Жоғарғы сынып оқушылары
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...2
І тарау. Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік жағдайларының теориялық
негіздері.
1.1. Стресс туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті және жасөспірімдік
дағдарыс.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 12
1.3. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауының
себептері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
ІІ тарау. Жоғарғы сынып оқушыларындағы стресстік жағдайлардың алдын
алу жолдары.
2.1. Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік деңгейлерінің
көрсеткіштері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31
2.2. Стресстік жағдайларды алдын алудың және жеңудің
жолдары ... ... .37
Қорытынды ... ... ... 42
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Кіріспе
Халық денсаулығының жағдайы тек қоғамдық дамудың ғана көрсеткіші
емес,сонымен бірге қуатты экономикалық,еңбек,қорғаныс және мәдени-
әлеуметтік болып табылады.Бүгінгі таңда балалар мен жастардың денсаулық
жағдайы басты назар аударуды талап етіп отыр.
Осы заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдай,тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының денсаулығына,әсіресе балалар мен жастарға теріс әсерін тигізуде.
Балалардың денсаулық күйінің нашарлауының негізгі себебі, оқушылардың
имандылық-рухани құндылығының күрт төмендеуі, санитарлық мәдениеттің
жеткіліксіздігі, қарапайым гигиеналық дағдылардың болмауынан және өз
денсаулығына жауапсыз қарағандығынан болып отыр. Балалар мен
жасөспірімдерді барлық деңгейде оқытып,тәрбиелеу кезінде тиісті дәрежеде
салауаттануды оқытуға,салауатты өмір салтын бұзбауға дағдыландыру
болмағандықтан,үйлесімді мінез-құлық уәждігі кеміген.
Ел президентінің Қазақстан-2030 жолдамасының ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі- Қазақстан азаматтарының денсаулығы,білімі мен әл-ауқаты
тармағында ...азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және
олардың қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшіназаматтарымызды салауатты
өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Сондықтан елімізде салауатты
өмір салтының пайдасына пәрменді білім беретін және ақпаратты науқан
үдетіле түсуі қажет.[12;3-5]
Үлкен адамдар, мұғалімдер, ата-аналар – балаларды денелік және
психикалық жағынан дені сау болғанын қалайды. Дені сау тәнде – дені сау
рух болады - деп түсінді ежелгі ойшылдар. Балаларда барлық ішкі күштер
мен психикалық процестер тепе-тең сақталған дені сау психикасы болуы
қажет. Ол адам әректетінің және мінез-құлық пен қызметтің адекватты сыртқы
жағдайларын қамтамасыз етеді.
Шығыстың ойшылдары психика денсаулығына сәттіліктің 90, тіпті кейде
100% тәуелді екенін айтады. Жағымсыз импульстер – ашу, қорқыныш, үрей,
қызғаныш, писсимизм және біздің оқушыларымызға тән басқа да ішкі жағдайлар
психиканың белгілі бір дәрежеде ауруға ұшырағанның белгісі.
Барлығымызбен бақыланып, көріп жүрген фактілерді келтірейік:
- зақымданған жүйке жүйесі барлық қажетті мүшелердің жұмысының
бұзылуына алып келеді. Бұның өзі жүрек ауруы, қан айналымның, ішкі секреция
бездерінің және т.б. аурулар пайда болуы мүмкін.
- ағзаның қызмет жасауы эмоция ауыспалығына тәуелді. Тіпті дені
сау адам жағымсыз хабарлар алғанда белгілі бір физикалық өзгерістерді
бастан кешеді.
- өмірлік күштердің шектен тыс қысымға түсуінен дене азып,
ағзаның қарсы тұру күші төмендейді. Бұдан- туберкулез, аллергия,
неврастения, дипрессия.
- Қорқыныш, ішкі психикалық бұзылыстарды тудырады. Ананың
қорқынышы балаларға беріледі. Балаларды қорқытады (ата –аналар, мұғалімдер)-
бұның өзі ағзаны бұзады, психикаға кері әсерін береді. Адамзаттың 80 %
қорқыныш пен үрейде өмір сүруде. Осыдан келіп жүрек, ішек ауруларының
көбеюі байқалуда. Ресей Федерациясының балалар және жасөспірімдер
физиологиясы ғылыми- зерттеу институтының мәліметтеріне қарағанда 1 сынып
оқушыларының денсаулығында 30 % -ға дейін, ал 10-11 сыныптағыларда 80-85%-
дай физиологиялық ауытқулар болады екен. [13; 5-6]. Мектеп оқушыларының 67
% -інде озбырлық, жабығу, ішкі және сыртқы әсерлерге қайтаратын
жауаптардың бұзылуы арқылы білінетін мектептік абыржу байқалады.
Бұндай аурулардың, ауытқушылықтардың пайда болуына және дамуына
бірден-бір себепші болып табылатын бұл – стресс. Бүкіл дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының мағлұматтары бойынша, барлық аурулардың 45 %- і
осы стресспен байланысты болмақ. [11;19].
Олай болса, мектеп оқушыларының соның ішінде жоғарғы сынып
оқушыларының мұндай қасіретке ұшыратпауын қадағалау алдыңғы қатарлы
мәселелерге шығады.
Оыс жасөспірімдік кездің (жоғарғы сынып оқушысы) өте ауыр дағдарыс,
дүрбелең кезең ретінде суреттеу бірнеше ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.
Олардың алдыңғыларының бірі Жан Жак Руссо болды. Ол бұл кезді стресс
қорқыныш және қарама-қайшылық кезең ретінде көрсетсе, ал неміс романтиктері
адамның қайғылы тағдыр уақыты ретінде суреттейді.
Жасөспірімдік кезеңге денелік жетілу, патология және құқықбұзушылық
әрекеттер тән деп Стэили Холл мен И.Вайнер өз еңбектерінде жазды.
Жасөспірімдерде стресстің пайда болуына мектептегі, жанұядағы драмалық
өмір (У.Хадженс 1974) ; экспериалды локусына (Л.Зигель, Н.Гриффин, 1984);
жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктерінің өзгермеуі мен сәтсіздіктері әсер
етеді. (М.Селигман, Г.Элдер , 1986); көптеген өмірдегі жағдайлар (БТ.Вонк)
әсер етеді.
Жасөспірімдік кезеңнің үлкен дағдарыс кезеңі ретінде суреттеуде
көптеген ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. (А.Н.Леонтьев, А.В.Запарожец,
Д.Б.Эльконин, Э.Шпрангер, Ш. Бюлер және т.б.).
Э.Шпрангер және Ш.Бюлердің пайымдауынша, бұл кездегі дағдарыстың пайда
болуының себебі- балалық тәуелділік қатынастарынан босану.
Э.Шпрангер және Ш.Бюлердің пайымдауынша, бұл кездегі дағдарыстың пайда
болуының себебі- балалық тәуелділік қатынастарынан босануға ұмтылысына
байланысты дейді.
Жасөспірімдік дағдарыс денсаулыққа және психикаға өте қауіпті
екенін Розен, И.Вайнер, Мастерсон және тағы да басқа еңбектерінен көреміз.
Жасөспірімдік кезде кездесетін ауытқушылықтар: алкоголизм, наркомания
агрессивті мінез-құлық, суицидтік мінез-құлық және психикалық бұзылыстар
туралы Ф.С.Махов, М.Бэкон, Г.Барри, А.Бойко, А.Е.Личко, П.Нобла, К.Хоутен,
Г.Отто, Н.Кил, Ю.А.Азаров, В.В.Шкловский, Б.Брехт, Ю.Л. Нулер және т.б. өз
еңбектерінде жазды.
Осындай қалыптасқан жағдайда жасөспірімдердің бұл ауыр кезеңнен өз
денсаулықтарына және психикасына еш зиянсыз өтуін қамтамасыз ететін
тәсілдер мен жолдарын қарастыру таңдалған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Осы уақытқа шейін жарияланған ғылыми әдебиеттерде және жалпы орта
білім беретін мектептердің оқу үрдісіне байланысты оқушылардың стресске
ұшырау мәселелері қарастыра келіп, бүгінгі таңда оның алдын -алудың және
шығу жолдарының толық ақталмағанадығы арасында қарама-қайшылық туындайды.
Аталған қарама-қайшылықты шешу жолдарын іздестіру зерттеу
проблемасын айқындайды.
Ол – жалпы орта білім беретін мектептердің оқу үрдісінде жоғарғы сынып
оқушыларының стресске ұшырауының себептерін айқындай отырып, бұл мәселенің
алдын-алу жолдарын қарастыру.
Осы жоғарыда айталған жайттар дипломдық жұмысымның тақырыбын: Жоғарғы
сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауының психологиялық сипаты
деп таңдап алуға мүмкіншілік берді.
Зерттеу нысаны: Жоғарғы сынып оқушылары
Зерттеу пәні: Жоғарғы сынып оқушыларындағы стрессті алдын -алу және
жеңу процесі.
Зерттеу мақсаты - Жоғарғы сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесінде
стресске ұшырау себептерін және олардың алдын алу жолдарын қарастыру.
Бұл мақсат келесі міндеттерді айқындайды:
-стрессті теориялық жағынан жан-жақты қарастыру;
- жоғарғы сынып оқушыларының стресстік деңгейлерін анықтау;
- оқу үрдісінде жоғарғы сынып оқушыларының стресске ұшырау себептерін
талқылау;
- стрессті болдырмаудың шарттарын белгілеу;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер де жалпы орта білім беретін мектептегі
жоғарғы сынып оқушыларының стресске ұшырауының себептерін анықтау ҰТБ,
мамандық таңдау, қарым-қатынас жағдайында және тұлғалық ерекшеліктерінде
байқалуы мүмкін екендігі болжалды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізіне философия, тарих, педагогика,
психолгия, тәрбие және білім беру мәселелері туралы теориялық-әдіснамалық
еңбектер жатады.
Зерттеу көздері педагог, психолог, философ, тарихшы ғалымдардың
стресс, жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті, жасөспірімдік
дағдарыс, жасөспірімдердің стресске ұшырауының себептері. Қазақтан
Республикасының ресми құжаттары, әртүрлі статистикалық жинақтар, мектеп
документациясы, ғылыми-педагогикалық еңбектер мен диссертациялық жұмыстар
зерттелініп, пайдаланылды.
Зерттеу базасы: Алматы қаласының № 42 Ақ ниет мектеп гимназиясы
І тарау. Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік жағдайларының теориялық
негіздері.
1.1. Стресс туралы түсінік
Санамыздан мықтап орын алған әлеуметтік- психологиялық және
экономикалық өзгерістерде көрініс тапқан көкейкестесті проблемаларымызбен
бірге ХХІ ғасырға да еніп барамыз. Жұмысссыздықтың өршуі, отбасылық
қатынастардың тұрақсыздануы, зорлық –зомбылықтың жүгенсіз насихатталуы-
бәрі-бәрі қоғамның жүйкесін тоздырып, адамдар арасында әртүрлі аурулардың
белең алуына жағдай жасап отыр. Бұл өз кезегінде стресстік жағдайды үдете
түсуде.
Бұл сөздің ағылшын тілінен аудармасы кернеу, қысым дегенді
аңғартады. Алғаш рет стрессті ғылыми тұрғыдан сипаттаған канадалық ғалым
Ганс Селье болатын (1936).
Стресс – кез келегн сыртқы әсерге тәннің жауап қайтаруы болып
есептеледі. Яғни стресс –тосын жағдайда қанға қажетті гармондарды жедел
іске қосу, басқа да көптеген физиологиялық процестерді қайта құру арқылы
тәнге сыртқы әсерге тойтарыс беруі үшін өзінің ішкі мүмкіндіктерін
пайдалану.
Ғалымның айтуынша, стресстің негізінен алғанда, мынадай 3 белгісі
бар: бүйрік үсті бездері белсенділігінің артуы және соның салдарынан қанға
кортикойдтардың бөлінуі: айырша бездің (тимус) жиырылуы және соның
салдарынан лимфатикалық бездердің семуі немесе кішіреюі қоздырғыш әсерден
тежелуі және қанттың бөлініп шығуы; асқазан шырышты қабығының нүктелі қан
кету және қанталаған кішкене жаралардың пайда болуы.
Физиологияда, психологияда, медицинада бұл ұғым әр түрлі келеңсіз
ықпалдарда жауап ретінде пайда болатын адамның жағдайының кең шеңберін
белгілеу үшін қолданылады. Алғашқыда стресс
физиологияда ағзаның кез келген жайсыз ықпалдарға жауабының
спецификалық емес реакцияларын белгілеу үшін пайда болды. Кейіннен
индивидтің экстремалды жағдайларды физиологиялық, биохимиялық,
психологиялық, мінез-құлықтық деңгейлердегі қалпын суреттеу үшін қолданыла
бастады, қарама –қайшылық, фрустрация және экстрималды жағдай
түсініктерімен тең.
Алдыңғы қатарлы стресс зерттеушілердің бірі Т.Кокс пікірінше (1981),
қазіргі таңдағы кез келген стресс туралы анықтамалар мен суреттеулер әлі
жеткіліксіз және толымсыз болып табылады, оларды тек пікірталас үшін тізгін
ретінде санауға болады деп көрсетеді.
Ал Р.Лазарустың айтуынша, әртүрлі стресстің мәні туралы теориялар
және модельдер көп жағдайда бір-біріне қайшы. Бұл салада нақты қалыптасқан
терминология жоқ. Стресс түсінігі әрқалай түсініледі. Г.Селье еңбектерінде
де нақты анықтама берілмеген. Г.Сельенің соңғы еңбектерінде (1982)
стрессті, күшті, өте күшті, экстремалды ықпалдармен пайда болатын ағзаның
қорғаныс күштерін қайта жасаумен жүретін деп анықтайды. 1971 жылы ол
стрессті – ағзаның кез келген ықпалға спецификалық емес жауабы деп
қарастырады.
Г.Селье стресстің дамуының мынадай үш сатысын атап көрсетеді:
Стресс интенсивтілігі
C
B
Фондық
Белсенді- A D
лік Бірінші Екінші Үшінші
деңгейі кезең кезең кезең
Стресс дамуының кезеңдері [35; 15] стресс
ұзақтығы
Бірінші кезең (АВ) үрей сатысы деп аталады. Бұл қысымның алдында
болатын кезең. Мысалы, бұдан былайғы тағдырыңызды шешетін сынақ алдындағы
толғаныс. Бұл кезеңде стресстік салмаққа бейімделу процесі өтіп жатады.
Егер осы кезде үрейге төтеп бере алмасаңыз, тіпті өліп кетуіңіз де
мүмкін. Мұндай жағдай шығыстың ұлы ғұлама дәрігері Әбу Әли Ибн Сина
тарапынан да сипатталған. Ол мынадай қызық жайтты баяндайды. Екі қойдың
қасына торға салынған қасқыр қойылған. Жыртқыштың тор қақ маңдайына
байланған қой шеттен тыс қорқыныштан (стресс) көп ұзамай өліп кетеді де, ал
қасқырдың тасасында оны көрмей тұрған қой аман қалады.
Екінші кезең (ВС) – стресстің жүзеге асуы. Ол тәннің бейімделу
мүмкіндіктерінің іске түсуі арқылы орындалады. Қажет арнаға бағытталған
қуат қиындықты жеңуге көмектеседі, өзіңе деген сенімді арттырады,
қанағаттанушылық сезімін туындатады. Сол арқылы алғашқы қорғаныш сезімін
жеңесіз. Ал егер қысым ұзақ уақыт бойы бой бермесе, тән мүмкіндігі шектеулі
болғандықтан оған төтеп бере алмайды. Ұзақ стресс және қиын жағдайдан шығу
мүмкіндігінің жоқтығы жүйке стрессіне душар етеді. Организм өзінің
бейімделу мүмкіндіктерін тауысады.
Гиперстресс немесе дистресс соматикалық адреналдық жүйенің қорларын
құртады, өйткені бейімделу қуаты да шексіз емес.
Сөйтіп ұзақ стресс және үрейлі жағдай ауруға алып келеді,ал қысқа
мерзімді стресс керісінше, тәннің белсенділігін арттырып, ширата түседі.
Мәселен, спортшы жарысқа қатысу арқылы, артист сахнаға шығу кезінде
қорқыныш не толқу сезімін жеңу арқылы табысқа қол жеткізеді.
Үшінші кезең (СД) –діңкенің құру кезеңі. Стрессті жайттардың ұзақ
уақытқа созылуы, үздіксіз қысым жасалуы жүйкені әбден діңкелетіп,
денсаулықты бұзады. Қазіргі күнде белгілі болғандай, көптеген аурулар
тәндегі гомеостаздың (бейімделу тепе-теңдігінің) бұзылуына алып келетін
толассыз стресстік жағдайлардан туындап отыр. Сонымен бірге стресстен
кейін жүрек талмасы, қан қысымы, невроз не болмаса жүйке аурулары ғана
емес, асқазанның ойық жарасы да туындайтыны белгілі. Стресстік әсер
алдымен орталық жүйке жүйесін қоздырады, симпатикалық жүйке жүйесінің
қозуын күшейтеді, бұлардың ықпалынан туатын гуморалдық буынын, яғни
гармондардың бөлінуін күшейтеді, нақты айтсақ, адреналиннің бөлінуі
күшейеді. Бұған гипоталамус пен гипофиз жүйесі қосылады. Гипоталамустан
кортиколиберин бөлініп, гипофиздің адренкортикотролин гармонының қанға
шығуын жоғарлатады. Ол бүйрек үсті бездерінің глюкокортикоидты гармондардың
бөлінуін үдетіп, организмнің стресстік әсерге жалпы тұрақтылығын
жоғарлатады. Залалды әсер созылып кетсе, организм әлсірей бастайды,
адреналиннің бөлінуі қатты жоғарылайды, бұл адамды одан әрі әлсірете
түседі. Созылмалы стресс адамның көңіл-күйінің бұзылуына, жұмысқа деген
қабілеттің төмендеуіне, сылбырлықтың пайда болуына, ұйқының бұзылуына
әкеліп соғады.
Стресстер жиі қайталанса, организмде бұрынғы қалып орнына келмейді,
дәрменсіздік бой алып, адам торығады. Психикалық- соматикалық аурулар пайда
болады. Жалпы әлсіздік көрініс бере бастайды.
Тым интенсивті ұзаққа созылған стресс мүшелер мен жүйелер
функцияларының бұзылу патогенезінде ерекше орын алады. Бұл-жүрек ауруы
(Мирсон, 1978, 1981), артериалдық гипертензия (Судаков.1975, 1976),
диффуздық токсикалық ісік (Фурдуй, 1963, 1967, 1969) және т.б.
зерттеулермен дәлелденді.
Академик К.Н.Быков жазғандай, көңілсіздік жаспен көрініс бермейтін
басқа мүшелерді жылатады [26; 265] Ресей ҒА –ның терапия институтынң
мәліметі бойынша миокард инфарктың 80% жағдайында күшті психикалық жарақат
немесе ұзаққа созылған психикалық қысым әсер етеді.
Неліктен стресс соматикалық аурулардың пайда болуына әсер етеді?
Жоғарыда айтылғандай, күшті эмоция кезіндегі физиологиялық өзгерістер
энергетикалық қамсыздандырудың таусылуымен байланысты.
Дәрігерлер ертеректен көңіл аударған нәрсесі бұл белгілі бір нақты
эмоцияның басымдылығы белгілі бір ауруға бағытталатындығы арасындағы
байланыс. Мысалы, М.И.Аствацатуров пікірінше, жүрек көп жағдайда
қорқынышпен зақымданады, бауыр- ашу мен ыза, асқазан – апатия және басыңқы
көңіл-күй, ал қозу тынышсыздық кезінде пайда болады.
Психологтар және психиатрлар адамның соматикалық ауруларымен және оның
тұлғалық ерекшеліктері, сонымен бірге өзі өмір сүретін және жұмыс жасайтын
орнының психологиялық климаты арасындағы тәуелділікті дәлелдеді.
Егерде адам өзінің нақты мүмкіндіктеріне сәйкес келмейтын ұжымдағы
орынға талпынса, онда жүрек-тамыр патологиясының дамуына ұшырауы мүмкін.
Созылмалы коронарлық аурулар көп жағдайда мақсатты бағытталған, таза және
қоршаған ортасына шыдамсыз тұлғалар да кездеседі.
Егер де адамды әркез басып, шеттетіп отыратын болса, онда бұл адамда
өз -өзіне көңіл толмау сезімі пайда болады. Бұл мәліметтер бізге мына
жағдайды түсінуге мүмкіндік береді. АҚШ-та ақ нәсілдерге қарағанда негрлер
арасында гипертониктер саны үш есе көп.
Осыған орай орта ғасырдың ұлы ойшылы Әбу Насыр Әл Фарабидің мынадай
пікірін келтіргеніміз жөн: Денсаулықты сақтау үшін барлық нәрседе де
қалыпты өлшемді сақтау қажет. Өйткені, шектен тыс жеген тамақ қарынға
салмақ түсіріп, семіздікке алып келсе, толық тамақтанбай әлсіздікке алып
келеді де, ол да денсаулықты бұзады.. стресс те сондай.
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті және жасөспірімдік дағдарыс
Жоғарғы сынып оқушысы – балалық шақпен ересектік арасында жатқан
адамның дамуы мен жетілуінің белгілі - бір кезеңі. Ол 16 – 18 жас аралығын
қамтиды, яғни сәйкесінше Х – ХІ сынып оқушылары болып табылады.
Жасөспірім ( юность ) сөзі тәуелді балалық шақпен өздік және
жауапкершілікті үлкен өмірге ауысудың фазасы ретінде белгіленеді. Бұл бір
жағынан денелік, соның ішінде жыныстық жетілудің аяқталғандығын білдірсе,
екінші жағынан - әлеуметтік жетілуге қол жеткізуді білдіреді.
Жоғарғы сынып жасында жеке тұлға дамуы ерекше мәнге ие болады. Өмірдің
және қызметтік жаңа жағдайлары, ұжымдағы, мектептегі жаңа қалпы, жоғарғы
сынып оқушысына жаңа және белгілі дәрежеде жоғары талаптар қояды. Оның
ықпалдары мен жеке тұлғасы қалыптасады. Мектепте жоғарғы сынып оқушылары
жаңа және жауапкершілік рөлде ойнай бастайды – ұжымдастырушы басшы, тіпті
тәрбиеші ( төменгі сынып оқушыларына қатынасы бойынша ).
Жоғарғы сынып оқушыларының психикалық дамуының қозғаушы күші жоғарғы
сынып оқушыларына қоғам, мектеп ұжымы, оқу әрекеті қоя бастайтын деңгейіне
тез жоғарлауымен бірге ол қол жеткізген психалық даму деңгейі арасындағы
қарама – қайшылық болып табылады.
Бұл қарама – қайшылық жоғарғы сынып оқушыларының адамгершілік, ақыл –
ой және шығармашылық күшінің дамуы арқылы шешіледі.
Жоғарғы сынып жасынын соңына қарай денелік жетілу толық аяқталады.
Олардың денелік дамуы ересек адамның дамуынан кем түспейді.
Жасөспірім жасқа тән ағзаның сапранды және бір деңгейсіз өсу мен даму
кезеңі аяқталып, денелік дамудың салыстырмалы тыныш кезеңі басталады.
Жоғарғы сынып жасында адамның интенсивті моралдық күші дамиды, рухани
бет – бейнесі қалыптасады, мінез – құлық белгілері анықталады, дүниетаным
қалыптасуы жүреді.
Жоғарғы сынып жасындағылардың жеке тұлғалық процесінің негізгі
ерекшелігі қандай? Ең алдымен бозбала мен бойжеткендерде өзіндік сана
қалыптасады. Дегенмен ол тек өсіп қана қоймайды. Сонымен бірге нақты
өмірлік мақсаттар мен ұмтылыстар көзқарасы бойынша өзінің тұлғасының
моралдық - психологиялық қасиеттерін бағалау және сезіну қажеттілігімен
байланысты. Ол сапалы – спецификалық сипатқа ие болады. Міне осынысымен
жоғарғы сынып оқушысының өзіндік санасы жеткіншек санасынан ерекшеленеді.
Онымен жоғарғы сынып оқушыларында өзінің психикалық өміріне, тұлғалық
сапаларына, қабілеттеріне терең қызығушылықтың тууына, сонымен бірге өзінің
мінез – құлқына қарау қажеттілігі, өз сезімін, уайымдауларын талдауға әсер
етеді.
Өзіндік сана оқушының ішкі қиналыс әлеміне кетуімен байланысты емес
және керексіз, толымсыз өзіндік талдау болып табылмайды. Өзіндік сана өмір
мен қызмет талабынан пайда болады. Ұжымдағы жаңа жағдай, қоршаған ортамен
жаңа қатынас оқушыға өзінің мүмкіндіктерін, тұлғалық ерекшеліктерін
бағалауға әкеледі.
Өзіндік сана негізінде жоғарғы сынып оқушыларында өзін - өзі тәрбиелеу
қажеттілігі дамиды. Ол негізінен мінездің кейбір кемшіліктерін тек жоюға
немесе бөлек жағымды сапаларды дамытуға бағытталмай, сонымен бірге бозбала
мен бойжеткендерде жасалатын жалпыланған идеяларға сәйкес тұлғаны тұтас
қалыптастыру болып табылады.
Қазіргі кезеңдік жоғарғы сынып оқушының мектептегі статусы бір жақты
емес. Бір жағынан жасының үлкендігіне байланысты бозбалаға қосымша
жауапкершіліктер артылады, алдына күрделі міндеттер қойылады, көп
сұралады. Екінші жағынан өз ережелері бойынша ол толығымен мұғалімдер мен
мектеп әкімшілігіне тәуелді. Ол оларды сынауға құқығы жоқ, оған басшылық
жасайды. [ 18;119]
Жоғарғы сынып оқушысының мектепке деген қатынасы бойынша ішкі
позициясы мектепті мекеме, оқыту және білім беру процесі, мұғалімдер мен
сыныптастары ретінде қарауы қалыптасады. Кіші мектеп жасындағылар жеке,
тіпті жеткіншектер бұл моменттерді әлі айыра алмайды, олар тек мектепті
ұнатады немесе ұнатпайды. Ал оқу жоғарғы сынып оқушысы үшін ең алдымен
болашақ қызметке дайындық тәсіліне айналады.
Жоғарғы сынып оқушыларының әрекеті өзінің сипаты және мазмұны бойынша
жеткіншектердің оқу әрекетінен ерекшеленеді. Әңгіме тек оқу мазмұнының
тереңдеуімен жаңа оқу пәндерінің негізілуінде болып тұрған жоқ. Негізгі
ерекшелік жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті олардың белсеңділіктеріне
және өзбеттіліктеріне жоғарғы талаптар қою. Программаны терең, жеткілікті
түрде игеріп алу үшін теориялық ойлаудың дамуы қажет. Жоғарғы сынып
оқушыларының оқу процесінде сезінетін қиындықтар ең алдымен осы жаңа
жағдайларда оқи алмауымен байланысты. [ 20;136]
Көп жағдайда жоғарғы сынып оқушысында мимикалық – репродуктивтік деп
аталатын оқу әрекеті деңгейінде қалады. Олардың ойлауларының
өзбеттіліктеріне жалпы талаптардың жоғарлауына қарамастан, көптеген
оқушылар сабақ үстінде оқушылар мұғалімдерді сабақ үстінде солғын тыңдайды
және мұғалім оларға бәрін түсіндіреді деп сенеді. Олар өздерінің негізгі
міндетін оқулықтан немесе мұғалім айтқанын түсініп, еске сақтау деп
ойлайды.
Көп жылдар бұрын ұлы орыс педагогы В.А.Сухомлинскийдің бұл жөніндегі
айтқан сөздері әлі күнге шейін өз маңыздылығын жойған емес. Оның айтуынша,
жоғарғы сыныптарда оқу қиындықтары негізінен өзбетімен фактілерді талдауға
негізделмей оларды жаттап және еске сақтаудың бекіп қалуымен байланысты.
Кейбір жоғарғы сынып оқушылары сезетін қиындықтардың себептері педегогтың
көрсетуінше , қошаған орта үшін шындығын тану мақсатында жалпылаушы
түсініктерді қолдануға қабілетсіздігі туралы айтады. Ал бұл
қабілетсіздіктің пайда болуынын себебі жалпылаушы түсінктер, қорытындылар,
ойқортындылардың құбылыстар мен фактілерді зерттеу жолымен емес, жаттап алу
жолымен қалыптасуына байланысты.
Міне, оқушылардың өздері не айтады:
ҮІІІ сыныпқа дейін жұмыс мазмұны мен тәсілінде оқымай оқуға болатын
кезде үлкен айырылу бар және Х – ХІ сыныптарда мәселелер әр қадам сайын
пайда болады (ХІ сынып). Үлкен балаларын өздері өздерінің Х – ХІ сыныптағы
оқуға нашар дайындықтарын айтады. Бұларда оқу материалымен жұмыс жасау
қабілеті жоқ. Олар оқулықтан тыс көздерден түсетін материалдарды өндей
алмайды. [ 18;40]
Мектептің ортаңғы сыныптарының кейбір оқушыларында қалыптасқан және
бекіген оқу әрекетінің деңгейлері арасындағы қарама – қайшылық және жоғарғы
сыныптардағы оқу әрекетіне қойылатын талаптар, жоғарғы сынып оқушыларының
ақыл – ой дамуына қозғаушы күш болып табылады. Бұл қарама – қайшылық
теориялық ойлау дамуымен, өзін - өзі оқыту дағдысымен байланысты
оқушылардың оқу әрекетінің жаңа, жоғарғы деңгейде ауысуымен шешіледі.
Жоғарғы сынып оқушыларының оқуға қатынасы да өзгеріске ұшырайды. Оқушылар
есейеді, тәжірибелері баиды; олар өздерінің өзбеттік өмір табалдырығында
тұрғандарын түсінеді. Оқуға саналы қатынасы өзгереді, ол тікелей өмірлік
мәнге ие болады. Жоғарғы сынып оқушылары болашақта қоғам өміріне толығымен
қатысудың қажетті шарты-мектепте алған білім, іскерлік, дағды жиынтығының
болуы екенін жақсы түсінеді. Қажеттілік, білімге деген – қазіргі кезеңдік
жоғарғы сынып оқушыларының негізгі ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Жоғарғы сынып оқушысының оқуға қатынасының кейбір ерекшеліктерінің
ішінде оқу пәндеріне таңдамалылық қатынасын айта кетуге болады. Барлық оқу
пәндеріне бірдей тең жағымды қатынас өте сирек кездеседі. Бұндай құбылыс
жеткіншектердің оқу пәндеріне таңдамалылық қатынастың қажетті себебінің
бірі - көптеген бозбала мен бойжеткендерде болашақ кәсіби бағытталуларымен
байланысты қызығушылықтардың болуы.
Жоғарғы сынып оқушыларының оқу пәніне өздерінің қатынастарын анықтау
кезінде Н.Д.Левитов зерттеулері көрсеткендей, мынадай ойлардан шығады:
1. Пәннің дүниетанымдық мәні (ол қаншалықты табиғат және қоғам даму
заңдарын түсінуде, қоғамдық құбылыстарды анық-қанығына жетуге көмектесе
алады);
2. Пәннің қоғамдық мәні, оның ел өміріндегі ғылыми, қоғамдық, мәдени
және шаруашылық ролі;
3. Пәннің танымдық мәні (қаншалықты ол дүниетанымды кеңейтеді,
қызықты, қажетті білімдерді береді, белгісіздікті ашады);
4. Пәннің оқушы үшін практикалық мәні (болашақ жоспарланған
мамандықпен байланысы, пайдалы дағды және іскерліктерді игеру мүмкіндігі);
5. Берілген пәннің меңгеруге жеңілдігі (оқушының осы пән бойынша өзін
қабілетті сезінуі)
6. Берілген пәнді мұғалімнің жақсы беруі.
Зерттеулер қорытындысы көрсеткені жоғарғы сынып оқушылары үшін
мотивтердің неғұрлым мәнділері практикалық және танымдық. Келесі орында
жақсы, қызықты сабақ беру болған.
Жоғарғы сынып оқушыларының нақты пәнге қызығушылығы туралы сұраққа
келетін болсақ, онда жүргізілген зерттеулер қорытындысы өте әрқилы. Олар
негізінен математика, физика, әдебиет және биология, химия пәндеріне
көбірек көңіл бөледі. Ол сол жергілікті кәсіптік дәстүрге жән
қажеттіліктерге тәуелсіз. Бұл оқушылардың қызығушылығы берілген ғылымның
даму темпімен басқа да ғылым салаларына ену кеңдігімен, ел өмірінде осы
ғылымның мәні мен анықталады. (М.А.Меньшикова материалдарынан).
Жоғарғы сынып оқушыларында пәнге қызығушылық басқа әрекет сферасына
қарай ауысады, яғни танымдық қызығушылықтардан гөрі спорттық,
көркемөнерлік, техникалық қызығушылықтар қалыптасады. Бұл жағдайда
оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын олардың сол пән бойынша
үлгіріміне, тағасына қарап, анықтауға болмайтындығын жүргізілген зерттеу
жұмыстары дәлелдеп отыр. Негізінен жасөспірімдік кезде қалыптасатын
қызығушылықтар ішінде мамандықтар таңдалуы алдағы өмір жолын анықтауға
бағытталған қызығушылықтар үлкен маңызды орын алады.
Жасөспірімдердің пәнге деген қызығушылықтарын анықтау мақсатында
қалалық №36, №37, №40, №43 қазақ орта мектептерінде 11 сыныптың 104
оқушысына зерттеу жұмысы жүргізілді. Нәтижесінде ең көп таңдалған пәндер:
информатика, қазақстан тарихы, қазақ тілі және математика.
Осы пәндерді таңдауға әсер еткен себептердің бастылары: сабақтың өзіне
ұнауына, болашақ мамандыққа, емтихан сабағы және қазіргі қоғам талабына
байланысты болды. [43;61-62].
Зерттеулердің тағы бір көрсеткені жоғарғы сынып оқушыларынң оқуға
қатынасы тек мұғалімнің олардың индивидуалдық ерекшеліктеріне бағдарланып
сабақ беруіне тәуелді емес. Қызығушылық төмендейді, егер де мұғалім тек
орташа оқушы мүмкіндіктеріне бағдарланса. Бұл жағдайда күшті оқушылар толық
құлшыныспен жұмыс істемейді, ал әлсіздер материалды меңгере алмайды.
Көптеген мұғалімдер жоғарғы сынып оқушысының оқуға деген
қызығушылығының төмендігі туралы айтады. Бұл құбылысты асыра сілтеудің
қажеті жоқ. Көптеген зерттеулер көрсеткендей оның себептері көп жақты.
Біріншіден, кейбір жоғарғы сынып оқушыларының мектеп пәндеріне тез
таңдамалылық қатынастың пайда болуы (тек бір-екі болашақ мамандығына
қажетті пәндермен қызығады). Екінші себеп- мектеп оқушыларының Х-ХІ
сыныптарда талап ететін өзіндік шығармашылық жұмысқа нашар дайындық болуы.
Үшінші себеп – жаңа айтылып кеткен, мұғалімдердің тек орташа оқушыға
бағдарлану. Соңғысы кейбір оқушылардың ой-пікірлері бар: ЖОО-на түсе
алмаймын, сондықтан жақсы оқып керегі жоқ. Дегенмен, зерттеулер
көрсеткендей соңғы уақытта оқуға деген қызығушылықтың өскені байқалады.
Бұл оқу процесін ұйымдастыруда белгілі алға басуларға байланысты:
біріншіден, мұғалімдердің оқушылардың белсенді және өзіндік ойлауын
дамытуды сәтті жүзеге асыруы, бұның өзі оқуға деген қызығушылықты
арттырады; екіншіден, оқу индивидуализацияланып бара жатыр: мұғалімдер
күшті оқушыларды белсенді әрекетке үйрету мүмкіндіктерін тауып жатыр және
көп уақытты нашар оқушыларға бөлу.
Жоғарғы сынып оқушылар қызығушылықтарын сипаттай келе ең алдымен
айтатын нәрсе тек осы жаста бозбалалар мен бойжеткендер сол немесе басқа
ғылымға білім саласына, қызмет саласына өзіндік спецификалық тұрақты
қызығушылығын анықтайды. Бұндай жоғарғы сынып оқушысының қызығушылық
тұлғаның танымдық – кәсіби бағытталуының қалыптасуына, мектеп бітіргесін
бозбала мен бойжеткендердің өмірлік жолын, болашақ мамандығын анықтауға
әкеледі. Бұндай спецификалық қызығушылықтың болуы белгілі бір сала бойынша
білімін кеңейтуге және тереңдетуге ұмтылысын стимулдайды. Жоғарғы сынып
оқушысы белсенді түрде қажетті әдебиетпен танысады, сәйкес үйірмелерде
айналысады, дәрістер мен баяндамалар тыңдаудың мүмкіндіктерін іздестіреді.
Жасөспірімдік кезеңнің үлкен дағдарыс кезеңі ретінде суреттеу
көптеген ғалымдар еңбектерінде кездеседі: А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец,
Д.Б.Эльконин, Э.Шпрангер, Ш.Бюлер және т.б.
Кез келген адамның психикалық дамуында бір кезеңнен екінші кезеңге
өту өте тез жүреді. Мұның өзі психологиялық дағдарысқа алып келеді. Олар
дамудың барлық алдыңғы процестерімен дайындалып және белгілі бір уақытта
жүреді. Адам баласы даму барысында бірнеше дағдарысты бастан кешіреді.
Ерте балалық шақ Балалық шақ Есею шағы
(отрочество)
Нәрестелік Ерте жас Мектепке дейінгі жас Кіші мектеп жасы
Жеткіншек Жасөспірім
Дүниеге келу дағдарысы 1 жас дағдарысы 3 жас дағдарысы 7 жас
дағдарысы 11-12 жас дағдарысы 15 жас дағдарысы
Д.Б.Эльконин бойынша бала дамуының кезеңдері мен стадиялары [3;48 ]
Осының ішіндегі қарастырайын деп тұрғанымыз жасөспірім кезеңдегі
дағдарыс. Бұл мектеп кезеңінің соңғы психологиялық қиын белесі болып
табылады. Ол өмірге дайындық кезеңін аяқтайды және салыстырмалы түрде
тыныш, бірқалыпты дамуымен сипатталады. Дегенмен осы кезеңге өмірде өзінің
орнын анықтаумен байланысты іздеулер мен тынышсыздық тән. Жасөспірімдік
дағдарыс ұғымын қолдану семантикалық мәселені ашады. Эбтингер және
Болзингер (1978) жүргізген, дағдарыс түсінігіне тарихи-критикалық талдау
медицина тарихындағы бұл ұғымның екі қарама-қайшы мағынасын бөліп көрсетуге
көмектесті. Дағдарыс түсінігінің мазмұны ХІХ ғ. ауруды жеңіп, денсаулыққа
қайтып келуді бейнелейтін жайлыдан қазіргі кезде қандай да бір
потологияны білдіретін қауіптіге дейін жол жүрді.
Жасөспірімдік дағдарыс түсінігі бір уақытта, дағдарыс түсінігінің
өзіне тән, бірнеше мағынасы бар: жолдар тоғысар жері, шешуші бұрылыс,
белгісіздікке секіру, сынақ, сәттілік немесе зіл-зала.
Бүгінгі психологиялық әдебиеттерді жасөсіпрімдік дағдарыстың кемінде
екі түсінігін табуға болады. Бір жағынан, акцент даму барысында мінез-
құлыққа, ойлау әлеміне және көзқарасқа елеулі өзгерістер әкелетін күрт
өзгерулерге жасалады; екінші жағынан –қиналулармен, үрейлермен, басыңқы
көңілдермен жүріп отыратын психологиялық қосылыс ретіндегі түсінік басым.
Жасөспірімдік дағдарысты суреттеуде осы екі түсініктің екеуі де
қолданылады.
Психоанализ және жасөспірімдік дағдарыс
Психоанализ жасөспірімдікті тұлғаның дамуы жалғасатын кезең ретінде
қарастырады. Бұл концепцияға сәйкес, сексуалды оянулар пубертатқа дейін
жүреді, сондықтан жасөспірімдік феноминдер балалық шақтың ерекшеліктері
арқылы түсіндіріледі, яғни олар бұрынғы қарама-қайшылықтарды жаңғыртып,
жасөспірімдік жаста қайта жасайды.
Психоаналитикалық концепция жасөспірімдік кезді әрі қарай дамуға
қажетті өзгерістер және ауысатын дезадаптация кезеңі ретінде түсіндіріледі.
Бұндай жағдайда осы жаста психологиялық қиындықтардың
болмауы меннің уақытынан бұрын консалидациясы ретінде қарастырады.
Және үлкен жаста болашақ жан-дүниесінің тепе-теңдігінің жағымсыз болжамы
үшін негіз береді.
1969 жылы жарық көрген Анна Фрейд өз мақаласында психологиялық
таңырқаудың нормотивтік кезеңі ретінде түсіндірілетін жасөспірімдіктің
моделі туралы идеяларды жазды. А.Фрейдтың айтуынша, латенттік кезеңде
жасалған қорғаныс механизмдер пубертатта өсіп келе жатқан либидоздық
импульстер алдында адекватсыз болып қалады; жыныстық жетілу өзінің
гениталияларына қызығушылықтың тууына әсер етеді және физикалық
белсенділігін анықтайды. Бұны невроз жағдайынан көруге болады, ол
салыстырмалы түрде менмен ерекше күшті қайшылыққа түседі. Бұның өзі
мінез-құлықтың агрессия және қарсы шығу көріністерінде көрінетін, күшті
үрей және кінәлі сезім жағдайын тудырады.
Психоанализ үшін пубертаттың өркендеу Эдип комплекстерінің қарама-
қайшылықтардың қайта жаңғыртылуымен байланысты; жасөспірімдік кезең
басталумен қарсы жыныстағы ата-анасына тартылуын бейнелейтін барлық
проблемалар белсенденеді. Ата-аналар бейнесіне қатынасын және тепе-теңдігін
қалпына келтіру үшін жасөспірім өзін-өзі бекіту мақсатында ата-аналар мен
идентификациялаудан бас тартуға мәжбүр болады.
Жасөспірімдік кезеңдегі дағдарыс туралы неміс философы және психологы
Эдуард Шпрангер (1882-1963) өзінің Психология юнешеского возраста атты
еңбегінде жазған. Ол бұл кезеңді екі фазаға бөледі. Негізгі проблема 14-17
жастағылардың – балалық тәуелділік қатынастарынан босануға ұмтылысымен
байланысты дағдарыс деп көрсетеді. Ал 17-21 жастағыларда алдыңғы жоспарға
оқшаулану дағдарысы, жалғыздық сезімі орын алады.
Шпрангер теориясы Шарлота Бюлермен (1893-1982) нақтыланып және әрі
қарай дамытылады. Биологиялық және мәдени жетілулерді психологиялық
процестердің жүру ерекшеліктерімен байланыстыра отырып, бұл кезеңді екі
фазаға бөлді: жағымды және жағымсыз.
Жағымсыз фаза- пубертаттық кезеңге дейін басталады. Оның негізгі
белгілері-тынышсыздық, үрей, тітіркенгіштік, денелік және психикалық
дамудағы диспропорция, агрессивтілік және т.б. бұл орын таба алмаудың,
қарама-қайшы сезімнің, мелонхолияның, абстрактылы төңкерілістің, жұмыс
қабілетінің төмендеуінің кезеңі.
Жағымды фаза- жасөспірімдерде табиғатпен жақындықты сезінудің пайда
болуымен басталады. Ол өнерді жаңаша қабылдайды, жаңа құндылық жүйесі
қалыптасады, махаббат сезімін сезінеді, армандайды және т.б.
Жасөспірімдік дағдарыс түсінігін жеткілікті түрде бағаламау үлкен
қауіпке әкелуі мүмкін.
Розен және оның қызметтестері (1965) үлкен көлемді зерттеу жұмысын
жүргізді. Оған 42 мың 10-19 жас аралығындағылар қатысты. Бұл зерттеу
жұмысының қорытындысы И.Вайнер (1970) жүргізген зерттеу қорытындысымен
салыстырылды. Оған 80 мың үлкен адамдар қатысты. Оның қорытындысын
төмендегі кестеден көруге болады.
Диагноздар Жасөспірімдер Үлкен адамдар
Бозбалалар Бойжеткен Ерлер Әйелдер
Психоз
Невроз
Үрейлік жағдай
Солғын агрессивтілік тұлға бұзылысы
Социопаттар жағдайлық және уақытша бұзылыстар 5,7
11,4
5,3
11,6
4,8 7,6
18,0
6,1
7,2
2,9 24,1
20,0
8,0
12,5
4,9 29,4
31,9
10,0
8,5
1,2
Бұдан көріп тұрғанымыз психоз, невроз диагноздары үлкендерге
қарағанда жасөспірімдерде сирек кездеседі. Солғын агрессивтілік тұлға
бұзылысы және социопаттар диагнозы әйелдерге қарағанда ерлерде көбірек
кездеседі. Ал жағдайлық және уақытша бұзылыстар шамамен жасөспірімдердің
40 % -інде, үлкен адамдардың тек 5% –інде кездеседі.
Мастерсон және оның әріптестері жүргізген лангитюдтық зерттеулер
көрсеткені психологиялық ықпалға ұшыраған жасөспірімдердің 60 % ,
5 жылдан кейін әлі де бұл ауыр психологиялық бұзылыстан шықпағанын
дәлелдеді.
Мұның өзі бұл дағдарыс кезінің қауіпті екенін аңғартады. Тек тиісті
ықпалдарды, әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы бұл дағдарыстың еш денсаулыққа
немесе психикаға зиян тигізбей өтуін қамтамасыз ету керек.
1.3. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауының себептері
Жасөспірімдік кезеңді стресс, қорқыныш және қарама-қайшылық кезеңі
ретінде бейнелеу өзінің ұзақ тарихымен белгілі. Бұндай суреттеуді ең алғаш
рет француз ойшылық және ғалымы Жан- Жак Руссо ұсынды. Ол өзінің 1762 жылы
шыққан Эмиль немесе тәрбие туралы трактатында жасөспірімдік кезеңді
екінші дүниеге келу, дауыл және шектеу ретінде жазған.
Жасөспірімдік кезеңді бұлай суреттеуді неміс романтиктері жалғастырды.
Олардың көрсетуінше бұл кезең адамның қайғылы тағдыр уақыты дейді.
Ішкі қысым, тұрақсыздық және қарама-қайшылық басым болатын бұл кезеңге
эмоционалдық дауыл ретінде қарау қазіргі кезеңдік психологияға да келді.
Оның келуіне ұйытқы болғандардың бірі-Стэнли Холл болды.
Ол 1904 жылы өз еңбегін, жасөспірімдік кезеңге арналған, жариялады.
Бүгіннің өзінде де бұл еңбектегі үлкен мөлшердегі ақпаратқа таң қалмау
мүмкін емес. Онда жасөспірімдік кезеңге тән денелік жетілу, патология және
құқық бұзушылықтың көптеген аспектілері қарастырылған. Оның “Storn and
stress” концепциясы Sturn and Drang-тан тікелей шығатын (дауыл және
шектеу неміс романтиктерінен) көбірек жасөспірімнің ішкі әлеміне тән ұшып-
қонуды адекватты бейнелейді. [21;20].
Стресс – тұлғаның эмоционалдық өмірін зақымдайды. Стресс көңілдің
бұзылуы мен мазасыздануына әкеледі. Жасөспірімдік шақта бұндай кездер жиі
кездеседі. Көңіл түсіңкі және еш нәрсеге қызығушылығы болмайды. Стресс
түсінігінің әлі дұрыс анықтамасы жоқ екенін жоғарыда айтқанбыз. Әр түрлі
жиынтықтарда үш негізгі моменттер берілген. (И.Вайнер, 1980):
1. Стресс танымдық ұстаным ретінде өзіне, әлемге және болашаққа
жағымды қатынасты қосады.
2. Стресс үйретілген дәрменсіздік жағдай ретінде, өзінің өмірлік
жайттарын қадағалауға қабілетсіздік сезімі.
3. Стресс тұлғаға қажетті жағымды бекітулер алу үшін әрекет жасауға
қабілетсіздік.
Жасөспірімдерде стресс жүруінің белгілері мен сипаты үлкен
адамдардағыдай біркелкі емес. Дегенмен, оларда кейбір жастық ерекшеліктер
бар:
Жасөспірімдерде стресстің басталуы мектептегі, жанұядағы драмалық өмір
кезеңдерімен байланысты (У.Хадженс, 1974). Сонымен бірге маңыздысы
индивидуалды-типологиялық факторлар, соның ішінде локус қадағалау. Айта
кететін жайт, бұл түсінік бойынша индивид маңызды оқиғаларға
жауапкершілігін өзіне (ішкі, интерналдық локус) немесе сыртқы факторларға-
өзге адамдарға, объективті жағдайларға, тағдырға (сыртқы экстерналдық
локус). Экстерналдық локусы бар жасөспірімдер стресске ұшырауға бейімдірек
және оны ауыр кешеді. (Л.Зигель және Н.Гриффин,1984).
Стресстің пайда болуына жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктерінің
өзгермеуі мен сәтсіздіктері әсер етеді. Лангитюдтік мәліметтерге сәйкес
(М.Селигман және Г.Элдер, 1986) бұл қажеттілік жанұялық ортада (балалар оны
әке-шешелерінен қабылдайды), жақындардан айырылуымен, сонымен бірге
мұғалімдер жағынан сынаулармен байланысты ерте уайымдаулар пайда болады.
Жоғарғы сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауы оның тек
оқу әрекетіне ғана байланысты емес, сонымен қатар әр түрлі өмір
жағдайларына, әр түрлі басқа қызмет түрлеріне, қарама-қатынасқа, қоршаған
ортасына да бойланысты болады. Сондықтан стресстің пайда болу себептерін
анықтағанда, стресстің пайда болуының көзі болуы мүмкін әр түрлі өмірлік
жағдайларының ықпал ету ерекшеліктерін ескере отырып қарастыру керек.
Неғұрлым жалпы және толық болып П.Т.Вонг ұсынған нұсқасы табылады.
Тұлғаралық стресс
Тұлғаішілік стресс
Күнделікті өмірдегі стресс аймағы П.Т.Вонг бойынша [8; 97]
Ортаңғы ішкі шаршыда мен күші, ақыл –ой күші, психикалық энергия
немесе ішкі ресурстар деп аталатын біздің тіршілік етуіміздің мәні
белгіленген. Ол өмірлік дағдарыстарды индивидке жеңуге көмектеседі және
стресске қарсы тұру интенсивтілігін анықтайды. Бұл ресурстың төмендеу
стресспен байланысты әр түрлі бұзылыстарға, мысалы, үрей, қорқыныш, орын
таба алмаушылық дипрессияға ұшырауына әкелуі мүмкін.
Келесі бөлім – тұлғаішілік стресс. Көптеген біздің сыртқы әлемге
талаптарымыз және олардың бізге әсері осы стресс түрімен байланысты. Бұл
бөлім біздің барлық өмір сферасына ықпал жасайтын орталықтанған күш
ретінде болып табылады. Егерде біз әлемімізде өз-өзімізбен болмасақ, онда
біздің ішкі қайғыруларымыз, уайымдауларымыз сыртқы әлемге әсер етіп және
тұлға аралық өзара байланыстың бұзылуына жағымсыз қатынас негізінде
көрінеді. Бұл стресс категориясына жүзеге аспаған қалаулар, іске аспаған
қажеттіліктер, пайдасыз және керексіз қылықтар, ауыр еске алулар,
оқиғаларды адекватсыз бағалау және т.б. сияқты жағдайлар жатады.
Тұлғаралық стресс бөлімі белгілі бір өмір салаларымен өзара байланыс
жасайды. Себебі әр адамға өз әрекетінде әр түрлі әлеуметтік сұрақтарды
шешуге тура келеді, өзге адамдармен әрекеттесу және оның бағалауы біздің
қабылдауымызға, уайымдауларымызға, жағдайларға және сыртқы әлем
құбылыстарына қатынасымызға елеулі ықпал жасайды. Көптеген өмірлік
мәселелер адамдар арасындағы қатынастың проблемасы болып табылады.
Тұлғалық стресстің индивид не жасап жатқанына және оған берілген
мысалы, ата-ананың, ерінің, қызметкердің ролін және т.б. әлеуметтік
ролдерді қалай жүзеге асырады және бұзатын уақытта онымен не болатынына
қатынасы бар. Ол денсаулықтың бұзылуы, жағымсыз әдеттер, сексуалдық
қиындықтар, ішпісу, қартаю, зейнетақыға кету сияқты құбылыстармен
байланысты көрінеді.
Жанұялық стресс өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...2
І тарау. Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік жағдайларының теориялық
негіздері.
1.1. Стресс туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті және жасөспірімдік
дағдарыс.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 12
1.3. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауының
себептері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
ІІ тарау. Жоғарғы сынып оқушыларындағы стресстік жағдайлардың алдын
алу жолдары.
2.1. Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік деңгейлерінің
көрсеткіштері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31
2.2. Стресстік жағдайларды алдын алудың және жеңудің
жолдары ... ... .37
Қорытынды ... ... ... 42
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Кіріспе
Халық денсаулығының жағдайы тек қоғамдық дамудың ғана көрсеткіші
емес,сонымен бірге қуатты экономикалық,еңбек,қорғаныс және мәдени-
әлеуметтік болып табылады.Бүгінгі таңда балалар мен жастардың денсаулық
жағдайы басты назар аударуды талап етіп отыр.
Осы заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдай,тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының денсаулығына,әсіресе балалар мен жастарға теріс әсерін тигізуде.
Балалардың денсаулық күйінің нашарлауының негізгі себебі, оқушылардың
имандылық-рухани құндылығының күрт төмендеуі, санитарлық мәдениеттің
жеткіліксіздігі, қарапайым гигиеналық дағдылардың болмауынан және өз
денсаулығына жауапсыз қарағандығынан болып отыр. Балалар мен
жасөспірімдерді барлық деңгейде оқытып,тәрбиелеу кезінде тиісті дәрежеде
салауаттануды оқытуға,салауатты өмір салтын бұзбауға дағдыландыру
болмағандықтан,үйлесімді мінез-құлық уәждігі кеміген.
Ел президентінің Қазақстан-2030 жолдамасының ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі- Қазақстан азаматтарының денсаулығы,білімі мен әл-ауқаты
тармағында ...азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және
олардың қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшіназаматтарымызды салауатты
өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Сондықтан елімізде салауатты
өмір салтының пайдасына пәрменді білім беретін және ақпаратты науқан
үдетіле түсуі қажет.[12;3-5]
Үлкен адамдар, мұғалімдер, ата-аналар – балаларды денелік және
психикалық жағынан дені сау болғанын қалайды. Дені сау тәнде – дені сау
рух болады - деп түсінді ежелгі ойшылдар. Балаларда барлық ішкі күштер
мен психикалық процестер тепе-тең сақталған дені сау психикасы болуы
қажет. Ол адам әректетінің және мінез-құлық пен қызметтің адекватты сыртқы
жағдайларын қамтамасыз етеді.
Шығыстың ойшылдары психика денсаулығына сәттіліктің 90, тіпті кейде
100% тәуелді екенін айтады. Жағымсыз импульстер – ашу, қорқыныш, үрей,
қызғаныш, писсимизм және біздің оқушыларымызға тән басқа да ішкі жағдайлар
психиканың белгілі бір дәрежеде ауруға ұшырағанның белгісі.
Барлығымызбен бақыланып, көріп жүрген фактілерді келтірейік:
- зақымданған жүйке жүйесі барлық қажетті мүшелердің жұмысының
бұзылуына алып келеді. Бұның өзі жүрек ауруы, қан айналымның, ішкі секреция
бездерінің және т.б. аурулар пайда болуы мүмкін.
- ағзаның қызмет жасауы эмоция ауыспалығына тәуелді. Тіпті дені
сау адам жағымсыз хабарлар алғанда белгілі бір физикалық өзгерістерді
бастан кешеді.
- өмірлік күштердің шектен тыс қысымға түсуінен дене азып,
ағзаның қарсы тұру күші төмендейді. Бұдан- туберкулез, аллергия,
неврастения, дипрессия.
- Қорқыныш, ішкі психикалық бұзылыстарды тудырады. Ананың
қорқынышы балаларға беріледі. Балаларды қорқытады (ата –аналар, мұғалімдер)-
бұның өзі ағзаны бұзады, психикаға кері әсерін береді. Адамзаттың 80 %
қорқыныш пен үрейде өмір сүруде. Осыдан келіп жүрек, ішек ауруларының
көбеюі байқалуда. Ресей Федерациясының балалар және жасөспірімдер
физиологиясы ғылыми- зерттеу институтының мәліметтеріне қарағанда 1 сынып
оқушыларының денсаулығында 30 % -ға дейін, ал 10-11 сыныптағыларда 80-85%-
дай физиологиялық ауытқулар болады екен. [13; 5-6]. Мектеп оқушыларының 67
% -інде озбырлық, жабығу, ішкі және сыртқы әсерлерге қайтаратын
жауаптардың бұзылуы арқылы білінетін мектептік абыржу байқалады.
Бұндай аурулардың, ауытқушылықтардың пайда болуына және дамуына
бірден-бір себепші болып табылатын бұл – стресс. Бүкіл дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының мағлұматтары бойынша, барлық аурулардың 45 %- і
осы стресспен байланысты болмақ. [11;19].
Олай болса, мектеп оқушыларының соның ішінде жоғарғы сынып
оқушыларының мұндай қасіретке ұшыратпауын қадағалау алдыңғы қатарлы
мәселелерге шығады.
Оыс жасөспірімдік кездің (жоғарғы сынып оқушысы) өте ауыр дағдарыс,
дүрбелең кезең ретінде суреттеу бірнеше ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.
Олардың алдыңғыларының бірі Жан Жак Руссо болды. Ол бұл кезді стресс
қорқыныш және қарама-қайшылық кезең ретінде көрсетсе, ал неміс романтиктері
адамның қайғылы тағдыр уақыты ретінде суреттейді.
Жасөспірімдік кезеңге денелік жетілу, патология және құқықбұзушылық
әрекеттер тән деп Стэили Холл мен И.Вайнер өз еңбектерінде жазды.
Жасөспірімдерде стресстің пайда болуына мектептегі, жанұядағы драмалық
өмір (У.Хадженс 1974) ; экспериалды локусына (Л.Зигель, Н.Гриффин, 1984);
жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктерінің өзгермеуі мен сәтсіздіктері әсер
етеді. (М.Селигман, Г.Элдер , 1986); көптеген өмірдегі жағдайлар (БТ.Вонк)
әсер етеді.
Жасөспірімдік кезеңнің үлкен дағдарыс кезеңі ретінде суреттеуде
көптеген ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. (А.Н.Леонтьев, А.В.Запарожец,
Д.Б.Эльконин, Э.Шпрангер, Ш. Бюлер және т.б.).
Э.Шпрангер және Ш.Бюлердің пайымдауынша, бұл кездегі дағдарыстың пайда
болуының себебі- балалық тәуелділік қатынастарынан босану.
Э.Шпрангер және Ш.Бюлердің пайымдауынша, бұл кездегі дағдарыстың пайда
болуының себебі- балалық тәуелділік қатынастарынан босануға ұмтылысына
байланысты дейді.
Жасөспірімдік дағдарыс денсаулыққа және психикаға өте қауіпті
екенін Розен, И.Вайнер, Мастерсон және тағы да басқа еңбектерінен көреміз.
Жасөспірімдік кезде кездесетін ауытқушылықтар: алкоголизм, наркомания
агрессивті мінез-құлық, суицидтік мінез-құлық және психикалық бұзылыстар
туралы Ф.С.Махов, М.Бэкон, Г.Барри, А.Бойко, А.Е.Личко, П.Нобла, К.Хоутен,
Г.Отто, Н.Кил, Ю.А.Азаров, В.В.Шкловский, Б.Брехт, Ю.Л. Нулер және т.б. өз
еңбектерінде жазды.
Осындай қалыптасқан жағдайда жасөспірімдердің бұл ауыр кезеңнен өз
денсаулықтарына және психикасына еш зиянсыз өтуін қамтамасыз ететін
тәсілдер мен жолдарын қарастыру таңдалған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Осы уақытқа шейін жарияланған ғылыми әдебиеттерде және жалпы орта
білім беретін мектептердің оқу үрдісіне байланысты оқушылардың стресске
ұшырау мәселелері қарастыра келіп, бүгінгі таңда оның алдын -алудың және
шығу жолдарының толық ақталмағанадығы арасында қарама-қайшылық туындайды.
Аталған қарама-қайшылықты шешу жолдарын іздестіру зерттеу
проблемасын айқындайды.
Ол – жалпы орта білім беретін мектептердің оқу үрдісінде жоғарғы сынып
оқушыларының стресске ұшырауының себептерін айқындай отырып, бұл мәселенің
алдын-алу жолдарын қарастыру.
Осы жоғарыда айталған жайттар дипломдық жұмысымның тақырыбын: Жоғарғы
сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауының психологиялық сипаты
деп таңдап алуға мүмкіншілік берді.
Зерттеу нысаны: Жоғарғы сынып оқушылары
Зерттеу пәні: Жоғарғы сынып оқушыларындағы стрессті алдын -алу және
жеңу процесі.
Зерттеу мақсаты - Жоғарғы сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесінде
стресске ұшырау себептерін және олардың алдын алу жолдарын қарастыру.
Бұл мақсат келесі міндеттерді айқындайды:
-стрессті теориялық жағынан жан-жақты қарастыру;
- жоғарғы сынып оқушыларының стресстік деңгейлерін анықтау;
- оқу үрдісінде жоғарғы сынып оқушыларының стресске ұшырау себептерін
талқылау;
- стрессті болдырмаудың шарттарын белгілеу;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер де жалпы орта білім беретін мектептегі
жоғарғы сынып оқушыларының стресске ұшырауының себептерін анықтау ҰТБ,
мамандық таңдау, қарым-қатынас жағдайында және тұлғалық ерекшеліктерінде
байқалуы мүмкін екендігі болжалды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізіне философия, тарих, педагогика,
психолгия, тәрбие және білім беру мәселелері туралы теориялық-әдіснамалық
еңбектер жатады.
Зерттеу көздері педагог, психолог, философ, тарихшы ғалымдардың
стресс, жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті, жасөспірімдік
дағдарыс, жасөспірімдердің стресске ұшырауының себептері. Қазақтан
Республикасының ресми құжаттары, әртүрлі статистикалық жинақтар, мектеп
документациясы, ғылыми-педагогикалық еңбектер мен диссертациялық жұмыстар
зерттелініп, пайдаланылды.
Зерттеу базасы: Алматы қаласының № 42 Ақ ниет мектеп гимназиясы
І тарау. Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік жағдайларының теориялық
негіздері.
1.1. Стресс туралы түсінік
Санамыздан мықтап орын алған әлеуметтік- психологиялық және
экономикалық өзгерістерде көрініс тапқан көкейкестесті проблемаларымызбен
бірге ХХІ ғасырға да еніп барамыз. Жұмысссыздықтың өршуі, отбасылық
қатынастардың тұрақсыздануы, зорлық –зомбылықтың жүгенсіз насихатталуы-
бәрі-бәрі қоғамның жүйкесін тоздырып, адамдар арасында әртүрлі аурулардың
белең алуына жағдай жасап отыр. Бұл өз кезегінде стресстік жағдайды үдете
түсуде.
Бұл сөздің ағылшын тілінен аудармасы кернеу, қысым дегенді
аңғартады. Алғаш рет стрессті ғылыми тұрғыдан сипаттаған канадалық ғалым
Ганс Селье болатын (1936).
Стресс – кез келегн сыртқы әсерге тәннің жауап қайтаруы болып
есептеледі. Яғни стресс –тосын жағдайда қанға қажетті гармондарды жедел
іске қосу, басқа да көптеген физиологиялық процестерді қайта құру арқылы
тәнге сыртқы әсерге тойтарыс беруі үшін өзінің ішкі мүмкіндіктерін
пайдалану.
Ғалымның айтуынша, стресстің негізінен алғанда, мынадай 3 белгісі
бар: бүйрік үсті бездері белсенділігінің артуы және соның салдарынан қанға
кортикойдтардың бөлінуі: айырша бездің (тимус) жиырылуы және соның
салдарынан лимфатикалық бездердің семуі немесе кішіреюі қоздырғыш әсерден
тежелуі және қанттың бөлініп шығуы; асқазан шырышты қабығының нүктелі қан
кету және қанталаған кішкене жаралардың пайда болуы.
Физиологияда, психологияда, медицинада бұл ұғым әр түрлі келеңсіз
ықпалдарда жауап ретінде пайда болатын адамның жағдайының кең шеңберін
белгілеу үшін қолданылады. Алғашқыда стресс
физиологияда ағзаның кез келген жайсыз ықпалдарға жауабының
спецификалық емес реакцияларын белгілеу үшін пайда болды. Кейіннен
индивидтің экстремалды жағдайларды физиологиялық, биохимиялық,
психологиялық, мінез-құлықтық деңгейлердегі қалпын суреттеу үшін қолданыла
бастады, қарама –қайшылық, фрустрация және экстрималды жағдай
түсініктерімен тең.
Алдыңғы қатарлы стресс зерттеушілердің бірі Т.Кокс пікірінше (1981),
қазіргі таңдағы кез келген стресс туралы анықтамалар мен суреттеулер әлі
жеткіліксіз және толымсыз болып табылады, оларды тек пікірталас үшін тізгін
ретінде санауға болады деп көрсетеді.
Ал Р.Лазарустың айтуынша, әртүрлі стресстің мәні туралы теориялар
және модельдер көп жағдайда бір-біріне қайшы. Бұл салада нақты қалыптасқан
терминология жоқ. Стресс түсінігі әрқалай түсініледі. Г.Селье еңбектерінде
де нақты анықтама берілмеген. Г.Сельенің соңғы еңбектерінде (1982)
стрессті, күшті, өте күшті, экстремалды ықпалдармен пайда болатын ағзаның
қорғаныс күштерін қайта жасаумен жүретін деп анықтайды. 1971 жылы ол
стрессті – ағзаның кез келген ықпалға спецификалық емес жауабы деп
қарастырады.
Г.Селье стресстің дамуының мынадай үш сатысын атап көрсетеді:
Стресс интенсивтілігі
C
B
Фондық
Белсенді- A D
лік Бірінші Екінші Үшінші
деңгейі кезең кезең кезең
Стресс дамуының кезеңдері [35; 15] стресс
ұзақтығы
Бірінші кезең (АВ) үрей сатысы деп аталады. Бұл қысымның алдында
болатын кезең. Мысалы, бұдан былайғы тағдырыңызды шешетін сынақ алдындағы
толғаныс. Бұл кезеңде стресстік салмаққа бейімделу процесі өтіп жатады.
Егер осы кезде үрейге төтеп бере алмасаңыз, тіпті өліп кетуіңіз де
мүмкін. Мұндай жағдай шығыстың ұлы ғұлама дәрігері Әбу Әли Ибн Сина
тарапынан да сипатталған. Ол мынадай қызық жайтты баяндайды. Екі қойдың
қасына торға салынған қасқыр қойылған. Жыртқыштың тор қақ маңдайына
байланған қой шеттен тыс қорқыныштан (стресс) көп ұзамай өліп кетеді де, ал
қасқырдың тасасында оны көрмей тұрған қой аман қалады.
Екінші кезең (ВС) – стресстің жүзеге асуы. Ол тәннің бейімделу
мүмкіндіктерінің іске түсуі арқылы орындалады. Қажет арнаға бағытталған
қуат қиындықты жеңуге көмектеседі, өзіңе деген сенімді арттырады,
қанағаттанушылық сезімін туындатады. Сол арқылы алғашқы қорғаныш сезімін
жеңесіз. Ал егер қысым ұзақ уақыт бойы бой бермесе, тән мүмкіндігі шектеулі
болғандықтан оған төтеп бере алмайды. Ұзақ стресс және қиын жағдайдан шығу
мүмкіндігінің жоқтығы жүйке стрессіне душар етеді. Организм өзінің
бейімделу мүмкіндіктерін тауысады.
Гиперстресс немесе дистресс соматикалық адреналдық жүйенің қорларын
құртады, өйткені бейімделу қуаты да шексіз емес.
Сөйтіп ұзақ стресс және үрейлі жағдай ауруға алып келеді,ал қысқа
мерзімді стресс керісінше, тәннің белсенділігін арттырып, ширата түседі.
Мәселен, спортшы жарысқа қатысу арқылы, артист сахнаға шығу кезінде
қорқыныш не толқу сезімін жеңу арқылы табысқа қол жеткізеді.
Үшінші кезең (СД) –діңкенің құру кезеңі. Стрессті жайттардың ұзақ
уақытқа созылуы, үздіксіз қысым жасалуы жүйкені әбден діңкелетіп,
денсаулықты бұзады. Қазіргі күнде белгілі болғандай, көптеген аурулар
тәндегі гомеостаздың (бейімделу тепе-теңдігінің) бұзылуына алып келетін
толассыз стресстік жағдайлардан туындап отыр. Сонымен бірге стресстен
кейін жүрек талмасы, қан қысымы, невроз не болмаса жүйке аурулары ғана
емес, асқазанның ойық жарасы да туындайтыны белгілі. Стресстік әсер
алдымен орталық жүйке жүйесін қоздырады, симпатикалық жүйке жүйесінің
қозуын күшейтеді, бұлардың ықпалынан туатын гуморалдық буынын, яғни
гармондардың бөлінуін күшейтеді, нақты айтсақ, адреналиннің бөлінуі
күшейеді. Бұған гипоталамус пен гипофиз жүйесі қосылады. Гипоталамустан
кортиколиберин бөлініп, гипофиздің адренкортикотролин гармонының қанға
шығуын жоғарлатады. Ол бүйрек үсті бездерінің глюкокортикоидты гармондардың
бөлінуін үдетіп, организмнің стресстік әсерге жалпы тұрақтылығын
жоғарлатады. Залалды әсер созылып кетсе, организм әлсірей бастайды,
адреналиннің бөлінуі қатты жоғарылайды, бұл адамды одан әрі әлсірете
түседі. Созылмалы стресс адамның көңіл-күйінің бұзылуына, жұмысқа деген
қабілеттің төмендеуіне, сылбырлықтың пайда болуына, ұйқының бұзылуына
әкеліп соғады.
Стресстер жиі қайталанса, организмде бұрынғы қалып орнына келмейді,
дәрменсіздік бой алып, адам торығады. Психикалық- соматикалық аурулар пайда
болады. Жалпы әлсіздік көрініс бере бастайды.
Тым интенсивті ұзаққа созылған стресс мүшелер мен жүйелер
функцияларының бұзылу патогенезінде ерекше орын алады. Бұл-жүрек ауруы
(Мирсон, 1978, 1981), артериалдық гипертензия (Судаков.1975, 1976),
диффуздық токсикалық ісік (Фурдуй, 1963, 1967, 1969) және т.б.
зерттеулермен дәлелденді.
Академик К.Н.Быков жазғандай, көңілсіздік жаспен көрініс бермейтін
басқа мүшелерді жылатады [26; 265] Ресей ҒА –ның терапия институтынң
мәліметі бойынша миокард инфарктың 80% жағдайында күшті психикалық жарақат
немесе ұзаққа созылған психикалық қысым әсер етеді.
Неліктен стресс соматикалық аурулардың пайда болуына әсер етеді?
Жоғарыда айтылғандай, күшті эмоция кезіндегі физиологиялық өзгерістер
энергетикалық қамсыздандырудың таусылуымен байланысты.
Дәрігерлер ертеректен көңіл аударған нәрсесі бұл белгілі бір нақты
эмоцияның басымдылығы белгілі бір ауруға бағытталатындығы арасындағы
байланыс. Мысалы, М.И.Аствацатуров пікірінше, жүрек көп жағдайда
қорқынышпен зақымданады, бауыр- ашу мен ыза, асқазан – апатия және басыңқы
көңіл-күй, ал қозу тынышсыздық кезінде пайда болады.
Психологтар және психиатрлар адамның соматикалық ауруларымен және оның
тұлғалық ерекшеліктері, сонымен бірге өзі өмір сүретін және жұмыс жасайтын
орнының психологиялық климаты арасындағы тәуелділікті дәлелдеді.
Егерде адам өзінің нақты мүмкіндіктеріне сәйкес келмейтын ұжымдағы
орынға талпынса, онда жүрек-тамыр патологиясының дамуына ұшырауы мүмкін.
Созылмалы коронарлық аурулар көп жағдайда мақсатты бағытталған, таза және
қоршаған ортасына шыдамсыз тұлғалар да кездеседі.
Егер де адамды әркез басып, шеттетіп отыратын болса, онда бұл адамда
өз -өзіне көңіл толмау сезімі пайда болады. Бұл мәліметтер бізге мына
жағдайды түсінуге мүмкіндік береді. АҚШ-та ақ нәсілдерге қарағанда негрлер
арасында гипертониктер саны үш есе көп.
Осыған орай орта ғасырдың ұлы ойшылы Әбу Насыр Әл Фарабидің мынадай
пікірін келтіргеніміз жөн: Денсаулықты сақтау үшін барлық нәрседе де
қалыпты өлшемді сақтау қажет. Өйткені, шектен тыс жеген тамақ қарынға
салмақ түсіріп, семіздікке алып келсе, толық тамақтанбай әлсіздікке алып
келеді де, ол да денсаулықты бұзады.. стресс те сондай.
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті және жасөспірімдік дағдарыс
Жоғарғы сынып оқушысы – балалық шақпен ересектік арасында жатқан
адамның дамуы мен жетілуінің белгілі - бір кезеңі. Ол 16 – 18 жас аралығын
қамтиды, яғни сәйкесінше Х – ХІ сынып оқушылары болып табылады.
Жасөспірім ( юность ) сөзі тәуелді балалық шақпен өздік және
жауапкершілікті үлкен өмірге ауысудың фазасы ретінде белгіленеді. Бұл бір
жағынан денелік, соның ішінде жыныстық жетілудің аяқталғандығын білдірсе,
екінші жағынан - әлеуметтік жетілуге қол жеткізуді білдіреді.
Жоғарғы сынып жасында жеке тұлға дамуы ерекше мәнге ие болады. Өмірдің
және қызметтік жаңа жағдайлары, ұжымдағы, мектептегі жаңа қалпы, жоғарғы
сынып оқушысына жаңа және белгілі дәрежеде жоғары талаптар қояды. Оның
ықпалдары мен жеке тұлғасы қалыптасады. Мектепте жоғарғы сынып оқушылары
жаңа және жауапкершілік рөлде ойнай бастайды – ұжымдастырушы басшы, тіпті
тәрбиеші ( төменгі сынып оқушыларына қатынасы бойынша ).
Жоғарғы сынып оқушыларының психикалық дамуының қозғаушы күші жоғарғы
сынып оқушыларына қоғам, мектеп ұжымы, оқу әрекеті қоя бастайтын деңгейіне
тез жоғарлауымен бірге ол қол жеткізген психалық даму деңгейі арасындағы
қарама – қайшылық болып табылады.
Бұл қарама – қайшылық жоғарғы сынып оқушыларының адамгершілік, ақыл –
ой және шығармашылық күшінің дамуы арқылы шешіледі.
Жоғарғы сынып жасынын соңына қарай денелік жетілу толық аяқталады.
Олардың денелік дамуы ересек адамның дамуынан кем түспейді.
Жасөспірім жасқа тән ағзаның сапранды және бір деңгейсіз өсу мен даму
кезеңі аяқталып, денелік дамудың салыстырмалы тыныш кезеңі басталады.
Жоғарғы сынып жасында адамның интенсивті моралдық күші дамиды, рухани
бет – бейнесі қалыптасады, мінез – құлық белгілері анықталады, дүниетаным
қалыптасуы жүреді.
Жоғарғы сынып жасындағылардың жеке тұлғалық процесінің негізгі
ерекшелігі қандай? Ең алдымен бозбала мен бойжеткендерде өзіндік сана
қалыптасады. Дегенмен ол тек өсіп қана қоймайды. Сонымен бірге нақты
өмірлік мақсаттар мен ұмтылыстар көзқарасы бойынша өзінің тұлғасының
моралдық - психологиялық қасиеттерін бағалау және сезіну қажеттілігімен
байланысты. Ол сапалы – спецификалық сипатқа ие болады. Міне осынысымен
жоғарғы сынып оқушысының өзіндік санасы жеткіншек санасынан ерекшеленеді.
Онымен жоғарғы сынып оқушыларында өзінің психикалық өміріне, тұлғалық
сапаларына, қабілеттеріне терең қызығушылықтың тууына, сонымен бірге өзінің
мінез – құлқына қарау қажеттілігі, өз сезімін, уайымдауларын талдауға әсер
етеді.
Өзіндік сана оқушының ішкі қиналыс әлеміне кетуімен байланысты емес
және керексіз, толымсыз өзіндік талдау болып табылмайды. Өзіндік сана өмір
мен қызмет талабынан пайда болады. Ұжымдағы жаңа жағдай, қоршаған ортамен
жаңа қатынас оқушыға өзінің мүмкіндіктерін, тұлғалық ерекшеліктерін
бағалауға әкеледі.
Өзіндік сана негізінде жоғарғы сынып оқушыларында өзін - өзі тәрбиелеу
қажеттілігі дамиды. Ол негізінен мінездің кейбір кемшіліктерін тек жоюға
немесе бөлек жағымды сапаларды дамытуға бағытталмай, сонымен бірге бозбала
мен бойжеткендерде жасалатын жалпыланған идеяларға сәйкес тұлғаны тұтас
қалыптастыру болып табылады.
Қазіргі кезеңдік жоғарғы сынып оқушының мектептегі статусы бір жақты
емес. Бір жағынан жасының үлкендігіне байланысты бозбалаға қосымша
жауапкершіліктер артылады, алдына күрделі міндеттер қойылады, көп
сұралады. Екінші жағынан өз ережелері бойынша ол толығымен мұғалімдер мен
мектеп әкімшілігіне тәуелді. Ол оларды сынауға құқығы жоқ, оған басшылық
жасайды. [ 18;119]
Жоғарғы сынып оқушысының мектепке деген қатынасы бойынша ішкі
позициясы мектепті мекеме, оқыту және білім беру процесі, мұғалімдер мен
сыныптастары ретінде қарауы қалыптасады. Кіші мектеп жасындағылар жеке,
тіпті жеткіншектер бұл моменттерді әлі айыра алмайды, олар тек мектепті
ұнатады немесе ұнатпайды. Ал оқу жоғарғы сынып оқушысы үшін ең алдымен
болашақ қызметке дайындық тәсіліне айналады.
Жоғарғы сынып оқушыларының әрекеті өзінің сипаты және мазмұны бойынша
жеткіншектердің оқу әрекетінен ерекшеленеді. Әңгіме тек оқу мазмұнының
тереңдеуімен жаңа оқу пәндерінің негізілуінде болып тұрған жоқ. Негізгі
ерекшелік жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті олардың белсеңділіктеріне
және өзбеттіліктеріне жоғарғы талаптар қою. Программаны терең, жеткілікті
түрде игеріп алу үшін теориялық ойлаудың дамуы қажет. Жоғарғы сынып
оқушыларының оқу процесінде сезінетін қиындықтар ең алдымен осы жаңа
жағдайларда оқи алмауымен байланысты. [ 20;136]
Көп жағдайда жоғарғы сынып оқушысында мимикалық – репродуктивтік деп
аталатын оқу әрекеті деңгейінде қалады. Олардың ойлауларының
өзбеттіліктеріне жалпы талаптардың жоғарлауына қарамастан, көптеген
оқушылар сабақ үстінде оқушылар мұғалімдерді сабақ үстінде солғын тыңдайды
және мұғалім оларға бәрін түсіндіреді деп сенеді. Олар өздерінің негізгі
міндетін оқулықтан немесе мұғалім айтқанын түсініп, еске сақтау деп
ойлайды.
Көп жылдар бұрын ұлы орыс педагогы В.А.Сухомлинскийдің бұл жөніндегі
айтқан сөздері әлі күнге шейін өз маңыздылығын жойған емес. Оның айтуынша,
жоғарғы сыныптарда оқу қиындықтары негізінен өзбетімен фактілерді талдауға
негізделмей оларды жаттап және еске сақтаудың бекіп қалуымен байланысты.
Кейбір жоғарғы сынып оқушылары сезетін қиындықтардың себептері педегогтың
көрсетуінше , қошаған орта үшін шындығын тану мақсатында жалпылаушы
түсініктерді қолдануға қабілетсіздігі туралы айтады. Ал бұл
қабілетсіздіктің пайда болуынын себебі жалпылаушы түсінктер, қорытындылар,
ойқортындылардың құбылыстар мен фактілерді зерттеу жолымен емес, жаттап алу
жолымен қалыптасуына байланысты.
Міне, оқушылардың өздері не айтады:
ҮІІІ сыныпқа дейін жұмыс мазмұны мен тәсілінде оқымай оқуға болатын
кезде үлкен айырылу бар және Х – ХІ сыныптарда мәселелер әр қадам сайын
пайда болады (ХІ сынып). Үлкен балаларын өздері өздерінің Х – ХІ сыныптағы
оқуға нашар дайындықтарын айтады. Бұларда оқу материалымен жұмыс жасау
қабілеті жоқ. Олар оқулықтан тыс көздерден түсетін материалдарды өндей
алмайды. [ 18;40]
Мектептің ортаңғы сыныптарының кейбір оқушыларында қалыптасқан және
бекіген оқу әрекетінің деңгейлері арасындағы қарама – қайшылық және жоғарғы
сыныптардағы оқу әрекетіне қойылатын талаптар, жоғарғы сынып оқушыларының
ақыл – ой дамуына қозғаушы күш болып табылады. Бұл қарама – қайшылық
теориялық ойлау дамуымен, өзін - өзі оқыту дағдысымен байланысты
оқушылардың оқу әрекетінің жаңа, жоғарғы деңгейде ауысуымен шешіледі.
Жоғарғы сынып оқушыларының оқуға қатынасы да өзгеріске ұшырайды. Оқушылар
есейеді, тәжірибелері баиды; олар өздерінің өзбеттік өмір табалдырығында
тұрғандарын түсінеді. Оқуға саналы қатынасы өзгереді, ол тікелей өмірлік
мәнге ие болады. Жоғарғы сынып оқушылары болашақта қоғам өміріне толығымен
қатысудың қажетті шарты-мектепте алған білім, іскерлік, дағды жиынтығының
болуы екенін жақсы түсінеді. Қажеттілік, білімге деген – қазіргі кезеңдік
жоғарғы сынып оқушыларының негізгі ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Жоғарғы сынып оқушысының оқуға қатынасының кейбір ерекшеліктерінің
ішінде оқу пәндеріне таңдамалылық қатынасын айта кетуге болады. Барлық оқу
пәндеріне бірдей тең жағымды қатынас өте сирек кездеседі. Бұндай құбылыс
жеткіншектердің оқу пәндеріне таңдамалылық қатынастың қажетті себебінің
бірі - көптеген бозбала мен бойжеткендерде болашақ кәсіби бағытталуларымен
байланысты қызығушылықтардың болуы.
Жоғарғы сынып оқушыларының оқу пәніне өздерінің қатынастарын анықтау
кезінде Н.Д.Левитов зерттеулері көрсеткендей, мынадай ойлардан шығады:
1. Пәннің дүниетанымдық мәні (ол қаншалықты табиғат және қоғам даму
заңдарын түсінуде, қоғамдық құбылыстарды анық-қанығына жетуге көмектесе
алады);
2. Пәннің қоғамдық мәні, оның ел өміріндегі ғылыми, қоғамдық, мәдени
және шаруашылық ролі;
3. Пәннің танымдық мәні (қаншалықты ол дүниетанымды кеңейтеді,
қызықты, қажетті білімдерді береді, белгісіздікті ашады);
4. Пәннің оқушы үшін практикалық мәні (болашақ жоспарланған
мамандықпен байланысы, пайдалы дағды және іскерліктерді игеру мүмкіндігі);
5. Берілген пәннің меңгеруге жеңілдігі (оқушының осы пән бойынша өзін
қабілетті сезінуі)
6. Берілген пәнді мұғалімнің жақсы беруі.
Зерттеулер қорытындысы көрсеткені жоғарғы сынып оқушылары үшін
мотивтердің неғұрлым мәнділері практикалық және танымдық. Келесі орында
жақсы, қызықты сабақ беру болған.
Жоғарғы сынып оқушыларының нақты пәнге қызығушылығы туралы сұраққа
келетін болсақ, онда жүргізілген зерттеулер қорытындысы өте әрқилы. Олар
негізінен математика, физика, әдебиет және биология, химия пәндеріне
көбірек көңіл бөледі. Ол сол жергілікті кәсіптік дәстүрге жән
қажеттіліктерге тәуелсіз. Бұл оқушылардың қызығушылығы берілген ғылымның
даму темпімен басқа да ғылым салаларына ену кеңдігімен, ел өмірінде осы
ғылымның мәні мен анықталады. (М.А.Меньшикова материалдарынан).
Жоғарғы сынып оқушыларында пәнге қызығушылық басқа әрекет сферасына
қарай ауысады, яғни танымдық қызығушылықтардан гөрі спорттық,
көркемөнерлік, техникалық қызығушылықтар қалыптасады. Бұл жағдайда
оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын олардың сол пән бойынша
үлгіріміне, тағасына қарап, анықтауға болмайтындығын жүргізілген зерттеу
жұмыстары дәлелдеп отыр. Негізінен жасөспірімдік кезде қалыптасатын
қызығушылықтар ішінде мамандықтар таңдалуы алдағы өмір жолын анықтауға
бағытталған қызығушылықтар үлкен маңызды орын алады.
Жасөспірімдердің пәнге деген қызығушылықтарын анықтау мақсатында
қалалық №36, №37, №40, №43 қазақ орта мектептерінде 11 сыныптың 104
оқушысына зерттеу жұмысы жүргізілді. Нәтижесінде ең көп таңдалған пәндер:
информатика, қазақстан тарихы, қазақ тілі және математика.
Осы пәндерді таңдауға әсер еткен себептердің бастылары: сабақтың өзіне
ұнауына, болашақ мамандыққа, емтихан сабағы және қазіргі қоғам талабына
байланысты болды. [43;61-62].
Зерттеулердің тағы бір көрсеткені жоғарғы сынып оқушыларынң оқуға
қатынасы тек мұғалімнің олардың индивидуалдық ерекшеліктеріне бағдарланып
сабақ беруіне тәуелді емес. Қызығушылық төмендейді, егер де мұғалім тек
орташа оқушы мүмкіндіктеріне бағдарланса. Бұл жағдайда күшті оқушылар толық
құлшыныспен жұмыс істемейді, ал әлсіздер материалды меңгере алмайды.
Көптеген мұғалімдер жоғарғы сынып оқушысының оқуға деген
қызығушылығының төмендігі туралы айтады. Бұл құбылысты асыра сілтеудің
қажеті жоқ. Көптеген зерттеулер көрсеткендей оның себептері көп жақты.
Біріншіден, кейбір жоғарғы сынып оқушыларының мектеп пәндеріне тез
таңдамалылық қатынастың пайда болуы (тек бір-екі болашақ мамандығына
қажетті пәндермен қызығады). Екінші себеп- мектеп оқушыларының Х-ХІ
сыныптарда талап ететін өзіндік шығармашылық жұмысқа нашар дайындық болуы.
Үшінші себеп – жаңа айтылып кеткен, мұғалімдердің тек орташа оқушыға
бағдарлану. Соңғысы кейбір оқушылардың ой-пікірлері бар: ЖОО-на түсе
алмаймын, сондықтан жақсы оқып керегі жоқ. Дегенмен, зерттеулер
көрсеткендей соңғы уақытта оқуға деген қызығушылықтың өскені байқалады.
Бұл оқу процесін ұйымдастыруда белгілі алға басуларға байланысты:
біріншіден, мұғалімдердің оқушылардың белсенді және өзіндік ойлауын
дамытуды сәтті жүзеге асыруы, бұның өзі оқуға деген қызығушылықты
арттырады; екіншіден, оқу индивидуализацияланып бара жатыр: мұғалімдер
күшті оқушыларды белсенді әрекетке үйрету мүмкіндіктерін тауып жатыр және
көп уақытты нашар оқушыларға бөлу.
Жоғарғы сынып оқушылар қызығушылықтарын сипаттай келе ең алдымен
айтатын нәрсе тек осы жаста бозбалалар мен бойжеткендер сол немесе басқа
ғылымға білім саласына, қызмет саласына өзіндік спецификалық тұрақты
қызығушылығын анықтайды. Бұндай жоғарғы сынып оқушысының қызығушылық
тұлғаның танымдық – кәсіби бағытталуының қалыптасуына, мектеп бітіргесін
бозбала мен бойжеткендердің өмірлік жолын, болашақ мамандығын анықтауға
әкеледі. Бұндай спецификалық қызығушылықтың болуы белгілі бір сала бойынша
білімін кеңейтуге және тереңдетуге ұмтылысын стимулдайды. Жоғарғы сынып
оқушысы белсенді түрде қажетті әдебиетпен танысады, сәйкес үйірмелерде
айналысады, дәрістер мен баяндамалар тыңдаудың мүмкіндіктерін іздестіреді.
Жасөспірімдік кезеңнің үлкен дағдарыс кезеңі ретінде суреттеу
көптеген ғалымдар еңбектерінде кездеседі: А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец,
Д.Б.Эльконин, Э.Шпрангер, Ш.Бюлер және т.б.
Кез келген адамның психикалық дамуында бір кезеңнен екінші кезеңге
өту өте тез жүреді. Мұның өзі психологиялық дағдарысқа алып келеді. Олар
дамудың барлық алдыңғы процестерімен дайындалып және белгілі бір уақытта
жүреді. Адам баласы даму барысында бірнеше дағдарысты бастан кешіреді.
Ерте балалық шақ Балалық шақ Есею шағы
(отрочество)
Нәрестелік Ерте жас Мектепке дейінгі жас Кіші мектеп жасы
Жеткіншек Жасөспірім
Дүниеге келу дағдарысы 1 жас дағдарысы 3 жас дағдарысы 7 жас
дағдарысы 11-12 жас дағдарысы 15 жас дағдарысы
Д.Б.Эльконин бойынша бала дамуының кезеңдері мен стадиялары [3;48 ]
Осының ішіндегі қарастырайын деп тұрғанымыз жасөспірім кезеңдегі
дағдарыс. Бұл мектеп кезеңінің соңғы психологиялық қиын белесі болып
табылады. Ол өмірге дайындық кезеңін аяқтайды және салыстырмалы түрде
тыныш, бірқалыпты дамуымен сипатталады. Дегенмен осы кезеңге өмірде өзінің
орнын анықтаумен байланысты іздеулер мен тынышсыздық тән. Жасөспірімдік
дағдарыс ұғымын қолдану семантикалық мәселені ашады. Эбтингер және
Болзингер (1978) жүргізген, дағдарыс түсінігіне тарихи-критикалық талдау
медицина тарихындағы бұл ұғымның екі қарама-қайшы мағынасын бөліп көрсетуге
көмектесті. Дағдарыс түсінігінің мазмұны ХІХ ғ. ауруды жеңіп, денсаулыққа
қайтып келуді бейнелейтін жайлыдан қазіргі кезде қандай да бір
потологияны білдіретін қауіптіге дейін жол жүрді.
Жасөспірімдік дағдарыс түсінігі бір уақытта, дағдарыс түсінігінің
өзіне тән, бірнеше мағынасы бар: жолдар тоғысар жері, шешуші бұрылыс,
белгісіздікке секіру, сынақ, сәттілік немесе зіл-зала.
Бүгінгі психологиялық әдебиеттерді жасөсіпрімдік дағдарыстың кемінде
екі түсінігін табуға болады. Бір жағынан, акцент даму барысында мінез-
құлыққа, ойлау әлеміне және көзқарасқа елеулі өзгерістер әкелетін күрт
өзгерулерге жасалады; екінші жағынан –қиналулармен, үрейлермен, басыңқы
көңілдермен жүріп отыратын психологиялық қосылыс ретіндегі түсінік басым.
Жасөспірімдік дағдарысты суреттеуде осы екі түсініктің екеуі де
қолданылады.
Психоанализ және жасөспірімдік дағдарыс
Психоанализ жасөспірімдікті тұлғаның дамуы жалғасатын кезең ретінде
қарастырады. Бұл концепцияға сәйкес, сексуалды оянулар пубертатқа дейін
жүреді, сондықтан жасөспірімдік феноминдер балалық шақтың ерекшеліктері
арқылы түсіндіріледі, яғни олар бұрынғы қарама-қайшылықтарды жаңғыртып,
жасөспірімдік жаста қайта жасайды.
Психоаналитикалық концепция жасөспірімдік кезді әрі қарай дамуға
қажетті өзгерістер және ауысатын дезадаптация кезеңі ретінде түсіндіріледі.
Бұндай жағдайда осы жаста психологиялық қиындықтардың
болмауы меннің уақытынан бұрын консалидациясы ретінде қарастырады.
Және үлкен жаста болашақ жан-дүниесінің тепе-теңдігінің жағымсыз болжамы
үшін негіз береді.
1969 жылы жарық көрген Анна Фрейд өз мақаласында психологиялық
таңырқаудың нормотивтік кезеңі ретінде түсіндірілетін жасөспірімдіктің
моделі туралы идеяларды жазды. А.Фрейдтың айтуынша, латенттік кезеңде
жасалған қорғаныс механизмдер пубертатта өсіп келе жатқан либидоздық
импульстер алдында адекватсыз болып қалады; жыныстық жетілу өзінің
гениталияларына қызығушылықтың тууына әсер етеді және физикалық
белсенділігін анықтайды. Бұны невроз жағдайынан көруге болады, ол
салыстырмалы түрде менмен ерекше күшті қайшылыққа түседі. Бұның өзі
мінез-құлықтың агрессия және қарсы шығу көріністерінде көрінетін, күшті
үрей және кінәлі сезім жағдайын тудырады.
Психоанализ үшін пубертаттың өркендеу Эдип комплекстерінің қарама-
қайшылықтардың қайта жаңғыртылуымен байланысты; жасөспірімдік кезең
басталумен қарсы жыныстағы ата-анасына тартылуын бейнелейтін барлық
проблемалар белсенденеді. Ата-аналар бейнесіне қатынасын және тепе-теңдігін
қалпына келтіру үшін жасөспірім өзін-өзі бекіту мақсатында ата-аналар мен
идентификациялаудан бас тартуға мәжбүр болады.
Жасөспірімдік кезеңдегі дағдарыс туралы неміс философы және психологы
Эдуард Шпрангер (1882-1963) өзінің Психология юнешеского возраста атты
еңбегінде жазған. Ол бұл кезеңді екі фазаға бөледі. Негізгі проблема 14-17
жастағылардың – балалық тәуелділік қатынастарынан босануға ұмтылысымен
байланысты дағдарыс деп көрсетеді. Ал 17-21 жастағыларда алдыңғы жоспарға
оқшаулану дағдарысы, жалғыздық сезімі орын алады.
Шпрангер теориясы Шарлота Бюлермен (1893-1982) нақтыланып және әрі
қарай дамытылады. Биологиялық және мәдени жетілулерді психологиялық
процестердің жүру ерекшеліктерімен байланыстыра отырып, бұл кезеңді екі
фазаға бөлді: жағымды және жағымсыз.
Жағымсыз фаза- пубертаттық кезеңге дейін басталады. Оның негізгі
белгілері-тынышсыздық, үрей, тітіркенгіштік, денелік және психикалық
дамудағы диспропорция, агрессивтілік және т.б. бұл орын таба алмаудың,
қарама-қайшы сезімнің, мелонхолияның, абстрактылы төңкерілістің, жұмыс
қабілетінің төмендеуінің кезеңі.
Жағымды фаза- жасөспірімдерде табиғатпен жақындықты сезінудің пайда
болуымен басталады. Ол өнерді жаңаша қабылдайды, жаңа құндылық жүйесі
қалыптасады, махаббат сезімін сезінеді, армандайды және т.б.
Жасөспірімдік дағдарыс түсінігін жеткілікті түрде бағаламау үлкен
қауіпке әкелуі мүмкін.
Розен және оның қызметтестері (1965) үлкен көлемді зерттеу жұмысын
жүргізді. Оған 42 мың 10-19 жас аралығындағылар қатысты. Бұл зерттеу
жұмысының қорытындысы И.Вайнер (1970) жүргізген зерттеу қорытындысымен
салыстырылды. Оған 80 мың үлкен адамдар қатысты. Оның қорытындысын
төмендегі кестеден көруге болады.
Диагноздар Жасөспірімдер Үлкен адамдар
Бозбалалар Бойжеткен Ерлер Әйелдер
Психоз
Невроз
Үрейлік жағдай
Солғын агрессивтілік тұлға бұзылысы
Социопаттар жағдайлық және уақытша бұзылыстар 5,7
11,4
5,3
11,6
4,8 7,6
18,0
6,1
7,2
2,9 24,1
20,0
8,0
12,5
4,9 29,4
31,9
10,0
8,5
1,2
Бұдан көріп тұрғанымыз психоз, невроз диагноздары үлкендерге
қарағанда жасөспірімдерде сирек кездеседі. Солғын агрессивтілік тұлға
бұзылысы және социопаттар диагнозы әйелдерге қарағанда ерлерде көбірек
кездеседі. Ал жағдайлық және уақытша бұзылыстар шамамен жасөспірімдердің
40 % -інде, үлкен адамдардың тек 5% –інде кездеседі.
Мастерсон және оның әріптестері жүргізген лангитюдтық зерттеулер
көрсеткені психологиялық ықпалға ұшыраған жасөспірімдердің 60 % ,
5 жылдан кейін әлі де бұл ауыр психологиялық бұзылыстан шықпағанын
дәлелдеді.
Мұның өзі бұл дағдарыс кезінің қауіпті екенін аңғартады. Тек тиісті
ықпалдарды, әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы бұл дағдарыстың еш денсаулыққа
немесе психикаға зиян тигізбей өтуін қамтамасыз ету керек.
1.3. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауының себептері
Жасөспірімдік кезеңді стресс, қорқыныш және қарама-қайшылық кезеңі
ретінде бейнелеу өзінің ұзақ тарихымен белгілі. Бұндай суреттеуді ең алғаш
рет француз ойшылық және ғалымы Жан- Жак Руссо ұсынды. Ол өзінің 1762 жылы
шыққан Эмиль немесе тәрбие туралы трактатында жасөспірімдік кезеңді
екінші дүниеге келу, дауыл және шектеу ретінде жазған.
Жасөспірімдік кезеңді бұлай суреттеуді неміс романтиктері жалғастырды.
Олардың көрсетуінше бұл кезең адамның қайғылы тағдыр уақыты дейді.
Ішкі қысым, тұрақсыздық және қарама-қайшылық басым болатын бұл кезеңге
эмоционалдық дауыл ретінде қарау қазіргі кезеңдік психологияға да келді.
Оның келуіне ұйытқы болғандардың бірі-Стэнли Холл болды.
Ол 1904 жылы өз еңбегін, жасөспірімдік кезеңге арналған, жариялады.
Бүгіннің өзінде де бұл еңбектегі үлкен мөлшердегі ақпаратқа таң қалмау
мүмкін емес. Онда жасөспірімдік кезеңге тән денелік жетілу, патология және
құқық бұзушылықтың көптеген аспектілері қарастырылған. Оның “Storn and
stress” концепциясы Sturn and Drang-тан тікелей шығатын (дауыл және
шектеу неміс романтиктерінен) көбірек жасөспірімнің ішкі әлеміне тән ұшып-
қонуды адекватты бейнелейді. [21;20].
Стресс – тұлғаның эмоционалдық өмірін зақымдайды. Стресс көңілдің
бұзылуы мен мазасыздануына әкеледі. Жасөспірімдік шақта бұндай кездер жиі
кездеседі. Көңіл түсіңкі және еш нәрсеге қызығушылығы болмайды. Стресс
түсінігінің әлі дұрыс анықтамасы жоқ екенін жоғарыда айтқанбыз. Әр түрлі
жиынтықтарда үш негізгі моменттер берілген. (И.Вайнер, 1980):
1. Стресс танымдық ұстаным ретінде өзіне, әлемге және болашаққа
жағымды қатынасты қосады.
2. Стресс үйретілген дәрменсіздік жағдай ретінде, өзінің өмірлік
жайттарын қадағалауға қабілетсіздік сезімі.
3. Стресс тұлғаға қажетті жағымды бекітулер алу үшін әрекет жасауға
қабілетсіздік.
Жасөспірімдерде стресс жүруінің белгілері мен сипаты үлкен
адамдардағыдай біркелкі емес. Дегенмен, оларда кейбір жастық ерекшеліктер
бар:
Жасөспірімдерде стресстің басталуы мектептегі, жанұядағы драмалық өмір
кезеңдерімен байланысты (У.Хадженс, 1974). Сонымен бірге маңыздысы
индивидуалды-типологиялық факторлар, соның ішінде локус қадағалау. Айта
кететін жайт, бұл түсінік бойынша индивид маңызды оқиғаларға
жауапкершілігін өзіне (ішкі, интерналдық локус) немесе сыртқы факторларға-
өзге адамдарға, объективті жағдайларға, тағдырға (сыртқы экстерналдық
локус). Экстерналдық локусы бар жасөспірімдер стресске ұшырауға бейімдірек
және оны ауыр кешеді. (Л.Зигель және Н.Гриффин,1984).
Стресстің пайда болуына жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктерінің
өзгермеуі мен сәтсіздіктері әсер етеді. Лангитюдтік мәліметтерге сәйкес
(М.Селигман және Г.Элдер, 1986) бұл қажеттілік жанұялық ортада (балалар оны
әке-шешелерінен қабылдайды), жақындардан айырылуымен, сонымен бірге
мұғалімдер жағынан сынаулармен байланысты ерте уайымдаулар пайда болады.
Жоғарғы сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауы оның тек
оқу әрекетіне ғана байланысты емес, сонымен қатар әр түрлі өмір
жағдайларына, әр түрлі басқа қызмет түрлеріне, қарама-қатынасқа, қоршаған
ортасына да бойланысты болады. Сондықтан стресстің пайда болу себептерін
анықтағанда, стресстің пайда болуының көзі болуы мүмкін әр түрлі өмірлік
жағдайларының ықпал ету ерекшеліктерін ескере отырып қарастыру керек.
Неғұрлым жалпы және толық болып П.Т.Вонг ұсынған нұсқасы табылады.
Тұлғаралық стресс
Тұлғаішілік стресс
Күнделікті өмірдегі стресс аймағы П.Т.Вонг бойынша [8; 97]
Ортаңғы ішкі шаршыда мен күші, ақыл –ой күші, психикалық энергия
немесе ішкі ресурстар деп аталатын біздің тіршілік етуіміздің мәні
белгіленген. Ол өмірлік дағдарыстарды индивидке жеңуге көмектеседі және
стресске қарсы тұру интенсивтілігін анықтайды. Бұл ресурстың төмендеу
стресспен байланысты әр түрлі бұзылыстарға, мысалы, үрей, қорқыныш, орын
таба алмаушылық дипрессияға ұшырауына әкелуі мүмкін.
Келесі бөлім – тұлғаішілік стресс. Көптеген біздің сыртқы әлемге
талаптарымыз және олардың бізге әсері осы стресс түрімен байланысты. Бұл
бөлім біздің барлық өмір сферасына ықпал жасайтын орталықтанған күш
ретінде болып табылады. Егерде біз әлемімізде өз-өзімізбен болмасақ, онда
біздің ішкі қайғыруларымыз, уайымдауларымыз сыртқы әлемге әсер етіп және
тұлға аралық өзара байланыстың бұзылуына жағымсыз қатынас негізінде
көрінеді. Бұл стресс категориясына жүзеге аспаған қалаулар, іске аспаған
қажеттіліктер, пайдасыз және керексіз қылықтар, ауыр еске алулар,
оқиғаларды адекватсыз бағалау және т.б. сияқты жағдайлар жатады.
Тұлғаралық стресс бөлімі белгілі бір өмір салаларымен өзара байланыс
жасайды. Себебі әр адамға өз әрекетінде әр түрлі әлеуметтік сұрақтарды
шешуге тура келеді, өзге адамдармен әрекеттесу және оның бағалауы біздің
қабылдауымызға, уайымдауларымызға, жағдайларға және сыртқы әлем
құбылыстарына қатынасымызға елеулі ықпал жасайды. Көптеген өмірлік
мәселелер адамдар арасындағы қатынастың проблемасы болып табылады.
Тұлғалық стресстің индивид не жасап жатқанына және оған берілген
мысалы, ата-ананың, ерінің, қызметкердің ролін және т.б. әлеуметтік
ролдерді қалай жүзеге асырады және бұзатын уақытта онымен не болатынына
қатынасы бар. Ол денсаулықтың бұзылуы, жағымсыз әдеттер, сексуалдық
қиындықтар, ішпісу, қартаю, зейнетақыға кету сияқты құбылыстармен
байланысты көрінеді.
Жанұялық стресс өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz