Жеткіншектік шақта дамудың психологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І–тарау. Жеткіншектік шақтағы интелектілік даму ерекшеліктерін зерттеудің
ғылыми-практикалық негіздері.
І.1. Жеткіншектік шақта дамудың психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... 4
І.2. Жеткіншектік шақтағы интеллектілік дамудың жалпы сипаттамасы ... ...14
ІІ–тарау. Жеткіншектік шақта интеллектілік дамудың зерттеу
психодиагностикасы
ІІ.1. Интеллектін зерттеудегі ШТУР
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 31
ІІ.2. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...50
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Кіріспе.
Тақырыптың көкейтестілігі: тұлғалық даму проблемасы қоғамның өзекті
мәселелерінің бірі. Бүгінгі таңда психология ғылымының жетістіктерінің
өркендеуіне сай, оның түрлі салаларының маңызы да арта түсуде. Тұлғаның
даму деңгейі, оның интеллектуалдық әлеуметтік проблемаларды шешу және
дамытуда негізгі зерттеу аясы болып табылады.
Жеткіншектік шақтағы интеллектілік дамудың теориясының негізгі әлі де
болса зерттеу, талдау, жинақтау сатысында екенін атамай кету мүмкін емес.
Психология ғылымының қорын көптеген авторлардың жеткіншектік шақта
интеллектілік даму теориялары толықтырып келеді. Жеткіншектік шақтағы
интеллектілік даму тұлға үшін де қоғам үшін де маңызды екендігі
К. Левин, М.А.Холодная, Г.С:Салливен, Р.Стеренберг, Л.Полани зерттеулерінде
дәлелденген 1,2,3,4,.
Осы теориялық зерттеудегі негізге ала отырып ғылыми зерттеу жұмысының
төмендегідей мақсаты анықталады.
Жеткіншектік шақта интеллектілік дамудың психологиялық ерекшеліктерін
ашу, оны теориялық тұрғыда талдау, практикалық мәнін дәлелдеу.
Анықталған мақсатқа байланысты зерттеу жұмысының міндеттері:
1.Психология ғылымындағы интеллектілік мәселесі теориясына жан-жақты талдау
жасау.
2.Жеткіншектік шақты интеллектілік дамудың мәні мен ерекшеліктерін ашу.
3. Интеллектілік дамудың психологиялық ерекшеліктерінің мүмкіндіктерін
қарастыру.
Зерттеу болжамы: жеткіншектік шақта интеллектік даму ерекшеліктері осы
жаста жан-жақты психикалық дамудың негізін құрайды.
Ғылыми ізденіс жұмысында алдыңғы қатарлы теориялар қарастырылып, талдау
жасалды. Сол теориялардың бірі Р.Стернбергтің интеллектінің иерархиялық
моделі атты теориясы. Ол интеллектуалды даму өнімділігінің индивидтің
когнитивті құрылымынан айырмашылығы бар екенін дәлелдеп көрсетті. Сонымен
қатар интеллект түсінігіне анықтама беріп, интеллектуалды қылықтың
формаларын көрсетті 4.
Жеткіншектік шақта интеллектік даму мәселесі ары қарай зерттелетін
мәселелердің біріне айналып отыр.
Зерттеу пәні: Жеткіншектік шақта интеллектік даму ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері: проблема төңірегіндегі ғылыми-әдістемелік
әдебиеттерге шолу, талдау жасау, психологиялық эксперимент,
психодиогностика, математикалық өңдеу.
Зерттеу объектісі: 14-15 жас аралығындағы жеткіншектер.
Зерттеу әдісі ретінде: проблема төңірегіндегі ғылыми-әдістемелік
әдебиеттерге шолу, талдау жасау, психологиялық эксперимент,
психодиогностика, математикалық өңдеу.
Дипломдық жұмыс құрылым: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қолданылған
әдебиеттер тізбегі және қосымша материалдардан тұрады.
І–тарау. Жеткіншектік шақтағы интелектілік даму ерекшеліктерін зерттеудің
ғылыми-практикалық негіздері.
І.1. Жеткіншектік шақтағы дамудың психологиялық ерекшеліктері.
Жеткіншектік шақ мәселелері психология ғылымы тарихында кең дамыған
проблемалардың бірі. Ғылымдағы жеткіншектік шақ мәселелеріне теориялық
көзқарас ғасырлар бойы қалыптасу тарихына ие болды.
Жаңа әлеуметтік құбылыс – дамудың жеткіншектік кезеңіне алғаш назар
аударған Ж.Ж. Руссо. 1762 жылы шыққан өзінің Эмиль романында ол алғаш рет
осы кезеңінің адам өмірінде алатын психиалогиялық мәніне назар аударды.
Ж.Руссо жеткіншектік шақты адам өзінің өмірге келуі сияқты екінші рет
тууы деп сипаттайды. Бірақ эмиль романы жеткіншектік шақ туралы
елестердің қалыптасуына үлкен әсер етті. Ж.Ж.Руссоның ой пікілері С.Холлдың
есею оның психологиясы, сонымен қатар физиологиямен, антрапалогиямен,
әлеуметтанумен, жыныстық қатынаспен, қылмыспен, дінмен және білім берумен
байланысты деген екі томдық жұмысында өзіндік ғылыми өңдеуге ие болды.
1904 жылы алғаш шыққан бұл еңбек бірнеше рет қайта басылып және халыққа
әйгілі болды. С. Холлды өтпелі шақ психологиясының атасы деп атайды,
өйткені ол бұл құбылысты түсіндіретін концепцияны ұсынып қана қойған жоқ,
сонымен бірге жеткіншектік шақпен байланысты мәселелердің айналысын да
анықтады 6.
Дамудың жеткіншектік феноменің түсіндіре келе, С. Холл Э.Геккелдің
биогенетикалық заң идеясына жүгінеді, ол бойынша онтогенез-түр эволюциясы
индивидуалды дамуының қайталануы болып табылады. Биогенез моделіне ұқсас С.
Холл өзінің социогенез моделін құрды, онда жеткіншектік шақ адамзат
тарихындағы романтизм кезеңі делінеді, бұл балалық шақ пен ересектік шақ
аралығындағы өтпелі кезең. Бірақ биологияда Э.Геккелдің заңы эмбриологға
сүйенетін болса, психологияның, социологияның материалдары с.холлдың
социогентикалық моделінің шеңберіне әр уақытта сия бермеді.
Кейінгі кезде жеткіншектік шақтың теориктектері социогенетикалық даму
моделінен бас тартты, оның орнын эволюциялық даму моделі басты. С.Холдың
концепсиясындағы жеткіншектік кезеңінің психологиясы қалай жалғасын тапты
және одан не қалды? Біріншіден, бұл даму кезеңінің өтпелі екендігін
елестету. Бұл елестетулермен келесі мінездемелер байланысты болады. Олар
нашар тәрбиленушілік, жанжалшылдық, эмоциялық тұрақсыздық т.б. және сол
арқылы жеткіншектік кезеңде индивид дамуының позитиві мазмұнының
қиыншылықтары айқындалады. Берілген, өзіндік сана және даралық сезім
типі даму кезеңінің мазмұңды позитвті сипаттамасы олардың эипипркалық өңдеу
қиыншылығының тыс тыс қалды және де жеткіншектердің мазмұнды дамуы көпке
дейін жеткіншектік кезеңнің негативті аспектілерін білдіретін даму
дағдарысы түсінігі жалпылама термин түрінде көрсетілді.
Дағдарыс түсінігі С.Холлдың концепсиясының ең үлкен жетістіктері екенін
айта кету керек. Бұл әртүрлі түсіндірілуіне қарамастан, қазіргі кезде тек
батыста емес, сонымен қатар советтік жас ерекшелік психологиясында да
қолданылады. Біріншіден, с. Холлдан кейінгі батыс теоретиктері есею
кезеңіне көп жағдайда түсінікті құрылым ретінде дағдарыс түсінігіне
негативті мазмұн енгізеді. Екіншіден, олар дағдарыс себептерін түсіндіруге
көбінесе С.Холдың буря және натиск құбылысы жеткіншекте болатын драмалық
сексуалдылық және физиологиялық өзгерістерден туындайды деп келіседі 7.
Көрнекті кеңес психологы Л.С.Выготский дағдарыстың даму түсінігін
басқаша береді. Негативті жағдаймен қатар бұл кезеңде үлкен позитивтік
жұмыстар атқарылады. дамудың мазмұнды маңыздылығы сыни жас ерекшелікте
жаңа қалыптасудың пайда болумен аяқталады. С.Холлдың теориясын қазіргі
кезде психологтар анахронизм ретінде қабылдайды. Өтпелі және дағдарыс
түсініктерінің өзі жеткіншектік шақ психологиясының проблемасын анықтайды
8.
Жеткіншектік дағдарыстың теориялық моделдері батыс психологиясының
басты бағыттарында көрсетілген. З.Фрейд және А.Фрейд (психоанализ), К.Левин
(гештальтпсихология) және Р.Бенедикт (бихевиоризм) теориялары өзара
бөлінеді, оларды ештеңе біріктірмейтін сияқты, бірақ бұл теориялар
онтогенетикалық даму-эволюциялық моделінен шығады 9,10,1,11.
Л.С.Выготский Арнольд Гезеллдің педология раннего возраста кітабының
алғы сөзінде көптеген буржуаздық психологтар баланың жеке тұлғасы әуелден
бастап әлеуметтік болып келеді, бірақ бұл әлеуметтіктің өзі организмдерінің
өзара әрекеттесігінен тұрады деген жай ғана схемамен әрекет ете отырып
әлеуметтік биологиялықтың қарапайым түрі ретінде ашып көрсеткен деп
жазған. Бұл әлеуметтік ортаның факторлары бихевиоризм, психоанализ,
гештальтпсихология және басқа да батыстық теориялар бірдей түсіндіреді
дегенді білдірмейді 8. Осылайша, бихевиористік бағдарды зерттеуші
р.Бенедикт 30 жылдары жеткіншектің әр түрлі қоғамдағы психикалық даму
ерекшелігін әлеуметтік стимуляция ұйыммен түсіндіретін үздіксіз және
дискретті шартталу теориясынөңдеп шығарды. Р.Бенедикт канада және Америка,
сонымен бірге Африка, Мексика және Жаңа Гвинея үндіс тайпаларының
жеткіншектерін зерттеген, ал оның әріптестері М.Мид Самоа аралының
жеткіншектеріне зерттеп жүргізген. Бұдан алынған тәрбиелеу формалары
европалықтар мен американдықтардан ерекшеленеді.
Сонымен қатар, Р.Бенедикттің жүйелендірілген қызықты фактілері жас
ерекшелік психологиясы игілігіне айналып жеткіншектер психологиясы
мәселесін өңдеуге үлкен әсерін тигізді. Біріншіден, дамудың нақты
формаларына оқыту мен тәрбиелеу технологиясы ерекшеліктерінің тәсілдік
мәселесі қойылған; екіншіден, жеткіншектік дағдарыс себебі ересектер мен
балалар үшін қылық нормаларының ерекшеліктерінен болады деген болжам
шығарылды 11,12.
Орта факторлары түсінігіне К.Левин басқаша мазмұн берді. Ол
жеткіншектік шақ феномендерін өзінің алаң теориясына сәйкес түсіндірді.
Егер Р.Бенедикт балалық пен ересек өмір нормаларының сәйкес келмеуі туралы
айтса, К.Левин бұл кезеңге тән когнитивті дисбалансқа назар аударды, яғни
әлемдегі балалықтан ересектік мәртебесіне өту кезеңдегі бағдарлану
тәсілдерінің анықсыздығы туралы айтты.
Жеткіншектік кезең географиялық мағына ретінде баланың өмірлік
кеңістігінің кеңеюі, сондай-ақ әлеуметтік қоршаған ортаның кеңеюі мағынасы
ретінде де пайда болады. Бірақ өмірлік кеңістікке өтудің ең тиімділігі
уақытша өлшеу арқылы жүзеге асады. Бірінші рет жеке тұлғаның психалогиялық
детерминантты ретінде болашағы көріне бастайды. Жасына қарай өмірлік
перспективасы көбейеді және бұл жеке тұлға дамуының фундаменталды
факторлерінің бірі болып табылады. Жеткіншектік кезең уақытша
перспективаның өзгерістік кезеңі. Бұл өзгерісті масштаб өзгерісі ретінде
сипаттауға болады. Бірақ көптеген өзгерістер даралықта болашақтың шынайы
және идеалды мақсаттары көрінетін уақытша перспектива құрылымының тәсілінде
пайда болады. Болашақ туралы бұрыңғы елестетулер алдағы міндеттерге
дайындық туралы аз немесе көп нақты шешімдерді алмастырады. Басқаша
айтқанда, индивидтің бойында жоспар қалыптасады. Уақытша перспективаны құра
отырып, бұл жоспар тек қана мұратты мақсат пен құндылықты емес, сонымен
қатар оның мәнділігін де қабылдайды. Ересектің жоспарлауы дәл солай болады,
бірақ жеткіншек жағдайы ерекше, өйткені ол өзіне таныс емес алаңдағы
уақытша перспективасын құру керек.
Жеткіншек жеке тұлғаның маргиналды жағдайында болады (бұл термин
әлеуметтануда екі мәдениетке жататын жеке тұлға дегенді білдіреді). Ол енді
балалар бірлестігінде болғысы келмейді және осы уақытта ол әлі ересек
еместігін біледі. Маргиналды жеке тұлға қылығына тән қасиеттер эмоционалды
тұрақсыздық және сезімталдық, тұйықтық және агрессивтілік, қоршаған
ортасымен конфликтілік қарым-қатынаста болу болып табылады.
Біздің алдымызда алаң теориясының күшті өзара әрекеттестік метофорасы
терминінде жеткіншектік дағдарыс сипатталған. Онда эвалюциялық парадигмамен
толық сәйкес келетін психиканың даму процесі сипатталады. Теориялық –
алаңдық моделдер терминіндегі психикалық даму алаңның құрылымын
күрделілендіре түседі. Күрделіленудің өзі екі топқа жататын өзгерістердің
әсерінен болатын жеткіншектік дағдарыс жағдайында, орта факторлары әсерінен
бейімделу үзілісінің нәтижесінде пайда болады.
К.Левин жасерекшелік психологиясының ең басты проблемасы дамудағы жаңа
пайда болуларды шеше алмады. Дамуды күрделену ретінде айта келіп, ол алаң
құрылымының сапалы күрделенуі нақты не нәрсемен көрінетінін жасырмайды және
мәні бойынша бұл күрделену құрылымдағы үлкейтілген бөлшектерге әкеліп
тіркейді. Ерекшелік және ұлғаю ретіндегі даму бұл тек қана сапалы басқаша
құрылымы мен функциялық сипаттамасы болатын жаңа тұтастықты құру үшін
дайындық этапты болып табылады.
Осы уақытта К.Левин жеткіншектік шақ психологиясына қатысты
проблемаларды көтерді. Алдымен бұл ересектре әлеміне жеткіншектердің
бағдарлану проблемасы, күрделі және қарама-қарсы әлем көзқарастары
арасындағы құндылықты таңдау проблемасы, жеткіншектердің өз өмірлерінің
жоспарлары мен мақсаттарын құру проблемасы. Бұл проблемалар Л.Айзенбергтің
теориясында Жеткіншектік шақ дамуының міндетттері деп аталып әрі қарай
зерттелді 1.
Л.Айзенберг өз теориясында индивидуалды даму кезеңдерінің арасындағы
функцияналдық байланысты қарастырды. Оның ойынша, жеткіншектік шақтағы
оптималды даму нәрестелік пен балалық дамуындағы мәселелерді шешудің
табыстылығына тәуелді. Өзінің клиникалық тәжірибесіне сүйене отырып, ол
егер де балалық шақ дамудың белгілі бір жетіспеушіліктерімен байқалатын
болса, онда жеткіншектік кезеңі созылмалы, күшті және сәтсіз болады деп
жазады. Л.Айзенберг жеткіншектікті дағдарысты қысқа уақыт ішінде өте көп
терең өзгерістер болатындығымен түсіндіреді. Осы өзгерістерге бейімделу
жеткіншектің даму мәселесін құрайды 13.
Э.Шпрангердің теориясы маңызды орынға ие болды. Э.Шпрангер өз
теориясында индивидің ішкі әлемі қандай да бір болмасын табиғи және
әлеуметтік детерминанттарға принципті тұрғыдан жатқызылмайды. Э.Шпрангер
идеалисттік тұрғыдан, жеке тұрғыдан жеке тұлғаның дамуын тұлғаның және
қоғамның шынайы қарым-қатынасымен, организмнің есею процесімен байланыссыз,
таза жанды процесс ретінде елестетті.
Э.Шпрангер жеткіншектік кезең жасөспірім кезеңнің ішінде деп қарастырды
және ол қыз балаларда 13-19 жаста, ал ер балаларда 14-22 жаста болады деп
анықтады. Осы шақтың бірінші фазасы - өзіндік жеткіншектік – бұл 14-17
жаста болады. Бұл фаза балалық тәуелділіктен босатылуға ұмтылумен
байланысты дағдарыспен сипатталады. Осы шақтың басты жаңа қалыптасу сапасы
Э.Шпрангер бойынша жанды дамудың маңызды кезеңі Меннің қалыптасуы,
рефлексияның пайда болуы, өзінің даралығын сезіну. Бұл процесс Меннің
ашылуының өмір іс-әрекеттерінің жан-жақты практикалық қосылуына дейін
жүреді. Бірақ құндылық бағдар және өзіндік сана процестері жүйеленген түрде
зерттеуден бастау алады. Э.Шпрангер бұл процесте практикалық іс-әрекет
басты рөлді алтынын нақты бағалай алмады 14.
Э.Шпрангердің теориялық көзқарасын Ш.Бюллер нақтылады. Ол жасөспірімдік
кезеңнің екі фазасын бөліп көрсетті: негативті және позитивті. Жеткіншектік
этап негативті фазаға жатады. Оған тән қасиеттер – мазасыздық,
тітіркендіргіштік, агрессивтілік және өзбеттілікке ұмтылу. Ш.Бюллер бойынша
бұл фаза қыз балаларда 11-13 жаста, ал ер балаларда 14-16 жаста басталады.
15.
Психоаналитикалқы бағытта әлеуметтік ортаның факторлары ішкі жанұялық
қатынасқа келіп тіреледі. Бұл бағытқа З.Фрейдтің көзқарастары жатады.
З.Фрейд адамның индивуалды дамуын психосексуалды дамуы деп сипаттайды.
Либидо энергиясы дамудың барлық өзгерістерінің себептері мен қоз,алыстары
болып табылады. Кейде либидо тек жыныстық құштарлықпен шектеліп қоймайды
және оны басқа биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктер қатарына да қояды.
Либидо – бұл барлық қажеттіліктердің іщіндегі, соның ішінде өзіндік
жыныстың ең негізгісі 9.
Ж.Ж.Руссо және С.Холлмен салыстырғанда психоаналитиктердің айырмашылығы
олар жеткіншектік өзгерістерді адам өміріндегі өте маңызды және қажетті деп
санамайды. Барлық жыныстық дамудың ішіндегі маңыздысы тек қана жыныстық
есею кезеңі болып табылады. Аналитикалық бағыт жеткіншектік шақтағы
сексуалдылыққа қарағанда жеткіншектік шаққа дейінгі кезеңдегі жыныстық
дамуына көп назар бөледі. Бірде А.Фрейд С.Холлдың жеткіншектік шақ –
буырқанған және шабуылды кезең деген сөзімен келіскен. Осының себебін ол
жыныстық есеюмен байланысты күшті сексуалды импульстердің пайда болуы
баланың жеке тұлғасы ішінде құрылған теңдікті бұзатынынан және жекелік
жүйенің қажетті инстинкті қайта құру Ол, шынайы бағдары Мен және
моралды Жоғары-Мен аспектілерімен негізделгенімнен табады.
Психоаналитиктер жеткіншектік кезеңдегі жыныстық өзгерістерді алдымен
объектінің өзгерістерімен байланыстырады. Жеткіншектік шаққа дейінгі
кезеңде құштарлық объектісі жанұя мүшелері болып табылады. Егер
жеккіншектік өзгерістер басталса, онда сексуалды импульстердің қысымы да
басталады. Олар біріншіден, сексуалды агрессивті қылық, ал екіншіден
инцестті фантазиялар шақырады. Әлеуметтік қатынаста жеткіншектік өзгеріс
жанұяішілік қатынасқа тікелей қатысты болады. Психосексуалдылықтың табиғи
дамуына әлеуметтік табу әсерін тигізеді. Әлеуметтік адаптация және жекелік
бұзылыстарының дәрежесін азайту үшін психологиялық қорғаныс деп аталатын
механизм қолданылады (езгі, ығыстыру, проекция, идентификация, рационализм,
сублимация). А.Фрейд жеткіншектік дамудың сыни белгілерін таба отырып, осы
жеткіншектік шақтағы феноменнің көріну дәрежесі жыныстық есеюдегі сексуалды
мотивация күшіндегі және оған байланысты мазасыздықтағы индивидуалды
ерекшеліктерге әсер етуі мүмкін деп санайды. Жеткіншектік дағдарыстың
шынайы ағымы жанұяішілік қатынас нюансымен анықталады 10. Сөйтіп,
классикалық психоанализ жеткіншектік дағдарысты жыныстық есею фактілерімен
байланыстырады. Бірақ мәдени антропологтардың бақылауында осы құбылыстардың
арасындағы бір мәнді байланыстың жоқтығы дәлелденген болатын. Фрейдизмнің
әдіснамалық күйчіздігі оның модернизация негізіне әкелді. К.Юнг, А.Адлер
және басқалар З.Фрейдің пансексуализм түсінігін ысырып тастады, ал К.Хорни,
Э.Фромм неофрейдизмнің тууына жағдай жасады. Осылайша, психоаналитикалық
бағыт жеткіншектердің ата-аналарымен өзара қатынасын, олардың эмоциялық
эмансипациясын және т.б. зерттеу белсенділігіне әсерін тигізді
16,17,9,18,19.
Барлық көрсетілген бағыттың дамуын түсіндіру үшін эволюциялық модель
толығымен қолданылды. Батыстық барлық жас ерекшелік психологиясында көп
жылдар бойы кедергі болған биологиялық және әлеуметтік дуализм. Бұл дуализм
әлеуметтік, мәдени-тарихи ассимилиациялаудың эволюциялық-биологиялық даму
схемасынан шығады. Бұл модель үшін әлеуметтік және мәдени-тарихи кездер
ортадағы шарт ретінде категориялармен сипаталады. Бірақ қоршаған орта
дамуға әсер ететін биологиялық шартты жатқызды. Жеткіншектік шақ
теориясының тарихи әрі қарай биологиялық және әлеуметтік дуализмнен қашу
мақсатында қабылданған әртүрлі байқаулардан тұрады. Осындай байқаудың
ішінен біреуін Г.С.Салливен көрсетті. Ол өзінің теориясында биологиялық
емес қажеттіліктердің қорғаушы бастамасын жазып, монистикалық принципті
жүзеге асырды. Жаңадан пайда болған жеке тұлғааралық қатынас теориясын
пайдалана отырып, Г.С.Салливен фрейдтік теорияға ұқсас етіп өзінің
жеткіншектік даму теориясын құрды. З.Фрейд сияқты дамудың көзі нақты
біріншілік қажеттілік болып табылады (шынында да осындай қажеттілік Фрейдте
екеу. Эрос және Танатос - өмірге құштарлық және өлімге құштарлық), бірақ
оның айырмашылығы болып жеке тұлғааралық қатынас қажеттілігінің дамуын
анықтайтын баланың өту кезеңінің этапын білдіреді.
Даму берілген қажеттіліктің туындау процесіне келіп тіреліп, жас
ерекшелік стадиясының алмасуы қатынасқа қажеттіліктің жаңа типтерімен
түсіндіріледі. Жеткіншектік кезеңде (10-12 жас) қарым-қатынас таңдалады,
осы жыныстағы бір ғана досымен қарым-қатынас қажеттілігі қалыптасады.
Г.С.Салливен осы стадияға тән индивидтердің ұқсас қарым-қатынас ерекшелігін
көрсете отырып, оны изофилиялық қарым-қатынас қажеттілігінің даму стадиясы
гетерофилиялық стадиясы деп атайды. Гетерофилиялық стадия жеткіншектік
кезеңде басталады және қарама-қарсы жыныстағы адамдармен қарым-қатынас
жасау қажеттілігінің араласуымен сипатталады. Қарым-қатынас қажеттілігі
досына қатысты сезімтал болу қабілеттілігімен түсіндіріледі. Сондай-ақ
ашыналық қарым-қатынас қажеттілігі досының қауіпсіздігіне қызығушылығы,
оның мәртебесін қолдау және т.б. түсіндіріледі.
Индивид қылығының динамикасы екі тенденция – жеке тұлғааралық қатынасын
шақыратын мазасыздық және жалғыздық жағдайдан қашумен анықталады.
Г.С.Салливеннің пікірі бойынша барлық индивидтер кезеңнен-кезеңге сәтті
жете алмайды және тек есею жағдайына қол жеткізе алатындар өте сирек
кездеседі. Көп жағдайда индивидтің жеке тұлғалық сферасында сәтсіз
әлеуметтік жағдайлар бұзылысы нәтижесінен туындаған алдыңғы даму
стадиясында кідіреді. Инфантилділіктің әртүрлі формалары осы жас ерекшелік
сатысындағы қарым-қатынас қажеттілігінің адекваттық қалыптасқан кідірумен
байланысты. Сөйтіп, Г.С.Салливен теориясында жеткіншектік шақ
психологиясының маңызды мәселесі генезисдік қарым-қатынас болып табылады.
Бірақ Г.С.Салливен бағытының негізінде дамудың табиғи себептері туралы
елестетулер жатыр. Мұндағы маңызды мәселе жеткіншектік шақтағы даму қарым-
қатынасының құрылымы болып табылады 3. Жеткіншектік дамудың
интеллектуалды аспектісінің мәні Ж.Пиаже зерттеулерінде көрсетілген.
Ж.Пиаже бойынша бұл шақ балада нақты объект қасиетіне қабілеттілігінің
есеюімен, гипотетика-дедуктивті формасының дамуымен, жеткіншектің теориялық
болжам құруға және т.б. алғырлығының көрінуімен сипатталады 20.
Қорытындылай келе, жеткіншектік даму жыныстық даму арықылы (А.Фрейд),
ересектермен, құрдастарымен, жеке тұлғааралық қатынастардың дамуы арқылы
(Г.С.Салливен), кеңістікті өмірлік кеңейту мендифференциациялау арқылы
(К.Левин) және интеллект құрылымы дамуы арқылы (Ж.Пиаже) көрсетіледі
10,3,1,20.
60-80 жылдары бірқатар эмиприкалық зеттеулер жүргізуде жеткіншектік
шақты сәтті дағдарыссыз даму кезеңі ретінде сипаттап көруге байқаулар
жасалды. Оған алғашқы бастама ретінде бірқатар ғалымдардың және әртүрлі
теориялық тұрғыдан шыққан психологтардың еңбектері негіз болды.
1.2. Жеткіншектік шақтағы интеллектілік дамудың жалпы сипаттамасы.
Интеллект өзгеріске ұшырайды: өмір сүру жолында тапсырмаларды шешу
қабілеті бірдей өзгермейді. Көптеген зерттеушілер адам өмірінің алғашқы
жиырма жылында интеллектуалдық дамудың негізі қалыптасады деген тұжырыммен
келіседі.
Бір-бірінен тәуелсіз түрде осындай қорытындыға Я.А.Пономарев, Ж.Пиаже,
Л.Терстоун, Н.Рейли және басқа зерттеушілер келді. Адамның
интеллектуалдылығының максималды дамуы 19-20 жасқа дейін жетеді, содан соң
тұрақтылық фазасы басталады және 30-34 жастан кейін интеллектуалды
қызметтің өнімділігі төмендейді 21,20,22,23.
Жалпы интеллектуалдық қабілеттердің дамуы тек қана жасқа емес, сонымен
қатар адам айналысатын іс-әрекет (оқу және кәсіби) түрлерімен де
байланысты.
Мектептік шақта интеллектінің дамуы баланың ішкі мотивациясының жоғары
жетістіктерге ұмтылу, бәсекелестікке тартумен анықталады.
Осы интеллектінің дамуы туралы көптеген ғалымдар өз теорияларын
ұсынған.
Интеллект термині өзінің ғылыми мағынасына қарамастан, күнделікті
және әйгілі шексіз санда талдауларға толы. Сондықтан да интеллект
түсінігіне жасаған талдауларға қысқаша қарастырайық.
Интеллектінің негізгі критерийі өзбетіндік шынайылық ретінде оның
қылықты реттеу функциясы болып табылады. Кейбір басқа да қабілеттер сияқты
интеллект туралы айтқанда, ол алдымен адамдар және жоғарғы жануарлар үшін
қажетті мағынасына сүйенеді. В.Штерннің айтуы бойынша интеллект - жаңа өмір
шарттарына кейбір жалпы қабілеттердің бейімделуі. Бейімделетін акт (В.Штерн
бойынша) – бұл өмірлік міндеттерді, ақылдағы әрекет тәсілдерді шешу
немесе Я.А.Пономарев бойынша ішкі жоспардағы әрекет 24.
Л.Полани: Интеллект – білімді бейімдейтін қабілеттердің ішінен
біреуіне жатады - деп айтады. Бірақ, көптеген басқа ғалымдардың
көзқарастарында өмірлік міндеттерді шешу барысында білімді қабылдау процесі
жағынан білімді бейімдеу ретінде ғана көрінеді. Интеллектуалды қылық
мәселесі трансфера мәселесімен тығыз байланысты. Трансфера бір
ситуациядан екінші бір ситуацияға білім-операцияны ауыстыру 5.
Ж.Пиаженің айтуы бойынша интеллектінің толығымен дамуы индивидтің
ортамен теңдігіне жетуде, универсалды бейімділікте көрінеді 20.
Психологтар үшін интеллект шынайылық ретінде болса, ал химиктер үшін
күнделікті сипаттамасын білу өте маңызды. Осыған анықтама беруді бірінші
рет қолға алып талпынған Р.Стернберг болды. Ол интеллектуалды қылықтың үш
флрмасын көрсетті:
1. Вербалды интеллект (сөз қоры, шеберлік, оқығанын түсіне білу
біліктілігі);
2. Мәселелерді шешу қабілеттілігі;
3. Кәсіби интеллект (қойылған мақсаттарға жету біліктілігі).
80-ші жылдың аяғы мен 90-шы жылдың басында Р.Стернбергтің интеллект
концепциясы әйгілі болды.
Интеллектінің иерархиялық моделі деп аталатын модель интеллект және
менталды процестерді реттейтін қылықтар; интеллект және индивидтің жеке
тәжірибесі; интеллект және бейімделген қылықтар арсындағы қатынастарды
түсіндіреді. Интеллект ақпараттарды қайта өңдеуді қамтамасыз етеді.
Р.Стернбергтің моделі жалпы психологиялық және дифференциалды-психологиялық
концепцияға жатады. Р.Стернтерг интеллектуалды өнімділікті индивидтің
когнитивті құрылымынан айырмашылығын түсіндіреді.
Р.Стернтерг ақпараттарды қайта өңдеуге жауап беретін интеллектінің үш
компонентін бөліп көрсетеді:
1. Метакомпонент – бұл ақпараттарды қайта өңдеудегі нақыт процестерді
реттейтін басқару процесі.
2. Орындаушы комплненттер – бұл иерархияның өте төмен деңгейдегі
процестер.
3. Бейімдеу компоненті үшін метакомпонент және орындаушы компонент
жасайтын процестерді субъект үйрену керек.
Р.Стернберг оларға а) таңдамалы кодтауды; б) таңдамалы үйлестіруді және
в) таңдамалы салыстыруды жатқызады.
Міндеттерді шешу барысында компоненттер келісе отырып жұмыс істейді:
яғни, метакомпонент танымдық және орындаушы компоненттердің қызметтелуін
реттейді, ал олар өз кезегінде метакомпонентті кері байланыспен қамтамасыз
етеді.
Р.Стернбергтің концепциясында метакомпонент деңгейі негізгі және
маңызды болып сипатталған. Ол міндетті мәнін дұрыс түсінуде деп көрсетеді.
Сонымен қатар, Р.Стернберг қарапайым және интеллектуалды дарынды балаларды
зерттей отырып, мынадай қорытынды жасады: интеллектуалды инсайт
қабілеттілігіне дарындылық мәнді болады, сонымен бірге қарапайым балалармен
міндеттерді шешу процесі жақсарады, бірақ дарынды балалардың жұмысының
өнімділігіне аз әсерін тигізеді.
Р.Стернберг өз теориясында интеллект түсінігіне анықтама беріп,
интеллектуалды қылықтың формаларын көрсетті 4.
Р.Стернбергтің соңынан М.А.Холодная интеллектінің базалы қасиеттерін
көрсетті:
1. Деңгейлік қасиет, процестердің негізінде жатқан әрекет
презентациясымен (сенсорлық айырмашылық, оперативті ес және ұзақ уақытты ес
зейіннің шоғырлануы мен көлемі және т.б.) және бөлек таным функциясының
даму деңгейіне жетумен (вербалды және вербалды емес) сипатталады;
2. Үйлесімді қасиет, әртүрлі байланыстар мен қатынастардың қалыптасу
мен көріну қабілеттілігімен, кең мағынады айтқанда әртүрлі тәжірибелі
компоненттерде қабілеттіліктің құрылуымен (кеңістік-уақытша, себеп-салдар,
категориялық-мазмұнды) сипатталады;
3. Процессуалды қасиет, қарапайым ақпараттық процестердің деңгейіне
дейін интеллектуалды іс-әрекеттердің көріну құрамымен сипатталады;
4. Реттеуші қасиет, интеллектіні тиімді басқару және психикалық
белсенділікті қадағалайды қамтамасыз етумен сипатталады.
Ресейлік психологияда жалпы қабілет ретіндегі интеллектінің маңызды
концепциялары көп емес. Осындай концепциялардың бірі – М.А.Холоднаяның
теориясы. Бұл теория когнитивті бағыт ішінде өңделген.
Менталды тәжірибе теориясы терминінде интеллектіні сипаттайтын
негізгі түсініктердің сәйкестілігі.
Интеллектуалды жеке тұлғаның қасиеті
Менталды репрезентациясы
Менталды кеңістік
Менталды құрылым
1-кесте.
Когнитивті бағыттың мәні интеллект редукциясындағы бөлек танымдық
процестерінің қасиеттеріне негізделеді. Интеллектіні индивидуалды тәжірибе
ерекшелігіне әкеліп тірейтін басқа да бағыттар бар.
Интеллект құрылымының психологиялық моделі
Осыдан когнитивті операция және бейімделген білім құрылымының
қасиеттері көрінетін менталды тәжірибенің эпифеноменімен психометрикалық
интеллект шығады.
М.А.Холоднаяның анықтамасы мынадай: интеллект өзінің онтологиялық
мәртебесі бойынша – бұл менталды құрылым түріндегі даралық менталды (ақыл-
ой) ұйымының ерекше формасы.
Менталды тәжірибе түсінігінің мазмұны көбіне кристалданған
интеллект Р.Кэттел бойынша және В.Д.Щадриков бойынша қабілеттің
операциялық механизмдері түсініктерінің мазмұнымен сәйкес келеді 25.
М.А.Холодная интеллект құрылымына когнитивті тәжірибе, метакогнитивті
тәжірибе және интеллектуалды қабілеттіліктер тобының құрылымдарын кіргізді.
Когнитивті тәжірибенің құрылымна ақпаратты кодтау қабілеті, психикалық
құрылымның түсініктілігі, архетиптік және семантикалық құрылымды
жатқызады.
Ал, интеллектуалды қабілеттер өз құрамына:
- Конвергентті қабілет – интеллект терминінің тар мағынасында (деңгейлік
қасиет, үйлесімді және процессуалды қасиет);
- Креативтілік (үстіртіндік, өзіндік-сонылық, қабылдағыштық,
метофоршылық);
- Үйрету (имплицитті және эксплицитті);
- Танымдық стильдер (когнитивті, интеллектуалды, эпистемологиялық)
жатқызды 26.
Интеллект теориялары. Интеллект-теоретиктер көп нәрседе бір-бірімен
келіспейді, дегенмен олар қоршаған ортаға икемді бейімделу қабілеттілігінен
басқа интеллект не екені туралы сұрақтар минималды келісімге келеді. Біз
Р.Стернберг және К.Кауфман көзқарастарына негізделген кейбір балама
жақтарын қарастырамыз.
Имплицитті теориялар. Бұл теорияларды жақтаушылар адамдарға интеллект
түсінігін әдепті тілде түсіндіруді ұсынады. Бұл көзқарасты А.Нейссер
ұсынып, Р.Стернберг, Конвей, Кетрон және Бернстейн өңдеп жасаған. Олардың
жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде адамның интеллект жөніндегі үш
басты ой-пікірлерін анықтады. Олар интеллект деп:
- практикалық мәселелерді шеше білу қабілеті;
- вербалды қабілетті;
- әлеуметтік компоненттілікті түсінген.
Дегенмен, бұл тұрмыстық көзқараста белгілі бір шектеулер бар. Олардың
бірі жасқа қатысты. Сиглер мен Ричарде әртүрлі жастағы адамдарға қатысты
интеллектіні зерттеді. Нәтижесінде ересектер интеллектіні аз дәрежеде
перцептивті-моторлы қызметпен, ал жоғары дәрежеде таным қызметімен
байлавныстырады. Осылайша, балалар интеллектісі үшін қолдар мен көздер
координациясы өте қажет болса, ересектер интеллектісі үшін пайымдау,
тұжырымдау қабілеттілігі өте маңызды.
Имплицитті теориялардың шектері, сонымен қатар, мәдени дәстүрлермен
байланысты. әртүрлі мәдениеттерде интеллект бірдей қабылданбайды. Интеллект
жөніндегі Батыс пікірлері басқа мәдениет түсініктерінен көп жағынан
ерекшеленеді. Янг және Стернберг интеллект туралы тайвандық-қытай
пікірлерінде басты болып табылатын бес факторды көрсетті:
- жалпы когнитивті фактор;
- жеке аралық интеллект;
- жеке ішілік интеллект;
- интеллектуалды өзін-өзі бағалау;
- интеллектуалды өзін-өзі жою.
Ю.Чен интеллект туралы Қытай ойларын негіздейтін үш факторды көрсетті:
- вербалды пайымдауға қабілеттілігі;
- вербалсыз пайымдауға қабілеттілігі;
- механикалық ес.
Басқа зерттеушілер – Джилл және Китс интеллект деп – теориялық
дағдылар мен жаңа жағдайға бейімделу қабілеті деп есептейтін австриялық
студенттердің және интеллектіні практикалық дағдылар, сөйлеу және
шығармашылық ретінде қарастыратын малайзиялық студенттердің
бағалауларындағы ерекшеліктерді көрсеткен.
Интеллект әртүрлі мәдениет шегінде бірдей, бірақ ол әртүрліше
қабылданады. Мәдениеттер арасында қандай айырмашылықтар болмасын,
интеллектінің бірнеше ұқсас аспектілері бар.
Эксплицитті теориялар. Интеллектінің эксплициттік теориялары – бұл
психологтардың немесе басқа ғалымдардың ұсынған болжамдарды салыстыру және
жинақталған мәліметтер жолымен тексерілгендер. Эксплицитті теориялар
интеллектіні зерттеуде әртүрлі бағыттардан тұрады. Оларға психометрикалық,
когнитивті, биологиялық, контекстуалды (немесе мәдениет контекстіне
негізделген) және жүйелік жатады.
Психометрикалық бағыт. ХХ ғасырдың басындағы интеллект теорияларының
бірі – фактор деп аталатын гипотетикалық менталды мәндер позициясымен
түсініледі деген тұжырымнан тұрады. Бұл факторлар адам іс-әрекетінде
бақыланатын даралық ерекшеліктердің көзі болып табылады. Психометрикалық
теориялар психологиялық қасиеттерді өлшеуге негізделгендіктен осындай
атауды алған. Олар адамның психологиялық функциялануының даралық
ерекшеліктерін өлшеу арқылы тексеріледі. Даралық-дифференциалды көзқарастың
мәні адамдар интеллектуалды жетістікті болжайтын үлкен көлемді тапсырмалар
орындауында. Осы тапсырмалар арқылы алынған мәліметтер, адамзат
интеллектісін анықтайтын факторларды табу үшін факторлық анализ көмегімен
өңделеді.
Адамзат интеллектісі табиғатының ең ерте теориясын, сонымен бірге
факторлық талдауды И.Спирмен ұсынған. Спирменнің айтуынша, интеллект екі
факторлардың: генералды және спецификалықтың біреуінің сәйкес келуі. Егер
генералды қабілеттілік немесе барлық түрдегі ақыл-ой тестілерін орындауда
әрекет етсе, онда фактормен өлшенетін әрбір спецификалық қабілеттілік ондай
тестердің тек біреуін ғана орындауда қажет етіледі. Осылайша тесттер көлемі
спецификалық факторлар санына адекватты, бірақ генералды фактор біреу
болады.
Томсон альтернативті интерпретация ұсынды. Ол Спирменнің генералды
фактор даралық ерекшеліктер негізінде жатқан жалғыз көзді білдіреді деген
тұжырымын теріске шығарды. Оның айтуынша, генералды фактордың пайда болуы
көптеген ақыл-ой бірігулерінің, соның ішінде стимулдар арасындағы
ассоциативті байланыстардың, рефлекстердің және т.б. жұмыс жасауымен
негізделген.
Терстоун, Томсон секілді Спирменнің генералды фактор жөніндегі болжамын
қабылдады, бірақ оның бағалуына сынмен қарады. Терстоун бойынша бұл екінші
реттік құбылыстар немесе онша маңызды еместілердің бірі, ал шынында ең
қажеттісі біріншілік ақыл-ой қабілеттіліктер факторлары.
Дж.Гилфорд қандай да бір ортақ фактордың болуын мойындаудан бас тартып,
факторлық теорияны ұсынатын көптеген ғалымдардың пікірлеріне келіспеді.
Дж.Гилфорд интеллект 120 элементарлы қабілеттіліктерден тұрады, олардың
әрбіреуі интеллектілік қорытынды шығару үшін қандай да бір мазмұнның
(символикалық, вербалды, сандық) интеллектуалды өңдеуін білдіреді.
Интеллектінің кең таралған факторлық сипаттамасы – иерархиялық болып
табылады. Оның жақсы мысалын Вернон ұсынған. Вернонның ойынша, интеллект -
әртүрлі дәрежедегі жалпылау қабілеттілігі ретінде бейнеленуі мүмкін.
Иерархияның жоғарғы жағында Спирмен анықтаған жалпы (генералды)
қабілеттілік тұрады. Екінші деңгейде факторлардың негізгі тобы орналасқан.
Келесі деңгейде негізгі топтан бөдінген кіші топ факторлары тұрса, ал соңғы
жағында Спирменнің атаған спецификалық факторлары орналасқан.
Биологиялық бағыт. Егер психометрикалық бағыт индивидтердің ақыл-ой
қабілеттері жағынан бір-бірінен ерекшелігін анықтауға бағытталса, онда
биологиялық қабілеттердің ішкі локализациясын не олардың функциялануы
жағынан (ми және орталық жүйке жүйесі), не олардың тұқым қуалаушылығы
жағынан (гендер) түсіндіруге ұмтылды. Мұнда әртүрлі теориялар шығарылды.
Ең әсер еткіш теорияларының бірін Гебб ұсынған. Ол интеллектінің екі
түрін: А және В деп бөліп көрсетті. А – бұл дамуға қабілетті, биологиялық
тұрғыдан детерминацияланған, туа біткен потенциал. В – дамуды қамтамасыз
ететін мидың функциялануы. Ол кемелденген адам жетістігінің орташа деңгейін
негіздейді. Гебб сонымен қатар С интеллектісін анықтады, ол тестілеу
кезінде алынған ұпайларды білдіреді. Ол интеллектінің басқа типтерінің
ішінен кез келгенін анықтау үшін негіз болып табылады.
Биологиялық теориялардың кейбір жақтаушылары интеллектісі аз адамдарға
қарағанда интеллектуалдылар тез әрекет етіп, ойланатынына көп көңіл бөледі.
Олар бұл айырмашылықтарды жүйке жүйесі жұмысының жылдамдығымен немесе
жүйкелік өту механизмдерімен түсіндіреді.
Көптеген әйгілі биологиялық бағыттардың бірі интеллект және мидың
белсенділігі арасындағы байланысты тексеру болып табылады.
Интеллектіні зерттеуде көптеген әртүрлі биологиялық бағыт бар. Олар ми
және қабілеттер арасындағы байланысқа қызықты түсініктер берді.
Зерттеушілер адамдар арасындағы айырмашылықты сапасы және саны жағынан
терең талдайды. Әрі қарай біз интеллекті туралы кейбір когнитивті бағытты
қарастырамыз.
Когнитивті бағыт. Бұл бағыт биологиялық бағытты толықтырады. Когнитивті
бағытпен келісе отырып, ойлау процесі кезінде адам ақыл-ой операциясы
қатарын орындайды: яғни ол операциялар интеллектінің базисін және олардың
туындайтын жүйесін құрайды.
Бұл бағыт психометрикалық бағыт сияқты танудың негізгі үш принципін
ұсынған Ч.Спирменнің еңбегіне кіреді. Тәжірибені түсіну өзін ұзақ мерзімді
ес мазмұнымен байланыс және стимулдарды қабылдаумен түсіндіреді. Бүгінде
біз оны кодтау деп айтамыз; байланыстарды шығару – екі стимулдың
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын түсіну үшін өзара байланыс, яғни қазір
біз ойқорытынды ретінде анықтаймыз; сәйкес түсініктерді шығару –
ойқорытындыны жаңа аймақта қолдану.
Сонымен, интеллектілік даму теорияларына ғылыми талдау жасай келе, оның
әр кезеңдегі тарихи даму мазмұны мен сипаты терең және психологиялық құнды
екеніне толық көз жеткізуге болады.
Адамның когнитивті мінездемесінің диагностикасы интеллект түсінігімен
дәстүрлі байланысты. Интеллект түсінігі ХІХ ғасырдың аяғында ағылшындық
Ф.Гальтон арқылы ғылыми зерттеудің объектісі ретінде психологияға
енгізілді. Ол тәжірибе мен оқуға тәуелсіз табиғи ерекшелікті интеллект деп
атады. Бұл ерекшелік неден көрінетінін және оның түп негізі қандай? Бұл
сұрақ ХХ ғасырдың ағымында психологтарды толғандырды, бірақ бұған бір
мағыналы жауап табылған жоқ. Нью-Йоркте шыққан Педагогикалық психология
журналы 1921 жылы интеллектінің не екенін анықтау мақсатымен
психологтардың пікіріне сүйеніп, кейбір сәйкестендірілген жауаптар алынды.
Жиі кездесетін үш интеллект анықтамасын бөлуге болады:
1. Интеллектті оқуға қабілетті ретінде қарастыру;
2. Интеллектті абстрактылы символдар және қатынастар арқылы әрекеттену
қабілеттілігі ретінде қарастыру;
3. Интеллектті қоршаған ортаға бейімделу қабілеті ретінде қарастыру.
Интеллектінің оқуға қабілеттілік ретінде қарастырған қазіргі
психологтар интеллектінің көрсеткіштері ретінде көрінетін оқудың критерийін
анықтауға тырысады. Дегенмен, үйренуге қабілеттілік ретінде интеллектінің
анықтамасы психологтарды толығымен қанағаттандыра алмады. Оқу іс-әрекеті
адамның белгілі бір өмір кезеңінде жетекші болып табылады (балалық және
жасөспірімдік шақ). Ересектер адамның интеллектісі ең алдымен оқу емес,
өзге мәселелерді шешу жетістігінде көрінеді, бұл өзге мәселелер –
мамандыққа, тұрмысқа және т.б. байланысты. Бұл мәселелерді шешу әрқашанда
оқу әрекетінің жетістігімен байланысты емес. Мысалы: Альберт Эйнштейн
мектепте нашар оқушы болған. Цюрихтағы Политехникалық университет
емтиханынан өте алмайды. Кейінірек, осы оқуға түсіп, қиыншылықпен аяқтап
шығады. Дипломдық жұмысына жаман пікірлер түсіп отырады. Оқу іс-әрекетінің
жетістігімен интеллектіні психологиялық өлшеу нәтижесінің арасындағы
байланыстың жоқ болуын көптеген зерттеулерде көрсетеді.
Абстрактылы қатынас пен символдарды операциялайтын қабілет ретіндегі
интеллектінің тағы бір танымал анықтамасын Л.Термен, Стенфорд-Бине шкаласын
жаушылардың бірі – Э.Торндайк бөліп көрсетті.
Көп уақыт бойына жаңа жағдайға, шарттарға бейімделу қабілеттілігі
ретінде интеллект түсінігі аса кең тарады. Сонымен қатар, У.Штерн оны
ойлау амалын мақсатқа қатысты қолдану қабілеттілігі және оларды жаңа
жауаптарға бейімдеу деп анықтады. Клапаред, Ж.Пиаже және басқаларда осы
көзқараста болды.
Психикалық іс-әрекет қарастырған кейінгі зерттеулерде қайтадан
интеллектіліктің бейімделу функциясы көрсетіледі. Информация алу
процесінің жалпы стратегиясы, информацияның түрін қолдануға
қабілеттілік, міне оның анықтамасы осындай болып келеді. Оның
бейімделгіштігін меңзейтіндей интеллект анықтамасының танымалылығы олардан
интеллектінің функционалдық мағынасымен түсіндіріледі.
Интеллект құрылысын жасауға ұмтылыс, алғашында интеллектіні
микартасының бейнесі ретінде қарастыруға негізделеді. Бұл идеяны
френологияның өкілі, бастың әр бөлігін адамның әртүрлі қабілеттермен
байланыстырған Франц Галлю дүниеге әкелді. Бұл көзқарастар интеллектінің
факторлы аналетикалық моделдер негізінде жатыр. Бұндай моделдердің бірінші
типі-интеллект құрылысының иерархиялық моделі. Мұндай моделді бірінші болып
жасаған психолог Чарльз спирмен болды. Интеллектуалдық тест
көрсеткіштерінің статистикалық анализіне негізделе отырып, ол қасиеттер
құрылуының екі факторлы теориясын ұсынды.
Бұл теория өзінің алғашқы кезінде кез келген интеллектуалдық іс-әрекет
бірден бір жалпы фактормен шартталғанын тұжырымдады. Бұл фактор генералды
немесе q-фактор және көптеген спецификалық, яғни іс-әрекеттің тек бір
түріне ғана тән s-фактор деп аталады. Америкалық психологияда түрлі
тесттерде оның әрбіреу түрлі салмаққа ие болатын қасиеттер құрылысын
жеткілікті кең түрдегі топтық фактордың қатарын құрайды деген көз қарас
тарады. Көп факторлы теорияның жетекші өкілдерінің бірі Л.Терстоун болды.
Ол біріншілік ақыл-ой қабілеттілігі ретіндегі 12 факторды бөлді.
Кейбір психологтар когнитивті факторларды жүйелеуге тырысты. Бұны
жасаған алғашқылардың бірі Раймонд Кеттел болды. Алғашқы кезде оның
теориясы Ч.Спирмен мен Л.терстоун теорияларының синтезін көрсетті.
Ч.Спирмен секілді ол генералды фактордың бар болуын мойындады. Ал
Л.терстоун секілді топтық факторды бөлді. Р.Кеттелл бөлген біріншілік
қабілеттіктер 17 болды. Оның ішінде фербалды, сандық, кеңістік,
индукциялық ойлау және т.б. Генералды фактордың ішінен екеуі бөлінді. Оның
бірін ол флюидті интеллект тәжірибе мен оқуға тәуелсіз және бейнелік
материалдан құралған тесттерде көрінеді. Кристалданған интеллект мәдениетке
байланысты оқыту процесінде қалыптасады және вербалды тесттермен талданды.
Факторлар құрылысының ұқсас схемасын Ф.Вернон ұсынды.
Спирмендік q-фактор арқылы вербалды білім берумен практикум
механикалық қабілетке қатысты екі топтық факторды бөлді. Бұл негізгі басты
факторларда аса тар факторлар бар. Вербалды білім беруде вербалды сандық
және кейбір басқа субфакторлар бар: практикум-механикалықта-техникалық
бірліктің субфакторы кеңістік, қол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І–тарау. Жеткіншектік шақтағы интелектілік даму ерекшеліктерін зерттеудің
ғылыми-практикалық негіздері.
І.1. Жеткіншектік шақта дамудың психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... 4
І.2. Жеткіншектік шақтағы интеллектілік дамудың жалпы сипаттамасы ... ...14
ІІ–тарау. Жеткіншектік шақта интеллектілік дамудың зерттеу
психодиагностикасы
ІІ.1. Интеллектін зерттеудегі ШТУР
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 31
ІІ.2. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...50
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Кіріспе.
Тақырыптың көкейтестілігі: тұлғалық даму проблемасы қоғамның өзекті
мәселелерінің бірі. Бүгінгі таңда психология ғылымының жетістіктерінің
өркендеуіне сай, оның түрлі салаларының маңызы да арта түсуде. Тұлғаның
даму деңгейі, оның интеллектуалдық әлеуметтік проблемаларды шешу және
дамытуда негізгі зерттеу аясы болып табылады.
Жеткіншектік шақтағы интеллектілік дамудың теориясының негізгі әлі де
болса зерттеу, талдау, жинақтау сатысында екенін атамай кету мүмкін емес.
Психология ғылымының қорын көптеген авторлардың жеткіншектік шақта
интеллектілік даму теориялары толықтырып келеді. Жеткіншектік шақтағы
интеллектілік даму тұлға үшін де қоғам үшін де маңызды екендігі
К. Левин, М.А.Холодная, Г.С:Салливен, Р.Стеренберг, Л.Полани зерттеулерінде
дәлелденген 1,2,3,4,.
Осы теориялық зерттеудегі негізге ала отырып ғылыми зерттеу жұмысының
төмендегідей мақсаты анықталады.
Жеткіншектік шақта интеллектілік дамудың психологиялық ерекшеліктерін
ашу, оны теориялық тұрғыда талдау, практикалық мәнін дәлелдеу.
Анықталған мақсатқа байланысты зерттеу жұмысының міндеттері:
1.Психология ғылымындағы интеллектілік мәселесі теориясына жан-жақты талдау
жасау.
2.Жеткіншектік шақты интеллектілік дамудың мәні мен ерекшеліктерін ашу.
3. Интеллектілік дамудың психологиялық ерекшеліктерінің мүмкіндіктерін
қарастыру.
Зерттеу болжамы: жеткіншектік шақта интеллектік даму ерекшеліктері осы
жаста жан-жақты психикалық дамудың негізін құрайды.
Ғылыми ізденіс жұмысында алдыңғы қатарлы теориялар қарастырылып, талдау
жасалды. Сол теориялардың бірі Р.Стернбергтің интеллектінің иерархиялық
моделі атты теориясы. Ол интеллектуалды даму өнімділігінің индивидтің
когнитивті құрылымынан айырмашылығы бар екенін дәлелдеп көрсетті. Сонымен
қатар интеллект түсінігіне анықтама беріп, интеллектуалды қылықтың
формаларын көрсетті 4.
Жеткіншектік шақта интеллектік даму мәселесі ары қарай зерттелетін
мәселелердің біріне айналып отыр.
Зерттеу пәні: Жеткіншектік шақта интеллектік даму ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері: проблема төңірегіндегі ғылыми-әдістемелік
әдебиеттерге шолу, талдау жасау, психологиялық эксперимент,
психодиогностика, математикалық өңдеу.
Зерттеу объектісі: 14-15 жас аралығындағы жеткіншектер.
Зерттеу әдісі ретінде: проблема төңірегіндегі ғылыми-әдістемелік
әдебиеттерге шолу, талдау жасау, психологиялық эксперимент,
психодиогностика, математикалық өңдеу.
Дипломдық жұмыс құрылым: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қолданылған
әдебиеттер тізбегі және қосымша материалдардан тұрады.
І–тарау. Жеткіншектік шақтағы интелектілік даму ерекшеліктерін зерттеудің
ғылыми-практикалық негіздері.
І.1. Жеткіншектік шақтағы дамудың психологиялық ерекшеліктері.
Жеткіншектік шақ мәселелері психология ғылымы тарихында кең дамыған
проблемалардың бірі. Ғылымдағы жеткіншектік шақ мәселелеріне теориялық
көзқарас ғасырлар бойы қалыптасу тарихына ие болды.
Жаңа әлеуметтік құбылыс – дамудың жеткіншектік кезеңіне алғаш назар
аударған Ж.Ж. Руссо. 1762 жылы шыққан өзінің Эмиль романында ол алғаш рет
осы кезеңінің адам өмірінде алатын психиалогиялық мәніне назар аударды.
Ж.Руссо жеткіншектік шақты адам өзінің өмірге келуі сияқты екінші рет
тууы деп сипаттайды. Бірақ эмиль романы жеткіншектік шақ туралы
елестердің қалыптасуына үлкен әсер етті. Ж.Ж.Руссоның ой пікілері С.Холлдың
есею оның психологиясы, сонымен қатар физиологиямен, антрапалогиямен,
әлеуметтанумен, жыныстық қатынаспен, қылмыспен, дінмен және білім берумен
байланысты деген екі томдық жұмысында өзіндік ғылыми өңдеуге ие болды.
1904 жылы алғаш шыққан бұл еңбек бірнеше рет қайта басылып және халыққа
әйгілі болды. С. Холлды өтпелі шақ психологиясының атасы деп атайды,
өйткені ол бұл құбылысты түсіндіретін концепцияны ұсынып қана қойған жоқ,
сонымен бірге жеткіншектік шақпен байланысты мәселелердің айналысын да
анықтады 6.
Дамудың жеткіншектік феноменің түсіндіре келе, С. Холл Э.Геккелдің
биогенетикалық заң идеясына жүгінеді, ол бойынша онтогенез-түр эволюциясы
индивидуалды дамуының қайталануы болып табылады. Биогенез моделіне ұқсас С.
Холл өзінің социогенез моделін құрды, онда жеткіншектік шақ адамзат
тарихындағы романтизм кезеңі делінеді, бұл балалық шақ пен ересектік шақ
аралығындағы өтпелі кезең. Бірақ биологияда Э.Геккелдің заңы эмбриологға
сүйенетін болса, психологияның, социологияның материалдары с.холлдың
социогентикалық моделінің шеңберіне әр уақытта сия бермеді.
Кейінгі кезде жеткіншектік шақтың теориктектері социогенетикалық даму
моделінен бас тартты, оның орнын эволюциялық даму моделі басты. С.Холдың
концепсиясындағы жеткіншектік кезеңінің психологиясы қалай жалғасын тапты
және одан не қалды? Біріншіден, бұл даму кезеңінің өтпелі екендігін
елестету. Бұл елестетулермен келесі мінездемелер байланысты болады. Олар
нашар тәрбиленушілік, жанжалшылдық, эмоциялық тұрақсыздық т.б. және сол
арқылы жеткіншектік кезеңде индивид дамуының позитиві мазмұнының
қиыншылықтары айқындалады. Берілген, өзіндік сана және даралық сезім
типі даму кезеңінің мазмұңды позитвті сипаттамасы олардың эипипркалық өңдеу
қиыншылығының тыс тыс қалды және де жеткіншектердің мазмұнды дамуы көпке
дейін жеткіншектік кезеңнің негативті аспектілерін білдіретін даму
дағдарысы түсінігі жалпылама термин түрінде көрсетілді.
Дағдарыс түсінігі С.Холлдың концепсиясының ең үлкен жетістіктері екенін
айта кету керек. Бұл әртүрлі түсіндірілуіне қарамастан, қазіргі кезде тек
батыста емес, сонымен қатар советтік жас ерекшелік психологиясында да
қолданылады. Біріншіден, с. Холлдан кейінгі батыс теоретиктері есею
кезеңіне көп жағдайда түсінікті құрылым ретінде дағдарыс түсінігіне
негативті мазмұн енгізеді. Екіншіден, олар дағдарыс себептерін түсіндіруге
көбінесе С.Холдың буря және натиск құбылысы жеткіншекте болатын драмалық
сексуалдылық және физиологиялық өзгерістерден туындайды деп келіседі 7.
Көрнекті кеңес психологы Л.С.Выготский дағдарыстың даму түсінігін
басқаша береді. Негативті жағдаймен қатар бұл кезеңде үлкен позитивтік
жұмыстар атқарылады. дамудың мазмұнды маңыздылығы сыни жас ерекшелікте
жаңа қалыптасудың пайда болумен аяқталады. С.Холлдың теориясын қазіргі
кезде психологтар анахронизм ретінде қабылдайды. Өтпелі және дағдарыс
түсініктерінің өзі жеткіншектік шақ психологиясының проблемасын анықтайды
8.
Жеткіншектік дағдарыстың теориялық моделдері батыс психологиясының
басты бағыттарында көрсетілген. З.Фрейд және А.Фрейд (психоанализ), К.Левин
(гештальтпсихология) және Р.Бенедикт (бихевиоризм) теориялары өзара
бөлінеді, оларды ештеңе біріктірмейтін сияқты, бірақ бұл теориялар
онтогенетикалық даму-эволюциялық моделінен шығады 9,10,1,11.
Л.С.Выготский Арнольд Гезеллдің педология раннего возраста кітабының
алғы сөзінде көптеген буржуаздық психологтар баланың жеке тұлғасы әуелден
бастап әлеуметтік болып келеді, бірақ бұл әлеуметтіктің өзі организмдерінің
өзара әрекеттесігінен тұрады деген жай ғана схемамен әрекет ете отырып
әлеуметтік биологиялықтың қарапайым түрі ретінде ашып көрсеткен деп
жазған. Бұл әлеуметтік ортаның факторлары бихевиоризм, психоанализ,
гештальтпсихология және басқа да батыстық теориялар бірдей түсіндіреді
дегенді білдірмейді 8. Осылайша, бихевиористік бағдарды зерттеуші
р.Бенедикт 30 жылдары жеткіншектің әр түрлі қоғамдағы психикалық даму
ерекшелігін әлеуметтік стимуляция ұйыммен түсіндіретін үздіксіз және
дискретті шартталу теориясынөңдеп шығарды. Р.Бенедикт канада және Америка,
сонымен бірге Африка, Мексика және Жаңа Гвинея үндіс тайпаларының
жеткіншектерін зерттеген, ал оның әріптестері М.Мид Самоа аралының
жеткіншектеріне зерттеп жүргізген. Бұдан алынған тәрбиелеу формалары
европалықтар мен американдықтардан ерекшеленеді.
Сонымен қатар, Р.Бенедикттің жүйелендірілген қызықты фактілері жас
ерекшелік психологиясы игілігіне айналып жеткіншектер психологиясы
мәселесін өңдеуге үлкен әсерін тигізді. Біріншіден, дамудың нақты
формаларына оқыту мен тәрбиелеу технологиясы ерекшеліктерінің тәсілдік
мәселесі қойылған; екіншіден, жеткіншектік дағдарыс себебі ересектер мен
балалар үшін қылық нормаларының ерекшеліктерінен болады деген болжам
шығарылды 11,12.
Орта факторлары түсінігіне К.Левин басқаша мазмұн берді. Ол
жеткіншектік шақ феномендерін өзінің алаң теориясына сәйкес түсіндірді.
Егер Р.Бенедикт балалық пен ересек өмір нормаларының сәйкес келмеуі туралы
айтса, К.Левин бұл кезеңге тән когнитивті дисбалансқа назар аударды, яғни
әлемдегі балалықтан ересектік мәртебесіне өту кезеңдегі бағдарлану
тәсілдерінің анықсыздығы туралы айтты.
Жеткіншектік кезең географиялық мағына ретінде баланың өмірлік
кеңістігінің кеңеюі, сондай-ақ әлеуметтік қоршаған ортаның кеңеюі мағынасы
ретінде де пайда болады. Бірақ өмірлік кеңістікке өтудің ең тиімділігі
уақытша өлшеу арқылы жүзеге асады. Бірінші рет жеке тұлғаның психалогиялық
детерминантты ретінде болашағы көріне бастайды. Жасына қарай өмірлік
перспективасы көбейеді және бұл жеке тұлға дамуының фундаменталды
факторлерінің бірі болып табылады. Жеткіншектік кезең уақытша
перспективаның өзгерістік кезеңі. Бұл өзгерісті масштаб өзгерісі ретінде
сипаттауға болады. Бірақ көптеген өзгерістер даралықта болашақтың шынайы
және идеалды мақсаттары көрінетін уақытша перспектива құрылымының тәсілінде
пайда болады. Болашақ туралы бұрыңғы елестетулер алдағы міндеттерге
дайындық туралы аз немесе көп нақты шешімдерді алмастырады. Басқаша
айтқанда, индивидтің бойында жоспар қалыптасады. Уақытша перспективаны құра
отырып, бұл жоспар тек қана мұратты мақсат пен құндылықты емес, сонымен
қатар оның мәнділігін де қабылдайды. Ересектің жоспарлауы дәл солай болады,
бірақ жеткіншек жағдайы ерекше, өйткені ол өзіне таныс емес алаңдағы
уақытша перспективасын құру керек.
Жеткіншек жеке тұлғаның маргиналды жағдайында болады (бұл термин
әлеуметтануда екі мәдениетке жататын жеке тұлға дегенді білдіреді). Ол енді
балалар бірлестігінде болғысы келмейді және осы уақытта ол әлі ересек
еместігін біледі. Маргиналды жеке тұлға қылығына тән қасиеттер эмоционалды
тұрақсыздық және сезімталдық, тұйықтық және агрессивтілік, қоршаған
ортасымен конфликтілік қарым-қатынаста болу болып табылады.
Біздің алдымызда алаң теориясының күшті өзара әрекеттестік метофорасы
терминінде жеткіншектік дағдарыс сипатталған. Онда эвалюциялық парадигмамен
толық сәйкес келетін психиканың даму процесі сипатталады. Теориялық –
алаңдық моделдер терминіндегі психикалық даму алаңның құрылымын
күрделілендіре түседі. Күрделіленудің өзі екі топқа жататын өзгерістердің
әсерінен болатын жеткіншектік дағдарыс жағдайында, орта факторлары әсерінен
бейімделу үзілісінің нәтижесінде пайда болады.
К.Левин жасерекшелік психологиясының ең басты проблемасы дамудағы жаңа
пайда болуларды шеше алмады. Дамуды күрделену ретінде айта келіп, ол алаң
құрылымының сапалы күрделенуі нақты не нәрсемен көрінетінін жасырмайды және
мәні бойынша бұл күрделену құрылымдағы үлкейтілген бөлшектерге әкеліп
тіркейді. Ерекшелік және ұлғаю ретіндегі даму бұл тек қана сапалы басқаша
құрылымы мен функциялық сипаттамасы болатын жаңа тұтастықты құру үшін
дайындық этапты болып табылады.
Осы уақытта К.Левин жеткіншектік шақ психологиясына қатысты
проблемаларды көтерді. Алдымен бұл ересектре әлеміне жеткіншектердің
бағдарлану проблемасы, күрделі және қарама-қарсы әлем көзқарастары
арасындағы құндылықты таңдау проблемасы, жеткіншектердің өз өмірлерінің
жоспарлары мен мақсаттарын құру проблемасы. Бұл проблемалар Л.Айзенбергтің
теориясында Жеткіншектік шақ дамуының міндетттері деп аталып әрі қарай
зерттелді 1.
Л.Айзенберг өз теориясында индивидуалды даму кезеңдерінің арасындағы
функцияналдық байланысты қарастырды. Оның ойынша, жеткіншектік шақтағы
оптималды даму нәрестелік пен балалық дамуындағы мәселелерді шешудің
табыстылығына тәуелді. Өзінің клиникалық тәжірибесіне сүйене отырып, ол
егер де балалық шақ дамудың белгілі бір жетіспеушіліктерімен байқалатын
болса, онда жеткіншектік кезеңі созылмалы, күшті және сәтсіз болады деп
жазады. Л.Айзенберг жеткіншектікті дағдарысты қысқа уақыт ішінде өте көп
терең өзгерістер болатындығымен түсіндіреді. Осы өзгерістерге бейімделу
жеткіншектің даму мәселесін құрайды 13.
Э.Шпрангердің теориясы маңызды орынға ие болды. Э.Шпрангер өз
теориясында индивидің ішкі әлемі қандай да бір болмасын табиғи және
әлеуметтік детерминанттарға принципті тұрғыдан жатқызылмайды. Э.Шпрангер
идеалисттік тұрғыдан, жеке тұрғыдан жеке тұлғаның дамуын тұлғаның және
қоғамның шынайы қарым-қатынасымен, организмнің есею процесімен байланыссыз,
таза жанды процесс ретінде елестетті.
Э.Шпрангер жеткіншектік кезең жасөспірім кезеңнің ішінде деп қарастырды
және ол қыз балаларда 13-19 жаста, ал ер балаларда 14-22 жаста болады деп
анықтады. Осы шақтың бірінші фазасы - өзіндік жеткіншектік – бұл 14-17
жаста болады. Бұл фаза балалық тәуелділіктен босатылуға ұмтылумен
байланысты дағдарыспен сипатталады. Осы шақтың басты жаңа қалыптасу сапасы
Э.Шпрангер бойынша жанды дамудың маңызды кезеңі Меннің қалыптасуы,
рефлексияның пайда болуы, өзінің даралығын сезіну. Бұл процесс Меннің
ашылуының өмір іс-әрекеттерінің жан-жақты практикалық қосылуына дейін
жүреді. Бірақ құндылық бағдар және өзіндік сана процестері жүйеленген түрде
зерттеуден бастау алады. Э.Шпрангер бұл процесте практикалық іс-әрекет
басты рөлді алтынын нақты бағалай алмады 14.
Э.Шпрангердің теориялық көзқарасын Ш.Бюллер нақтылады. Ол жасөспірімдік
кезеңнің екі фазасын бөліп көрсетті: негативті және позитивті. Жеткіншектік
этап негативті фазаға жатады. Оған тән қасиеттер – мазасыздық,
тітіркендіргіштік, агрессивтілік және өзбеттілікке ұмтылу. Ш.Бюллер бойынша
бұл фаза қыз балаларда 11-13 жаста, ал ер балаларда 14-16 жаста басталады.
15.
Психоаналитикалқы бағытта әлеуметтік ортаның факторлары ішкі жанұялық
қатынасқа келіп тіреледі. Бұл бағытқа З.Фрейдтің көзқарастары жатады.
З.Фрейд адамның индивуалды дамуын психосексуалды дамуы деп сипаттайды.
Либидо энергиясы дамудың барлық өзгерістерінің себептері мен қоз,алыстары
болып табылады. Кейде либидо тек жыныстық құштарлықпен шектеліп қоймайды
және оны басқа биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктер қатарына да қояды.
Либидо – бұл барлық қажеттіліктердің іщіндегі, соның ішінде өзіндік
жыныстың ең негізгісі 9.
Ж.Ж.Руссо және С.Холлмен салыстырғанда психоаналитиктердің айырмашылығы
олар жеткіншектік өзгерістерді адам өміріндегі өте маңызды және қажетті деп
санамайды. Барлық жыныстық дамудың ішіндегі маңыздысы тек қана жыныстық
есею кезеңі болып табылады. Аналитикалық бағыт жеткіншектік шақтағы
сексуалдылыққа қарағанда жеткіншектік шаққа дейінгі кезеңдегі жыныстық
дамуына көп назар бөледі. Бірде А.Фрейд С.Холлдың жеткіншектік шақ –
буырқанған және шабуылды кезең деген сөзімен келіскен. Осының себебін ол
жыныстық есеюмен байланысты күшті сексуалды импульстердің пайда болуы
баланың жеке тұлғасы ішінде құрылған теңдікті бұзатынынан және жекелік
жүйенің қажетті инстинкті қайта құру Ол, шынайы бағдары Мен және
моралды Жоғары-Мен аспектілерімен негізделгенімнен табады.
Психоаналитиктер жеткіншектік кезеңдегі жыныстық өзгерістерді алдымен
объектінің өзгерістерімен байланыстырады. Жеткіншектік шаққа дейінгі
кезеңде құштарлық объектісі жанұя мүшелері болып табылады. Егер
жеккіншектік өзгерістер басталса, онда сексуалды импульстердің қысымы да
басталады. Олар біріншіден, сексуалды агрессивті қылық, ал екіншіден
инцестті фантазиялар шақырады. Әлеуметтік қатынаста жеткіншектік өзгеріс
жанұяішілік қатынасқа тікелей қатысты болады. Психосексуалдылықтың табиғи
дамуына әлеуметтік табу әсерін тигізеді. Әлеуметтік адаптация және жекелік
бұзылыстарының дәрежесін азайту үшін психологиялық қорғаныс деп аталатын
механизм қолданылады (езгі, ығыстыру, проекция, идентификация, рационализм,
сублимация). А.Фрейд жеткіншектік дамудың сыни белгілерін таба отырып, осы
жеткіншектік шақтағы феноменнің көріну дәрежесі жыныстық есеюдегі сексуалды
мотивация күшіндегі және оған байланысты мазасыздықтағы индивидуалды
ерекшеліктерге әсер етуі мүмкін деп санайды. Жеткіншектік дағдарыстың
шынайы ағымы жанұяішілік қатынас нюансымен анықталады 10. Сөйтіп,
классикалық психоанализ жеткіншектік дағдарысты жыныстық есею фактілерімен
байланыстырады. Бірақ мәдени антропологтардың бақылауында осы құбылыстардың
арасындағы бір мәнді байланыстың жоқтығы дәлелденген болатын. Фрейдизмнің
әдіснамалық күйчіздігі оның модернизация негізіне әкелді. К.Юнг, А.Адлер
және басқалар З.Фрейдің пансексуализм түсінігін ысырып тастады, ал К.Хорни,
Э.Фромм неофрейдизмнің тууына жағдай жасады. Осылайша, психоаналитикалық
бағыт жеткіншектердің ата-аналарымен өзара қатынасын, олардың эмоциялық
эмансипациясын және т.б. зерттеу белсенділігіне әсерін тигізді
16,17,9,18,19.
Барлық көрсетілген бағыттың дамуын түсіндіру үшін эволюциялық модель
толығымен қолданылды. Батыстық барлық жас ерекшелік психологиясында көп
жылдар бойы кедергі болған биологиялық және әлеуметтік дуализм. Бұл дуализм
әлеуметтік, мәдени-тарихи ассимилиациялаудың эволюциялық-биологиялық даму
схемасынан шығады. Бұл модель үшін әлеуметтік және мәдени-тарихи кездер
ортадағы шарт ретінде категориялармен сипаталады. Бірақ қоршаған орта
дамуға әсер ететін биологиялық шартты жатқызды. Жеткіншектік шақ
теориясының тарихи әрі қарай биологиялық және әлеуметтік дуализмнен қашу
мақсатында қабылданған әртүрлі байқаулардан тұрады. Осындай байқаудың
ішінен біреуін Г.С.Салливен көрсетті. Ол өзінің теориясында биологиялық
емес қажеттіліктердің қорғаушы бастамасын жазып, монистикалық принципті
жүзеге асырды. Жаңадан пайда болған жеке тұлғааралық қатынас теориясын
пайдалана отырып, Г.С.Салливен фрейдтік теорияға ұқсас етіп өзінің
жеткіншектік даму теориясын құрды. З.Фрейд сияқты дамудың көзі нақты
біріншілік қажеттілік болып табылады (шынында да осындай қажеттілік Фрейдте
екеу. Эрос және Танатос - өмірге құштарлық және өлімге құштарлық), бірақ
оның айырмашылығы болып жеке тұлғааралық қатынас қажеттілігінің дамуын
анықтайтын баланың өту кезеңінің этапын білдіреді.
Даму берілген қажеттіліктің туындау процесіне келіп тіреліп, жас
ерекшелік стадиясының алмасуы қатынасқа қажеттіліктің жаңа типтерімен
түсіндіріледі. Жеткіншектік кезеңде (10-12 жас) қарым-қатынас таңдалады,
осы жыныстағы бір ғана досымен қарым-қатынас қажеттілігі қалыптасады.
Г.С.Салливен осы стадияға тән индивидтердің ұқсас қарым-қатынас ерекшелігін
көрсете отырып, оны изофилиялық қарым-қатынас қажеттілігінің даму стадиясы
гетерофилиялық стадиясы деп атайды. Гетерофилиялық стадия жеткіншектік
кезеңде басталады және қарама-қарсы жыныстағы адамдармен қарым-қатынас
жасау қажеттілігінің араласуымен сипатталады. Қарым-қатынас қажеттілігі
досына қатысты сезімтал болу қабілеттілігімен түсіндіріледі. Сондай-ақ
ашыналық қарым-қатынас қажеттілігі досының қауіпсіздігіне қызығушылығы,
оның мәртебесін қолдау және т.б. түсіндіріледі.
Индивид қылығының динамикасы екі тенденция – жеке тұлғааралық қатынасын
шақыратын мазасыздық және жалғыздық жағдайдан қашумен анықталады.
Г.С.Салливеннің пікірі бойынша барлық индивидтер кезеңнен-кезеңге сәтті
жете алмайды және тек есею жағдайына қол жеткізе алатындар өте сирек
кездеседі. Көп жағдайда индивидтің жеке тұлғалық сферасында сәтсіз
әлеуметтік жағдайлар бұзылысы нәтижесінен туындаған алдыңғы даму
стадиясында кідіреді. Инфантилділіктің әртүрлі формалары осы жас ерекшелік
сатысындағы қарым-қатынас қажеттілігінің адекваттық қалыптасқан кідірумен
байланысты. Сөйтіп, Г.С.Салливен теориясында жеткіншектік шақ
психологиясының маңызды мәселесі генезисдік қарым-қатынас болып табылады.
Бірақ Г.С.Салливен бағытының негізінде дамудың табиғи себептері туралы
елестетулер жатыр. Мұндағы маңызды мәселе жеткіншектік шақтағы даму қарым-
қатынасының құрылымы болып табылады 3. Жеткіншектік дамудың
интеллектуалды аспектісінің мәні Ж.Пиаже зерттеулерінде көрсетілген.
Ж.Пиаже бойынша бұл шақ балада нақты объект қасиетіне қабілеттілігінің
есеюімен, гипотетика-дедуктивті формасының дамуымен, жеткіншектің теориялық
болжам құруға және т.б. алғырлығының көрінуімен сипатталады 20.
Қорытындылай келе, жеткіншектік даму жыныстық даму арықылы (А.Фрейд),
ересектермен, құрдастарымен, жеке тұлғааралық қатынастардың дамуы арқылы
(Г.С.Салливен), кеңістікті өмірлік кеңейту мендифференциациялау арқылы
(К.Левин) және интеллект құрылымы дамуы арқылы (Ж.Пиаже) көрсетіледі
10,3,1,20.
60-80 жылдары бірқатар эмиприкалық зеттеулер жүргізуде жеткіншектік
шақты сәтті дағдарыссыз даму кезеңі ретінде сипаттап көруге байқаулар
жасалды. Оған алғашқы бастама ретінде бірқатар ғалымдардың және әртүрлі
теориялық тұрғыдан шыққан психологтардың еңбектері негіз болды.
1.2. Жеткіншектік шақтағы интеллектілік дамудың жалпы сипаттамасы.
Интеллект өзгеріске ұшырайды: өмір сүру жолында тапсырмаларды шешу
қабілеті бірдей өзгермейді. Көптеген зерттеушілер адам өмірінің алғашқы
жиырма жылында интеллектуалдық дамудың негізі қалыптасады деген тұжырыммен
келіседі.
Бір-бірінен тәуелсіз түрде осындай қорытындыға Я.А.Пономарев, Ж.Пиаже,
Л.Терстоун, Н.Рейли және басқа зерттеушілер келді. Адамның
интеллектуалдылығының максималды дамуы 19-20 жасқа дейін жетеді, содан соң
тұрақтылық фазасы басталады және 30-34 жастан кейін интеллектуалды
қызметтің өнімділігі төмендейді 21,20,22,23.
Жалпы интеллектуалдық қабілеттердің дамуы тек қана жасқа емес, сонымен
қатар адам айналысатын іс-әрекет (оқу және кәсіби) түрлерімен де
байланысты.
Мектептік шақта интеллектінің дамуы баланың ішкі мотивациясының жоғары
жетістіктерге ұмтылу, бәсекелестікке тартумен анықталады.
Осы интеллектінің дамуы туралы көптеген ғалымдар өз теорияларын
ұсынған.
Интеллект термині өзінің ғылыми мағынасына қарамастан, күнделікті
және әйгілі шексіз санда талдауларға толы. Сондықтан да интеллект
түсінігіне жасаған талдауларға қысқаша қарастырайық.
Интеллектінің негізгі критерийі өзбетіндік шынайылық ретінде оның
қылықты реттеу функциясы болып табылады. Кейбір басқа да қабілеттер сияқты
интеллект туралы айтқанда, ол алдымен адамдар және жоғарғы жануарлар үшін
қажетті мағынасына сүйенеді. В.Штерннің айтуы бойынша интеллект - жаңа өмір
шарттарына кейбір жалпы қабілеттердің бейімделуі. Бейімделетін акт (В.Штерн
бойынша) – бұл өмірлік міндеттерді, ақылдағы әрекет тәсілдерді шешу
немесе Я.А.Пономарев бойынша ішкі жоспардағы әрекет 24.
Л.Полани: Интеллект – білімді бейімдейтін қабілеттердің ішінен
біреуіне жатады - деп айтады. Бірақ, көптеген басқа ғалымдардың
көзқарастарында өмірлік міндеттерді шешу барысында білімді қабылдау процесі
жағынан білімді бейімдеу ретінде ғана көрінеді. Интеллектуалды қылық
мәселесі трансфера мәселесімен тығыз байланысты. Трансфера бір
ситуациядан екінші бір ситуацияға білім-операцияны ауыстыру 5.
Ж.Пиаженің айтуы бойынша интеллектінің толығымен дамуы индивидтің
ортамен теңдігіне жетуде, универсалды бейімділікте көрінеді 20.
Психологтар үшін интеллект шынайылық ретінде болса, ал химиктер үшін
күнделікті сипаттамасын білу өте маңызды. Осыған анықтама беруді бірінші
рет қолға алып талпынған Р.Стернберг болды. Ол интеллектуалды қылықтың үш
флрмасын көрсетті:
1. Вербалды интеллект (сөз қоры, шеберлік, оқығанын түсіне білу
біліктілігі);
2. Мәселелерді шешу қабілеттілігі;
3. Кәсіби интеллект (қойылған мақсаттарға жету біліктілігі).
80-ші жылдың аяғы мен 90-шы жылдың басында Р.Стернбергтің интеллект
концепциясы әйгілі болды.
Интеллектінің иерархиялық моделі деп аталатын модель интеллект және
менталды процестерді реттейтін қылықтар; интеллект және индивидтің жеке
тәжірибесі; интеллект және бейімделген қылықтар арсындағы қатынастарды
түсіндіреді. Интеллект ақпараттарды қайта өңдеуді қамтамасыз етеді.
Р.Стернбергтің моделі жалпы психологиялық және дифференциалды-психологиялық
концепцияға жатады. Р.Стернтерг интеллектуалды өнімділікті индивидтің
когнитивті құрылымынан айырмашылығын түсіндіреді.
Р.Стернтерг ақпараттарды қайта өңдеуге жауап беретін интеллектінің үш
компонентін бөліп көрсетеді:
1. Метакомпонент – бұл ақпараттарды қайта өңдеудегі нақыт процестерді
реттейтін басқару процесі.
2. Орындаушы комплненттер – бұл иерархияның өте төмен деңгейдегі
процестер.
3. Бейімдеу компоненті үшін метакомпонент және орындаушы компонент
жасайтын процестерді субъект үйрену керек.
Р.Стернберг оларға а) таңдамалы кодтауды; б) таңдамалы үйлестіруді және
в) таңдамалы салыстыруды жатқызады.
Міндеттерді шешу барысында компоненттер келісе отырып жұмыс істейді:
яғни, метакомпонент танымдық және орындаушы компоненттердің қызметтелуін
реттейді, ал олар өз кезегінде метакомпонентті кері байланыспен қамтамасыз
етеді.
Р.Стернбергтің концепциясында метакомпонент деңгейі негізгі және
маңызды болып сипатталған. Ол міндетті мәнін дұрыс түсінуде деп көрсетеді.
Сонымен қатар, Р.Стернберг қарапайым және интеллектуалды дарынды балаларды
зерттей отырып, мынадай қорытынды жасады: интеллектуалды инсайт
қабілеттілігіне дарындылық мәнді болады, сонымен бірге қарапайым балалармен
міндеттерді шешу процесі жақсарады, бірақ дарынды балалардың жұмысының
өнімділігіне аз әсерін тигізеді.
Р.Стернберг өз теориясында интеллект түсінігіне анықтама беріп,
интеллектуалды қылықтың формаларын көрсетті 4.
Р.Стернбергтің соңынан М.А.Холодная интеллектінің базалы қасиеттерін
көрсетті:
1. Деңгейлік қасиет, процестердің негізінде жатқан әрекет
презентациясымен (сенсорлық айырмашылық, оперативті ес және ұзақ уақытты ес
зейіннің шоғырлануы мен көлемі және т.б.) және бөлек таным функциясының
даму деңгейіне жетумен (вербалды және вербалды емес) сипатталады;
2. Үйлесімді қасиет, әртүрлі байланыстар мен қатынастардың қалыптасу
мен көріну қабілеттілігімен, кең мағынады айтқанда әртүрлі тәжірибелі
компоненттерде қабілеттіліктің құрылуымен (кеңістік-уақытша, себеп-салдар,
категориялық-мазмұнды) сипатталады;
3. Процессуалды қасиет, қарапайым ақпараттық процестердің деңгейіне
дейін интеллектуалды іс-әрекеттердің көріну құрамымен сипатталады;
4. Реттеуші қасиет, интеллектіні тиімді басқару және психикалық
белсенділікті қадағалайды қамтамасыз етумен сипатталады.
Ресейлік психологияда жалпы қабілет ретіндегі интеллектінің маңызды
концепциялары көп емес. Осындай концепциялардың бірі – М.А.Холоднаяның
теориясы. Бұл теория когнитивті бағыт ішінде өңделген.
Менталды тәжірибе теориясы терминінде интеллектіні сипаттайтын
негізгі түсініктердің сәйкестілігі.
Интеллектуалды жеке тұлғаның қасиеті
Менталды репрезентациясы
Менталды кеңістік
Менталды құрылым
1-кесте.
Когнитивті бағыттың мәні интеллект редукциясындағы бөлек танымдық
процестерінің қасиеттеріне негізделеді. Интеллектіні индивидуалды тәжірибе
ерекшелігіне әкеліп тірейтін басқа да бағыттар бар.
Интеллект құрылымының психологиялық моделі
Осыдан когнитивті операция және бейімделген білім құрылымының
қасиеттері көрінетін менталды тәжірибенің эпифеноменімен психометрикалық
интеллект шығады.
М.А.Холоднаяның анықтамасы мынадай: интеллект өзінің онтологиялық
мәртебесі бойынша – бұл менталды құрылым түріндегі даралық менталды (ақыл-
ой) ұйымының ерекше формасы.
Менталды тәжірибе түсінігінің мазмұны көбіне кристалданған
интеллект Р.Кэттел бойынша және В.Д.Щадриков бойынша қабілеттің
операциялық механизмдері түсініктерінің мазмұнымен сәйкес келеді 25.
М.А.Холодная интеллект құрылымына когнитивті тәжірибе, метакогнитивті
тәжірибе және интеллектуалды қабілеттіліктер тобының құрылымдарын кіргізді.
Когнитивті тәжірибенің құрылымна ақпаратты кодтау қабілеті, психикалық
құрылымның түсініктілігі, архетиптік және семантикалық құрылымды
жатқызады.
Ал, интеллектуалды қабілеттер өз құрамына:
- Конвергентті қабілет – интеллект терминінің тар мағынасында (деңгейлік
қасиет, үйлесімді және процессуалды қасиет);
- Креативтілік (үстіртіндік, өзіндік-сонылық, қабылдағыштық,
метофоршылық);
- Үйрету (имплицитті және эксплицитті);
- Танымдық стильдер (когнитивті, интеллектуалды, эпистемологиялық)
жатқызды 26.
Интеллект теориялары. Интеллект-теоретиктер көп нәрседе бір-бірімен
келіспейді, дегенмен олар қоршаған ортаға икемді бейімделу қабілеттілігінен
басқа интеллект не екені туралы сұрақтар минималды келісімге келеді. Біз
Р.Стернберг және К.Кауфман көзқарастарына негізделген кейбір балама
жақтарын қарастырамыз.
Имплицитті теориялар. Бұл теорияларды жақтаушылар адамдарға интеллект
түсінігін әдепті тілде түсіндіруді ұсынады. Бұл көзқарасты А.Нейссер
ұсынып, Р.Стернберг, Конвей, Кетрон және Бернстейн өңдеп жасаған. Олардың
жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде адамның интеллект жөніндегі үш
басты ой-пікірлерін анықтады. Олар интеллект деп:
- практикалық мәселелерді шеше білу қабілеті;
- вербалды қабілетті;
- әлеуметтік компоненттілікті түсінген.
Дегенмен, бұл тұрмыстық көзқараста белгілі бір шектеулер бар. Олардың
бірі жасқа қатысты. Сиглер мен Ричарде әртүрлі жастағы адамдарға қатысты
интеллектіні зерттеді. Нәтижесінде ересектер интеллектіні аз дәрежеде
перцептивті-моторлы қызметпен, ал жоғары дәрежеде таным қызметімен
байлавныстырады. Осылайша, балалар интеллектісі үшін қолдар мен көздер
координациясы өте қажет болса, ересектер интеллектісі үшін пайымдау,
тұжырымдау қабілеттілігі өте маңызды.
Имплицитті теориялардың шектері, сонымен қатар, мәдени дәстүрлермен
байланысты. әртүрлі мәдениеттерде интеллект бірдей қабылданбайды. Интеллект
жөніндегі Батыс пікірлері басқа мәдениет түсініктерінен көп жағынан
ерекшеленеді. Янг және Стернберг интеллект туралы тайвандық-қытай
пікірлерінде басты болып табылатын бес факторды көрсетті:
- жалпы когнитивті фактор;
- жеке аралық интеллект;
- жеке ішілік интеллект;
- интеллектуалды өзін-өзі бағалау;
- интеллектуалды өзін-өзі жою.
Ю.Чен интеллект туралы Қытай ойларын негіздейтін үш факторды көрсетті:
- вербалды пайымдауға қабілеттілігі;
- вербалсыз пайымдауға қабілеттілігі;
- механикалық ес.
Басқа зерттеушілер – Джилл және Китс интеллект деп – теориялық
дағдылар мен жаңа жағдайға бейімделу қабілеті деп есептейтін австриялық
студенттердің және интеллектіні практикалық дағдылар, сөйлеу және
шығармашылық ретінде қарастыратын малайзиялық студенттердің
бағалауларындағы ерекшеліктерді көрсеткен.
Интеллект әртүрлі мәдениет шегінде бірдей, бірақ ол әртүрліше
қабылданады. Мәдениеттер арасында қандай айырмашылықтар болмасын,
интеллектінің бірнеше ұқсас аспектілері бар.
Эксплицитті теориялар. Интеллектінің эксплициттік теориялары – бұл
психологтардың немесе басқа ғалымдардың ұсынған болжамдарды салыстыру және
жинақталған мәліметтер жолымен тексерілгендер. Эксплицитті теориялар
интеллектіні зерттеуде әртүрлі бағыттардан тұрады. Оларға психометрикалық,
когнитивті, биологиялық, контекстуалды (немесе мәдениет контекстіне
негізделген) және жүйелік жатады.
Психометрикалық бағыт. ХХ ғасырдың басындағы интеллект теорияларының
бірі – фактор деп аталатын гипотетикалық менталды мәндер позициясымен
түсініледі деген тұжырымнан тұрады. Бұл факторлар адам іс-әрекетінде
бақыланатын даралық ерекшеліктердің көзі болып табылады. Психометрикалық
теориялар психологиялық қасиеттерді өлшеуге негізделгендіктен осындай
атауды алған. Олар адамның психологиялық функциялануының даралық
ерекшеліктерін өлшеу арқылы тексеріледі. Даралық-дифференциалды көзқарастың
мәні адамдар интеллектуалды жетістікті болжайтын үлкен көлемді тапсырмалар
орындауында. Осы тапсырмалар арқылы алынған мәліметтер, адамзат
интеллектісін анықтайтын факторларды табу үшін факторлық анализ көмегімен
өңделеді.
Адамзат интеллектісі табиғатының ең ерте теориясын, сонымен бірге
факторлық талдауды И.Спирмен ұсынған. Спирменнің айтуынша, интеллект екі
факторлардың: генералды және спецификалықтың біреуінің сәйкес келуі. Егер
генералды қабілеттілік немесе барлық түрдегі ақыл-ой тестілерін орындауда
әрекет етсе, онда фактормен өлшенетін әрбір спецификалық қабілеттілік ондай
тестердің тек біреуін ғана орындауда қажет етіледі. Осылайша тесттер көлемі
спецификалық факторлар санына адекватты, бірақ генералды фактор біреу
болады.
Томсон альтернативті интерпретация ұсынды. Ол Спирменнің генералды
фактор даралық ерекшеліктер негізінде жатқан жалғыз көзді білдіреді деген
тұжырымын теріске шығарды. Оның айтуынша, генералды фактордың пайда болуы
көптеген ақыл-ой бірігулерінің, соның ішінде стимулдар арасындағы
ассоциативті байланыстардың, рефлекстердің және т.б. жұмыс жасауымен
негізделген.
Терстоун, Томсон секілді Спирменнің генералды фактор жөніндегі болжамын
қабылдады, бірақ оның бағалуына сынмен қарады. Терстоун бойынша бұл екінші
реттік құбылыстар немесе онша маңызды еместілердің бірі, ал шынында ең
қажеттісі біріншілік ақыл-ой қабілеттіліктер факторлары.
Дж.Гилфорд қандай да бір ортақ фактордың болуын мойындаудан бас тартып,
факторлық теорияны ұсынатын көптеген ғалымдардың пікірлеріне келіспеді.
Дж.Гилфорд интеллект 120 элементарлы қабілеттіліктерден тұрады, олардың
әрбіреуі интеллектілік қорытынды шығару үшін қандай да бір мазмұнның
(символикалық, вербалды, сандық) интеллектуалды өңдеуін білдіреді.
Интеллектінің кең таралған факторлық сипаттамасы – иерархиялық болып
табылады. Оның жақсы мысалын Вернон ұсынған. Вернонның ойынша, интеллект -
әртүрлі дәрежедегі жалпылау қабілеттілігі ретінде бейнеленуі мүмкін.
Иерархияның жоғарғы жағында Спирмен анықтаған жалпы (генералды)
қабілеттілік тұрады. Екінші деңгейде факторлардың негізгі тобы орналасқан.
Келесі деңгейде негізгі топтан бөдінген кіші топ факторлары тұрса, ал соңғы
жағында Спирменнің атаған спецификалық факторлары орналасқан.
Биологиялық бағыт. Егер психометрикалық бағыт индивидтердің ақыл-ой
қабілеттері жағынан бір-бірінен ерекшелігін анықтауға бағытталса, онда
биологиялық қабілеттердің ішкі локализациясын не олардың функциялануы
жағынан (ми және орталық жүйке жүйесі), не олардың тұқым қуалаушылығы
жағынан (гендер) түсіндіруге ұмтылды. Мұнда әртүрлі теориялар шығарылды.
Ең әсер еткіш теорияларының бірін Гебб ұсынған. Ол интеллектінің екі
түрін: А және В деп бөліп көрсетті. А – бұл дамуға қабілетті, биологиялық
тұрғыдан детерминацияланған, туа біткен потенциал. В – дамуды қамтамасыз
ететін мидың функциялануы. Ол кемелденген адам жетістігінің орташа деңгейін
негіздейді. Гебб сонымен қатар С интеллектісін анықтады, ол тестілеу
кезінде алынған ұпайларды білдіреді. Ол интеллектінің басқа типтерінің
ішінен кез келгенін анықтау үшін негіз болып табылады.
Биологиялық теориялардың кейбір жақтаушылары интеллектісі аз адамдарға
қарағанда интеллектуалдылар тез әрекет етіп, ойланатынына көп көңіл бөледі.
Олар бұл айырмашылықтарды жүйке жүйесі жұмысының жылдамдығымен немесе
жүйкелік өту механизмдерімен түсіндіреді.
Көптеген әйгілі биологиялық бағыттардың бірі интеллект және мидың
белсенділігі арасындағы байланысты тексеру болып табылады.
Интеллектіні зерттеуде көптеген әртүрлі биологиялық бағыт бар. Олар ми
және қабілеттер арасындағы байланысқа қызықты түсініктер берді.
Зерттеушілер адамдар арасындағы айырмашылықты сапасы және саны жағынан
терең талдайды. Әрі қарай біз интеллекті туралы кейбір когнитивті бағытты
қарастырамыз.
Когнитивті бағыт. Бұл бағыт биологиялық бағытты толықтырады. Когнитивті
бағытпен келісе отырып, ойлау процесі кезінде адам ақыл-ой операциясы
қатарын орындайды: яғни ол операциялар интеллектінің базисін және олардың
туындайтын жүйесін құрайды.
Бұл бағыт психометрикалық бағыт сияқты танудың негізгі үш принципін
ұсынған Ч.Спирменнің еңбегіне кіреді. Тәжірибені түсіну өзін ұзақ мерзімді
ес мазмұнымен байланыс және стимулдарды қабылдаумен түсіндіреді. Бүгінде
біз оны кодтау деп айтамыз; байланыстарды шығару – екі стимулдың
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын түсіну үшін өзара байланыс, яғни қазір
біз ойқорытынды ретінде анықтаймыз; сәйкес түсініктерді шығару –
ойқорытындыны жаңа аймақта қолдану.
Сонымен, интеллектілік даму теорияларына ғылыми талдау жасай келе, оның
әр кезеңдегі тарихи даму мазмұны мен сипаты терең және психологиялық құнды
екеніне толық көз жеткізуге болады.
Адамның когнитивті мінездемесінің диагностикасы интеллект түсінігімен
дәстүрлі байланысты. Интеллект түсінігі ХІХ ғасырдың аяғында ағылшындық
Ф.Гальтон арқылы ғылыми зерттеудің объектісі ретінде психологияға
енгізілді. Ол тәжірибе мен оқуға тәуелсіз табиғи ерекшелікті интеллект деп
атады. Бұл ерекшелік неден көрінетінін және оның түп негізі қандай? Бұл
сұрақ ХХ ғасырдың ағымында психологтарды толғандырды, бірақ бұған бір
мағыналы жауап табылған жоқ. Нью-Йоркте шыққан Педагогикалық психология
журналы 1921 жылы интеллектінің не екенін анықтау мақсатымен
психологтардың пікіріне сүйеніп, кейбір сәйкестендірілген жауаптар алынды.
Жиі кездесетін үш интеллект анықтамасын бөлуге болады:
1. Интеллектті оқуға қабілетті ретінде қарастыру;
2. Интеллектті абстрактылы символдар және қатынастар арқылы әрекеттену
қабілеттілігі ретінде қарастыру;
3. Интеллектті қоршаған ортаға бейімделу қабілеті ретінде қарастыру.
Интеллектінің оқуға қабілеттілік ретінде қарастырған қазіргі
психологтар интеллектінің көрсеткіштері ретінде көрінетін оқудың критерийін
анықтауға тырысады. Дегенмен, үйренуге қабілеттілік ретінде интеллектінің
анықтамасы психологтарды толығымен қанағаттандыра алмады. Оқу іс-әрекеті
адамның белгілі бір өмір кезеңінде жетекші болып табылады (балалық және
жасөспірімдік шақ). Ересектер адамның интеллектісі ең алдымен оқу емес,
өзге мәселелерді шешу жетістігінде көрінеді, бұл өзге мәселелер –
мамандыққа, тұрмысқа және т.б. байланысты. Бұл мәселелерді шешу әрқашанда
оқу әрекетінің жетістігімен байланысты емес. Мысалы: Альберт Эйнштейн
мектепте нашар оқушы болған. Цюрихтағы Политехникалық университет
емтиханынан өте алмайды. Кейінірек, осы оқуға түсіп, қиыншылықпен аяқтап
шығады. Дипломдық жұмысына жаман пікірлер түсіп отырады. Оқу іс-әрекетінің
жетістігімен интеллектіні психологиялық өлшеу нәтижесінің арасындағы
байланыстың жоқ болуын көптеген зерттеулерде көрсетеді.
Абстрактылы қатынас пен символдарды операциялайтын қабілет ретіндегі
интеллектінің тағы бір танымал анықтамасын Л.Термен, Стенфорд-Бине шкаласын
жаушылардың бірі – Э.Торндайк бөліп көрсетті.
Көп уақыт бойына жаңа жағдайға, шарттарға бейімделу қабілеттілігі
ретінде интеллект түсінігі аса кең тарады. Сонымен қатар, У.Штерн оны
ойлау амалын мақсатқа қатысты қолдану қабілеттілігі және оларды жаңа
жауаптарға бейімдеу деп анықтады. Клапаред, Ж.Пиаже және басқаларда осы
көзқараста болды.
Психикалық іс-әрекет қарастырған кейінгі зерттеулерде қайтадан
интеллектіліктің бейімделу функциясы көрсетіледі. Информация алу
процесінің жалпы стратегиясы, информацияның түрін қолдануға
қабілеттілік, міне оның анықтамасы осындай болып келеді. Оның
бейімделгіштігін меңзейтіндей интеллект анықтамасының танымалылығы олардан
интеллектінің функционалдық мағынасымен түсіндіріледі.
Интеллект құрылысын жасауға ұмтылыс, алғашында интеллектіні
микартасының бейнесі ретінде қарастыруға негізделеді. Бұл идеяны
френологияның өкілі, бастың әр бөлігін адамның әртүрлі қабілеттермен
байланыстырған Франц Галлю дүниеге әкелді. Бұл көзқарастар интеллектінің
факторлы аналетикалық моделдер негізінде жатыр. Бұндай моделдердің бірінші
типі-интеллект құрылысының иерархиялық моделі. Мұндай моделді бірінші болып
жасаған психолог Чарльз спирмен болды. Интеллектуалдық тест
көрсеткіштерінің статистикалық анализіне негізделе отырып, ол қасиеттер
құрылуының екі факторлы теориясын ұсынды.
Бұл теория өзінің алғашқы кезінде кез келген интеллектуалдық іс-әрекет
бірден бір жалпы фактормен шартталғанын тұжырымдады. Бұл фактор генералды
немесе q-фактор және көптеген спецификалық, яғни іс-әрекеттің тек бір
түріне ғана тән s-фактор деп аталады. Америкалық психологияда түрлі
тесттерде оның әрбіреу түрлі салмаққа ие болатын қасиеттер құрылысын
жеткілікті кең түрдегі топтық фактордың қатарын құрайды деген көз қарас
тарады. Көп факторлы теорияның жетекші өкілдерінің бірі Л.Терстоун болды.
Ол біріншілік ақыл-ой қабілеттілігі ретіндегі 12 факторды бөлді.
Кейбір психологтар когнитивті факторларды жүйелеуге тырысты. Бұны
жасаған алғашқылардың бірі Раймонд Кеттел болды. Алғашқы кезде оның
теориясы Ч.Спирмен мен Л.терстоун теорияларының синтезін көрсетті.
Ч.Спирмен секілді ол генералды фактордың бар болуын мойындады. Ал
Л.терстоун секілді топтық факторды бөлді. Р.Кеттелл бөлген біріншілік
қабілеттіктер 17 болды. Оның ішінде фербалды, сандық, кеңістік,
индукциялық ойлау және т.б. Генералды фактордың ішінен екеуі бөлінді. Оның
бірін ол флюидті интеллект тәжірибе мен оқуға тәуелсіз және бейнелік
материалдан құралған тесттерде көрінеді. Кристалданған интеллект мәдениетке
байланысты оқыту процесінде қалыптасады және вербалды тесттермен талданды.
Факторлар құрылысының ұқсас схемасын Ф.Вернон ұсынды.
Спирмендік q-фактор арқылы вербалды білім берумен практикум
механикалық қабілетке қатысты екі топтық факторды бөлді. Бұл негізгі басты
факторларда аса тар факторлар бар. Вербалды білім беруде вербалды сандық
және кейбір басқа субфакторлар бар: практикум-механикалықта-техникалық
бірліктің субфакторы кеңістік, қол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz