болады. Жеткіншектің дене құрылысы физиологиялық қызметінің
жастық ерекшелігіне орай едәуір өзгерістер кезек-кезек отырғанымен олардың
морфологиялық және физиологиялық қызметтерде тәртіп бұзуға немесе
үлкендердің сөзіне көнбей еш нәрсе жоқ.
Балалық кезең кеткенін онымен орнына жаңа қасиеттер болғанын үлкен балам
есейіп қалды деген мағынаны білдіреді. Қазіргі әлеуметтік психологияда
қымбат нәрсені көздеу деген термин бар. Мұның мағынасы мынадай әркімнің
өмірінде өзіне қымбат тілек көздейтін мақсаты бар, бірақ қымбат дейтін
әркімнің жағынан ең жақын нәрсе үнемі өзгеріп отырады. Балалық әр жас
кезіне өткен сайын, оның мен деген қасиеті өзгеріп оның үнемі жағынан
мазмұнына өзі отырады. Жеткіншектің Мен деген қасиетін түсіну үшін, оның
үлкендермен қарым-қатынас, яғни екі ортада қарама-қайшылыққа пайда болып
отырады. Дағдарыс деген мағынасы қиын жағдайда тап болған кезде одан қалай
шығуды білмеуді білдіреді. Жеткіншек үлкендерден өзінің есеюімен өз бетімен
санасуын әр сала талап етеді. Неміс пихологы Курт Левин осындай
қайшылықтарды ойлық бөгет деп атайды. Жеткіншектің үлкендерді түсінбеуі жан-
жаққа немесе серсенденсе апарып соғады. Жеткіншектің Мен деген қасиеті
өзінің кім екенін біліп күшіне сеніп, өз мүмкіндігін дұрыс бағалауға
пайдасын тигізеді. Мұны тән қасиет деп атайды. Жеткіншектің өзінің
мүмкіншілігін дұрыс бағалап өзіне дербес қаралуы тек өзгелермен үздіксіз
қатынас жасап соларды жақсы білуден пайда болады. Өзін-өзі білгісі келу
жеткіншек кез қажет бірлігі болып саналады. Қажеттіліктің бұл түрінің пайда
болуы үлкендердің немесе құбыларының жеткіншекке талабы дұрыс па, бұрыс па
соны білуге арналған. Жеткіншектің идеясына келсек мұның өзі түрліше
кездеседі. Еліктейтін бейне өзіне ұнайтын адам болса, барлық күшін оның
үстіне еліктей салып, ақылын, сөзін тыңдауға ұмтылады.
Жеткіншектің өзге тобы соңғы саланы өткенін көрмесе де есею деген сөздің
мағынасын фантастикалық кітаптардың сан алуан түрлерін соның ішінде Азимов
(Американың фон жағынан жазушысы), Бредберидің немесе Стругадскийдің,
Лемнің т.б. фантасттикалық шығармаларын оқып, сондағы ғылыми техника
ғажайыптарына ие болсам деп армандайды. Есеюдің техниканың жетістігімен
танысудан деп түсінеді. Бұладың техниканың саласындағы білімдерге ұмтылуы
кеңес космос техникасының жетістігі туралы хабарда болуы, оны оқытатын
мектеп мұғалімдерінен Элькониннің айтуынша, артық болмаса кем емес екенін
тексеріп біледі.
Жеткіншектің өз құрбыларымен қатынасы түрлі дәрежеде кездеседі.
Сыныптағы баламен тек достық қатынаста болса, өзгесімен жолдастық қатынаста
олады. Достық қатынас бірнеше жағдайда болады. Мысалы: жеткіншек бәлендей
құрбысымен дос болғаның өзінде де соған өзінің ішкі сырын бәрін айтпай,
достарының ішіндегі ең жақын дасына айта алады. Бұл екі бала достық
қатынасы бола алады. Мұнша әлеуметтік психологияда микротоп деп атайды.
Микротопқа яғни жақын достық қатынас болатынын анықтау үшін осыны былайша
білуге болады. Мысалы: екі бала сырласып тұрғанда қасына үшінші бала келе
қалса, әңгімелерін тоқтатып, өзге мәселеге көшеді. Достық қатынас дегеннің
өзі екі жақты процесс. Жеткіншек кім болса, сонымен дос бола алмайды. Дос
болу үшін оның құрбысы қабылдап ұнату тиіс. Егер құрбысы дос болуға даяр
болса, онда дос болғысы келетін жеткіншек қалай да соған жанға әрекет жасап
соның сөзін қолдайтын болады.
Жеткіншек кіші оқушыларға қарағанда оқуға едәуір төсеп қалады. Бірақ
осылардың оқуы кейде ойдағыдай жүзеге аспайтыны болады. Осының бірнеше
себептері бар:
1. Егер осы уақытқа дейін төменгі кластарда бір мұғалім оқытып келсе
және олар үшін мұғалім беделді болса, орта сыныптарда жеткіншектерді ең
кемінде 5-6 мұғалім оқытады. Бұл мұғалімдермен жеткіншектер бұрын кездесіп
көрген.
2. Төменгі сыныптағылар үшін оқу көбінесе қызықты болып келсе, орта
сыныптағы барлық сабақтың күрделі болып, қиындай түседі. Сондықтан, оларды
игеру қиынға соғады.
3. Бастауыш сыныптағыларда мұғалімнің сөзі мен ісіне сын көзімен
қарамайтын болса, енді жеткіншекті сабақты мұғалім қалай түсіндіретіндігіне
мән береді.
4. Жеткіншектің ілгеріде айтылғандай құрбылармен достығы үстем
орындалып, осынау нәтижесінде оқу оның өмірінде негізі рөл атқара алмауы
мүмкін.
1.2 Жеткіншектер қарым-қатынасының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері
Адамның жеке тұлға болып тумайтындығы баршамызға белгілі. Ол тұлға
болып, басқа адамдармен қарым-қатынас барысында қалыптасады. Адам қандай
әрекет жасаса да (көп жағдайда мақсатсыз) қоршаған орта бұны қабылдай ма? –
деген сұрақ маза бермейді. Басқаша айтқанда ол басқа адамдардың талап-
мүдделерін көзқарасын, сезімдерін өзіне салып өлшейді.
Айналасындағылардың көзқарасынан адам бойындағы өз жүріс-тұрысын реттейтін
өзіндік бағалау атты механизмін қалыптастырады.
Жеке адамаралық қарым-қатынас азаматтық қоғамның өмірлік
қажеттіліктерімен бір уақытта жүзеге асырылатыны сөзсіз. Адамның әлеуметтік-
тарихының тәжірибесін игеру барысындағы жеткіншектің тұлғалық
қалыптасуындағы жолдастарымен қарым-қатынасы біріккен іс-әрекет ретінде
жеткіншектің тұлғалық қалыптасуының маңызды алғышарты. Қарым-қатынас
процесінде ол коммуникативті дағды және икемін жаттықтыра отырып, өз
Менін қоршаған ортадағы жолдастырмен салыстыра отырып қалыптастырады.
Психология ғылымында жеке адамаралық қарым-қатынастың үш жақтылығы мәлім
6. Қарым-қатынастың коммуникативті жағы ақпараттық алмасуымен байланысты,
жора-жолдасының жинақтаған білімдерін бір-бірімен толықтырып отырады. Қарым-
қатынастың интерактивті жағы біріккен іс-әрекет процесінде құрбы-
құрдастарының өзара практикалық, өзара әсерін қарастырады. Бұнда олардың
бір-біріне көмектесу, бір-бірімен келісу, яғни жеткіншектерде өз құрбы-
жолдастырмен бірігіп жұмыс атқару қабілеті пайда болады.
Қарым-қатынас икемділігі мен дағдысының жоқ болуы немесе олардың
құрастыру, тұжырымдаудың жеткіліксіз болуы – жеткіншектің тұлғалық
қалыптасуына кері әсерін тигізеді және тәрбиелеуде қиындықтарға әкеледі.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы жеткіншектің жолдастарын, құрдастарын
қабылдау және олардың индивидуалды қасиеттерін және ерекшеліктерін тану
процесін сипаттайды. Бірін-бірі тану және қабылдау процесінің негізгі
механизмдері – идентификация, аттракция, эмпатия, рефлексия және
стереотипизация болып табылады.
Қарым-қатынастың коммуникативті, интерактивті және перцептивті
жақтарының бірлігі – балалардың өмірлік іс-әрекетінің рөлі мен формасын
және мағынасын анықтайды. Жеткіншектердің өз құрбы-жолдастарымен, ересек
адамдармен қарым-қатынасы жеке адам дамуының өмірлік қажетті алғы шарты
болып табылады 6,7.
Қарым-қатынастың интенсивтілігі, формасы, мағынасы жасқа байланысты
өзгеріп отырады. Осыған орай жеткіншек балалардың құрбы-құрдастарымен қарым-
қатынасы бір үлкен ортақ құндылықты білдіреді. Олардың бір-біріне
қызығушылығының өсуі және өзін құрбы-құрдастарымен салыстыруы, олармен
интимдік достықты игеруге орнатуға ұмтылады.
Ересек адам жеткіншек үшін мінез-құлық эталоны еліктеудің үлгісі болып
табылады. Ал, құрбы-құрдастары – бұл біріккен іс-әрекеттегі серіктестер
рөлін атқарады. Жеткіншектер ересектер мен құрбы жолдастарына жаңа талаптар
қойып өзара қатынастың көп түрлілігін тудырады.
Егер төменгі сынып баланың жағдайы үлгерімінің негізіне баййланысты
болса және ересек адамдардың талаптарын орындаудағы мінез-құлқына тәуелді.
Жеткіншектердің көбісі құрбы-жолдасының топтық жетілуіне өзінің
сәйкестенуіне маңызды ден қояды. Осыдан келіп, батылдық аңғарымпаздық,
зеректік, өз досын түсіну және оған көмек көрсету икемділігі сияқты
қасиеттер жеткіншектер үшін құндылықтың негізі болып табылады.
Жеткіншек өзінің құрбы-жолдасына көмек көрсетуге, тірегі болуына
дайындығын білдіреді және жолдасынан да сондай көмекті күтеді, яғни
әділеттілікке ұмтылады. Жеткіншектер арасындағы қатынастардың күрделенуі
жүреді. Жеткіншек құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасынан әлеуметтік және
моралды есеюінің жаңа деңгейінің көтерілу мүмкіндігіне ие болады. Жеткіншек
кезінде құрбы-жолдастарымен қарым-қатынас екі тенденцияны құрайды: қарым-
қатынасқа ұмтылу және берілген топқа мүшелікке қабылдануға ұмтылу.
Жеке даралықты игеру, қажеттілікті және оларды сыртқы ортаның
қабылдануына жету, ересек болуға ұмтылу бұл кезеңнің негізгі қажеттілігі.
Құрбы-жолдасының ұйымдасқан құрылымда әртүрлі қоғамдық ұйым және ресми емес
топтар жеткіншекті өзіне тартады және мұнда олардың қызығушылығы,
құндылықтары мен симпатиялары бірігіп жалпыланады.
Жеткіншектің жеке қасиеттері бір топқа құнды болып саналады, ал екінші
топта одан бас тартады және оны құнды деп санамайды. Мұндай жағдайлар өзіне
деген көзқарастар арасында қайшылық және өзіне деген қатынас немесе қарым-
қатынаста сәтсіздік кездеседі. Жеткіншек белгілі бір топта өзін тұлға
ретінде бекіте алады және мұнда ол белгілі бір жағдайлардың ықпалына түсуі
мүмкін, кейбір кезде жағымсыз әлеуметтік мінез-құлықтармен байланысты болуы
да мүмкін. Жеткіншектерде қарым-қатынас процесі бірінші жоспарға
адамгершілік қасиеттердің комплексін қояды. Бірақ бір немесе екі жағымсыз
қасиеттері бар жолдасы оның барлық адамгершілік қасиеттерін жоққа шығарады.
Құрбы-жолдастар тобы мектеп жасындағы адамгершілік қасиеттердің
қалыптасуына әсерін тигізеді. Олар әлеуметтік өзара әрекет формасын және
эмоцияның көріну сферасы, бұлардың қажеттілігі, жеткіншекті осы топқа деген
әділетті қатынас, өзара бір-біріне достық көмек көрсету, ал егер бұл
процестің біреуінің бұзылуы шиеленіске әкеп соғады. Жеткіншек кезінде
шиеленіс топтарды әр түрлі құнды көзқарастарды және әр түрлі адамгершілік
қасиеттерінің болуынан шығады 8,9.
Жеткіншектер арасында конфликттер ересек адамдармен қарым-қатынаста
қанағаттанбау, өз құрбы-жолдастарының ортасына қабылданбау, жеке даралануға
ұмтылудың күшеюінен туындайды. Қарым-қатынас құрбы-жолдастармен олардың
ересектілікті жүзеге асырудың алдындағы күнделікті қорытынды дайындық.
Жеткіншектер бұл кезде әр жасқа және әр түрлі статусқа рөлдік жинағын
кеңейтіп өзара қатынас құруға тырысады. Есеюдің бір деңгейі – бұл жеке
адамның басқа адамды түсінуі яғни, ол іскерлік және өзара әрекет құруға
әсер етеді. Жоғары сынып оқушылары құрбы-жолдастарының қайсысымен емтиханға
дайындалуға болады, ал қайсысымен бос уақытын өткізуге болатыны туралы
жақсы біледі.
Психология ғылымында жеткіншек балалардың құрбы-жолдастарымен қарым-
қатынастағы психологиялық функцияларын үшке бөліп көрсеткен. Біріншіден,
қарым-қатынас – ақпаратты маңызды каналы, мұнда жеткіншектер ересектерден
алмаған мәліметтерді өзара талқылау. Екіншіден, бұл арнайы іс-әрекеттің
түрі және жеке адамаралық қатынасы, бұнда құндылық бағдардың қалыптасуының
шартымен қамтамасыз етеді. Үшіншіден, бұл эмоционалды контакт.
Жеткіншектердің белгілі бір топқа енуі ересектерден эмансипациясынан
туындайды және өз құрбы-жолдастары жағынан психологиялық қорғанысты
сезінуден пайда болады. Егер жеткіншек кезінде құрбы-жолдастарының
құндылығын игеру бағдар болса, ал мұның негізінде бір-бірімен түсіну
2,7,13.
Ол осы қарым-қатынаста өзіне жолдасының несі ұнап, несі ұнамайтынын
білуге тырысады. Өзінің оған, оның өзіне қатынасын салыстырады, жәбірлейтін
қылықтарды анықтап, олардың себептерін білуге тырысады. Ойланумен бірге
жеткіншек өзін жолдасымен салыстырады. Осындай бағалау процесінде
қатынастарға көңілі толмаудың себептері, кімнің кінәлі екендігі, одан әрі
не істеу керек, мәселен, кешірім сұрау немесе достасуды қою қажет пе деген
түсінік қалыптасады.
Қатынастардың дамуының барлық кезеңдерінде жеткіншектер бір-біріне
қатысты өте белсенді іс-әрекет жасайды. Бұл қарым-қатынастардың белгілі бір
бағытта құрады 5,6,7.
Жеткіншектің мұндай қарым-қатынастағы тиегі басқа бір адам жолдасы болып
табылатын ерекше іс-әрекет, ал іс-әрекеттің мазмұны қарым-қатынастар құрап
олармен іс-әрекет жасау болады. Бұл іс-әрекеттің ішінде жеткіншек басқа
адамды және өзін таниды. Мұндай таңдаудың жолдары: жолдасының және өзінің
іс-әрекеттерін салыстары талдай, қорытындылай олдаың этикалық мазмұнын көре
оны бағалай білуі дамиды. Жолдасының және өзінің жеке басы туралы түсінігі
молайып сондай-ақ, бағалауы мен өзін-өзі бағалауы өзгереді. Осындай
ойланулардың нәтижесінде өз кемшіліктерін ғана емес, жолдасының
кемшіліктерін де түзетуге бағытталған белсенділік пайда болады.
Басқа адамға ықпал жасауға ұмтылу – жеткіншектің өте маңызды ерекшелігі.
Мұнда оның әлеуметтік белсенділігі, құрдастарымен әлеуметтік өзара іс-
әрекеттің ерекше сипаты айқын көрінеді. Достармен және жақын жолдастармен
қатынастардың өзіне тән ерекшелігі мынадай: жеткіншектер сөздің толық
мағынасында бірін-бірі тәрбиелейді. Өйткені, әрқайсысы екіншісіне белгілі
бір талаптардың тұтас жүйесін қояды да олардың орындалуын қадағалайды, ал
егер орындалмайтын болса, қарым-қатынастан бас тарту секілді күшті амал
жаза ретінде қолданылады.
Жеке адамның даму үшін жақын жолдастармен және досымен қарым-қатынастың
зор маңызы мынада, мұның өзі қарым-қатынастың ерекше түрі нақ ересек
адамдарға тән жеке дара қарым-қатынастың қағидаларын меңгерудің практикасы
болып табылады. Достықтың қағидаларын меңгеру – баланың жеткіншек шақта
жететін маңызды жетістігі.
Жеткіншек жастағы ұлдар мен қыздар қарым-қатынасының ерекшеліктері.
Жеткіншектік жаста ер балалар мен қыз балалар арасындағы қарым-қатынаста
айтарлықтай өзгерістер болады. Бір-біріне ден қою, ұнатуға тырысу, осыған
байланысты өзінің сырт пішініне зер салып ұнамды көрінуге ұмтылу бірінші
кезекке шығады. Дене және жыныстық жетілуде қыздар балалардан өзгеше
келеді. 5-6 сыныптарда қайсыбір қыздар балалардан биік, ірі болады, тапал
болғаннан ер балалар өзін кем сезініп бірталай күйініш көреді немесе бойы
ұзын сыныптастарынан озып кеткен қыз бала да осылай күйінуі мүмкін.
Бастапқыда басқа жынысқа көңіл аудару күтпеген ер балаларда кіші жастағы
жеткіншектерге тән қыз балаларға тиісуден көрініп дамиды, қыздар ер
балалардың мұнысына шағым айтқанымен оның себебін дұрыс түсінеді де онша
жәбірлене қоймайды, кейін қарым-қатынас өзгереді, ашықтық қалып, жасқану,
ұялу, ыңғайсыздану келіп шығады. Біреулерінде бұл тікелей көрінсе,
екіншілерінде сырттай жайбарақаттықпен басқа жынысты жек көрумен
бүркемеленеді. Мінез-құлық амбивалентілігімен сипатталады, бір-біріне деген
ынтасы ер балалар мен қыз балалардың оқшаланумен қатарлас болады. Алайда
олар туындайтын қарым-қатынастың даму ерекшелігіне барынша қызығушылықпен
қарайды. Орта сыныптарда көпшілігі әсіресе қыздар кім-кімге ұнайды деген
мәселеге зер салады 14.
Өзінің қарым-қатынасы туралы жеткіншектер әдетте досына, не жақын
жолдасына ғана айтатын болғанымен, мұны әдетте сыныптастарының басым
көпшілігі біледі. Олар аңғарғыш болады, жаңалықтармен жиі алмасады. Кіші
жеткіншектік шақта балалар мен қыздар арасында достық сирек болады. Ал 7-8
сыныптарда жиі кездеседі, өзара ұнау өте эмоционалды түрде олардың өмірінде
маңызды орын алады. Өзі оны ұнатқанымен оның мұны ұнатпауы енді күшті
толғаныстардың қайнар көзі болады. Романтикалық қатынастар ортақ мүдделер
мен не ұмтылыстар болған жағдайда жолдастық қатынастар түрінде дамуы
мүмкін, ал мұндай мазмұны негіз болмаса кездесулер киноға, мұз айдынына,
парктерге т.б. баруы басым болуы мүмкін.
Орта сыныптарда аралас топтар құру тенденциясы шығады, басқа жыныстағы
құрдастарына ден қоюдың жеткіншектің жеке басының дамуы үшін маңызы зор.
Ұнатқан объектісіне барынша көңіл аударуы сапалай аңғарғыштықтан көрінеді.
Өзіне ұнаған құрдасының қылығындағы әсерлеріндегі көңіл-күйіндегі
толғаныстардағы нәзік өзгерістерді аңғаруға бейімділік пайда болады.
Ұнайтын адаммен қарым-қатынастың нәтижесінде өзінде болатын психикалық
көңіл-күйге бөлінеді. Романтикалық ұнату жеке бастың барлық
мүмкіншіліктерін ширықтырады, жақсы болуға, жақсылық жасауға, көмектесуге,
қорғауға ұмтылдырады. Бұл ден қою өзін-өзі жетілдірудің себептерінің біріне
айналады.
Сөйтіп, жеткіншектік шақта жолдастарымен қарым-қатынас жеткіншектің жеке
басының қалыптасуына зор, көбіне шешуші ықпал жасайды. Жолдастары оған үлгі
болады, балалар бір-біріне белсене іс-әрекет өзіне белгілі бір қасиеттерді,
мәселен күш пен батылдық немесе өзін-өзі ұстай білу, әрқашан үрдісінде тұру
тағы басқаны дамыта бастайды. Жақын жолдастарының қарым-қатынасында
әңгімелесу үлкен орын алады. Әртүрлі істерде, серуен кезінде әңгіме
үзілмейді. Бірлесіп сабақ дайындауға бөгет жасайды, өйткені жеткіншектердің
пікірінше ең қызықтысы - олардың әңгімелескені.
Кейбір жағдайларда жеткіншектер бірге толған уақыттың бәрі әңгімелесумен
өтеді, шындап келгенде оларды осы әңгімелесу ғана байланыстырады. Мұндай
достық тұңғыш рет жеткіншектік шақта болады. Балалар өздері ден қойған
хабарлармен алмасады, сынып өмірінің оқиғалары, сыныптастарының қылықтары,
өзара қарым-қатынастары талқыланады, басқаға айтуға болмайтын бүтіндей жеке
бастық мәселелері – жоспарлар, армандар, оларды жүзеге асыру бірлескен ой-
ниеттер, романтикалық ұнамды жайлар туралы болады. Осының өзінде
жеткіншектердің құпиясы, сондай-ақ, жыныстық жетілуге байланысты интимдік
мәселелерге қатысты болады.
Маңызды, әрі жеке адамға қатынасты деп ұғынылатын мазмұнның ұлғайып
тереңдеуі ақылдасуға қолдау мен көмек алуға болатын досқа зәрулік туғызады.
Сондықтан, достың қарым-қатынастарға өзара сыр жасырмау және түсіністік,
сергектік пен сезімталдық, бірлесе толғану, сыр сақтай білу сияқты ерекше
талаптар қойылады. Бір-біріне жан дүниесін, бар сырын жайып салған қарым-
қатынас екеуін да байытады. Өзінің жан дүниесінде болып жатқанның бәрін
жақсы түсініп ұғынуға мүмкіндік береді.
Нағыз дос тауып, оған өзі де жалғыз дос болу әрбір жеткіншектің ер
баланың да, қыз баланың да арманы. Олар досы, не жолдасының басқа кейбір
балаларға іш тартуына өте-мөте қызғанышпен қарайды. Өздерінің достығы бөгде
біреудің араласуынан мұқият қорғайды. Алайда достасқан жұптың әрбір
мүшесінің әдетте тағы да азды-көпті жақын жолдастары болады. Сөйтіп
жеткіншектің бәрінен көбірек араласатын ортасы болады. Сыныптас топтардың
құрылуының негізі осылар. Жеткіншектік шақта олардың арасында күрделі де
қиын қарым-қатынастар қалыптасуы мүмкін.
Жеткіншектер мұраты - әрқашан да бірге болып, бәрін бірдей бөлісу. Бұлай
дегенде жолдастық кодексі мен достық қарым-қатынастарға қойылатын қосымша
талаптардың бұлжытпай сақталуы ғана ұғынылмайды, екіншісінің өмірінің
барлық жақтарына біріншісінің түгелдей араласып бәрінде бірлесіп іс-әрекет
етуі ұғынылады. Жеткіншектер дос-жолдасымен ортақ өмірге ұмтылады. Өсе келе
жан дүниесінің жақындығы – ішкі үлгілердің арасында әдеби кейіпкерлер емес
нақты адамдар басым болады 14,15.
Жеткіншектер өздері теңессем деген адамдардағы өзін тартатын көптеген
қасиеттер мен ерекшеліктердің арасында қасиеттердің екі тобы басым болады.
Бұлар – адамгершілік қасиеттерімен алғашқылардың арасында жолдастық
қасиеттер көп орын алса, екіншілерінің арасында ерлік қасиеттері үлкен орын
алады.
Үлгі тұтқан үлкендер де, балалар да бұл қасиеттердің саралану жиілігі
бірдей олар кіші жастағы және есейген жеткіншектерге ұнайды. Көптеген
жеткіншектер үлкендер мен құрдастарына бір мезгілде теңеседі.
Осының өзінде олардың сол бір немесе соған ұқсас қасиеттеріне теңесуі
жиі байқалады. Кейбіреулері көбіне өзінен үлкен балалар мен құрдастарына
теңелгісі келеді, бір маңыздысы жеткіншекке әдетте оған өзінен гөрі үлкен
естияр болып көрінетін құрдастары үлгі болады. Сондықтан мұндай үлгі болған
құрдасы жеткіншектің үлкендердің қасиеттеріне әкету жолындағы жеткіншек пен
ересек арасындағы аралық басқыш сияқты. Қайсыбір жағынан өзінен гөрі
есейген құрдасына теңесу арқылы жеткіншек өзін ересекке жақындатады. Оған
түпкі мақсатқа қарай одан әрі ілгерілеу оңайырақ жеткіншектердің көбі
ересек адамдардан гөрі құрдас жолдасынан үлгі алған оңай деп санайды,
жеткіншек теңесетін үлгінің нақ құрбы-құрдасы болғаны өте маңызды.
Мұндай бағдар ұстағанда салыстыру процесінің жемістілігі үшін, ал осы
арқылы өзінің ерекшеліктерін ұғынып бағалау үшін де өзін-өзі тәрбиелеу үшін
де жақсы жағдайлар жасалады, өйткені жеткіншек үшін өзін құрдасымен
салыстыру, өзінің кемшіліктерін жетістіктерімен табыстарын салыстыруы
оңайырақ.
Ересек адам – бұл іс жүзінде жету қиын үлгі оның қасиеттері жеткіншекте
көбіне болмайтын өмірлік жағдайлар мен қатынастарды көрінеді, ал құрдасы
жеткіншекке нақты мүмкіндіктер деңгейінде өзін бағалауға, өзін тікелей
жағдай жасайтын өлшем. Оның үстіне жеткіншек үлгі жолдасымен үнемі араласып
жүреді, өзіне ұнаған қасиеттің көрінуінің әр түрлі формаларын көруге
мүмкіндік, тіпті түсіндіру ақыл-кеңес түрінде үлгі жолдасынан тікелей
көмектесе алады.
Жолдастарымен, достарымен араласу жеткіншекті басқа адамды, өзін тану
құралдарын дамыту үшін оның өзі туралы түсінігінің қалыптасуы үшін өте
маңызды, мұнда маңыздысы өзін басқалармен салыстыру тұрғысынан оның өзін
байқаулары ғана емес, қылықтар қасиеттер мен қатынастар туралы
әңгімелесулер мен таластар ерекше міндет атқарады, бұлар аралас-құралас
балалар тобында жеткіншектік кезеңде қауырт өрбиді. Мұндай талқылауларда
жеткіншектің танымдық бағалау іс-әрекетін басқа адамдармен бірге жүзеге
асыратыны және сыртқы сөздің тұрғыда өрістейтіні маңызды.
Жеткіншек жасындағыларды тиісті әдебиеттерде қиын, өзгерілу, ауысу
жастары т.б. Соңғы жағдайда ауысу жасында жеткіншек балалық кезеңдерден
ересек жасына ауысады. Ана тілімізде жеткіншек деген ұғым өзге тілдердегі
осы сөздің мағынасын дәл береді. Жеткіншек балалық шақпен ересектік кезең
жете алған жоқ, бірақ жетіп қалды. Сондықтан бұл жастың жеткіншек деген
аталуы осы кезеңдегі психологиялық ерекшеліктерінің өзіндік сипатын анық
көрсетеді.
Жеткіншек өзге жастарға қарағанда педагогтармен тиісті әдебиеттерде көп
әңгіме болып жиі көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның психикалық даму
ерекшелігі жас бала мен ересектерге қарағанда әлде қайда өзгеше болады: бұл
кезең тән тағы бір ерекшелік жеткіншек барлық нәрсені өз бетімен орындап,
үлкен адамдардың қамқорлығы мен ақыл кеңесінен құтылғыс келеді.
Жеткіншектің ересектен айырмашылығы тек үлкен адамдармен қатынасының өзгеше
келтінде емес, сонымен қатар биологиялық дамуы жағынан кеңінен өріс
алатынын да.
Жалпы алғанда, жеткіншек тым өзгеше сипатта келеді. Мысалы, жеткіншек
төменгі сыныптарда оқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек жаттап алатын
болса, жеткіншек жаста үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға
талпынады. Кейбір жеткіншек жастағылар осы кезеңде бұрынғы қалпынан үлкен
адамдармен қарым-қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы келсе, енді өрескел
түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді. Осы мәселені анықтауда зерттеушілер
арасында талас бар. Дегенмен, психиканың бұл ерекшелігі жеткіншекте
әлеуметтік өмірінің өзіндік ерекшелігінен болады. Жеткіншек бәрін өзім
істей аламын, сендер мені әлі бала деп ойлайсыңдар деп білдірсе де, оның
қолынан әлі де көп нәрселер келе бермейді. Басқаша айтқанда, бір жеткіншек
істі игеру жағынан бала да, ал талап қою жағынан ересек. Өткен дәуірлерде
бала кіші жасынан материалдық игіліктерді өндіруге (мал бағуға, пішен
шабуға) желігетінін ескерттік. Қазір де бұл сияқты міндеттердің көпшілігі
үй ішінде кездесіп жарымайды. Керісінше, ата-аналар жеткіншек оқу
тапсырмасын орындай алмайды деп, үй шаруасынан босатады.
Екіншіден, өткен дәуріге қарағанда жеткіншек қазіргі кезде теледидар,
радио арқылы ересектерге арналған хабарды естіп, не фильмдерді көріп
соларға еліктейді.
Үшіншіден, әсіресе қалалық жерде жеткіншек өзімен қатар, не үлкен
балалармен танысып, солардың жарамсыз әдеттеріне еліктейді.
Бала жеткіншек жасында дене және физиологиялық даму жағынан үлкен
өзгерістерге ұшырайды. Егер бастауыш сыныптарды баланың денесі белгілі бір
мөлшермен біртіндеп өсетін болса, жеткіншек кезңде тез өседі. Бірақ өсу бір
мөлшермен іске аспайды. Кейде тым шапшаң, кейде баяу дамиды. Мұндай
қарқынмен өсу 11-16 жасқа дейін созылады да, кейін өз қалпына келеді.
Қыздардың денесінің тез өсуі 13 жаста, ұлдарда 15 жаста кездеседі.
Зерттеушілердің тұжырымдары дұрыс болғанымен өткен дәуірдегі қазақ елі
үшін жаңалық емес. Себебі, осы жаста жеткіншектреді оқытпай үйлендіріп,
еңбекке жегетін. Ал қазіргі жеткіншек туралы айтатын әңгімелер тіптен
басқаша. Сондықтан жеткіншектің жасына сөз болып отырған ерекшеліктер
биологиялық дамудың салдарынан емес, алдымен қоғам дамуының өзгерілуіне тән
әлеуметтік факторлардың продукциясы.
Жеткіншектің Мен деген қасиетінің қалыптасуына және оның үлкендермен
қарым-қатынасын қарастырайық. Бұл мезгіл балалық кезден үлкен қатарына
ауысу уақытында айқын білінеді.
Біз жеткіншектің Мен деген қасиетін жете түсіну үшін оның үлкендермен
қарым-қатынастарына, әсіресе екі ортадағы кездесетін қайшылықтарына
тоқталайық. Қайшылық жеткіншектің есейіп қалуы мен үлкендердің оған бала
деп қарауының келіспеушілігінен болғандықтан, біз осыны ілгеріде әдейі
ескерттік.
Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен, өзбеттілігімен санасуын талып
етеді. Қыздар киім киюде, не өзін күтуде, ұл бала тиісті міндеттерді өз
еркімен орындағысы келеді.
Жалып алғанда, жеткіншектердің үлкендерге қоятын талабын түгел қате деп
деуге болмайды. Үлкендер өзінің өмірбаянын мысал ретінде келтіріп, біз жас
кезімізде мынадай болып едік...: деп өзі сол кезде қандай болса, баласы да
сондай болуы тиіс десе, қателескен болар еді. Себебі, үлкендердің жас
кезімен жеткіншектің қазіргі жас кезіндегі жағдайлар мен талаптар бір емес.
Менменсіну кейде жеткіншекті қолайсыз іске апарып соқса да, мұны
негізінде жаман қасиет деп қабылдауға болмайды. Себебі, келешектегі азамат
өзінің кім екенін, өзгелерден өзін ажырата алмаса, онда тиісті дәрежеге
жете алмайды.
Жеткіншектің Мен деген қасиеті өзінің кім екенін біліп, күшіне сеніп,
өз мүмкіншілігін дұрыс бағалауға пайдасын тигізеді. Мұны әдетте, әркім өзін-
өзі бағалай алуы, сананың өзіне тән қасиеті деп санайды.
Біз осы уақытқа дейін көбінесе жеткіншектің үлкендердің талабына
көнбейтіні туралы әңгіме еттік. Жеткіншектің көнбейтіні өзі үлкен кісі
болғысы келуінен. Осы мақсатқа жету үшін жеткіншек үлкендердің ісіне талдау
жасап, есейген адамның мінез-құлқы қандай болуы қажет және оған оны несі
ұнайды, несі ұнамайды. Қазіргі заман жеткіншегінің есеюімен өткен дәуірдегі
бозбалалардың есеюі арасында үлкен айырмашылық бар. Егер өткен заманның
бозбаласы атқа мініп, үлкендерге қосшы бола алса, қазіргі кезде мұны есею
деген ұғымға жатқызбайды. Сол сияқты қыздар киім тіге білуде не алаша
тоқуды есейгендік деп сезінсе, бұл да қазір есеюге жатпайды. Есеюдің
бірнеше түсінігі бар, қалалық жерде жеткіншектер ұялмай, үлкендердің
көзінше темекі тартып, қарта ойнап, есейгеннің белгісі деп санайды. Бұл
әрине дұрыс түсінбеушілік емес.
Жеткіншектің басым көпшілігі – есеюдің соңғы түрінің ұнамсыз екендігін
біліп, қолайсыз түрде аулақ болып, пайдалы істермен айналысады. Бұлар
өздерін келешектегі қиыншылықты жеңуге даярлап, осыған орай есею негізінде
екі мағынада түсінеді: бір қатары болашақты ірі қайраткер болсам деп
армандайды. Бұлардың түсінігінше есеюдің азамат қатарына жете алмағандық
дейді. Осыған орай бұлар тек денесін шынықтырумен қанағаттанбай бір топ
балалар болып тауға, саяхатқа шығуды ұнатады.
Жеткіншектердің кейбіреулері өзіне тиісті аспаптар жасау үшін құрал-
саймандар сатып алып, үйінің бұрышында, не қорада шеберхана жасап,
техникаға байланысты шеберліктің бірнеше түрімен шұғылданады. Ал, жеткіншек
жасындағы қыздарды алсақ, бұлардың есеюді түсінуі түрліше келеді. Бұлардың
бір қатарының талғамы әр түрлі. Қыздар сәнді киініп, өзгелерге ұнауды кейде
негізгі мақсаты етіп, есеюдің бойжеткеннің белгісі деп түсінетін болады.
Бірақ жеткіншек қыздардың бәрі осындай емес. Бұлардың көбісі музыкалық
аспаптарда ойнауды, не өлеңдерді мәнерлеп айтуды ұнатады. Айта келгенде
бала болса да, үлкендердің істейтін ісіне еліктеп, солардың істейтін
жұмысын оқудан бос кезінде қайталап, қалайда азамат қатарына жетуге
тырысады.
Шығыс философ әл-Фараби: Ер жүректілік жақсы адамшылық қасиет дейміз
және бұған қатерлі істердің тұсында көрінетін біршама батылдық жасау арқылы
немесе ұстамдылық жасау арқылы болады дейміз. Бұл істерде болатын шектен
тыс батылдық көзсіз батырлыққа соқтырады, ал батылдықтың жетіспеуі
қорқақтыққа соқтырады. Бұл жаман адамгершілік сапа. Міне осы адагершілік
сапалар қалыптасқан кезде, олардан сәйкес әрекеттер туады, - жастардың
рухани-адамгершілік қасиеттерінің дамуына баса көңіл аударған.
XVI ғасыр мен ХVІІ ғасырдың аралығында жаңа педагогиканың негізін
қалаушы Ян Амос Коменский мектеп және мектептегі тәрбие туралы: ... мектеп
адам арқылы шыңдалатын шеберхана сияқты орын және оқушылардың
адамгершілігін, ақылын тәрбиелеудегі білім мен оқытуды ұйымдастыратын
орталық, - дей келе, ... адамгершіліктің аса тамаша ерекшеліктерінің бірі
– эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет
ету керек деген құнды пікірін қалдырды. Жеке адамның дамуындағы тәрбиенің
маңызы туралы ой-пікірлер ХVІІ ғаысрда өмір сүрген Джон Локктың
еңбектерінде де көрініс тапты.
Атақты француз жазушысы, ағартушы философы және педагогы, ХVІІІ
ғасырдағы интелегенциясының тамаша өкілдерінің бірі - өз өмірінде
гуманистік бағытты берік ұстаған Жан-Жак Руссоның педагогикалық
концепциясының негізіне толық адамгершілігі бар адамды өсіру талабы жатады.
Швейцарияның демократ – педагогы Иоганн Генрих Песталоцийдің пікірінше:
Тәрбиенің негізгі мақсаты – қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты
дамыған адамды қалыптастырумен қатар, адамға пайдалы істерге баланы
араластырып жаттықтыру арқылы дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады.
Жас жеткіншектерге адамгершілік тәрбие беру жүйесін зерттеуде Х.
Арғынов, С. Рахметова, Ә. Сыдықов, Т. Сабыров қомақты үлес қосты. Көрнекті
ғалым педагог, психологтар Г.Н. Волков, А.А. Диваев, Қ.Б. Жарықбаев, А.Э.
Измаилов, С.Қ. Қалиев, Қ. Сейсенбаев сияқты ғалымдардың еңбектерінде,
адамгершілік тәрбие беру, жеке басты қалыптастырудағы отбасының орны туралы
мәселелер қарастырылған. Қазақстанда психология ғылымының негізін Т.
Тәжібаев, С. Балаубаев, М. Мұқанов, Қ. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов салып,
психологиялық зерттеулер нәтижесінде ғылыми теориялық және әдістемелік
еңбектер жаоық көрсе, ғалымдар Х.Т. Беделбаева, А.А. Нурахунова өздерінің
ғылыми еңбектерін балабақша және мектеп жасындағы балалардың психологиялық
даму ерекшеліктеріне арнаған.
Шығармашылық – жаңа рухани және материалдық құндылықтарды жасау
жолындағы адам әрекетінің нәтижесі, жемісі.
Жаңалық дегеніміздің өзі, психологтардың (Л.С. Выготский, Б.М. Теплов)
пікірше, бұрын көпшілікке әйгілі нәрсені түп нұсқасынан өзгертіп, оны
қайтадан жасау шығармашылықты үздіксіз даму үстіндегі процесс ретінде
қарастыра отырып, оның негізінде өнімді қызмет жататынын ендеше
шығармашылық тек жаңалықты көру, болжау емес, сол жаңаны, тың нәрсені жасау
деп тұжырымдауға болады.
Шығармашылық – тек адамға ғана тән құбылыс. Маркстың айтуы бойынша,
адамдардың қызметінің, іс-әрекетінің хайуанаттардың тіршілігінен өзгешілі,
оның дүниені өзгертуінде. Ол табиғи затты, күшті сол күйінде тұтын алмайды,
яғни ол табиғатқа тек қана бейімделе алмайды,. Адам өзіне керек нәрсені
табиғи заттар мен күштерді игеруі. өз мұқтаждығына сай өзгертуі тиіс. Біз
өткен дәуірлердегі адамдардың қадай болғандығын, қоғамдық қатынастарын
олардың сақталған сүйектерінен емес, олардан қалған заттардан, өндіріс
құралдарынан, әр түрлі бұйымдарынан біле аламыз. Тек солар ғана бізге өз
иелері жөнінде баяндап бере алады.
Демек, хайуанаттарда да, адамдар сияқты өздерінің тегі, дамуының тарихы
бола тұрсада, олар тарихтың енжер объектілері болады; ал дамдар тарихы –
алдын ала белгіленген мақсатқа байланыстырылған саналы шығармашылықтың
өнімі.
Жануарлар дүниесінде кездесетін өте шеберлікпен жасалған құстың ұясын,
аралық омартасын, өрмекшінің торын т.б. шығармашылық жұмыстарға жатқызуға
болмайды, бұл айтылған жәндіктер мен құстарда сананың саңлауы жоқ, олардың
инстинктің амалдарының бәрі тұқымқуалау жолымен жасалынады.
И.П. Павлов жануарларда кездесетін мұндай инстинкт амалдарды шартсыз
рефлестердің тізбегі дей келіп, шығармашылық процестің физиологиялық
негізіне Бұл не? рефлексі жататындығын атайды.
Шығармашылық іс-әрекетте, соның ішінде оқыту процесінде ерекше дамиды.
Ол шығармашылық қабілетке ие оқушының іс-әркетінен байқалады. Шығармашылық
қабілеттің белгілері қандай? Жалпы шығармашылық қабілет туа пайда болады
ма? Деген сұрақтар төңірегінде ой жүгіртер болсақ, психологтар (М. Мұқанов,
Қ. Жарықбаев) бұл тұста екі нәрсені: нышан мен қабілеттің бір-бірінен
ерекшелігін ескеруді айтады.
М. Мұқанов нышан адамда іштен туа пайда болатын нерв жүйесінің кейбір
анализаторларының ерекшеліктері екенін дәлелдей келіп, нышанды тұқым
себумен салыстырады. Себілген тұқымның өсуі топыраққа, ылғалға және күн
нұрына байланысты. Өсудің бұл түрін қабілеттің даму процесімен ұқсатыруға
болады.
Сонау Х ғасырда өмір сүрген ғұлама Жүсіп Баласағұнның Құтты білік
трактатында Еліктің:
Дана болып туа ма адам анадан,
Шыға ма әлде көпті көрген санадан.
Ақылды – есті болып бірден туа ма,
Әлде кейін білім жолын қуа ма? –
деген сұрағына Өгдүлміш:
Анадан да шарана білімсіз боп туады,
Біліп, оқып, үйреніп дана жолын қуады.
Тек ақыл-ес табиғаттан бұйырар,
Ақыл-еске білім, өнер құйылар.
Адам естен басқаны білімімен алады,
Білім, оқу-тоқуды еңбегімен табады –
деп жауап береді.
1.3 Жеткіншектердің өзіндік бақылауының қалыптасуына әсер етуші факторлар
Қазіргі психологияда өзін-өзі бағалау мәселесі бірден-бір талқыланатын
маңызды жағдай. Бастапқы кезде оның талдамы үшін өзі-өзі бағалау өзіндік
сана-сезімінің бөлшегі ретінде қызмет етеді. Өзін-өзі бағалау - ұғымын
Мен психологиясы сферасындағы басқа концепциялармен қатар қою кездеседі.
Өзін-өзі бағалау сөзімен алғашқыда адамның өзін қандайда бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
Кіріспе 3
1-тарау. Жеткіншектер қарым-қатынасының өзіндік бағалауын анықтау 5
1.1 Жеткіншектік кезеңдегі қарым-қатынасының психологиялық табиғаты 5
1.2 Жеткіншектер қарым-қатынасының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері
10
1.3 Жеткіншектердің өзіндік бақылауының қалыптасуына әсер етуші факторлар
22
2-Тарау. Жеткіншектер қарым-қатынасының өзіндік бағалауын эксперименттік
зерттеу 31
2.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері 31
2.2 Зерттеу әдістемелердің сипаттамасы және барысы 31
2.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеуі мен сапалық талдауы 35
Қорытынды 43
Әдебиеттер тізімі 44
Кіріспе
Әлеуметтік ортада тіршілік етуші азамат өзінің кім екенін өзге жұртқа
қоршаған орта мен сыртқы дүниеге деген қатынасы арқылы таныта алады. Топ
ішіндегі адамдардың бір-біріне тәуелділігі, бағынуы бірлесіп атқаратын
істеріне, өзара көмектесуі олардың нағыз топтық тіршілігінің заңды түрде
қалыптасуын көрсететін сипаттар. Адамдар арасындағы тікелей қарым-қатынас
бір-бірін ұнатып қолдау нәтижесінде өрістесе, ал жанама қарым-қатынас
олардың бағалы заттарды өзара алмасуы мен бір-бірінің ісін бағалау
нәтижесінде қалыптасады. Ұжымдық қарым-қатынас жасаудың негізгі объектісі –
адамдардың ұйымшылдығы мен бірлігі, топтағы психологиялық ахуал, әрбір ұжым
мүшесінің көңіл-күйі, сергектігі, болашақ мақсат-мүддесі әлеуметтік
психологияда өзекті жайт ретінде қарастырылады.
Жеке адамның өзі қоғам мүшесі, әрі әлеуметтік тұлға. Сондықтан, оның
өміріндегі әрбір қимыл-әрекеті, ісі қоғамдық өмірдің көрінісі болып
табылады. Қарым-қатынас жасаудың адам өміріндегі қоғамдық-әлеуметтік және
психологиялық негізі – ең алдымен адамның күнделікті тіршілік
қажеттіліктерін қанғаттандыру мақсатымен байланысты.
Жеке адамдарды, олардың арасындағы қарым-қатынасты зерттеу қоғамдық
құбылыстарды зерттеудің бір жағы және топтың психологиялық климатының
факторы ретінде қарастыруға болады. Осы орайда шағын топтардағы қарым-
қатынас жасау стилінің маңызы зор болып табылады.
Психология ғылымы жеке адам мәселесін бастан-ақ ұсынған. Соның ішінде
жеке адамның өзіндік бағалауы бұл жеке адамға тән мәселелердің ең күрделі
және зерттеу маңызына ие мәселе болып табылады. Жеке адамның дамуы,
қалыптасуы, оның өмірінің мәні туралы өзіндік сана-сезімі, өзіндік бағалау
ерекшеліктері, ондағы жалпы адам бойындағы өзгерістер мен ауытқулар батыс
және отандық психологияда әртүрлі тұрғыдан қарастырылған.
Зерттеудің өзектілігі – қазіргі қоғамдағы әлеуметтік қатынастар жүйесінің
өзгеріске толы жағайында шағын топтағы жеке адамаралық қарым-атынас еуде
адамдардың бір-бірін қабылдау, өзара түсіністікке жету жолындағы
психологиялық механизмдерінің маңызына баса көңіл аудару және болашақ
кәсіби психолог мамандардың қоғамдағы шағын топтармен жұмыс жасауда
перцептивті қарым-қатынас жағдайларындағы әдіс-тәсілдердің, ұғымдарды
пайдалана білуге дағдыландыру.
Мақсаты – жеткіншектер қарым-қатынасындағы өзіндік бағалаудың әсерін
психологиялық зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тақырыпқа байланысты әдебиеттерге шолу жасау.
2. Жасөспірімдердің қарым-қатынасындағы өзіндік бағалау ерекшеліктерін
эксперименттік зерттеу.
3. Жеткіншектердің өзіндік бағалауының қалыптасуын зерттеу.
Зерттеу объектісі – мектеп оқушыларының қарым-қатынасындағы өзіндік
бағалаудың қалыптасуы.
Зерттеу пәні – жас ерекшелік психологиясы.
Зерттеу болжамы – жеткіншектердің өзіндік бағалауының қалыптасу
ерекшеліктері және қарым-қатынастағы орны.
Зерттеу әдістері:
1. Т. Лиридің қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтауға арналған әдістемесі.
2. Мен кіммін әдістемесі.
3. Дембо-Рубинштейн өзіндік бағалау шкаласы.
4. Адамның жеке тұлғалық қасиеттерін сипаттайтын модельді түсініктер
әдістемесі.
Зерттеу базасы: Алматы облысы, Кербұлақ ауданы №49 қазақ орта мектебі.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы: жеткіншектердің қарым-қатынаста өзіндік
бағалауының өсуі және қалыптасуы болашағына өте үлкен әсерін тигізеді.
Зерттеудің практикалық мәні: жүргізілген зерттеу әдісін жоғарғы оқу
орындарында нұсқау ретінде студенттерге ұсынуға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1-тарау. Жеткіншектер қарым-қатынасының өзіндік бағалауын анықтау
1.1 Жеткіншектік кезеңдегі қарым-қатынасының психологиялық табиғаты
Жеткіншек кезеңінің жеке адам дамуындағы ерекшелігі – оның өтпелі,
бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл
атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтуімен
байланысты даму процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық
шақтан ересектікке өту осы кездегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік
дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болып
табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады.
Организмнің, сана-сезімнің үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастың
олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделерінің танымдық және
оқу іс-әрекетінің мінез-құлыққа іс-әрекетпен қарым-қатынасқа арқау болатын
моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік
элементтері пайда болады.
Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – ол өзінің ауқымды
әлеуметтік белсенділігі ол белгілі бір үлгілермен игіліктерді игеруге,
үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-
қатынас орнатуға бағытталады. Алайда, жаңаның қалыптасу процесі біраз
уақытқа созылады. Көптеген жағдайларға байланысты болады және осы себепті
бүкіл майданда әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі бір жағынан жеткіншекте
балалық пен ересектіктің қатар болуымен, екінші жағынан сол бір ғана
кәмелеттік жастағы жекіншектерде ересектің түрлі жақтарының даму
дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен анықталады.
Бұл қазіргі мектеп оқушыларының өміріндегі жағдайларда екі түрлі жайт
сәттерінің болуымен байланысты 1. Олар:
1. Жеткіншектің ересектенуінің дамуын тежейтін жайлар: балалардың
көпшілігінде тұрақты және байыпты міндеттері болмай, тек оқумен ғана
шұғылдануы, көптеген ата-аналардың балаларды тұрмыстық еңбектен,
қиыншылықтар мен қынжылыстардан қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға
тырысуы;
2. Жеткіншектегі ересектендіретін жайлар: мазмұны жағынан саналуан
ақпараттың орасан зор тасқыны, көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы
және осының салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі,
жолдастарымен қарым-қатынасының жедел дамуы: дене күші дамуы және жыныстық
толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектің дамуын анықтауға алуан түрлі жағдайлар жасайды.
Осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен
елеулі айырмашылықтарын көруге болады. Мәселен, 7-ші сыныпта бет-пішін мен
мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар бар. Сонымен қатар, ересектер
өмірінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да, өздігінен
білім алып жүрген интеллектуалдар да бар, сондай-ақ оқу материалдарын
өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де, болашаққа деген жоспары айқын
емес мектеп оқушылары да бар. Кейбір балалар үйінде нағыз қолғанат
жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы
қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.
Жеткіншектердің ересектігінің дамуындағы жалпы бағыты әр түрлі және
әрбір бағыттың көптеген варианттар болуы мүмкін. Мәселен, қайсыбір
интеллектуал үшін өмірде ең бастысы – кітап пен білім болады, қалғанының
бәрінде ол әлі нәресте десе, енді бір нағыз интеллектуал үйде
электроника туралы мақалаларды оқып, радио техникамен әуестенсе, ал сабаққа
мән бермейді. Модадан қалып қоймауымен, төтенше шұғылданып өмірдің мәнінен
бастап, ең шебер шаштараз туралы мәселеге дейінгі барлық жайлар жөнінде
әңгімелесуге болатын ересектермен сөйлескенді бәрінен артық көреді; үшінші
бір интеллектуалды ересектік сыртқы көріністері онша қызықтырмайды.
Өлшемдері ұқсас осы үш вариантта ересектіктің дамуы әрқилы болады да бұл
орайда мазмұны әр түрлі өмірлік игіліктер қалыптасады, біреу үшін
маңыздының енді біреуге кұны жоқ.
Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моралдық
қалыптасуының жалпы бағыты белгіленеді. Жеткіншек шақта олардың қалыптасуы
жалғасады.
Жеткіншектік кезең қиын, әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай бағалау
біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты.
Бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін мүдделері мен қарым-
қатынастарын түбірімен өзгертетін сипатта болады: мұның өзі біршама қысқы
мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да, даму процесі
секірмелі қауырт сипат алады. Екіншіден, болып жатқан өзгерістер екінің
бірінде, бір жағынан, жеткіншектің өзінде әртүрлі елеулі субъективтік
қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны тәрбиелеудегі
қиыншылықтармен ұштасады 1,2.
Жеткіншек ересектердің ықпалына көне қоймайды. Онда тіл алмаудың
қарсылықпен наразылық әртүрлі формада шығады (қиқарлық, дөрекілік,
тентектік, бүкпелік, тұйықтық) жеткіншектік кезеңдегі даму сыналу
көріністерінің пайда болуында биологиялық және әлеуметтік жайлардың рөлі
туралы теориялық талас жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Жеткіншектік дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолында түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды. Жеткіншектік шақта эндокриндік және жүйке
жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын тепе-теңдік бұзылады да жаңа
тепе-теңдік жаңадан қалыптаса бастайды. Бұл қайта құрылу жеткіншектің ішкі
жағдайларына, әсерленуіне, көңіл-күйіне әсер етіп, оның жалпы
ұшқалақтығының, ашуланғыштығының, шамданғыштығының, қозғыштығының, қимыл
белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селқостануының енжарлануының негізі болады.
Қыз балаларда мұндай жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз
бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады 2,3.
Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа
психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар. Біріншіден,
жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны объективті тұрғыдан
ересектікке айналдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің басталуына
негіз болады. Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа толысу, басқа
жынысқа ден қоюдың дамуына жаңа түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың
шығуына себепші болады.
Өзімен-өзі болу жеткіншектің жаңа түйсінулер мен толғаныстарына ден қоюы
оның өмірінде алатын орны жеткіншек өмірінің кең әлеуметтік жағдайлары мен
нақтылы дара жағдайларына оның тәрбиеленуі мен қарым-қатынасының
ерекшеліктеріне қарай анықталады. Үлкендерге арналған кітаптар мен бейне
фильмдер де теріс ықпал жасауы мүмкін. Сондай-ақ, махаббат пен жыныстық
даму мәселелері туралы жолдастарымен жиі әңгімелесу, адамдар қарым-
қатынасының интимдік жағына көбірек көңіл бөлудің эротикалық ауытқулар мен
ерте сексуалдылықтың дамуына апарып соғады. Жеткіншектерде алғашқы
романтикалық сезімдерінің оянуы қалыпты психологиялық құбылыс болып
табылады. 1,2,3,4
Психиканың бұл ерекшелігі жеткіншекте әрекет өмірінің өзіндік ерекшелігі
болады. Жеткіншек бәрін өзім істей аламын сендер мені әлі бала деп
ойлайсыздар деп наразылық көрсетеді. Ересектерге ұқсап іске ұмтылғанымен
сол істі орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп жасындағыдай. Жеткіншектің
бала кезінде ересек кезімен ауысуы психологиялық жағынан жаңа сапа. Бірақ
осыған ауысудың себебі сол болып келген психологиялық дамудың салдарынан.
Егер үлкендер жеткіншекті бала деп есептесе, керісінше олар өзін есейді деп
санайды. Жеткіншектерге тәрбиемен көнбейтін қиын жас деп санайды. Осы
ғасырдың бас кезеңінде психолог З. Фрейд жеткіншек үлкендердің қамтығына
келмейтін өзім бәрін орындаймын дейтінін жыныс қасиетінің салдары.
Қоғам дамуының ерекшелігіне қарай жастарға қоятын талап үнемі өзгеріп
отырады. Осыған байланысты жеткіншек бала жасына түрліше әсер етеді.
Сондықтан жеткіншек баланы әр түрлі фантастикалық іске ұмтылады. Егер де
тәрбие жұмысы немесе оқу жұмысы жеткіншектер ұнамсыз әдеттен аулақ болады.
Бала жекіншек жасында физиологиялық даму жағдайы үлкен өзгеріске
ұшырайды. Қыздардың дене мүсіні 13 жаста, ұлдар 15 жаста. Жеткіншектің қан
айналыс жүйесі едәуір өзгеріске ұшырайды. Жүрегінің көлемі тез өсіп,
салмағы артады. Акттеориясының қан айналыс түтіктерінің диаметрі өседі.
Осының нәтжесінде жүрек қанды көп айналдырады. Түтік тесігінің көлемі
кішкентай болғандықтан қанның қысымы көбейеді. Сөйтіп, жүрек тынысы нашар
болады. Бірақ қан қысымы жоғарылап, көпке дейін жоғары болып тұрады.
Қан қысымының жүйек жүйесіне әсер етіп жеткіншектер қызба, ашуланшақ,
ызақор болып келуі мүмкін. Ми қабілеттерінің клеткасы тітіркендіргіштерге
әсерленгіш болады. Жеткіншектің дене құрылысы физиологиялық қызметінің
жастық ерекшелігіне орай едәуір өзгерістер кезек-кезек отырғанымен олардың
морфологиялық және физиологиялық қызметтерде тәртіп бұзуға немесе
үлкендердің сөзіне көнбей еш нәрсе жоқ.
Балалық кезең кеткенін онымен орнына жаңа қасиеттер болғанын үлкен балам
есейіп қалды деген мағынаны білдіреді. Қазіргі әлеуметтік психологияда
қымбат нәрсені көздеу деген термин бар. Мұның мағынасы мынадай әркімнің
өмірінде өзіне қымбат тілек көздейтін мақсаты бар, бірақ қымбат дейтін
әркімнің жағынан ең жақын нәрсе үнемі өзгеріп отырады. Балалық әр жас
кезіне өткен сайын, оның мен деген қасиеті өзгеріп оның үнемі жағынан
мазмұнына өзі отырады. Жеткіншектің Мен деген қасиетін түсіну үшін, оның
үлкендермен қарым-қатынас, яғни екі ортада қарама-қайшылыққа пайда болып
отырады. Дағдарыс деген мағынасы қиын жағдайда тап болған кезде одан қалай
шығуды білмеуді білдіреді. Жеткіншек үлкендерден өзінің есеюімен өз бетімен
санасуын әр сала талап етеді. Неміс пихологы Курт Левин осындай
қайшылықтарды ойлық бөгет деп атайды. Жеткіншектің үлкендерді түсінбеуі жан-
жаққа немесе серсенденсе апарып соғады. Жеткіншектің Мен деген қасиеті
өзінің кім екенін біліп күшіне сеніп, өз мүмкіндігін дұрыс бағалауға
пайдасын тигізеді. Мұны тән қасиет деп атайды. Жеткіншектің өзінің
мүмкіншілігін дұрыс бағалап өзіне дербес қаралуы тек өзгелермен үздіксіз
қатынас жасап соларды жақсы білуден пайда болады. Өзін-өзі білгісі келу
жеткіншек кез қажет бірлігі болып саналады. Қажеттіліктің бұл түрінің пайда
болуы үлкендердің немесе құбыларының жеткіншекке талабы дұрыс па, бұрыс па
соны білуге арналған. Жеткіншектің идеясына келсек мұның өзі түрліше
кездеседі. Еліктейтін бейне өзіне ұнайтын адам болса, барлық күшін оның
үстіне еліктей салып, ақылын, сөзін тыңдауға ұмтылады.
Жеткіншектің өзге тобы соңғы саланы өткенін көрмесе де есею деген сөздің
мағынасын фантастикалық кітаптардың сан алуан түрлерін соның ішінде Азимов
(Американың фон жағынан жазушысы), Бредберидің немесе Стругадскийдің,
Лемнің т.б. фантасттикалық шығармаларын оқып, сондағы ғылыми техника
ғажайыптарына ие болсам деп армандайды. Есеюдің техниканың жетістігімен
танысудан деп түсінеді. Бұладың техниканың саласындағы білімдерге ұмтылуы
кеңес космос техникасының жетістігі туралы хабарда болуы, оны оқытатын
мектеп мұғалімдерінен Элькониннің айтуынша, артық болмаса кем емес екенін
тексеріп біледі.
Жеткіншектің өз құрбыларымен қатынасы түрлі дәрежеде кездеседі.
Сыныптағы баламен тек достық қатынаста болса, өзгесімен жолдастық қатынаста
олады. Достық қатынас бірнеше жағдайда болады. Мысалы: жеткіншек бәлендей
құрбысымен дос болғаның өзінде де соған өзінің ішкі сырын бәрін айтпай,
достарының ішіндегі ең жақын дасына айта алады. Бұл екі бала достық
қатынасы бола алады. Мұнша әлеуметтік психологияда микротоп деп атайды.
Микротопқа яғни жақын достық қатынас болатынын анықтау үшін осыны былайша
білуге болады. Мысалы: екі бала сырласып тұрғанда қасына үшінші бала келе
қалса, әңгімелерін тоқтатып, өзге мәселеге көшеді. Достық қатынас дегеннің
өзі екі жақты процесс. Жеткіншек кім болса, сонымен дос бола алмайды. Дос
болу үшін оның құрбысы қабылдап ұнату тиіс. Егер құрбысы дос болуға даяр
болса, онда дос болғысы келетін жеткіншек қалай да соған жанға әрекет жасап
соның сөзін қолдайтын болады.
Жеткіншек кіші оқушыларға қарағанда оқуға едәуір төсеп қалады. Бірақ
осылардың оқуы кейде ойдағыдай жүзеге аспайтыны болады. Осының бірнеше
себептері бар:
1. Егер осы уақытқа дейін төменгі кластарда бір мұғалім оқытып келсе
және олар үшін мұғалім беделді болса, орта сыныптарда жеткіншектерді ең
кемінде 5-6 мұғалім оқытады. Бұл мұғалімдермен жеткіншектер бұрын кездесіп
көрген.
2. Төменгі сыныптағылар үшін оқу көбінесе қызықты болып келсе, орта
сыныптағы барлық сабақтың күрделі болып, қиындай түседі. Сондықтан, оларды
игеру қиынға соғады.
3. Бастауыш сыныптағыларда мұғалімнің сөзі мен ісіне сын көзімен
қарамайтын болса, енді жеткіншекті сабақты мұғалім қалай түсіндіретіндігіне
мән береді.
4. Жеткіншектің ілгеріде айтылғандай құрбылармен достығы үстем
орындалып, осынау нәтижесінде оқу оның өмірінде негізі рөл атқара алмауы
мүмкін.
1.2 Жеткіншектер қарым-қатынасының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері
Адамның жеке тұлға болып тумайтындығы баршамызға белгілі. Ол тұлға
болып, басқа адамдармен қарым-қатынас барысында қалыптасады. Адам қандай
әрекет жасаса да (көп жағдайда мақсатсыз) қоршаған орта бұны қабылдай ма? –
деген сұрақ маза бермейді. Басқаша айтқанда ол басқа адамдардың талап-
мүдделерін көзқарасын, сезімдерін өзіне салып өлшейді.
Айналасындағылардың көзқарасынан адам бойындағы өз жүріс-тұрысын реттейтін
өзіндік бағалау атты механизмін қалыптастырады.
Жеке адамаралық қарым-қатынас азаматтық қоғамның өмірлік
қажеттіліктерімен бір уақытта жүзеге асырылатыны сөзсіз. Адамның әлеуметтік-
тарихының тәжірибесін игеру барысындағы жеткіншектің тұлғалық
қалыптасуындағы жолдастарымен қарым-қатынасы біріккен іс-әрекет ретінде
жеткіншектің тұлғалық қалыптасуының маңызды алғышарты. Қарым-қатынас
процесінде ол коммуникативті дағды және икемін жаттықтыра отырып, өз
Менін қоршаған ортадағы жолдастырмен салыстыра отырып қалыптастырады.
Психология ғылымында жеке адамаралық қарым-қатынастың үш жақтылығы мәлім
6. Қарым-қатынастың коммуникативті жағы ақпараттық алмасуымен байланысты,
жора-жолдасының жинақтаған білімдерін бір-бірімен толықтырып отырады. Қарым-
қатынастың интерактивті жағы біріккен іс-әрекет процесінде құрбы-
құрдастарының өзара практикалық, өзара әсерін қарастырады. Бұнда олардың
бір-біріне көмектесу, бір-бірімен келісу, яғни жеткіншектерде өз құрбы-
жолдастырмен бірігіп жұмыс атқару қабілеті пайда болады.
Қарым-қатынас икемділігі мен дағдысының жоқ болуы немесе олардың
құрастыру, тұжырымдаудың жеткіліксіз болуы – жеткіншектің тұлғалық
қалыптасуына кері әсерін тигізеді және тәрбиелеуде қиындықтарға әкеледі.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы жеткіншектің жолдастарын, құрдастарын
қабылдау және олардың индивидуалды қасиеттерін және ерекшеліктерін тану
процесін сипаттайды. Бірін-бірі тану және қабылдау процесінің негізгі
механизмдері – идентификация, аттракция, эмпатия, рефлексия және
стереотипизация болып табылады.
Қарым-қатынастың коммуникативті, интерактивті және перцептивті
жақтарының бірлігі – балалардың өмірлік іс-әрекетінің рөлі мен формасын
және мағынасын анықтайды. Жеткіншектердің өз құрбы-жолдастарымен, ересек
адамдармен қарым-қатынасы жеке адам дамуының өмірлік қажетті алғы шарты
болып табылады 6,7.
Қарым-қатынастың интенсивтілігі, формасы, мағынасы жасқа байланысты
өзгеріп отырады. Осыған орай жеткіншек балалардың құрбы-құрдастарымен қарым-
қатынасы бір үлкен ортақ құндылықты білдіреді. Олардың бір-біріне
қызығушылығының өсуі және өзін құрбы-құрдастарымен салыстыруы, олармен
интимдік достықты игеруге орнатуға ұмтылады.
Ересек адам жеткіншек үшін мінез-құлық эталоны еліктеудің үлгісі болып
табылады. Ал, құрбы-құрдастары – бұл біріккен іс-әрекеттегі серіктестер
рөлін атқарады. Жеткіншектер ересектер мен құрбы жолдастарына жаңа талаптар
қойып өзара қатынастың көп түрлілігін тудырады.
Егер төменгі сынып баланың жағдайы үлгерімінің негізіне баййланысты
болса және ересек адамдардың талаптарын орындаудағы мінез-құлқына тәуелді.
Жеткіншектердің көбісі құрбы-жолдасының топтық жетілуіне өзінің
сәйкестенуіне маңызды ден қояды. Осыдан келіп, батылдық аңғарымпаздық,
зеректік, өз досын түсіну және оған көмек көрсету икемділігі сияқты
қасиеттер жеткіншектер үшін құндылықтың негізі болып табылады.
Жеткіншек өзінің құрбы-жолдасына көмек көрсетуге, тірегі болуына
дайындығын білдіреді және жолдасынан да сондай көмекті күтеді, яғни
әділеттілікке ұмтылады. Жеткіншектер арасындағы қатынастардың күрделенуі
жүреді. Жеткіншек құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасынан әлеуметтік және
моралды есеюінің жаңа деңгейінің көтерілу мүмкіндігіне ие болады. Жеткіншек
кезінде құрбы-жолдастарымен қарым-қатынас екі тенденцияны құрайды: қарым-
қатынасқа ұмтылу және берілген топқа мүшелікке қабылдануға ұмтылу.
Жеке даралықты игеру, қажеттілікті және оларды сыртқы ортаның
қабылдануына жету, ересек болуға ұмтылу бұл кезеңнің негізгі қажеттілігі.
Құрбы-жолдасының ұйымдасқан құрылымда әртүрлі қоғамдық ұйым және ресми емес
топтар жеткіншекті өзіне тартады және мұнда олардың қызығушылығы,
құндылықтары мен симпатиялары бірігіп жалпыланады.
Жеткіншектің жеке қасиеттері бір топқа құнды болып саналады, ал екінші
топта одан бас тартады және оны құнды деп санамайды. Мұндай жағдайлар өзіне
деген көзқарастар арасында қайшылық және өзіне деген қатынас немесе қарым-
қатынаста сәтсіздік кездеседі. Жеткіншек белгілі бір топта өзін тұлға
ретінде бекіте алады және мұнда ол белгілі бір жағдайлардың ықпалына түсуі
мүмкін, кейбір кезде жағымсыз әлеуметтік мінез-құлықтармен байланысты болуы
да мүмкін. Жеткіншектерде қарым-қатынас процесі бірінші жоспарға
адамгершілік қасиеттердің комплексін қояды. Бірақ бір немесе екі жағымсыз
қасиеттері бар жолдасы оның барлық адамгершілік қасиеттерін жоққа шығарады.
Құрбы-жолдастар тобы мектеп жасындағы адамгершілік қасиеттердің
қалыптасуына әсерін тигізеді. Олар әлеуметтік өзара әрекет формасын және
эмоцияның көріну сферасы, бұлардың қажеттілігі, жеткіншекті осы топқа деген
әділетті қатынас, өзара бір-біріне достық көмек көрсету, ал егер бұл
процестің біреуінің бұзылуы шиеленіске әкеп соғады. Жеткіншек кезінде
шиеленіс топтарды әр түрлі құнды көзқарастарды және әр түрлі адамгершілік
қасиеттерінің болуынан шығады 8,9.
Жеткіншектер арасында конфликттер ересек адамдармен қарым-қатынаста
қанағаттанбау, өз құрбы-жолдастарының ортасына қабылданбау, жеке даралануға
ұмтылудың күшеюінен туындайды. Қарым-қатынас құрбы-жолдастармен олардың
ересектілікті жүзеге асырудың алдындағы күнделікті қорытынды дайындық.
Жеткіншектер бұл кезде әр жасқа және әр түрлі статусқа рөлдік жинағын
кеңейтіп өзара қатынас құруға тырысады. Есеюдің бір деңгейі – бұл жеке
адамның басқа адамды түсінуі яғни, ол іскерлік және өзара әрекет құруға
әсер етеді. Жоғары сынып оқушылары құрбы-жолдастарының қайсысымен емтиханға
дайындалуға болады, ал қайсысымен бос уақытын өткізуге болатыны туралы
жақсы біледі.
Психология ғылымында жеткіншек балалардың құрбы-жолдастарымен қарым-
қатынастағы психологиялық функцияларын үшке бөліп көрсеткен. Біріншіден,
қарым-қатынас – ақпаратты маңызды каналы, мұнда жеткіншектер ересектерден
алмаған мәліметтерді өзара талқылау. Екіншіден, бұл арнайы іс-әрекеттің
түрі және жеке адамаралық қатынасы, бұнда құндылық бағдардың қалыптасуының
шартымен қамтамасыз етеді. Үшіншіден, бұл эмоционалды контакт.
Жеткіншектердің белгілі бір топқа енуі ересектерден эмансипациясынан
туындайды және өз құрбы-жолдастары жағынан психологиялық қорғанысты
сезінуден пайда болады. Егер жеткіншек кезінде құрбы-жолдастарының
құндылығын игеру бағдар болса, ал мұның негізінде бір-бірімен түсіну
2,7,13.
Ол осы қарым-қатынаста өзіне жолдасының несі ұнап, несі ұнамайтынын
білуге тырысады. Өзінің оған, оның өзіне қатынасын салыстырады, жәбірлейтін
қылықтарды анықтап, олардың себептерін білуге тырысады. Ойланумен бірге
жеткіншек өзін жолдасымен салыстырады. Осындай бағалау процесінде
қатынастарға көңілі толмаудың себептері, кімнің кінәлі екендігі, одан әрі
не істеу керек, мәселен, кешірім сұрау немесе достасуды қою қажет пе деген
түсінік қалыптасады.
Қатынастардың дамуының барлық кезеңдерінде жеткіншектер бір-біріне
қатысты өте белсенді іс-әрекет жасайды. Бұл қарым-қатынастардың белгілі бір
бағытта құрады 5,6,7.
Жеткіншектің мұндай қарым-қатынастағы тиегі басқа бір адам жолдасы болып
табылатын ерекше іс-әрекет, ал іс-әрекеттің мазмұны қарым-қатынастар құрап
олармен іс-әрекет жасау болады. Бұл іс-әрекеттің ішінде жеткіншек басқа
адамды және өзін таниды. Мұндай таңдаудың жолдары: жолдасының және өзінің
іс-әрекеттерін салыстары талдай, қорытындылай олдаың этикалық мазмұнын көре
оны бағалай білуі дамиды. Жолдасының және өзінің жеке басы туралы түсінігі
молайып сондай-ақ, бағалауы мен өзін-өзі бағалауы өзгереді. Осындай
ойланулардың нәтижесінде өз кемшіліктерін ғана емес, жолдасының
кемшіліктерін де түзетуге бағытталған белсенділік пайда болады.
Басқа адамға ықпал жасауға ұмтылу – жеткіншектің өте маңызды ерекшелігі.
Мұнда оның әлеуметтік белсенділігі, құрдастарымен әлеуметтік өзара іс-
әрекеттің ерекше сипаты айқын көрінеді. Достармен және жақын жолдастармен
қатынастардың өзіне тән ерекшелігі мынадай: жеткіншектер сөздің толық
мағынасында бірін-бірі тәрбиелейді. Өйткені, әрқайсысы екіншісіне белгілі
бір талаптардың тұтас жүйесін қояды да олардың орындалуын қадағалайды, ал
егер орындалмайтын болса, қарым-қатынастан бас тарту секілді күшті амал
жаза ретінде қолданылады.
Жеке адамның даму үшін жақын жолдастармен және досымен қарым-қатынастың
зор маңызы мынада, мұның өзі қарым-қатынастың ерекше түрі нақ ересек
адамдарға тән жеке дара қарым-қатынастың қағидаларын меңгерудің практикасы
болып табылады. Достықтың қағидаларын меңгеру – баланың жеткіншек шақта
жететін маңызды жетістігі.
Жеткіншек жастағы ұлдар мен қыздар қарым-қатынасының ерекшеліктері.
Жеткіншектік жаста ер балалар мен қыз балалар арасындағы қарым-қатынаста
айтарлықтай өзгерістер болады. Бір-біріне ден қою, ұнатуға тырысу, осыған
байланысты өзінің сырт пішініне зер салып ұнамды көрінуге ұмтылу бірінші
кезекке шығады. Дене және жыныстық жетілуде қыздар балалардан өзгеше
келеді. 5-6 сыныптарда қайсыбір қыздар балалардан биік, ірі болады, тапал
болғаннан ер балалар өзін кем сезініп бірталай күйініш көреді немесе бойы
ұзын сыныптастарынан озып кеткен қыз бала да осылай күйінуі мүмкін.
Бастапқыда басқа жынысқа көңіл аудару күтпеген ер балаларда кіші жастағы
жеткіншектерге тән қыз балаларға тиісуден көрініп дамиды, қыздар ер
балалардың мұнысына шағым айтқанымен оның себебін дұрыс түсінеді де онша
жәбірлене қоймайды, кейін қарым-қатынас өзгереді, ашықтық қалып, жасқану,
ұялу, ыңғайсыздану келіп шығады. Біреулерінде бұл тікелей көрінсе,
екіншілерінде сырттай жайбарақаттықпен басқа жынысты жек көрумен
бүркемеленеді. Мінез-құлық амбивалентілігімен сипатталады, бір-біріне деген
ынтасы ер балалар мен қыз балалардың оқшаланумен қатарлас болады. Алайда
олар туындайтын қарым-қатынастың даму ерекшелігіне барынша қызығушылықпен
қарайды. Орта сыныптарда көпшілігі әсіресе қыздар кім-кімге ұнайды деген
мәселеге зер салады 14.
Өзінің қарым-қатынасы туралы жеткіншектер әдетте досына, не жақын
жолдасына ғана айтатын болғанымен, мұны әдетте сыныптастарының басым
көпшілігі біледі. Олар аңғарғыш болады, жаңалықтармен жиі алмасады. Кіші
жеткіншектік шақта балалар мен қыздар арасында достық сирек болады. Ал 7-8
сыныптарда жиі кездеседі, өзара ұнау өте эмоционалды түрде олардың өмірінде
маңызды орын алады. Өзі оны ұнатқанымен оның мұны ұнатпауы енді күшті
толғаныстардың қайнар көзі болады. Романтикалық қатынастар ортақ мүдделер
мен не ұмтылыстар болған жағдайда жолдастық қатынастар түрінде дамуы
мүмкін, ал мұндай мазмұны негіз болмаса кездесулер киноға, мұз айдынына,
парктерге т.б. баруы басым болуы мүмкін.
Орта сыныптарда аралас топтар құру тенденциясы шығады, басқа жыныстағы
құрдастарына ден қоюдың жеткіншектің жеке басының дамуы үшін маңызы зор.
Ұнатқан объектісіне барынша көңіл аударуы сапалай аңғарғыштықтан көрінеді.
Өзіне ұнаған құрдасының қылығындағы әсерлеріндегі көңіл-күйіндегі
толғаныстардағы нәзік өзгерістерді аңғаруға бейімділік пайда болады.
Ұнайтын адаммен қарым-қатынастың нәтижесінде өзінде болатын психикалық
көңіл-күйге бөлінеді. Романтикалық ұнату жеке бастың барлық
мүмкіншіліктерін ширықтырады, жақсы болуға, жақсылық жасауға, көмектесуге,
қорғауға ұмтылдырады. Бұл ден қою өзін-өзі жетілдірудің себептерінің біріне
айналады.
Сөйтіп, жеткіншектік шақта жолдастарымен қарым-қатынас жеткіншектің жеке
басының қалыптасуына зор, көбіне шешуші ықпал жасайды. Жолдастары оған үлгі
болады, балалар бір-біріне белсене іс-әрекет өзіне белгілі бір қасиеттерді,
мәселен күш пен батылдық немесе өзін-өзі ұстай білу, әрқашан үрдісінде тұру
тағы басқаны дамыта бастайды. Жақын жолдастарының қарым-қатынасында
әңгімелесу үлкен орын алады. Әртүрлі істерде, серуен кезінде әңгіме
үзілмейді. Бірлесіп сабақ дайындауға бөгет жасайды, өйткені жеткіншектердің
пікірінше ең қызықтысы - олардың әңгімелескені.
Кейбір жағдайларда жеткіншектер бірге толған уақыттың бәрі әңгімелесумен
өтеді, шындап келгенде оларды осы әңгімелесу ғана байланыстырады. Мұндай
достық тұңғыш рет жеткіншектік шақта болады. Балалар өздері ден қойған
хабарлармен алмасады, сынып өмірінің оқиғалары, сыныптастарының қылықтары,
өзара қарым-қатынастары талқыланады, басқаға айтуға болмайтын бүтіндей жеке
бастық мәселелері – жоспарлар, армандар, оларды жүзеге асыру бірлескен ой-
ниеттер, романтикалық ұнамды жайлар туралы болады. Осының өзінде
жеткіншектердің құпиясы, сондай-ақ, жыныстық жетілуге байланысты интимдік
мәселелерге қатысты болады.
Маңызды, әрі жеке адамға қатынасты деп ұғынылатын мазмұнның ұлғайып
тереңдеуі ақылдасуға қолдау мен көмек алуға болатын досқа зәрулік туғызады.
Сондықтан, достың қарым-қатынастарға өзара сыр жасырмау және түсіністік,
сергектік пен сезімталдық, бірлесе толғану, сыр сақтай білу сияқты ерекше
талаптар қойылады. Бір-біріне жан дүниесін, бар сырын жайып салған қарым-
қатынас екеуін да байытады. Өзінің жан дүниесінде болып жатқанның бәрін
жақсы түсініп ұғынуға мүмкіндік береді.
Нағыз дос тауып, оған өзі де жалғыз дос болу әрбір жеткіншектің ер
баланың да, қыз баланың да арманы. Олар досы, не жолдасының басқа кейбір
балаларға іш тартуына өте-мөте қызғанышпен қарайды. Өздерінің достығы бөгде
біреудің араласуынан мұқият қорғайды. Алайда достасқан жұптың әрбір
мүшесінің әдетте тағы да азды-көпті жақын жолдастары болады. Сөйтіп
жеткіншектің бәрінен көбірек араласатын ортасы болады. Сыныптас топтардың
құрылуының негізі осылар. Жеткіншектік шақта олардың арасында күрделі де
қиын қарым-қатынастар қалыптасуы мүмкін.
Жеткіншектер мұраты - әрқашан да бірге болып, бәрін бірдей бөлісу. Бұлай
дегенде жолдастық кодексі мен достық қарым-қатынастарға қойылатын қосымша
талаптардың бұлжытпай сақталуы ғана ұғынылмайды, екіншісінің өмірінің
барлық жақтарына біріншісінің түгелдей араласып бәрінде бірлесіп іс-әрекет
етуі ұғынылады. Жеткіншектер дос-жолдасымен ортақ өмірге ұмтылады. Өсе келе
жан дүниесінің жақындығы – ішкі үлгілердің арасында әдеби кейіпкерлер емес
нақты адамдар басым болады 14,15.
Жеткіншектер өздері теңессем деген адамдардағы өзін тартатын көптеген
қасиеттер мен ерекшеліктердің арасында қасиеттердің екі тобы басым болады.
Бұлар – адамгершілік қасиеттерімен алғашқылардың арасында жолдастық
қасиеттер көп орын алса, екіншілерінің арасында ерлік қасиеттері үлкен орын
алады.
Үлгі тұтқан үлкендер де, балалар да бұл қасиеттердің саралану жиілігі
бірдей олар кіші жастағы және есейген жеткіншектерге ұнайды. Көптеген
жеткіншектер үлкендер мен құрдастарына бір мезгілде теңеседі.
Осының өзінде олардың сол бір немесе соған ұқсас қасиеттеріне теңесуі
жиі байқалады. Кейбіреулері көбіне өзінен үлкен балалар мен құрдастарына
теңелгісі келеді, бір маңыздысы жеткіншекке әдетте оған өзінен гөрі үлкен
естияр болып көрінетін құрдастары үлгі болады. Сондықтан мұндай үлгі болған
құрдасы жеткіншектің үлкендердің қасиеттеріне әкету жолындағы жеткіншек пен
ересек арасындағы аралық басқыш сияқты. Қайсыбір жағынан өзінен гөрі
есейген құрдасына теңесу арқылы жеткіншек өзін ересекке жақындатады. Оған
түпкі мақсатқа қарай одан әрі ілгерілеу оңайырақ жеткіншектердің көбі
ересек адамдардан гөрі құрдас жолдасынан үлгі алған оңай деп санайды,
жеткіншек теңесетін үлгінің нақ құрбы-құрдасы болғаны өте маңызды.
Мұндай бағдар ұстағанда салыстыру процесінің жемістілігі үшін, ал осы
арқылы өзінің ерекшеліктерін ұғынып бағалау үшін де өзін-өзі тәрбиелеу үшін
де жақсы жағдайлар жасалады, өйткені жеткіншек үшін өзін құрдасымен
салыстыру, өзінің кемшіліктерін жетістіктерімен табыстарын салыстыруы
оңайырақ.
Ересек адам – бұл іс жүзінде жету қиын үлгі оның қасиеттері жеткіншекте
көбіне болмайтын өмірлік жағдайлар мен қатынастарды көрінеді, ал құрдасы
жеткіншекке нақты мүмкіндіктер деңгейінде өзін бағалауға, өзін тікелей
жағдай жасайтын өлшем. Оның үстіне жеткіншек үлгі жолдасымен үнемі араласып
жүреді, өзіне ұнаған қасиеттің көрінуінің әр түрлі формаларын көруге
мүмкіндік, тіпті түсіндіру ақыл-кеңес түрінде үлгі жолдасынан тікелей
көмектесе алады.
Жолдастарымен, достарымен араласу жеткіншекті басқа адамды, өзін тану
құралдарын дамыту үшін оның өзі туралы түсінігінің қалыптасуы үшін өте
маңызды, мұнда маңыздысы өзін басқалармен салыстыру тұрғысынан оның өзін
байқаулары ғана емес, қылықтар қасиеттер мен қатынастар туралы
әңгімелесулер мен таластар ерекше міндет атқарады, бұлар аралас-құралас
балалар тобында жеткіншектік кезеңде қауырт өрбиді. Мұндай талқылауларда
жеткіншектің танымдық бағалау іс-әрекетін басқа адамдармен бірге жүзеге
асыратыны және сыртқы сөздің тұрғыда өрістейтіні маңызды.
Жеткіншек жасындағыларды тиісті әдебиеттерде қиын, өзгерілу, ауысу
жастары т.б. Соңғы жағдайда ауысу жасында жеткіншек балалық кезеңдерден
ересек жасына ауысады. Ана тілімізде жеткіншек деген ұғым өзге тілдердегі
осы сөздің мағынасын дәл береді. Жеткіншек балалық шақпен ересектік кезең
жете алған жоқ, бірақ жетіп қалды. Сондықтан бұл жастың жеткіншек деген
аталуы осы кезеңдегі психологиялық ерекшеліктерінің өзіндік сипатын анық
көрсетеді.
Жеткіншек өзге жастарға қарағанда педагогтармен тиісті әдебиеттерде көп
әңгіме болып жиі көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның психикалық даму
ерекшелігі жас бала мен ересектерге қарағанда әлде қайда өзгеше болады: бұл
кезең тән тағы бір ерекшелік жеткіншек барлық нәрсені өз бетімен орындап,
үлкен адамдардың қамқорлығы мен ақыл кеңесінен құтылғыс келеді.
Жеткіншектің ересектен айырмашылығы тек үлкен адамдармен қатынасының өзгеше
келтінде емес, сонымен қатар биологиялық дамуы жағынан кеңінен өріс
алатынын да.
Жалпы алғанда, жеткіншек тым өзгеше сипатта келеді. Мысалы, жеткіншек
төменгі сыныптарда оқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек жаттап алатын
болса, жеткіншек жаста үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға
талпынады. Кейбір жеткіншек жастағылар осы кезеңде бұрынғы қалпынан үлкен
адамдармен қарым-қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы келсе, енді өрескел
түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді. Осы мәселені анықтауда зерттеушілер
арасында талас бар. Дегенмен, психиканың бұл ерекшелігі жеткіншекте
әлеуметтік өмірінің өзіндік ерекшелігінен болады. Жеткіншек бәрін өзім
істей аламын, сендер мені әлі бала деп ойлайсыңдар деп білдірсе де, оның
қолынан әлі де көп нәрселер келе бермейді. Басқаша айтқанда, бір жеткіншек
істі игеру жағынан бала да, ал талап қою жағынан ересек. Өткен дәуірлерде
бала кіші жасынан материалдық игіліктерді өндіруге (мал бағуға, пішен
шабуға) желігетінін ескерттік. Қазір де бұл сияқты міндеттердің көпшілігі
үй ішінде кездесіп жарымайды. Керісінше, ата-аналар жеткіншек оқу
тапсырмасын орындай алмайды деп, үй шаруасынан босатады.
Екіншіден, өткен дәуріге қарағанда жеткіншек қазіргі кезде теледидар,
радио арқылы ересектерге арналған хабарды естіп, не фильмдерді көріп
соларға еліктейді.
Үшіншіден, әсіресе қалалық жерде жеткіншек өзімен қатар, не үлкен
балалармен танысып, солардың жарамсыз әдеттеріне еліктейді.
Бала жеткіншек жасында дене және физиологиялық даму жағынан үлкен
өзгерістерге ұшырайды. Егер бастауыш сыныптарды баланың денесі белгілі бір
мөлшермен біртіндеп өсетін болса, жеткіншек кезңде тез өседі. Бірақ өсу бір
мөлшермен іске аспайды. Кейде тым шапшаң, кейде баяу дамиды. Мұндай
қарқынмен өсу 11-16 жасқа дейін созылады да, кейін өз қалпына келеді.
Қыздардың денесінің тез өсуі 13 жаста, ұлдарда 15 жаста кездеседі.
Зерттеушілердің тұжырымдары дұрыс болғанымен өткен дәуірдегі қазақ елі
үшін жаңалық емес. Себебі, осы жаста жеткіншектреді оқытпай үйлендіріп,
еңбекке жегетін. Ал қазіргі жеткіншек туралы айтатын әңгімелер тіптен
басқаша. Сондықтан жеткіншектің жасына сөз болып отырған ерекшеліктер
биологиялық дамудың салдарынан емес, алдымен қоғам дамуының өзгерілуіне тән
әлеуметтік факторлардың продукциясы.
Жеткіншектің Мен деген қасиетінің қалыптасуына және оның үлкендермен
қарым-қатынасын қарастырайық. Бұл мезгіл балалық кезден үлкен қатарына
ауысу уақытында айқын білінеді.
Біз жеткіншектің Мен деген қасиетін жете түсіну үшін оның үлкендермен
қарым-қатынастарына, әсіресе екі ортадағы кездесетін қайшылықтарына
тоқталайық. Қайшылық жеткіншектің есейіп қалуы мен үлкендердің оған бала
деп қарауының келіспеушілігінен болғандықтан, біз осыны ілгеріде әдейі
ескерттік.
Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен, өзбеттілігімен санасуын талып
етеді. Қыздар киім киюде, не өзін күтуде, ұл бала тиісті міндеттерді өз
еркімен орындағысы келеді.
Жалып алғанда, жеткіншектердің үлкендерге қоятын талабын түгел қате деп
деуге болмайды. Үлкендер өзінің өмірбаянын мысал ретінде келтіріп, біз жас
кезімізде мынадай болып едік...: деп өзі сол кезде қандай болса, баласы да
сондай болуы тиіс десе, қателескен болар еді. Себебі, үлкендердің жас
кезімен жеткіншектің қазіргі жас кезіндегі жағдайлар мен талаптар бір емес.
Менменсіну кейде жеткіншекті қолайсыз іске апарып соқса да, мұны
негізінде жаман қасиет деп қабылдауға болмайды. Себебі, келешектегі азамат
өзінің кім екенін, өзгелерден өзін ажырата алмаса, онда тиісті дәрежеге
жете алмайды.
Жеткіншектің Мен деген қасиеті өзінің кім екенін біліп, күшіне сеніп,
өз мүмкіншілігін дұрыс бағалауға пайдасын тигізеді. Мұны әдетте, әркім өзін-
өзі бағалай алуы, сананың өзіне тән қасиеті деп санайды.
Біз осы уақытқа дейін көбінесе жеткіншектің үлкендердің талабына
көнбейтіні туралы әңгіме еттік. Жеткіншектің көнбейтіні өзі үлкен кісі
болғысы келуінен. Осы мақсатқа жету үшін жеткіншек үлкендердің ісіне талдау
жасап, есейген адамның мінез-құлқы қандай болуы қажет және оған оны несі
ұнайды, несі ұнамайды. Қазіргі заман жеткіншегінің есеюімен өткен дәуірдегі
бозбалалардың есеюі арасында үлкен айырмашылық бар. Егер өткен заманның
бозбаласы атқа мініп, үлкендерге қосшы бола алса, қазіргі кезде мұны есею
деген ұғымға жатқызбайды. Сол сияқты қыздар киім тіге білуде не алаша
тоқуды есейгендік деп сезінсе, бұл да қазір есеюге жатпайды. Есеюдің
бірнеше түсінігі бар, қалалық жерде жеткіншектер ұялмай, үлкендердің
көзінше темекі тартып, қарта ойнап, есейгеннің белгісі деп санайды. Бұл
әрине дұрыс түсінбеушілік емес.
Жеткіншектің басым көпшілігі – есеюдің соңғы түрінің ұнамсыз екендігін
біліп, қолайсыз түрде аулақ болып, пайдалы істермен айналысады. Бұлар
өздерін келешектегі қиыншылықты жеңуге даярлап, осыған орай есею негізінде
екі мағынада түсінеді: бір қатары болашақты ірі қайраткер болсам деп
армандайды. Бұлардың түсінігінше есеюдің азамат қатарына жете алмағандық
дейді. Осыған орай бұлар тек денесін шынықтырумен қанағаттанбай бір топ
балалар болып тауға, саяхатқа шығуды ұнатады.
Жеткіншектердің кейбіреулері өзіне тиісті аспаптар жасау үшін құрал-
саймандар сатып алып, үйінің бұрышында, не қорада шеберхана жасап,
техникаға байланысты шеберліктің бірнеше түрімен шұғылданады. Ал, жеткіншек
жасындағы қыздарды алсақ, бұлардың есеюді түсінуі түрліше келеді. Бұлардың
бір қатарының талғамы әр түрлі. Қыздар сәнді киініп, өзгелерге ұнауды кейде
негізгі мақсаты етіп, есеюдің бойжеткеннің белгісі деп түсінетін болады.
Бірақ жеткіншек қыздардың бәрі осындай емес. Бұлардың көбісі музыкалық
аспаптарда ойнауды, не өлеңдерді мәнерлеп айтуды ұнатады. Айта келгенде
бала болса да, үлкендердің істейтін ісіне еліктеп, солардың істейтін
жұмысын оқудан бос кезінде қайталап, қалайда азамат қатарына жетуге
тырысады.
Шығыс философ әл-Фараби: Ер жүректілік жақсы адамшылық қасиет дейміз
және бұған қатерлі істердің тұсында көрінетін біршама батылдық жасау арқылы
немесе ұстамдылық жасау арқылы болады дейміз. Бұл істерде болатын шектен
тыс батылдық көзсіз батырлыққа соқтырады, ал батылдықтың жетіспеуі
қорқақтыққа соқтырады. Бұл жаман адамгершілік сапа. Міне осы адагершілік
сапалар қалыптасқан кезде, олардан сәйкес әрекеттер туады, - жастардың
рухани-адамгершілік қасиеттерінің дамуына баса көңіл аударған.
XVI ғасыр мен ХVІІ ғасырдың аралығында жаңа педагогиканың негізін
қалаушы Ян Амос Коменский мектеп және мектептегі тәрбие туралы: ... мектеп
адам арқылы шыңдалатын шеберхана сияқты орын және оқушылардың
адамгершілігін, ақылын тәрбиелеудегі білім мен оқытуды ұйымдастыратын
орталық, - дей келе, ... адамгершіліктің аса тамаша ерекшеліктерінің бірі
– эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет
ету керек деген құнды пікірін қалдырды. Жеке адамның дамуындағы тәрбиенің
маңызы туралы ой-пікірлер ХVІІ ғаысрда өмір сүрген Джон Локктың
еңбектерінде де көрініс тапты.
Атақты француз жазушысы, ағартушы философы және педагогы, ХVІІІ
ғасырдағы интелегенциясының тамаша өкілдерінің бірі - өз өмірінде
гуманистік бағытты берік ұстаған Жан-Жак Руссоның педагогикалық
концепциясының негізіне толық адамгершілігі бар адамды өсіру талабы жатады.
Швейцарияның демократ – педагогы Иоганн Генрих Песталоцийдің пікірінше:
Тәрбиенің негізгі мақсаты – қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты
дамыған адамды қалыптастырумен қатар, адамға пайдалы істерге баланы
араластырып жаттықтыру арқылы дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады.
Жас жеткіншектерге адамгершілік тәрбие беру жүйесін зерттеуде Х.
Арғынов, С. Рахметова, Ә. Сыдықов, Т. Сабыров қомақты үлес қосты. Көрнекті
ғалым педагог, психологтар Г.Н. Волков, А.А. Диваев, Қ.Б. Жарықбаев, А.Э.
Измаилов, С.Қ. Қалиев, Қ. Сейсенбаев сияқты ғалымдардың еңбектерінде,
адамгершілік тәрбие беру, жеке басты қалыптастырудағы отбасының орны туралы
мәселелер қарастырылған. Қазақстанда психология ғылымының негізін Т.
Тәжібаев, С. Балаубаев, М. Мұқанов, Қ. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов салып,
психологиялық зерттеулер нәтижесінде ғылыми теориялық және әдістемелік
еңбектер жаоық көрсе, ғалымдар Х.Т. Беделбаева, А.А. Нурахунова өздерінің
ғылыми еңбектерін балабақша және мектеп жасындағы балалардың психологиялық
даму ерекшеліктеріне арнаған.
Шығармашылық – жаңа рухани және материалдық құндылықтарды жасау
жолындағы адам әрекетінің нәтижесі, жемісі.
Жаңалық дегеніміздің өзі, психологтардың (Л.С. Выготский, Б.М. Теплов)
пікірше, бұрын көпшілікке әйгілі нәрсені түп нұсқасынан өзгертіп, оны
қайтадан жасау шығармашылықты үздіксіз даму үстіндегі процесс ретінде
қарастыра отырып, оның негізінде өнімді қызмет жататынын ендеше
шығармашылық тек жаңалықты көру, болжау емес, сол жаңаны, тың нәрсені жасау
деп тұжырымдауға болады.
Шығармашылық – тек адамға ғана тән құбылыс. Маркстың айтуы бойынша,
адамдардың қызметінің, іс-әрекетінің хайуанаттардың тіршілігінен өзгешілі,
оның дүниені өзгертуінде. Ол табиғи затты, күшті сол күйінде тұтын алмайды,
яғни ол табиғатқа тек қана бейімделе алмайды,. Адам өзіне керек нәрсені
табиғи заттар мен күштерді игеруі. өз мұқтаждығына сай өзгертуі тиіс. Біз
өткен дәуірлердегі адамдардың қадай болғандығын, қоғамдық қатынастарын
олардың сақталған сүйектерінен емес, олардан қалған заттардан, өндіріс
құралдарынан, әр түрлі бұйымдарынан біле аламыз. Тек солар ғана бізге өз
иелері жөнінде баяндап бере алады.
Демек, хайуанаттарда да, адамдар сияқты өздерінің тегі, дамуының тарихы
бола тұрсада, олар тарихтың енжер объектілері болады; ал дамдар тарихы –
алдын ала белгіленген мақсатқа байланыстырылған саналы шығармашылықтың
өнімі.
Жануарлар дүниесінде кездесетін өте шеберлікпен жасалған құстың ұясын,
аралық омартасын, өрмекшінің торын т.б. шығармашылық жұмыстарға жатқызуға
болмайды, бұл айтылған жәндіктер мен құстарда сананың саңлауы жоқ, олардың
инстинктің амалдарының бәрі тұқымқуалау жолымен жасалынады.
И.П. Павлов жануарларда кездесетін мұндай инстинкт амалдарды шартсыз
рефлестердің тізбегі дей келіп, шығармашылық процестің физиологиялық
негізіне Бұл не? рефлексі жататындығын атайды.
Шығармашылық іс-әрекетте, соның ішінде оқыту процесінде ерекше дамиды.
Ол шығармашылық қабілетке ие оқушының іс-әркетінен байқалады. Шығармашылық
қабілеттің белгілері қандай? Жалпы шығармашылық қабілет туа пайда болады
ма? Деген сұрақтар төңірегінде ой жүгіртер болсақ, психологтар (М. Мұқанов,
Қ. Жарықбаев) бұл тұста екі нәрсені: нышан мен қабілеттің бір-бірінен
ерекшелігін ескеруді айтады.
М. Мұқанов нышан адамда іштен туа пайда болатын нерв жүйесінің кейбір
анализаторларының ерекшеліктері екенін дәлелдей келіп, нышанды тұқым
себумен салыстырады. Себілген тұқымның өсуі топыраққа, ылғалға және күн
нұрына байланысты. Өсудің бұл түрін қабілеттің даму процесімен ұқсатыруға
болады.
Сонау Х ғасырда өмір сүрген ғұлама Жүсіп Баласағұнның Құтты білік
трактатында Еліктің:
Дана болып туа ма адам анадан,
Шыға ма әлде көпті көрген санадан.
Ақылды – есті болып бірден туа ма,
Әлде кейін білім жолын қуа ма? –
деген сұрағына Өгдүлміш:
Анадан да шарана білімсіз боп туады,
Біліп, оқып, үйреніп дана жолын қуады.
Тек ақыл-ес табиғаттан бұйырар,
Ақыл-еске білім, өнер құйылар.
Адам естен басқаны білімімен алады,
Білім, оқу-тоқуды еңбегімен табады –
деп жауап береді.
1.3 Жеткіншектердің өзіндік бақылауының қалыптасуына әсер етуші факторлар
Қазіргі психологияда өзін-өзі бағалау мәселесі бірден-бір талқыланатын
маңызды жағдай. Бастапқы кезде оның талдамы үшін өзі-өзі бағалау өзіндік
сана-сезімінің бөлшегі ретінде қызмет етеді. Өзін-өзі бағалау - ұғымын
Мен психологиясы сферасындағы басқа концепциялармен қатар қою кездеседі.
Өзін-өзі бағалау сөзімен алғашқыда адамның өзін қандайда бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz