Оқыту процесіндегі төменгі сынып оқушыларының ойлауын дамыту
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-Тарау. Төменгі сынып оқушыларының оқу процесіндегі
ойлау әрекетін анықтау.
1.1.Танымдық процестегі ойлаудың ғылыми мәні мен ойлаудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7
1.2.Оқу процессіндегі төменгі сынып
оқушыларының ойлауын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...13
1.3.Төменгі сынып оқушыларына кәсіби маман
психологтың қызыметі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1.4. Төменгі сынып оқушыларының дамуына психологтың кәсібінің тигізетін
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 40
ІІ-Тарау.Төменгі сынып оқушыларының оқу әрекетіндегі ерекшеліктерін
экспериментті зерттеу.
2.1.Зерттеудің мақсаты, міндеттері, ғылыми
әдістемесі ... ... ... ... ... .57
2.2. Зерттеудің ғылыми зерттеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .58
2.3. Зерттеудің нәтижесін
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылатын
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 63
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..66
Кіріспе.
Жұмыстың өзектілігі.Қазіргі таңда адам қол еңбегінің нәтижесінде әлеумет
пен эканомиканық түрлі саласында көптеген жетістіктерге қол жеткізіп отыр.
Қазір адам үшін дүние танымдық процестерін терең танып, зерттеу басты
мақсат болып отыр. Сол дүние танымдық процестердің ішіндегі ойлау өте
күрделі. Оның ерекшелігі сол, бұл адамға ғана тән құбылыс. Сондықтан
жастарды дұрыс ойлауға тәрбиелеп, мән-маңызын түсіндіру күттірмей зертелуді
талап етеді. Балалардың ойлау әрекетінің дамытуын зерттеу, олардың
интеллектуалды іс-әрекеттің жаңа тәсілдерін қлаыптастыру ең өзекті
мәселелердің бірі. Мектеп жүйесіндегі ең маңызды кезең – бастауыш мектеп
кезеңі, мұнда оқыту іс-әрекетінің негізгі компоненттері қалыптасады. Оқудың
нәтижелі болуы балалардың жоғары психикалық функцияларының, әсіресе, есте
сақтау және ойлаудың дұрыс ұйымдастырылуына байланысты. Балалардың ойлау іс-
әрекетінің оқытуда маңыздылығы өте зор.
Бастауыш сынып оқушыларының оқыту процесі нәтижелі болуына ес роцесінің
алатын орны ерекше. Бұл салада Л.С. Выготский мен А.Н. Леонтьевтің
еңбектері зор екенін атап айтуға болады. Ақыл-ой әрекетінің сатылап даму
жолдары П.Я. Гальперин, Ю.А. Самарин, Л.И.Божович,Н.С. Лейтес ж„не
Алдамуратов ... Ж, ШабельниковВ.К, Бердібаева С.Қ. еңбектерінде айқын
көрсеткен. Ал, ойлау іс-әрекетінің маңыздылығын С.Л. Рубинштейн, Л.С.
Выготский, А.Н. Леонтьев, Ж. Пиаже, М.Вертгеймер, Дж. Брунер зерттесе,
оқыту процесінде ойлауды іс-әрекет ретінде А.В. Брушлинский, ойлаудың даму
деңгейі ретінде А.З. Зак зерттеген.
Зерттеудің мақсаты бастауыш мектеп жасындағы балаларының ойлау іс-
әрекетінің деңгейін арнайы дайындалған әдістемемен зерттеу; олардың сапасын
арнайы жаттығулар арқылы дамыту; психологиалық картамен жұмыс жүргізуді
пайдалану.
Зерттеу объектісі –Қазақ орта мектебіндегі бастауыш сыныптағы оқу
процессіндегі ойлау іс-әрекетін дамытуда “оқушы “, оқытудың мазмұны,
әдістері мен құралдары “, “оқытушы “ тәрізді жіктерінен тұратын құрылған
оқытудың маңыздылығы мен мәнін ашып көрсететін оқыту процесі.
Зерттеу пәні – дамытушы танымдық іс-әрекеттің ұғымын оқыту процесіндегі
ойлауды қалыптастыру мәселесін және аталған процестерді арнайы жоспар
арқылы зерттеу.
Зерттеу болжамы: Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу процесі
нәтижелі болу үшін, берілетін білім танымдық іс-әрекеттің негізінде
қабылданса , онда білім өзінің мәні мен маңыздылығында көрсете алады.
Жанама болжамдар: 1. Арнайы бейімделген әдістеме арқылы төменгі сынып
оқушыларының есте сақтау ерекшелігі сөздік-мағыналық және көрнекілік
түрінің негізінде оқу-тәрбие процесінің мәнді жақтары ашылады.
2.Арнайы бейімделген әдістеме арқылы төменгі сынып оқушыларының ойлау іс-
әрекетінің сөз-мағыналық, көрнекілік-бейнелік түрлері және ойлаудың
қабілеттілігін дамыту негізінде баланың білімі оқытудың жоғарғы деңгейіне
көтеріледі.
1. Төменгі сынып оқушыларының оқыту процесіндегі танымдық іс-
әрекеттің дамуын жүйелі диагностикалау жұмыстарын ұйымдастыру
әрекеті –оқыту жоспарының мазмұнын анықтайды.
Зерттеу міндеттері : зерттеу мақсаты мен ұсынылған болжамға сәйкес ойлау
іс-әрекетінің оқытудағы маңыздылығн тәжірибе жүзінде зерттеу және дамыту.
Қазақ тілі пәнінің әдістемелік негізін дамытуға арналған жұмыс түрлерін
психологиялық тұрғыдан жүргізілудің тиімділігі. ( әдістемелерді іріктеу,
модификациялау).
Зерттеудің әдіснамалық негізіне жеке адамның психологиалық іс-әрекетінің
қалыптасу теориасы мен принцитерін қарастырған Л.С. Выготский, А.Н.
Леонтьев, С.Л. Рубенштейн, ойлау іс-әрекеті заңдылықтарын А.Н.Леонтьев,
Н.А.Менчинская, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, Н.Ф. Талызина және М.М.
Мұқанов, С.М. Джакупов, Х.Т. Шерниязованың, жұмыстары алынды.
Зерттеудің жаңалықтары.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ойлау іс-әрекетін зерттеуге
бейімделіп жасаған әдістемелер қолданысқа енгізілді. Балалардың ойлау іс-
әрекетіне психологтың, мұғалімнің, ата-аналардың көмек көрсету жолдары
белгіленіп, дамыту негіздері қарастырылды.
Зерттеудің теориалық маңызы.
Зерттеудің оқыту процесінде атқаратын қызметі мен түрлеріне байланысты
жинақталған тұжырымдар қазақ тілі әдістемесінде білім қалыптастырудың
қағидалары мен заңдылықтарын жетілдіре келіп, оқытудың салаларын жан-жақты
дамытады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы.
Эксперименттің барысында ойлау іс-әрекеттің деңгейін анықтайтын арнайы
әдістемелер қазақ тілінде оқитын төртінші сынып оқушыларына бейімделіп
пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1-Тарау. Төменгі сынып оқушыларының оқу процесіндегі
ойлау әрекетін анықтау.
1.1.Танымдық процестегі ойлаудың ғылыми мәні мен ойлаудың
маңыздылығы
Адам ойлауының эволюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны
қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен
техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар пайда болып, қалыптасады, бұрынғылары
ескіріп қатардан шығады. Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек
білген сайын оның ойлауы да жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық
әрекетпен байланысқан сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойының
ақиқаттығын, яғни шындығы мен құдіреттілігін, өмірге жарамдылығын практика
жүзінде дәлелдеуге тиіс. Ой амалдары мен логикалық операциалар, оларды
орындаудың белгілі ережелері мен жүйесінің пайда болуы - адам ойлауының
зор табысқа жетуінің, тарихи дамуының нәтижесі. Ойлау заңдылықтары мен
ережелері сансыз қайталаудың және тәжірибеде тексерілудң нәтижесінде адам
санасына бекіп, зор шындыққа айналды.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым–қатынас жасау процесінде туындап
отырады. Адам ойлауының мазмұны билейтін – объективтік шындық. Адамға
алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын-оның қажеттері.
Ойлау - өзіндік ішкі қарама - қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда
болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде
де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұраққа
жауап іздеп, ой-әрекетімен шңғылдауға адамды итермелейді. Ойлау сұраққа
жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден
жақсы байқалады. Қазақстан психологі Ә.Алдамұратов ойлауға мынадай
анықтама берген “Ойлау дегеніміз-әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен
тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүнйедегі
нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бґл бейнелену адам ойының талдау
және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Бір сөзбен айтқанда, ойлау-
сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік
сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-
әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім процесінің шеңберінен
әлде қайда асып түседі” –деген. Сыртқы дүниені толық тануға түйсік,
қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен
құбылыстарды тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде
сыртқы дүниенің заттары мен құбылс. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы
дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылыстарын, оның қажетті
қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті,
әсіресе, түрлі мәселелерді бір-бірене жанастыра отырып шешуде өте жақсы
көрінеді дей келіп, Ә.Жарықпаев“ Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының байланыс - қатынастарының миымызда жалпылай және жанама
түрде сөз арқылы бейнелнеуі”-дейді.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымының бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау
болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау
сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде
жалпылағыш элементтер көп болғанмен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әде
қайда төен. Ойлаудың қамтитын шеңері өте кең.
Көрнекті Кеңес психолог ғалымы А. Н. Леонтьев : “Менің өмірімдегі
мен нені меңгере алдым, я болмаса соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер
ұғынсам, меңгерсем, қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін,
менің жеке тұлғам үшін, маңыздылығы қандай...” - деп, психология
ғалымының “мен” мен “маңыз” деген ұғымдардың түсініктемелерін зерттеген
1,12-б,. Егер оқушылар өздерінің оқыту процесіндегі бағдарының мәнін,
маңыздылығын түсініп, оның ерекшеліктерімен заңдылықтарын, компоненттерінің
маңыздылығын меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе, онда танымдық
ойлау іс-әрекетінің тиімділігінің артқаны. Бұл оқушылардың өз
мүмкіндіктерін пайдалана білуі, білімнің пайдасы мен маңызын саналы түрде
ұғынып, түсінуге көмектеседі. Оқушы білімді жай уақытша қажеттілік деп
санаса, онда білімнің маңыздылығы төмендейді. Ал егер оқу әрекетін басқа
әрекеттермен шығармашылық, танымдық, қарам-қатынас, бағалау
байланыстырса, онда “білсем” “маған керек”, “маған қажет”, деген сияқты
мотивтерге “білгім келеді”,”үйренгім келеді”, деген мотивтер ұласады.
Мұндай оқыту оқушының ақыл-ойының дамуына бірталай әсер етеді, табиғат
өзі жаратқандай ойлау процесіне сәйкестенеді, адам үшін жаңа
заңдылықтармен, танымдық және практикалық мәселелерді шешу жолдарына
бағыттайды.
Біздің негізгі міндетіміз – оқыту процесінің ішкі мазмұнын ашып ондағы
мұғаліммен оқушының қызметіндегі өзара әсер, өзара әекетті көрсету, соның
психологиялық негізін ашу,-деп көрсетті Джакупов С.М. 31-72 б.
Бұл процесте тәрбиеде ие болатын мақсат жобасы, форманың бағыты
анықталады: тек, біріншіден, білу керек, одан нені талап етеді, түсіну
керек, оған қалай жету керек және қабылдау керек, бұл білім әрекетіне
басшылық рөлінде көрінеді. Ал бұлның өзі — жеке адамның танымдық іс-
әрекетін ұйымдастыру болып табылады. Ең алдымен балалардан қандайда бір
мінез-құлық нормаларын талап етпес бұрын, берілетін білім туралы хабарлау
керек. Бірақ оның алдында бала білімді қабылдауға дайын ба, соған
сенімді болу керек, ал егер жоқ болса, онда арнайы дайындауымыз қажет 2-
7б. Оқыту процесі адамның іс-әрекеті мен танымдық процесінің бірлігінде
орындалады. Олар бір жүйелікті ұйымдастыра отырып, тегінде оқу процесіне
психологиялық мазмұнда болып көрінеді.
Егер оқыту процесінің негізгі белгілері танымдық әс-әрекеттің маңызды
формаларының бірі болса, онда мектептегі әлеуметтік мағынасы жағынан
тианақты іске асыруды, іш түрлі қажеттілікке бөлуімізге болады: 1) танымдық
қажеттіліктер, мәселеyні шешу тәсілі немесе оқыту процесінде жаңа
мағұлыматтар алуды қанағаттандыру; 2)әлеуметтік қажеттіліктер, ”
мұғалім-оқушы “ және “оқушы-оқушы “ қарым-қатынастары негізінде оқыту іс-
әрекетінің барысы немесе қатынасын және оқыту іс-әрекетіне байланысты оның
шешімін қанағаттандыру; 3) “мен “-ге байланысты қажеттілік, жетістікке
жету қажеттілігі, оқу тапсырмаларының негізгі деңгейін арттыру31,56-б.
Білімді меңгеру процесінде бағалау мен бағаның алатын орны ерекше, себебі
баға объективті қасиеттерді танып білудің негізінде беріледі және өз
алдына бағалау танымы болып табылады. Сондықтан, оқыту процесінде
оқытушының арасында біріккен-диологтық танымдық іс-әрекет жүзеге асады.
Танымдық іс-әрекеттінің жалпы жүйелігі оқу – тәрбие процесі ретінде оның
бір құрамды бөлігі бола отырып, қажетті және қажеттілікті талаптарға жауап
береді.
Оқу – тәрбие процесінің оқушыларға білім берумен қанағаттанып, сол
білімді нақты тәжірибеде қолдануға үйретпесе, онда бґл жеткіліксіз болар
еді. Жеткіліксіздің бұл түрін формалдық білім деп атайды.
Баланың келешегі ішін ең қажетті нәрсе білім емес, алдымен оның ой-
өрісін, ақылын дамыту болып табылады: егер баланың ұғымындағы, ой-өрісі
ауқымды дәрежеде дамыған болса, ол кейін өз бетімен кітаптағы мазмұнды
түсініп, соған мол ие бола алады.
Сонымен, оқытудың көздейтін құнды мақсаттарының бірі -баланың ой-өрісін
кеңейту болып табылады.
Оқыту процесі –педагогикалық күрделі құбылыс, оның көптеген
айырмашылықтары мен ерекше белгілері бар.
Л.С.Выготский оқыту барысында оқушының мүмкіндіктерін барынша ескеру
керек, ең басты мақсат-осы мүмкіндіктерді дамыту,-деп санады.
Адамның психикалық дамуы оқыту процесі әсерінен тыс болмайды. Баланың
интеллектуалдық даму деңгейі оқытудың сапсы мен мазмұны және оны меңгеру
процесінің көмегі арқылы анықталады. Ол ішін оқытушы мен оқушы арасында
нақты байланыс, бала психикасының дамуына және ішкі жоспарының қалыптасу
процесі іс-әрекеттің өнімі ретінде қарастырылады, оқытудың формасы мен
мазмұны екі жақты іс-әрекетте орындалады.
Оқытушы мен оқушылардың күнделікті ара қатынастарының бәрі сөз арқылы
іске асады. Сондықтан, оқытушының шеберлік күрсете сөздерді үйлестіріп,
мағынасын аша сөйлеуінің мәні зор.
Мұнда, мысалы Л.С.Выготсккий айтқан сөзін мысалға келтіруге болады, сөз
ересектермен қарым-қатынас жасау негізінде туындайды және бірінші сөйлеу
функциясы-коммуникация. 32,76-б.
В.В. Давыдовтың жасаған дамыта отырып оқыту концепциясы оқыту іс-
әрекетін үш қатарда көрсетеді, рефлекцияның пайда болу аймағы біріншіден:
ойлау іс- әрекеті, бұл оқытушы мен оқушының арасындағы біріккен іс-әрекет
негізінде ғылыми түсінік жүйесінің жалпы әрекет тәсілін қарастырады.
Екіншіден, коммуникация, коорпорация және позицияға қатысушылардың біріккен
іс-әрекетті, оқу тапсырмаларын бірігіп шешетін топ, сынып арасында өтеді.
ішіншіден, өзін басқару, бала бір позициядан(жасаған жолынан) келесі 4,15-
б.
Жоғары психикалық функцияның өзі бастапқы біріккен іс-әрекетте
қалыптасады, басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың өзі біртіндеп ішкі
жоспарға кіреді, ол баладағы ішкі психикалық процеске айналады.
Л.С.Выотский тұжырымында былай деп көрсеткен: “қандайда
функция баланың мәдениетті дамуында сахнаға екі рет шығады, екі жоспарда,
біріншіден-әлеуметтік, екіншіден-психологиялық, біріншіден адамдар
арасында , одан кейін бала ішінде 5,3-б.
Мысалы, бала сөзі бастапқыда қоршаған ортамен қарым-қатынас туралы болып
табылады, дамудың ұзақ жолынан өткеннен кейін ол ойлау туралы және ішкі
сөйлеу болып қалыптасады. Оқыту процесі негізінде жоғарғы психикалық
функция қалыптасуы , үлкендер мен баланың біріккен іс-әрекетінен көрінеді.
Сонымен қорыта айтқанда бала есейген сайын оның іс-әрекеті түрлерін
меңгеру көбейеді. Бірақ түрлі іс-әрекет дамуға түрліше әсер етеді.
Оқыту баланың мүмкіндігіне және белгілі даму деңгейіне сәйкес келуі
керек. Осы мүмкіндіктерді пайдалана отырып оқыту барысында жаңа оданда
жоғары деңгейдегі келесі мүмкіндіктер туындайды. “Бала тәрбиелену мен
оқытуда дамиды” деп жазған С.Л.Рубенштейн 5,361-б.
1.2. Оқыту процесіндегі төменгі сынып оқушыларының ойлауын дамыту.
Жас және педагогикалық психологияда бастауыш мектеп жасының өзіндік орны
бар. Бұл жаста оқу іс-әрекетін меңгереді,психикалық функцияның еріктілігі
құрылады, рефлекция туындайды, өзін-өзі бақылауы ерекшеленеді, ал әрекет
ішкі жоспарға арақатынаста болуды бастайды33,43-б.
Бастауыш сынып оқушыларының іс-әрекеттерін дамыту арқылы оқыту
процестерін түсіндіреміз. Бастауыш мектептің оқу жұмысының әр саласына
бейімделу балада бірден қалыптаспайды, оған біраз мерзім үйренуі керек. Оқу
бала танымына көптеген қиындқтарды келтірген соң, балалардың
кейбіреулерінің оқуға ынтасы болмайды. Оларды оқуға реттеу арқылы тарту
қиын. Сондықтан ојуЈа деген ынтасын тудыру ішін психологиялық тренингтер,
тесттер, сауалнама, әдістемелер пайдаланған жөн. Балаларға берілетін жаңа
білім жас ерекшелігіне сай болуы керек.
Г.С. Абрамов жастың өсуіне байланысты жаңа психикалық білімдерінің
қалыптасуын былай сатылап көрсетті:
0-1 жаста қасақана істелген әрекет,еліктеу.
1-3 жаста заттық әрекеттерді меңгеру,белсенді тіл,өзіндік сана сезім.
3-6 жаста символдарды қолдану, талдап қорыту нормаларынан хабардар
ету,бірлескен мотивтер,шартты-диологтық бағыт.
6-10 жаста өз еркімен сыртқы әрекетін жоспарлау,рефлексін(іштей өзіне-өзі
сынмен қарау).
11-15 жаста ”өзін сезіну“ достық кодексі дағдылану, интеллектуалдық
нормалардың әлеуметтік және жасөспірімділігінен хабардар ету.
15-18 жаста өзіндік сана –сезім, өмірлік жоспарлары, дүниетанымы
қалыптасады 34,203-б.
Осы даму ерекшеліктерінің өзі бір-бірімен тығыз байланысты, бірінсіз-бірі
өтпейді және ең маңыздысы мынау деп бөліп қарауға болмайды. Егер мектеп
жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті ойын болып келсе,оқуға кіргеннен
кейін оқу іс-әрекеті шешуші ролді атқарады. Осыған орай баланың психикалық
дамуы үлкен өзгерістерге ұшырайды. Себебі ойынға қарағанда оқу талабы бала
үшін қиын. Сонымен қатар жаңа ортаға үйрену, мұғаліммен, құрбыларымен қарым-
қатынас жасауына психологиялық көмек қажет. Баланың танымдық іс-әрекетіне
әсер ету арқылы оқытудың қиыншылықтарын жеңуге мүмкүндік жасаймыз.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқуға едәуір мүмкіншілігі бар,
себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде
кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанмен, қазіргі мәдени тарихи
теорияны жақтаушылардың ( Л.С.Выготский) пікірі бойынша оқымай келген бала
оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен өзгеріске ұшырайды: бала
қарапайым, яғни табиғи ойдан мәдени ұғым арқылы ойлауға көшеді деген пікір
басшылыққа алыныды6,15-б.
Бастауыш мектеп жасындығы балалардың оқу материалын жүйелі және мәніне
қарай құынуында салыстыру ой операциясы негізгі ролді атқарады. Салыстыру
бір нәрсенің өзге нәрседен айырмашылығын немесе екеуінің де ұқсас жақтарын
айыру болғандықтан, ой процестерінің ерекше түрі болып саналады. Оқу
мазмұнын салыстыруда ой операциясының бірнеше түрлері кездеседі. Сондықтан
оны баланың оқуға деген ынтасын арттыру үшін пайдаланамыз.
Жапонияда оқыту мен тәрбиенің негізгілерінің бірі ретінде баланың
идеяларын қолдау арқылы оның барлық кезде міндетті түрде өзімен-өзін
салыстырып отыру қажет дейді. Оларда : “Маратқа қара, ол тапсырманы қалай
шешеді, немесе ол қалай жақсы оқиды “ –деп айтпайды. “Кешегіге қарағанда
бүгін сен тапсырманы жақсы орындадың”, “сенің қабілетің жетеді” тағы басқа
осындай мақтауларды пайдаланады. Бұл оқушының ішкі танымдық іс –
әрекеттері мен сыртқы даулы жағдайды шешуге көмектесетін оқу-тәрбие
принципі. Оқыту процесінде өзіне мақсат қойып, оны орындауға тырысады7,16-
б.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру-бұл қоғам
мүшелерінің адамгершілік, ақыл-ой мәдени дамуының жоғарғы деңгейін және
кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған оқытумен тәрбие берудің
үздіксіз процесі деп атап көрсетті35,101-б.
Кеңестік психологияда психикалық даму түсінігі ішкі әрекеттің қалыптасуы
ретінде қарау қабылдаған. Психикалық функция немесе процесс – бұл ішкі
әрекет А.Н.Леонтьев былай деп жазады: интериоризация процесі санадағы ішкі
жоспар сыртқы іс - әрекетке айналғанда орындалмайды, бґл процесс ішкі
жоспар қалыптасқанда орындалады 8, 19-б.
Бастауыш мектепте оқыту іс-әрекеті жетекші болады. Сондай –ақ танымдық іс-
әрекеттің процессінің жүйелі қалыптасатын кезеңі. Бастауыш мектеп жасының
ерекшелігі мен маңыздылығын терең зерттеген Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов
олардың ісін жалғастырушылар Л.И.Айдарова, А.К.Дусавицкий,
Г.А.Цукерман,және тағы басјалары.
В.В.Давыдов пен Д.Б.ЭльконинніЎ еңбектерінде оқыту іс-әрекеті мынандай
компоненттерден тұрады : 1.Оқыту тапсырмасы. 2.Оқыту әрекеті. 3.Бақылау 9,
9-б.
Осы компоненттер арқылы оқушының психикалық дамуын жетекші рөлді алады.
Бастауыш мектеп оқушыларының теориялық білімінің шеберлігіне сүйсініп іс
қылуын меңгеру (оқи алу –шеберлігі), болашақтағы қылынның негізі болады.
Г.А.Цукерманның айтуынша: “Егер мұғалім баланы оқуға үйреткісі келсе ,ол
оларға тек білім беріп қоймай, шеберлек пен даЈды да қалыптастыру керек
10,163-б.
М.М.Мұқанов өз жұмысында бастауыш мектеп оқушыларының негізгі таным
процестері (қабылдау, зейін, ес-қиял, ойлау ) мектепке кіргеннен кейін
недәуір өзгерістерге ұшырайды, деп тоқталған 20,120-б.
С.Л.Рубинштейн адамның білімі ойлау әрекетімен (абстрактілігі, талдап
қорыту және т.б.) бірлікте көрінеді. Білім субьектінің танымдық іс -
әрекетінің қатынасынсыз туындамайды және танымдық іс-әрекетінсіз дәлелсіз
боладың11,257-б. Сонтықтанда да білім бір жағынан, ойлау әрекетінің
нәтижесінде ретінде, екінші жағынан осы нәтижені алған процесс ретінде
қаралады.
Танымдық іс-әрекеттің негізінде берілген білім баланың есінде ұзақ
сақталып , өз нәтижесін көрсете алады.
Біз зерттеуімізде осындай жас дағдарысы мен бейімделу кезеңінен өткен
оқушылардың оқыту процесіндегі танымдық іс-әрекеттің дамыуна тоқталамыз. 1-
сынып соңында мектепке бейімделу кезеңі аяқталып баланың танымдық іс-
әрекетінің және жаңа әлеуметтік ситуацияның дамуы 2-сыныпта басталады. 2-
сыныпта танымдық қабілеттіліктің дамуының мүмкіндіктерімен байланысты.
Сыртқы даму іс-әрекетінің және оқытудың барлық түрінің әсері ішкі логикалық
ақыл ой операциясының қалыптасуына танымдық іс-әрекеттің дамуы арқылы қол
жеткізеді
Психологиялық сөздікте іс-әрекетке мынандай анықтама берілді: бұл - “жеке
адамдардың арасындағы ұйымдастырылған белсендік жүйесі, материалдық және
рухани мәдениет объектілерінің өнімділігіне бағытталған” 3,492б.
Біріккен іс-әрекеттің өте жақсы белгілері ретінде ортақ мақсат бөлініп
шығады, индивидтердің қызықушылықтары мен қажетіліктері жалпы бір сұраққа
біріктіріледі.
Бастауыш мектептен бастап осы біріккен іс-әрекет негізінде балада жаңа
ғылыми түсініктер қалыптасады. Бұл туралы Л.С. Выготскийдің өте жақсы
айтылған сөзі бар: “өз еркімен және жете түсіну ғылыми түсінік қақпасы
арқылы санадан шығады ”. Мектептегі оқыту прцесі жеке білімді берумен,
меңгеруден ғана тұрмайды, интеллектуалдық операциялардық қалыптасуы мен
талдап қорытудыңда негізінде көрінеді.
Төменгі мектептегі оқыту процесінде мұғалім баланың танымдық іс-әрекетін
дамытуға әсер ете отырып, біріккен іс-әрекет барысында олардың ойлауы
күрделеніп, есте сақтауы мен зейіні тұрақталып, шоғырланады.
Адамның психикалық дамуы оқыту процесі әсерінен тыс болмайды.
Интеллектуалды даму деңгейі оқытудың сапасымен мазмұнымен және оны меңгеру
процесімен анықталады.
Бала оқуға кірген соң жеке заттарды солардың негізгі белгісіне қарап және
соған сүйене отырып топтастыруға үйреніп ,ойын ұғымы арқылы жүзеге асатын
болады. Мектепке дейін қабілеттіліктің осы түрі сәбилерде кездеспейді.
өйткені мектепке дейінгілер Л .С. Выготскийдің т.б. айтуынша, заттың
негізгі белгісі- ажырату мысалы, қысқа жататындардың негізгі белгісі
–қауырсынының бар екеніне негізделіп, соларды жалпылай бейнелей алмайды.
Сондықтан да, мектепке дейінгілерге ұғымға сүйеніп ойлану кездеспейді. Бұл
тек мектепке кіргеннен кейін қалыптасады.
Бастауыш мектеп оқушысының бірте-бірте ой-өрісінің қалыптасып және
заттарды тиісті ұйымдарға жатқызып, өзінен ойын құрбылары арасында
дәлелдеуге үйренеді. Ол не болса соған көнбейдің, өзгелерден дәлел
келтіруді талап етеді. Дәлелдеу үшін бала тиісті жүйелерге логикалық
негіздеріне сүйенеді. Cонымен қатар өзінің пікіріне не ісіне өзгерісінің
бағыты тұрғысынан қарай алуға үйренеді. Мұндай сынмен қарауды рефлексияның
қарапайым түрі деп айтады. 36,89-б.
Бастауыш мектепте тапсырма балаларға мынандай жолмен беріледі:
Берілген тапсырманың-мәселелік жаттығуларын орындай білу баланың ойлауына
жан-жақты әсер етеді. Осы орайда мынандай екі түрлі пікірді басшылыққа
аламыз. Оның бірі: “топты оқыту жағдайында бірлескен ойлау әрекетін
табысты қалыптастыру үшін ең алдымен олардың мағналы-мотивациялық білімін
қалыптастырып алу қажет” – деген пікір; екіншісі: “адамның жалпы іс-әрекет
мотивінің қалыптасуы, оның “мағыналы өріспен” сәйкес келіп отыруының
нәтижесі” – деген пікір.37,14-б.
Сонымен оқыту іс-әрекетіндегі ішкі мотивтердің қайнар көзі оқушының
қажеттілік аймағы болады. Ал осы қажеттіліктің өзі баланың ойлау іс-
әрекетіне үлкен әсер етеді. Бастауыш мектептегі балаларды оқыту
процессіндегі интелектуалдық құрылымын анықтауда, бірінші орында олардың
танымдық іс-әрекеті оның ішінде ойлау мен есте сақтау қалады.
Психологтар Л.С. Рубинштейн, Н.А. Менчинская, З.М. Калмыкова
еңбектерінде ойлау іс-әрекеті мынандай ойлау процестерінен құрылады;
жалпылау мен талдап қорытудан, жаңа материалдың ережесі мен принциптерін
ашудың негізгі заңдылықтарын анықтаудан тұрады. Психологтардың пікірін
қолдай отырып, ойлауға маңызды мінездеме берген В.С. Библер болды: “Ойлау
бұл дегеніміз “ақылда”, шындықтағы заттың жобасын құрастыру және ойлап
табу” 13,31-б.
Ал бастауыш мектептегі ойлау іс-әрекеті оқыту процесінде бірнеше
зертеу мақсатын қояды. Оны мынандай негізгі түрге бөліп қарастырамыз.14,47-
б.
1. Танымдық іс- әрекет мінездемесі бойынша – перцептивалық (естіп
қабылдау), мнемикалық (есте сақтау) және ойлау іс-әрекеті
(талдау, салыстыру, талдап қорыту) А.В. Запорожец, З.И.
Калмыкова, А.М. Матюшкин.
2. Ішкі және сырқы – деңгейлік бойынша меңгеру П.Я. Гальперин.
3. Ақыл-ой (ішкі) және практикалық (сыртқы) қарым- қтынасқа
байланысты.
4. Функционалдық ерекшеліктеріне байланысты – жоспарлауы,
орындалуы, бақылауы және бағалауы.
5. Мақсатқа байланысты – алға қойылған мәселе оның шешу жолдарын
іздестіреді В.В. Давыдов, А.А. Люблинская.
Оқыту процесінде есте сақтау мен ойлау әр қашан бірге әрекет жасайды.
Бүгінгі күннің ең көкетесті мәселесі оқушыларды жүйелі және күрделі
оқытудың тиімді үлгілерін үйрету. Мектептегі баланың интеллектуалдық
құрылымынан негізгі орынды оқыту алады, бұл деп отырЈанымыз оқытуды
қабылдау, ойлау және есте сақтау сияқты танымдық іс-әрекеттің жоғарғы
деңгейінде құрылады.Оқу мазмұнының құрылымын құру және олармен байланысты
операцияларды бөліп алу, оқушылардың білімді толық меңгеруіне негіз
болады. Оқытудың дамуға әсері қалдырады, онда бұрын қалыптастырылған
әрекеттер ғана қолданбайды, сонымен бірге олардан жаңа әрекеттер жасалады.
Оқушылар оларды орындау тәсілідерін оқытудың әрбір сатысында меңгереді.
Оқыту әсерінен дамыған ойлау әрекеті танымдық міндеттерді шешуге негіз
болады. Оқушылар әрекетінің жалпылануы және олардың танымдық іс-әрекетінің
нәтижелері ақыл-ой әрекетінің жалпыланған тәсілдерін жасауды жеделдетеді,
жаңа танымдық міндеттерді шешу шеберліктерін арттырады. Оқу процесі өзіне
екі міндет қояды: біріншіден, балаларға білім беру, екіншіден оларды жан-
жақты дамыту. Ақыл-ой дамуы танымдық қабілеттердің даму және адамның
гармониялық дамуының құрамдас бөлігін құрайды. Оқыту процесіндегі іс-әрекет
өзіне екі міндет қоя отырып ойлау әрекетінің дамуын көрсететін белгілерді
анықтау педагогикалық психологияның тағы бір маңызды мәселелерінің бірі
болып табылады.
1. Оқыту мен дамудың өзара қатынас мәселелері ақыл- ой дамуының
белгілерін нақты анықтау негізінде тұжырымдалады. Ол
белгілер бойынша оқыту әдістері мен мазмұны дамуға қалай
әсер етеді, оның негізінде дамудағы қозғалысты қалай көруге
болады деген сұраққа жауап аламыз.
2. Осы белгілерді көрсететін ойлау ерекшеліктері мәселелі
тапсырмаларды шешуде жү.зеге асатын ойлау операциясында
көрінеді.
3. Тапсырманы шешуде ойлау әректінің тәуелсіздігі ақыл-ой
дамуының мәнді көрсеткішін береді.38,167-б.
Балалардың ойлау әрекетінің дамуын зерттеу, оларда интелектуалды іс-
әрекеттің жаңа тәсілдерін қалыптастыру ең өзекті мәселелердің бірі.
Бастуыш мектеп жасындағы баланың психикалық дамуына оқыту іс-әрекетінің
әсері әр түрлі. Ол оқытушының оқушыға білім беруінің негізіне байланысты.
В.О. Ключевский былай деген: “мұғалімге тіл өзінің ойын жеткізу үшін ғана
берілмеген, ол басқаның ойын ояту үшін беріледі”.
Мұғалімнің оқушылармен қатынас жасаудағы қолданылатын сөздері неше түрлі
болып келгенімен, балаға әсер етуі жағынан алып қарағанда, оларды негізінен
екіге бөлуге болады. Біріншіден, сөйлесудегі сөздердің көбі ақыл, кеңес
беру жөнінде айтылады. Ақыл айтып, кеңес берудің өзі оқушының істеген ісін
қостамай, қателігін мойындату үшін, керісінше, оның ісі ұнамды болған
жағдайда, осы баланың өзіне сендіру үшін қолданылады. Екіншіден, кейде
балаға осы сияқты сөздер жетпегенде оған қатты талап қойып, қолданатын
сөздер міндетті түрде бұйрық ретінде қолданылады15,218-б.
Оқыту жағдайында жалпы мақсат ретінде оқытушы мен оқушының арасында
танымдық мақсат орын алады, ол көп мақсаттардың ішінде оқытушы мен оқушының
қажеттілігімен, қызықушылығына жауап бере отырып, оқыту процесінде біріккен-
диалогтық танымдық іс-әрекет негізінде жүзеге асады6,112-б.
А.З. Зак өзінің ғылыми еңбегінде бастауыш мектеп оқушыларының теориялық
ойлауының дамуына тоқталған. Ол ойлаудың логикалық және психологиялық жағын
қарастыра келе мынандай қатарға бөлді:
Бірінші, теориялық ойлау танылатын объекті туралы ұғым қалыптастыруға
бағытталады, ішкі, қажетті байланыстарда көрінеді. Эмперикалық ойлау
керісінше, дайын белгілі танымдық объекті , сезімдік қабылдауы мен сыртқы
байланыстарға тән.
Екінші, теориялық ойлауды пайдалана келе адамның танымдық объектісін
талдау және біріктіруді бейнелеуде, олардың мәнді байланысын
пайдаланады16,11-б.
Біздің зерттеуіміздің негізгі мақсаттырының бірі оқушыларға білім берудің
дұрыс жолын іздестіру болса, осыған орай екінші мақсатымыз – оқушының сабақ
үстінде ой-өрісін дамыту, яғни теориялық жаңа білімді балада қалыптастыру
болып табылады.
Қазіргі кездегі оқытудың белсенділік әдістемесін біз ертедегі грек
қалымдарының еңбектерінен қарастырып көрсек Платон өзінің ұстазы деп
санаған Сократ оқыту әдістемесін қолданғанын, кейіннен Сократтың әдістеме
деп аталыпкеткенін көреміз. ...әдістеменің негізгі барысы диалогтың басқару
болды, тыңдаушылары арасында дискуссиялар өтіп өздерінің мәселелерін
шешумен қоса, әңгіменің туындау барысында, сонымен јатар білімде алды.
С.М. Джакупов қазіргі оқытудың белсенділік әдістемесінің негізі ретінде
топтық дискуссияны алған. Оның негізгі белгілері мәселенің болуы
(шындықтағы, өндірістік, танымдық) және оның шешімін бірлескен түрде
орындалады – деп тоқталды17,113-б.
Негізінде бірінші (ерте грек) және екінші жағдайда да жоғарғы деңгейдегі
бірлескен танымдық дамуда оқыту формасы мен оқушылардың танымдық іс-
әрекетінің мазмґнын ұйымдастыру біріккен-диалогтық болады. “Біріккен-
диалогтық” термині қолданғанда, әрекеттің біріккен мінездемесі ретінде
сызып көрсетуге болады, тек ғана оқушылардың арасында емес, оқытушылырмен
қатынаста оқу танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың нақты жағдайында
қалыптасады. Біріккен-диалогтық танымдық іс-әрекет жаңа психологиялық білім
беру болып табылады.
Осындай біріккен-диалогтың іс-әрекет бастауыш мектепте балалардың негізгі
іс-әрекеті болып табылатын оқыту процесінде толығымен жүзеге аса бастайды.
Бастауыш мектеп оқушысы ойлауының күрделенуі оқыту процесіне байланысты
болЈандыјтан, олардыЎ ајыл-ой сапасы құрылымдарға ие бола отырып өзіндік
жеке тұлғада көрінеді. Бұл сапалар көптеген белгілер арқылы анықталады;
мәнді мәселені шешуде, жаңа білімді игеру мен талдап қорытудың жылдамдығы,
жеңілдігі мен кеңдігі темпіне байланысты. Оқытудың жетістігі осы сапаларға
байланысты, оған қабілеттілік оқытудың компоненттері болып табылады.
Оқытудың барысында және оқушының жас ерекшелігіне бұл сапалар әсер етіп,
білім берудің деңгейімен заңдылықтары ұсынылады.
Философия энциклопедиясында “интеллект” деген сөзге бұл термин ой мен
бір мағынада қолданылады деп анықтама берді. М.М.Мұқанов бұл анықтама
біздерді қанағаттандырмайды, ол кеңес психологиясы Б.Г. Ананьевтің соңғы
жылдары жазған еңбектерінде интеллектіні ой қабілетіне тән нәрсе деп
санаған пікірін қолдайды. Бұл пікірді басшылыққа ала отырып, біз ақылды не
“интеллектіні” ой процесінің жемісі екенін дәлелдейміз.
Адам баласының ойы бір қатар ғылымның-филасофияның, психологияның,
логикалық, кибернетикалық, жоғарғы нерв қызметі физиологиясының,
математиканың зерттеу пәні болып табылады. “Тіл-ойдың тікелей әрекеті“-
деген К.Маркстің пікірі баршаға мұғалім.
Ойлану деп мәселені шешудегі толғану процесін айтады.
Ойлану- дамушы құбылыс және ол адам басында үнемі жұмыс күйінде
кездеседі. Мида болып отыратын үздіксіз ойлау мен оның жемісі, ұғымдар мен
сөйлемдер де бір емес. Мәселенің шешілуі адам басында реттелініп отырылады.
Сондықтан ойлау туралы зерттеулер, олардың процесс күйін емес, ойлау
қалайша жүзеге асып, реттеліп отыруы үшін қандай шарттар қажет екенін
тексеруге арналған.18,73-б.
Ойлау процесінің жүзеге асу шартына адамның бұрынғы тәжірбиесі мен бағыты
және ойлануға итермелейтін мотивтері жатады.
Қазақтың көрнекті психологы М. М. Мұқанов: “Тіл-көлік, ой - жолаушы,
әркімнің басы станция дейді. ...әркімнің ойы тіл көлігіне мініп, бір кісінің
басынан екінші кісінің басына көшіп жүреді“,- деді.20,81-б.
Біз зерттеу жұмысымызда ойлауды оның логикалық және психологиялық
жақтарының бірлігі ретінде қарастырып отырамыз. Біріншіден, ойлау таным
объектісі туралы түсінік қалыптастыруға бағытталады және ішке қажетті
байланыстар мен оның мәнінде көрінеді. Екіншіден, ойлауды бала таным
объектісінің көмегімен талдау мен біріктіру негізінде оның мәнді
байланыстарын қолданады. Бшіншіден, ойлау негізінде бала танымдық
оъбектінің мәнді қатынасын талдау мен біріктіру нәтижелерінің бағалануын
бақылайды.
Зерттеуімізде негізінен ойлаудың психологиялық жағын қарастырған С.
Л. Рубенштейн, Л.С. Выготскийдің және нақты тоқталған А.Н. Леонтьевтің
еңбектеріне сүйене отырып қазақстандық психологтар М. М. Мұқанов, С.М.
Джакупов, ... Алдамґратовтың пікірлерін басшылыққа алдық. Ал бастауыш мектеп
жасындағы оқушылардың ойлауының дамуын түсіндіруге біз Л. В. Знакова,
А.З.Зак, А.А. Люблинскач, А.И. Раева, А.В. Скрипченко,З.И. Калмыкова
еңбектеріне тоқталдық.
Бастауыш мектеп оқушыларының ойлауының дамуы оқытудың бастапқы кезінде
заттық-әрекет формасында шешіліп эмперикалық ойлау көмегімен болса,
бастауыш мектеп оқуының соңында, бұл тапсырмалар теориялық ойлаудың көмегі
арқылы шешіледі.
Мұны эксперименталдық бағдарлама құрып зерттеген В.В.Давыдов және
Л.И.Айдарова болды.
Қ. Жарықбаев өз еңбегінде : “ойлау дегеніміздің өзі мәселені шешу, оның
мәнісіне түсіне білу деген сөз ”-деп тоқтала келе, төменгі сынып
оқушыларында тануға негіз делген тікелей түсінулер байқалады. Сұрақ қою,
оны дәл тұжырымдау, мәселені “ойда ұстай білу “ сұрақты талдай білу және
жинақтау, шыару тәсілі мен амалдық орталық түйінін табу, жорамал жасай білу
т.б. ойлау процесіне мәселелерді шешу үшін аса қажетті жағдайлар болып
табылады 21,156-б.
Бастауыш сынып оқушыларының ойлауы негізінде нақтылы келгендіктен, олар
көп нәрселерді өз қалпында түсінуге бой құрады.
Н. АйЈабылов зерттеуінде үшінші сынып оқушыларының кейбір ұғымдардың
мәнін жете түсінбейтіндігін анықтаған. Олар : “ білімді “ –деген ұғымды тек
“оқитын адам”; “дүние“ ұғымын “байлық “, “ақша” , “ер”,- деп олардың заттық
бейнелік жақтарына көбірек көңіл аударады да осы ұғымдардың мәнін
салыстыру, теңестіру арқылы түсіндіріп бере алмайды”, -деп тоқталды. 22,
51-53б.
Адам күнделікті тұрмыста кездесетін көптеген тың мәселелерді шешу үшін
ойланып толғанады. Мұны психологияда продуктивті ой деп атайды. Продуктивті
ойлау қазақ халқына айтыс өнерінің кез-келген түрінде әсіресе,ұзақ жырмен
сөз жарыстыруда ерекше көрінеді. Мұндайда айтыскер “ қалай деп жауап
қайырсамекен, ол қалай айтар екен “ – деп қатты ойланады. Айтыстың қандай
түрі болмасын жан-жақты ойланып толғануды, ерекше тапқырлықты, керемет
айла қорлықты қажет етеді. өйткені бұлардың аузынан шыққан әрбір сөз
“өмірдің оғындай” „әбден іріктеліп, ой елегінен өткен қысқа да нұсқа”,
”тайға таңба басқандай” ой түйіндері болып келуі шарт 23,169-б.
Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның білім,
дағдыларының түсінуі ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге қолайлы
жағдай туғызады.әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан, ол ғылымды бірден
менгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін менгере білу қажет. Төменгі сынып
оқушыларының дґрыс пікір айта білуге тәрбиелеу зор педагогикалық мәні
дәріс. Тәлім-тәрбие оқыту ісіні нәтижесі шәкірттерден рөлі мұғалімге
көбірек тәуелді.
Ы. Алтынсарин мұғалімннің жағына мына жәйітті мықтап шегелейді: “Ол
кіммен істес болып отырғанын еш уақытта да ұмытпауы керек ... .. Егер
балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәламауға тиіс.
Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлеу,шыдамдылық етуі керек,
екі ашты астарлы сөз, орынсыз терминдерді қолданбауы керек “,-деп
мұғалімнің тәлімгерлік жұмысына сын айтады24.
Cонымен, біздің зерттеуіміздің енгізгі жорамалдарының бірі бастауыш
мектеп оқушысының оқыту процесіндегі ойлау іс-әрекетінің маңыздылығын
эксперименталық оқыту барысында дамыту болатын. Осыған байланысты қорыта
айтқанда оқушының алдыңғы өзінде бар тәжірибесіне сүйене отырып, ойлауды
қалыптастыру арқылы оқытудың белсенділігін арттырамыз және біріккен –
диалогтық танымдық іс-әрекет арқылы балада жаңа ғылыми жүйелі білім
қалыптастырамыз.
Оқыту процесіндегі ойлау іс-әрекеттің јґрылуы бастауыш мектеп жасы
кезінде кезінде зор мәнділікке ие болады. Бұл кезде оқыту іс-әрекетінің
және сонымен қоса оның мотивтерінің негізгі компоненттері құрылады.
Зерттеуіміздің теориялық бөлімінде оқыту процесіндегі танымдық іс-
әрекеттің маңыздылығына тоқталдық. Психологиялық зерттеулерде танымдың іс-
әрекетінің (oның ішінде ойлаудың) даму деңгейін анықтау жүйелі
–психологиялық тәсіл ретінде қарастырылды.
Зрттеуіміздің теориялық бөлімінің екінші сұрағын бастауыш мектеп
жасындағы балалардың оқыту прцесіндегі танымдық іс-әрекеттің құрылымы мен
маңыздылығына тоқталдық. Бастауыш мектектеп жасындағы ерекшелігі мен
маңыздылығын терең зерттеген Д.Б. Эльконив, В.В. Давыдов, олардыЎ ісін
жалғастырушы Л.И. Айдарова, А.К. Макарова, В.В. Репкин, Г.А. Цукерман
ж„не т.б. болды.
Қазақстандағы психологтар М.М. Мұқанов, Қ.Жарықбаев, ... Алдамґратов, С.М.
Джакуповтың ойлау іс-әрекетінің дамуы оқытушы мен оқушының арасындағы ішкі
қасиетті байланыстар мен оқытушының арасындағы ішкі қасиетті байланыстар
мен оның мәнінде көрінеді деп атап өткен.
1.3.Төменгі сынып оқушыларына кәсіби маман психологтың қызметі.
Мектептегі психолог-бүгінде бұл сөз тіркесін мектеп қызметкерлері, сондай-
ақ, ата-аналар қолдануға әдеттенген.
Практик психолог балалар білім беру мекемелеріне тәрбиешілер мен
мұғалімдер үшін „жедел жәрдем” және „бала бағушы” ретінде емес, маман
ретінде келеді.
Балалар практик психологы нақты оқу мекемелерінде- балабақшада, жалпы
білім беретін мектептерде, гимназияларда, балалар үйінде және т.б. қызмет
етеді және әр баланың толық дамуын қамтамасыз ету, балалардың
үлгермеушілігі мен тәртіпсіздігін ерте анықтау, жою және сауықтыру
мақсатында балаларды психологиялық зерттеуді жүзеге асырады.
Оқыту мен тәрбиелеу проблемаларына байланысты білім беру мекемелерінің
мұғалімдеріне, әкімшілікке және ата-аналарға кеңес береді, олардың
психологиялық білімдерін арттыруға мүмкіндік туғызады.
Психолог- педагогикалық ұжымның тең құқылы мүшесі және педагогикалық
процестің өзінен басқа ешкім кәсіби тұрғыда қамтамасыз ете алмайтын жағына,
балалардың психикалық (интектуалдық, эмоционалдық, мотивациялық-қажеттілік,
коммуникативті және т.б.) дамуы мен психологиялық саулығына жауап береді.
Өз жұмысында психолог психикалық дамудың заңдылықтары мен индивидуалды
өзгешеліктері жайлы, психикалық іс-әрекет көздері мен адам мінез-құлқының
мотивтері жайлы кәсіби білімдерге сүйенеді.
Балабақша, мектеп, интернатта қызмет ете отырып практик психолог әр
түрлі жастағы мектепке дейінгі балалармен жұмыс істейді. Бұл кезде ол
балалардың өсуін статикада көреді. Оның көз алдында балалар өседі, есейеді,
онтогенездің бір сатысынан екінші, анағұрлым күрделі және мазмұнды сатысына
өтеді. Өтпелі кезеңдер-жасқа сай дамудың өте жауапты кезеңі екені белгілі.
Осы кезеңдерге өтуге көмектесу психологтың күрделі міндеттерінің бірі.
Сондықтан, психологтың назар орталығында баланың жаңа жас кезеңіне
психологиялық дайындығы, оның нәтижесінде өзін-өзі анықтауға психологиялық
дайындығы болуы тиіс.10;27
Өзін-өзі анықтауға психологиялық дайындық баланың туған сәтінен бастап,
ойында, еңбекте және мектепке дейінгі оқытуда бірте-бірте қалыптасады.
Психолог жұмысында балалардың мектептегі оқын анықтау (оқи білу,
сөйлей білуді, сұрақтарға жауап беруді, ересектермен және құрдастарымен
қарым-қатынасқа түсуді, оқуға деген ниетін және т.б. диагностикалау), яғни
мектептегі оқытуға интеллектуалдық, эмоционалдық, әлеуметтік тұрғыда
дайындығын диагностикалау ерекше мәнге ие болады.
Осы міндеттерді Мектептегі психологиялық қызмет шешуі тиіс.
Мектеп педагогтарды, балаларды және ата-аналарды тұтас етіп
қарастырады, бұл түрлі проблемаларды шешуде психологиялық жұмыс бағыттарын
анықтауға мүмкіндік туғызады. Психолог бұл жұмыс көлемін субъективті және
объективті себептерге байланысты толық орындау мүмкін емес, сондықтан да
оның алдында тиімді жұмыс бағыттарын белгілеу мәселесі туындады. Егер де
психолог жұмыстың басты міндеті жеке ерекшеліктерін анықтау болса, онда іс-
әрекеттің негізгі түрі диагностика болып саналады, яғни жұмыс осымен
тоқтаса, баланың жеке тұлғалық дамуына, мақсатты түрде ары қарай жұмыс
жүргізілмесе, онда психолог нақты нәтижелерге жете алмайды.
Егер негізгі міндеті деп шығармашылық бастаманы және әлеуметтік өзін-
өзі тануды алсақ, онда психологтың жетекші іс-әрекеті ағарту жұмысы болып
саналады, яғни ол дәрістер, әңгімелесу, жеке тұлғалық даму, қарым-қатынас
тренингтері формасында жүргізіледі.
Сонымен психолог қызметі Мектептегі әлеуметтік тапсырыс бойынша,
бағыттарды анықтап, жұмыс атқарады. Мұндай жағдайда жоғары санаттағы
психологтың өзі барлық бағытты жеке қызмет түрлерін қамтып, сапалы жұмысын
қамтамасыз ете алмайды, егер де:
-ол әкімшілікке себеп-салдарсыз бағынышты болса (психолог жұмысының
қалтарыстарын әкімшіліктің білмеуі және түсінбеуі, психологтың кәсіби
қызығушылығы жоғалып, көңілі қайтуы мүмкін);
-ол өзі жалғыз жұмыс жасаса (әріптестерімен кәсіби деңгейде қарым-қатынас
жасауға мүмкіндігі жоқ);
-оның кәсіби қорында сұранысты жүзеге асыратын білім мен дағды болмаған
жағдайда;
Балабақшадағы психолог жұмысының әлі шешілмеген тұстары төменде
көрсетілген:
-жұмыс бағытының нақты уақыты көрсетілмеуі;
-психология ғылымының түрлі салаларын қарастырғанда, психологтың
кәсіби біліктілігі әкімшіліктің сұранысымен сәйкес келмеуі;
-әкімшілік сұранысын қанағаттандыруға психологтың кәсіби дайындық
деңгейінің сәйкес келмеуі;
-белгіленген жұмыс уақытында, психолог қызметінің қажеттілігін толыққанды
қамтамасыз етуде, эмоционалдық тепе-теңдік сақтаудың мүмкіндігінің болмауы;
-психолог беделін сақтау жөніндегі мәселе;
-материалдық жағынан қамтамасыз етілуі;
-білім беру жүйесіндегі психологтың орны жөніндегі мәселе.
Практикалық психология әлемінде күн сайын өзгеріс болуына байланысты,
Мектептегі психологы үнемі білімін жаңалықпен қамтып, құбылмалы дүниеге тез
бейімделуге шебер болу қажет. Ол үшін үздіксіз білімін жетілдіргені дұрыс,
бүгінде оған мүмкіндіктер кеңімен жасалған. Бұл әдістемелік құрал
балабақшада психологиялық қызметін жаңадан бастаған мамандарға практикалық
басшылық ретінде беріліп отыр.
Оқырмандар назарына психолог дайындайтын құжаттар ұсынылған. Тәрбиелеу
мен білім беру кеңістігіндегі орны айқындалған.
Психологиялық қызметтің білім беру жүйесіндегі негізгі мақсаты-баланың
психикалық және жан саулығын қамтамасыз ету, ал оның психикалық және
тұлғалық дамуы-осы саулыққа жетудің шарты, құралы болып табылады. Бұл
мақсат арқылы психологиялық қызметтің негізгі міндеттері мен ұстанымдары
(принциптері) анықталады. Бұл баланың қайталанбастығы мен құндылығын сөзсіз
мойындау негізіндегі кез-келген балаға индивидуалды бағыт принципі және
психологтың балаға қатысы бар ересектерімен (ата-аналар, тәрбиешілер,
педагогтар) кәсіби өзара әрекеттесу принципі.
Практик психолог іс-әрекетінің негізгі принципі-индивидуалды бағыттың
міндеті-дамудың индивидуалды тәсілдерін, бала мүмкіндіктерін анағұрлым
толық анықтау, оның өзіндік белсенділігін нығайту, оның тұлғасының
қайталанбастығын ашып көрсету.
Психикалық саулық-ортадағы жағдайға өз мінез-құлқын, іс-әрекетін
бейімдеу арқылы қамтамасыз етілетін, адам жан дүниесінің жағымды қалыпты
тыныштығы.
„Психикалық саулық” термині ең алдымен жекелеген психикалық процестер
мен механизмдерге қатысты, ал „психикалық саулық” тұтас тұлғаға қатысты,
адамзат рухының жоғары көріністерімен тығыз байланыста болады. Сондықтан
балалардың психикалық денсаулығын мектепке дейінгі мекемедегі психологиялық
қызметтің мақсаты ретінде де, осы қызметтің эффективтілігінің критерийі
ретінде де қарастыруға болады. Мектептегі психолог-бұл білікті және баланы
терең түсінетін, жалпы психикалық даму заңдылықтарын, яғни жеке және жас
ерекшелік дамуын қарастыра білетін адам.
Сондықтан психологтың міндеті-бала дамуының заңдылықтарын ескеріп, оған
қажетті жағдай жасауға көмектесу арқылы баланың қалыпты дамуын қамтамасыз
ету. Мектеп психологтың негізгі функциясы-әр баланың денсаулығын, жан
дүниесін қорғауға, эмоциялық жағымды қалпын қамтамасыз етуге, қабілетінің
еркін және тиімді дамуына жағдай туғызу.
Психолог жұмысы оның ұжымдық беделіне, яғни қызметкерлермен өзара
қарым-қатынасына байланысты. Беделге жету үшін ұжымда психологиялық ағарту
жұмысын жүйелі жүргізу қажет, яғни психолог өз іс-әрекеті арқылы
психологиялық білімнің қажеттілігін ұжымға сезіндіру керек.
Мектептегі педагог-психолог қызметін іске асырудың бағдарламасы. Оқыту
процесі психологияның негізгі пәні емес, нақтырақ айтсақ, психология
монополиялық иегер бола алмайды. Оқытудың психологиялық теорияларын бірден
практика жүзінде қолдану мүмкін емес. Алдымен оларды дидактикалық ұстанымға
айалдырады, оқу әдістерінде бейнелеп, жаңа әдістемелер деңгейіне көтеру
қажет. Бұл проблеманы шешуде педагог-психологтың бірлескен келісілген іс-
әрекет болуы қажет.
Баланы оқытуды жүзеге асыру және оны ұйымдастыру үшін балабақша
мекемелеріндегі барлық мамандардың қызметтік мідеттері нақты болу қажет.
Қазіргі таңдағы балабақша баласын оқытудағы толғандыратын мәселелерді айтар
болсақ, бұлар: ата-ананың өз баласының мектепке даярлық деңгейіне толық
сенімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-Тарау. Төменгі сынып оқушыларының оқу процесіндегі
ойлау әрекетін анықтау.
1.1.Танымдық процестегі ойлаудың ғылыми мәні мен ойлаудың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7
1.2.Оқу процессіндегі төменгі сынып
оқушыларының ойлауын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...13
1.3.Төменгі сынып оқушыларына кәсіби маман
психологтың қызыметі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1.4. Төменгі сынып оқушыларының дамуына психологтың кәсібінің тигізетін
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 40
ІІ-Тарау.Төменгі сынып оқушыларының оқу әрекетіндегі ерекшеліктерін
экспериментті зерттеу.
2.1.Зерттеудің мақсаты, міндеттері, ғылыми
әдістемесі ... ... ... ... ... .57
2.2. Зерттеудің ғылыми зерттеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .58
2.3. Зерттеудің нәтижесін
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылатын
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 63
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..66
Кіріспе.
Жұмыстың өзектілігі.Қазіргі таңда адам қол еңбегінің нәтижесінде әлеумет
пен эканомиканық түрлі саласында көптеген жетістіктерге қол жеткізіп отыр.
Қазір адам үшін дүние танымдық процестерін терең танып, зерттеу басты
мақсат болып отыр. Сол дүние танымдық процестердің ішіндегі ойлау өте
күрделі. Оның ерекшелігі сол, бұл адамға ғана тән құбылыс. Сондықтан
жастарды дұрыс ойлауға тәрбиелеп, мән-маңызын түсіндіру күттірмей зертелуді
талап етеді. Балалардың ойлау әрекетінің дамытуын зерттеу, олардың
интеллектуалды іс-әрекеттің жаңа тәсілдерін қлаыптастыру ең өзекті
мәселелердің бірі. Мектеп жүйесіндегі ең маңызды кезең – бастауыш мектеп
кезеңі, мұнда оқыту іс-әрекетінің негізгі компоненттері қалыптасады. Оқудың
нәтижелі болуы балалардың жоғары психикалық функцияларының, әсіресе, есте
сақтау және ойлаудың дұрыс ұйымдастырылуына байланысты. Балалардың ойлау іс-
әрекетінің оқытуда маңыздылығы өте зор.
Бастауыш сынып оқушыларының оқыту процесі нәтижелі болуына ес роцесінің
алатын орны ерекше. Бұл салада Л.С. Выготский мен А.Н. Леонтьевтің
еңбектері зор екенін атап айтуға болады. Ақыл-ой әрекетінің сатылап даму
жолдары П.Я. Гальперин, Ю.А. Самарин, Л.И.Божович,Н.С. Лейтес ж„не
Алдамуратов ... Ж, ШабельниковВ.К, Бердібаева С.Қ. еңбектерінде айқын
көрсеткен. Ал, ойлау іс-әрекетінің маңыздылығын С.Л. Рубинштейн, Л.С.
Выготский, А.Н. Леонтьев, Ж. Пиаже, М.Вертгеймер, Дж. Брунер зерттесе,
оқыту процесінде ойлауды іс-әрекет ретінде А.В. Брушлинский, ойлаудың даму
деңгейі ретінде А.З. Зак зерттеген.
Зерттеудің мақсаты бастауыш мектеп жасындағы балаларының ойлау іс-
әрекетінің деңгейін арнайы дайындалған әдістемемен зерттеу; олардың сапасын
арнайы жаттығулар арқылы дамыту; психологиалық картамен жұмыс жүргізуді
пайдалану.
Зерттеу объектісі –Қазақ орта мектебіндегі бастауыш сыныптағы оқу
процессіндегі ойлау іс-әрекетін дамытуда “оқушы “, оқытудың мазмұны,
әдістері мен құралдары “, “оқытушы “ тәрізді жіктерінен тұратын құрылған
оқытудың маңыздылығы мен мәнін ашып көрсететін оқыту процесі.
Зерттеу пәні – дамытушы танымдық іс-әрекеттің ұғымын оқыту процесіндегі
ойлауды қалыптастыру мәселесін және аталған процестерді арнайы жоспар
арқылы зерттеу.
Зерттеу болжамы: Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу процесі
нәтижелі болу үшін, берілетін білім танымдық іс-әрекеттің негізінде
қабылданса , онда білім өзінің мәні мен маңыздылығында көрсете алады.
Жанама болжамдар: 1. Арнайы бейімделген әдістеме арқылы төменгі сынып
оқушыларының есте сақтау ерекшелігі сөздік-мағыналық және көрнекілік
түрінің негізінде оқу-тәрбие процесінің мәнді жақтары ашылады.
2.Арнайы бейімделген әдістеме арқылы төменгі сынып оқушыларының ойлау іс-
әрекетінің сөз-мағыналық, көрнекілік-бейнелік түрлері және ойлаудың
қабілеттілігін дамыту негізінде баланың білімі оқытудың жоғарғы деңгейіне
көтеріледі.
1. Төменгі сынып оқушыларының оқыту процесіндегі танымдық іс-
әрекеттің дамуын жүйелі диагностикалау жұмыстарын ұйымдастыру
әрекеті –оқыту жоспарының мазмұнын анықтайды.
Зерттеу міндеттері : зерттеу мақсаты мен ұсынылған болжамға сәйкес ойлау
іс-әрекетінің оқытудағы маңыздылығн тәжірибе жүзінде зерттеу және дамыту.
Қазақ тілі пәнінің әдістемелік негізін дамытуға арналған жұмыс түрлерін
психологиялық тұрғыдан жүргізілудің тиімділігі. ( әдістемелерді іріктеу,
модификациялау).
Зерттеудің әдіснамалық негізіне жеке адамның психологиалық іс-әрекетінің
қалыптасу теориасы мен принцитерін қарастырған Л.С. Выготский, А.Н.
Леонтьев, С.Л. Рубенштейн, ойлау іс-әрекеті заңдылықтарын А.Н.Леонтьев,
Н.А.Менчинская, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, Н.Ф. Талызина және М.М.
Мұқанов, С.М. Джакупов, Х.Т. Шерниязованың, жұмыстары алынды.
Зерттеудің жаңалықтары.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ойлау іс-әрекетін зерттеуге
бейімделіп жасаған әдістемелер қолданысқа енгізілді. Балалардың ойлау іс-
әрекетіне психологтың, мұғалімнің, ата-аналардың көмек көрсету жолдары
белгіленіп, дамыту негіздері қарастырылды.
Зерттеудің теориалық маңызы.
Зерттеудің оқыту процесінде атқаратын қызметі мен түрлеріне байланысты
жинақталған тұжырымдар қазақ тілі әдістемесінде білім қалыптастырудың
қағидалары мен заңдылықтарын жетілдіре келіп, оқытудың салаларын жан-жақты
дамытады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы.
Эксперименттің барысында ойлау іс-әрекеттің деңгейін анықтайтын арнайы
әдістемелер қазақ тілінде оқитын төртінші сынып оқушыларына бейімделіп
пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1-Тарау. Төменгі сынып оқушыларының оқу процесіндегі
ойлау әрекетін анықтау.
1.1.Танымдық процестегі ойлаудың ғылыми мәні мен ойлаудың
маңыздылығы
Адам ойлауының эволюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны
қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен
техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар пайда болып, қалыптасады, бұрынғылары
ескіріп қатардан шығады. Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек
білген сайын оның ойлауы да жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық
әрекетпен байланысқан сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойының
ақиқаттығын, яғни шындығы мен құдіреттілігін, өмірге жарамдылығын практика
жүзінде дәлелдеуге тиіс. Ой амалдары мен логикалық операциалар, оларды
орындаудың белгілі ережелері мен жүйесінің пайда болуы - адам ойлауының
зор табысқа жетуінің, тарихи дамуының нәтижесі. Ойлау заңдылықтары мен
ережелері сансыз қайталаудың және тәжірибеде тексерілудң нәтижесінде адам
санасына бекіп, зор шындыққа айналды.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым–қатынас жасау процесінде туындап
отырады. Адам ойлауының мазмұны билейтін – объективтік шындық. Адамға
алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын-оның қажеттері.
Ойлау - өзіндік ішкі қарама - қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда
болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде
де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұраққа
жауап іздеп, ой-әрекетімен шңғылдауға адамды итермелейді. Ойлау сұраққа
жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден
жақсы байқалады. Қазақстан психологі Ә.Алдамұратов ойлауға мынадай
анықтама берген “Ойлау дегеніміз-әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен
тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүнйедегі
нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бґл бейнелену адам ойының талдау
және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Бір сөзбен айтқанда, ойлау-
сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік
сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-
әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім процесінің шеңберінен
әлде қайда асып түседі” –деген. Сыртқы дүниені толық тануға түйсік,
қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен
құбылыстарды тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде
сыртқы дүниенің заттары мен құбылс. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы
дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылыстарын, оның қажетті
қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті,
әсіресе, түрлі мәселелерді бір-бірене жанастыра отырып шешуде өте жақсы
көрінеді дей келіп, Ә.Жарықпаев“ Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының байланыс - қатынастарының миымызда жалпылай және жанама
түрде сөз арқылы бейнелнеуі”-дейді.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымының бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау
болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау
сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде
жалпылағыш элементтер көп болғанмен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әде
қайда төен. Ойлаудың қамтитын шеңері өте кең.
Көрнекті Кеңес психолог ғалымы А. Н. Леонтьев : “Менің өмірімдегі
мен нені меңгере алдым, я болмаса соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер
ұғынсам, меңгерсем, қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін,
менің жеке тұлғам үшін, маңыздылығы қандай...” - деп, психология
ғалымының “мен” мен “маңыз” деген ұғымдардың түсініктемелерін зерттеген
1,12-б,. Егер оқушылар өздерінің оқыту процесіндегі бағдарының мәнін,
маңыздылығын түсініп, оның ерекшеліктерімен заңдылықтарын, компоненттерінің
маңыздылығын меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе, онда танымдық
ойлау іс-әрекетінің тиімділігінің артқаны. Бұл оқушылардың өз
мүмкіндіктерін пайдалана білуі, білімнің пайдасы мен маңызын саналы түрде
ұғынып, түсінуге көмектеседі. Оқушы білімді жай уақытша қажеттілік деп
санаса, онда білімнің маңыздылығы төмендейді. Ал егер оқу әрекетін басқа
әрекеттермен шығармашылық, танымдық, қарам-қатынас, бағалау
байланыстырса, онда “білсем” “маған керек”, “маған қажет”, деген сияқты
мотивтерге “білгім келеді”,”үйренгім келеді”, деген мотивтер ұласады.
Мұндай оқыту оқушының ақыл-ойының дамуына бірталай әсер етеді, табиғат
өзі жаратқандай ойлау процесіне сәйкестенеді, адам үшін жаңа
заңдылықтармен, танымдық және практикалық мәселелерді шешу жолдарына
бағыттайды.
Біздің негізгі міндетіміз – оқыту процесінің ішкі мазмұнын ашып ондағы
мұғаліммен оқушының қызметіндегі өзара әсер, өзара әекетті көрсету, соның
психологиялық негізін ашу,-деп көрсетті Джакупов С.М. 31-72 б.
Бұл процесте тәрбиеде ие болатын мақсат жобасы, форманың бағыты
анықталады: тек, біріншіден, білу керек, одан нені талап етеді, түсіну
керек, оған қалай жету керек және қабылдау керек, бұл білім әрекетіне
басшылық рөлінде көрінеді. Ал бұлның өзі — жеке адамның танымдық іс-
әрекетін ұйымдастыру болып табылады. Ең алдымен балалардан қандайда бір
мінез-құлық нормаларын талап етпес бұрын, берілетін білім туралы хабарлау
керек. Бірақ оның алдында бала білімді қабылдауға дайын ба, соған
сенімді болу керек, ал егер жоқ болса, онда арнайы дайындауымыз қажет 2-
7б. Оқыту процесі адамның іс-әрекеті мен танымдық процесінің бірлігінде
орындалады. Олар бір жүйелікті ұйымдастыра отырып, тегінде оқу процесіне
психологиялық мазмұнда болып көрінеді.
Егер оқыту процесінің негізгі белгілері танымдық әс-әрекеттің маңызды
формаларының бірі болса, онда мектептегі әлеуметтік мағынасы жағынан
тианақты іске асыруды, іш түрлі қажеттілікке бөлуімізге болады: 1) танымдық
қажеттіліктер, мәселеyні шешу тәсілі немесе оқыту процесінде жаңа
мағұлыматтар алуды қанағаттандыру; 2)әлеуметтік қажеттіліктер, ”
мұғалім-оқушы “ және “оқушы-оқушы “ қарым-қатынастары негізінде оқыту іс-
әрекетінің барысы немесе қатынасын және оқыту іс-әрекетіне байланысты оның
шешімін қанағаттандыру; 3) “мен “-ге байланысты қажеттілік, жетістікке
жету қажеттілігі, оқу тапсырмаларының негізгі деңгейін арттыру31,56-б.
Білімді меңгеру процесінде бағалау мен бағаның алатын орны ерекше, себебі
баға объективті қасиеттерді танып білудің негізінде беріледі және өз
алдына бағалау танымы болып табылады. Сондықтан, оқыту процесінде
оқытушының арасында біріккен-диологтық танымдық іс-әрекет жүзеге асады.
Танымдық іс-әрекеттінің жалпы жүйелігі оқу – тәрбие процесі ретінде оның
бір құрамды бөлігі бола отырып, қажетті және қажеттілікті талаптарға жауап
береді.
Оқу – тәрбие процесінің оқушыларға білім берумен қанағаттанып, сол
білімді нақты тәжірибеде қолдануға үйретпесе, онда бґл жеткіліксіз болар
еді. Жеткіліксіздің бұл түрін формалдық білім деп атайды.
Баланың келешегі ішін ең қажетті нәрсе білім емес, алдымен оның ой-
өрісін, ақылын дамыту болып табылады: егер баланың ұғымындағы, ой-өрісі
ауқымды дәрежеде дамыған болса, ол кейін өз бетімен кітаптағы мазмұнды
түсініп, соған мол ие бола алады.
Сонымен, оқытудың көздейтін құнды мақсаттарының бірі -баланың ой-өрісін
кеңейту болып табылады.
Оқыту процесі –педагогикалық күрделі құбылыс, оның көптеген
айырмашылықтары мен ерекше белгілері бар.
Л.С.Выготский оқыту барысында оқушының мүмкіндіктерін барынша ескеру
керек, ең басты мақсат-осы мүмкіндіктерді дамыту,-деп санады.
Адамның психикалық дамуы оқыту процесі әсерінен тыс болмайды. Баланың
интеллектуалдық даму деңгейі оқытудың сапсы мен мазмұны және оны меңгеру
процесінің көмегі арқылы анықталады. Ол ішін оқытушы мен оқушы арасында
нақты байланыс, бала психикасының дамуына және ішкі жоспарының қалыптасу
процесі іс-әрекеттің өнімі ретінде қарастырылады, оқытудың формасы мен
мазмұны екі жақты іс-әрекетте орындалады.
Оқытушы мен оқушылардың күнделікті ара қатынастарының бәрі сөз арқылы
іске асады. Сондықтан, оқытушының шеберлік күрсете сөздерді үйлестіріп,
мағынасын аша сөйлеуінің мәні зор.
Мұнда, мысалы Л.С.Выготсккий айтқан сөзін мысалға келтіруге болады, сөз
ересектермен қарым-қатынас жасау негізінде туындайды және бірінші сөйлеу
функциясы-коммуникация. 32,76-б.
В.В. Давыдовтың жасаған дамыта отырып оқыту концепциясы оқыту іс-
әрекетін үш қатарда көрсетеді, рефлекцияның пайда болу аймағы біріншіден:
ойлау іс- әрекеті, бұл оқытушы мен оқушының арасындағы біріккен іс-әрекет
негізінде ғылыми түсінік жүйесінің жалпы әрекет тәсілін қарастырады.
Екіншіден, коммуникация, коорпорация және позицияға қатысушылардың біріккен
іс-әрекетті, оқу тапсырмаларын бірігіп шешетін топ, сынып арасында өтеді.
ішіншіден, өзін басқару, бала бір позициядан(жасаған жолынан) келесі 4,15-
б.
Жоғары психикалық функцияның өзі бастапқы біріккен іс-әрекетте
қалыптасады, басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың өзі біртіндеп ішкі
жоспарға кіреді, ол баладағы ішкі психикалық процеске айналады.
Л.С.Выотский тұжырымында былай деп көрсеткен: “қандайда
функция баланың мәдениетті дамуында сахнаға екі рет шығады, екі жоспарда,
біріншіден-әлеуметтік, екіншіден-психологиялық, біріншіден адамдар
арасында , одан кейін бала ішінде 5,3-б.
Мысалы, бала сөзі бастапқыда қоршаған ортамен қарым-қатынас туралы болып
табылады, дамудың ұзақ жолынан өткеннен кейін ол ойлау туралы және ішкі
сөйлеу болып қалыптасады. Оқыту процесі негізінде жоғарғы психикалық
функция қалыптасуы , үлкендер мен баланың біріккен іс-әрекетінен көрінеді.
Сонымен қорыта айтқанда бала есейген сайын оның іс-әрекеті түрлерін
меңгеру көбейеді. Бірақ түрлі іс-әрекет дамуға түрліше әсер етеді.
Оқыту баланың мүмкіндігіне және белгілі даму деңгейіне сәйкес келуі
керек. Осы мүмкіндіктерді пайдалана отырып оқыту барысында жаңа оданда
жоғары деңгейдегі келесі мүмкіндіктер туындайды. “Бала тәрбиелену мен
оқытуда дамиды” деп жазған С.Л.Рубенштейн 5,361-б.
1.2. Оқыту процесіндегі төменгі сынып оқушыларының ойлауын дамыту.
Жас және педагогикалық психологияда бастауыш мектеп жасының өзіндік орны
бар. Бұл жаста оқу іс-әрекетін меңгереді,психикалық функцияның еріктілігі
құрылады, рефлекция туындайды, өзін-өзі бақылауы ерекшеленеді, ал әрекет
ішкі жоспарға арақатынаста болуды бастайды33,43-б.
Бастауыш сынып оқушыларының іс-әрекеттерін дамыту арқылы оқыту
процестерін түсіндіреміз. Бастауыш мектептің оқу жұмысының әр саласына
бейімделу балада бірден қалыптаспайды, оған біраз мерзім үйренуі керек. Оқу
бала танымына көптеген қиындқтарды келтірген соң, балалардың
кейбіреулерінің оқуға ынтасы болмайды. Оларды оқуға реттеу арқылы тарту
қиын. Сондықтан ојуЈа деген ынтасын тудыру ішін психологиялық тренингтер,
тесттер, сауалнама, әдістемелер пайдаланған жөн. Балаларға берілетін жаңа
білім жас ерекшелігіне сай болуы керек.
Г.С. Абрамов жастың өсуіне байланысты жаңа психикалық білімдерінің
қалыптасуын былай сатылап көрсетті:
0-1 жаста қасақана істелген әрекет,еліктеу.
1-3 жаста заттық әрекеттерді меңгеру,белсенді тіл,өзіндік сана сезім.
3-6 жаста символдарды қолдану, талдап қорыту нормаларынан хабардар
ету,бірлескен мотивтер,шартты-диологтық бағыт.
6-10 жаста өз еркімен сыртқы әрекетін жоспарлау,рефлексін(іштей өзіне-өзі
сынмен қарау).
11-15 жаста ”өзін сезіну“ достық кодексі дағдылану, интеллектуалдық
нормалардың әлеуметтік және жасөспірімділігінен хабардар ету.
15-18 жаста өзіндік сана –сезім, өмірлік жоспарлары, дүниетанымы
қалыптасады 34,203-б.
Осы даму ерекшеліктерінің өзі бір-бірімен тығыз байланысты, бірінсіз-бірі
өтпейді және ең маңыздысы мынау деп бөліп қарауға болмайды. Егер мектеп
жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті ойын болып келсе,оқуға кіргеннен
кейін оқу іс-әрекеті шешуші ролді атқарады. Осыған орай баланың психикалық
дамуы үлкен өзгерістерге ұшырайды. Себебі ойынға қарағанда оқу талабы бала
үшін қиын. Сонымен қатар жаңа ортаға үйрену, мұғаліммен, құрбыларымен қарым-
қатынас жасауына психологиялық көмек қажет. Баланың танымдық іс-әрекетіне
әсер ету арқылы оқытудың қиыншылықтарын жеңуге мүмкүндік жасаймыз.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқуға едәуір мүмкіншілігі бар,
себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде
кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанмен, қазіргі мәдени тарихи
теорияны жақтаушылардың ( Л.С.Выготский) пікірі бойынша оқымай келген бала
оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен өзгеріске ұшырайды: бала
қарапайым, яғни табиғи ойдан мәдени ұғым арқылы ойлауға көшеді деген пікір
басшылыққа алыныды6,15-б.
Бастауыш мектеп жасындығы балалардың оқу материалын жүйелі және мәніне
қарай құынуында салыстыру ой операциясы негізгі ролді атқарады. Салыстыру
бір нәрсенің өзге нәрседен айырмашылығын немесе екеуінің де ұқсас жақтарын
айыру болғандықтан, ой процестерінің ерекше түрі болып саналады. Оқу
мазмұнын салыстыруда ой операциясының бірнеше түрлері кездеседі. Сондықтан
оны баланың оқуға деген ынтасын арттыру үшін пайдаланамыз.
Жапонияда оқыту мен тәрбиенің негізгілерінің бірі ретінде баланың
идеяларын қолдау арқылы оның барлық кезде міндетті түрде өзімен-өзін
салыстырып отыру қажет дейді. Оларда : “Маратқа қара, ол тапсырманы қалай
шешеді, немесе ол қалай жақсы оқиды “ –деп айтпайды. “Кешегіге қарағанда
бүгін сен тапсырманы жақсы орындадың”, “сенің қабілетің жетеді” тағы басқа
осындай мақтауларды пайдаланады. Бұл оқушының ішкі танымдық іс –
әрекеттері мен сыртқы даулы жағдайды шешуге көмектесетін оқу-тәрбие
принципі. Оқыту процесінде өзіне мақсат қойып, оны орындауға тырысады7,16-
б.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру-бұл қоғам
мүшелерінің адамгершілік, ақыл-ой мәдени дамуының жоғарғы деңгейін және
кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған оқытумен тәрбие берудің
үздіксіз процесі деп атап көрсетті35,101-б.
Кеңестік психологияда психикалық даму түсінігі ішкі әрекеттің қалыптасуы
ретінде қарау қабылдаған. Психикалық функция немесе процесс – бұл ішкі
әрекет А.Н.Леонтьев былай деп жазады: интериоризация процесі санадағы ішкі
жоспар сыртқы іс - әрекетке айналғанда орындалмайды, бґл процесс ішкі
жоспар қалыптасқанда орындалады 8, 19-б.
Бастауыш мектепте оқыту іс-әрекеті жетекші болады. Сондай –ақ танымдық іс-
әрекеттің процессінің жүйелі қалыптасатын кезеңі. Бастауыш мектеп жасының
ерекшелігі мен маңыздылығын терең зерттеген Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов
олардың ісін жалғастырушылар Л.И.Айдарова, А.К.Дусавицкий,
Г.А.Цукерман,және тағы басјалары.
В.В.Давыдов пен Д.Б.ЭльконинніЎ еңбектерінде оқыту іс-әрекеті мынандай
компоненттерден тұрады : 1.Оқыту тапсырмасы. 2.Оқыту әрекеті. 3.Бақылау 9,
9-б.
Осы компоненттер арқылы оқушының психикалық дамуын жетекші рөлді алады.
Бастауыш мектеп оқушыларының теориялық білімінің шеберлігіне сүйсініп іс
қылуын меңгеру (оқи алу –шеберлігі), болашақтағы қылынның негізі болады.
Г.А.Цукерманның айтуынша: “Егер мұғалім баланы оқуға үйреткісі келсе ,ол
оларға тек білім беріп қоймай, шеберлек пен даЈды да қалыптастыру керек
10,163-б.
М.М.Мұқанов өз жұмысында бастауыш мектеп оқушыларының негізгі таным
процестері (қабылдау, зейін, ес-қиял, ойлау ) мектепке кіргеннен кейін
недәуір өзгерістерге ұшырайды, деп тоқталған 20,120-б.
С.Л.Рубинштейн адамның білімі ойлау әрекетімен (абстрактілігі, талдап
қорыту және т.б.) бірлікте көрінеді. Білім субьектінің танымдық іс -
әрекетінің қатынасынсыз туындамайды және танымдық іс-әрекетінсіз дәлелсіз
боладың11,257-б. Сонтықтанда да білім бір жағынан, ойлау әрекетінің
нәтижесінде ретінде, екінші жағынан осы нәтижені алған процесс ретінде
қаралады.
Танымдық іс-әрекеттің негізінде берілген білім баланың есінде ұзақ
сақталып , өз нәтижесін көрсете алады.
Біз зерттеуімізде осындай жас дағдарысы мен бейімделу кезеңінен өткен
оқушылардың оқыту процесіндегі танымдық іс-әрекеттің дамыуна тоқталамыз. 1-
сынып соңында мектепке бейімделу кезеңі аяқталып баланың танымдық іс-
әрекетінің және жаңа әлеуметтік ситуацияның дамуы 2-сыныпта басталады. 2-
сыныпта танымдық қабілеттіліктің дамуының мүмкіндіктерімен байланысты.
Сыртқы даму іс-әрекетінің және оқытудың барлық түрінің әсері ішкі логикалық
ақыл ой операциясының қалыптасуына танымдық іс-әрекеттің дамуы арқылы қол
жеткізеді
Психологиялық сөздікте іс-әрекетке мынандай анықтама берілді: бұл - “жеке
адамдардың арасындағы ұйымдастырылған белсендік жүйесі, материалдық және
рухани мәдениет объектілерінің өнімділігіне бағытталған” 3,492б.
Біріккен іс-әрекеттің өте жақсы белгілері ретінде ортақ мақсат бөлініп
шығады, индивидтердің қызықушылықтары мен қажетіліктері жалпы бір сұраққа
біріктіріледі.
Бастауыш мектептен бастап осы біріккен іс-әрекет негізінде балада жаңа
ғылыми түсініктер қалыптасады. Бұл туралы Л.С. Выготскийдің өте жақсы
айтылған сөзі бар: “өз еркімен және жете түсіну ғылыми түсінік қақпасы
арқылы санадан шығады ”. Мектептегі оқыту прцесі жеке білімді берумен,
меңгеруден ғана тұрмайды, интеллектуалдық операциялардық қалыптасуы мен
талдап қорытудыңда негізінде көрінеді.
Төменгі мектептегі оқыту процесінде мұғалім баланың танымдық іс-әрекетін
дамытуға әсер ете отырып, біріккен іс-әрекет барысында олардың ойлауы
күрделеніп, есте сақтауы мен зейіні тұрақталып, шоғырланады.
Адамның психикалық дамуы оқыту процесі әсерінен тыс болмайды.
Интеллектуалды даму деңгейі оқытудың сапасымен мазмұнымен және оны меңгеру
процесімен анықталады.
Бала оқуға кірген соң жеке заттарды солардың негізгі белгісіне қарап және
соған сүйене отырып топтастыруға үйреніп ,ойын ұғымы арқылы жүзеге асатын
болады. Мектепке дейін қабілеттіліктің осы түрі сәбилерде кездеспейді.
өйткені мектепке дейінгілер Л .С. Выготскийдің т.б. айтуынша, заттың
негізгі белгісі- ажырату мысалы, қысқа жататындардың негізгі белгісі
–қауырсынының бар екеніне негізделіп, соларды жалпылай бейнелей алмайды.
Сондықтан да, мектепке дейінгілерге ұғымға сүйеніп ойлану кездеспейді. Бұл
тек мектепке кіргеннен кейін қалыптасады.
Бастауыш мектеп оқушысының бірте-бірте ой-өрісінің қалыптасып және
заттарды тиісті ұйымдарға жатқызып, өзінен ойын құрбылары арасында
дәлелдеуге үйренеді. Ол не болса соған көнбейдің, өзгелерден дәлел
келтіруді талап етеді. Дәлелдеу үшін бала тиісті жүйелерге логикалық
негіздеріне сүйенеді. Cонымен қатар өзінің пікіріне не ісіне өзгерісінің
бағыты тұрғысынан қарай алуға үйренеді. Мұндай сынмен қарауды рефлексияның
қарапайым түрі деп айтады. 36,89-б.
Бастауыш мектепте тапсырма балаларға мынандай жолмен беріледі:
Берілген тапсырманың-мәселелік жаттығуларын орындай білу баланың ойлауына
жан-жақты әсер етеді. Осы орайда мынандай екі түрлі пікірді басшылыққа
аламыз. Оның бірі: “топты оқыту жағдайында бірлескен ойлау әрекетін
табысты қалыптастыру үшін ең алдымен олардың мағналы-мотивациялық білімін
қалыптастырып алу қажет” – деген пікір; екіншісі: “адамның жалпы іс-әрекет
мотивінің қалыптасуы, оның “мағыналы өріспен” сәйкес келіп отыруының
нәтижесі” – деген пікір.37,14-б.
Сонымен оқыту іс-әрекетіндегі ішкі мотивтердің қайнар көзі оқушының
қажеттілік аймағы болады. Ал осы қажеттіліктің өзі баланың ойлау іс-
әрекетіне үлкен әсер етеді. Бастауыш мектептегі балаларды оқыту
процессіндегі интелектуалдық құрылымын анықтауда, бірінші орында олардың
танымдық іс-әрекеті оның ішінде ойлау мен есте сақтау қалады.
Психологтар Л.С. Рубинштейн, Н.А. Менчинская, З.М. Калмыкова
еңбектерінде ойлау іс-әрекеті мынандай ойлау процестерінен құрылады;
жалпылау мен талдап қорытудан, жаңа материалдың ережесі мен принциптерін
ашудың негізгі заңдылықтарын анықтаудан тұрады. Психологтардың пікірін
қолдай отырып, ойлауға маңызды мінездеме берген В.С. Библер болды: “Ойлау
бұл дегеніміз “ақылда”, шындықтағы заттың жобасын құрастыру және ойлап
табу” 13,31-б.
Ал бастауыш мектептегі ойлау іс-әрекеті оқыту процесінде бірнеше
зертеу мақсатын қояды. Оны мынандай негізгі түрге бөліп қарастырамыз.14,47-
б.
1. Танымдық іс- әрекет мінездемесі бойынша – перцептивалық (естіп
қабылдау), мнемикалық (есте сақтау) және ойлау іс-әрекеті
(талдау, салыстыру, талдап қорыту) А.В. Запорожец, З.И.
Калмыкова, А.М. Матюшкин.
2. Ішкі және сырқы – деңгейлік бойынша меңгеру П.Я. Гальперин.
3. Ақыл-ой (ішкі) және практикалық (сыртқы) қарым- қтынасқа
байланысты.
4. Функционалдық ерекшеліктеріне байланысты – жоспарлауы,
орындалуы, бақылауы және бағалауы.
5. Мақсатқа байланысты – алға қойылған мәселе оның шешу жолдарын
іздестіреді В.В. Давыдов, А.А. Люблинская.
Оқыту процесінде есте сақтау мен ойлау әр қашан бірге әрекет жасайды.
Бүгінгі күннің ең көкетесті мәселесі оқушыларды жүйелі және күрделі
оқытудың тиімді үлгілерін үйрету. Мектептегі баланың интеллектуалдық
құрылымынан негізгі орынды оқыту алады, бұл деп отырЈанымыз оқытуды
қабылдау, ойлау және есте сақтау сияқты танымдық іс-әрекеттің жоғарғы
деңгейінде құрылады.Оқу мазмұнының құрылымын құру және олармен байланысты
операцияларды бөліп алу, оқушылардың білімді толық меңгеруіне негіз
болады. Оқытудың дамуға әсері қалдырады, онда бұрын қалыптастырылған
әрекеттер ғана қолданбайды, сонымен бірге олардан жаңа әрекеттер жасалады.
Оқушылар оларды орындау тәсілідерін оқытудың әрбір сатысында меңгереді.
Оқыту әсерінен дамыған ойлау әрекеті танымдық міндеттерді шешуге негіз
болады. Оқушылар әрекетінің жалпылануы және олардың танымдық іс-әрекетінің
нәтижелері ақыл-ой әрекетінің жалпыланған тәсілдерін жасауды жеделдетеді,
жаңа танымдық міндеттерді шешу шеберліктерін арттырады. Оқу процесі өзіне
екі міндет қояды: біріншіден, балаларға білім беру, екіншіден оларды жан-
жақты дамыту. Ақыл-ой дамуы танымдық қабілеттердің даму және адамның
гармониялық дамуының құрамдас бөлігін құрайды. Оқыту процесіндегі іс-әрекет
өзіне екі міндет қоя отырып ойлау әрекетінің дамуын көрсететін белгілерді
анықтау педагогикалық психологияның тағы бір маңызды мәселелерінің бірі
болып табылады.
1. Оқыту мен дамудың өзара қатынас мәселелері ақыл- ой дамуының
белгілерін нақты анықтау негізінде тұжырымдалады. Ол
белгілер бойынша оқыту әдістері мен мазмұны дамуға қалай
әсер етеді, оның негізінде дамудағы қозғалысты қалай көруге
болады деген сұраққа жауап аламыз.
2. Осы белгілерді көрсететін ойлау ерекшеліктері мәселелі
тапсырмаларды шешуде жү.зеге асатын ойлау операциясында
көрінеді.
3. Тапсырманы шешуде ойлау әректінің тәуелсіздігі ақыл-ой
дамуының мәнді көрсеткішін береді.38,167-б.
Балалардың ойлау әрекетінің дамуын зерттеу, оларда интелектуалды іс-
әрекеттің жаңа тәсілдерін қалыптастыру ең өзекті мәселелердің бірі.
Бастуыш мектеп жасындағы баланың психикалық дамуына оқыту іс-әрекетінің
әсері әр түрлі. Ол оқытушының оқушыға білім беруінің негізіне байланысты.
В.О. Ключевский былай деген: “мұғалімге тіл өзінің ойын жеткізу үшін ғана
берілмеген, ол басқаның ойын ояту үшін беріледі”.
Мұғалімнің оқушылармен қатынас жасаудағы қолданылатын сөздері неше түрлі
болып келгенімен, балаға әсер етуі жағынан алып қарағанда, оларды негізінен
екіге бөлуге болады. Біріншіден, сөйлесудегі сөздердің көбі ақыл, кеңес
беру жөнінде айтылады. Ақыл айтып, кеңес берудің өзі оқушының істеген ісін
қостамай, қателігін мойындату үшін, керісінше, оның ісі ұнамды болған
жағдайда, осы баланың өзіне сендіру үшін қолданылады. Екіншіден, кейде
балаға осы сияқты сөздер жетпегенде оған қатты талап қойып, қолданатын
сөздер міндетті түрде бұйрық ретінде қолданылады15,218-б.
Оқыту жағдайында жалпы мақсат ретінде оқытушы мен оқушының арасында
танымдық мақсат орын алады, ол көп мақсаттардың ішінде оқытушы мен оқушының
қажеттілігімен, қызықушылығына жауап бере отырып, оқыту процесінде біріккен-
диалогтық танымдық іс-әрекет негізінде жүзеге асады6,112-б.
А.З. Зак өзінің ғылыми еңбегінде бастауыш мектеп оқушыларының теориялық
ойлауының дамуына тоқталған. Ол ойлаудың логикалық және психологиялық жағын
қарастыра келе мынандай қатарға бөлді:
Бірінші, теориялық ойлау танылатын объекті туралы ұғым қалыптастыруға
бағытталады, ішкі, қажетті байланыстарда көрінеді. Эмперикалық ойлау
керісінше, дайын белгілі танымдық объекті , сезімдік қабылдауы мен сыртқы
байланыстарға тән.
Екінші, теориялық ойлауды пайдалана келе адамның танымдық объектісін
талдау және біріктіруді бейнелеуде, олардың мәнді байланысын
пайдаланады16,11-б.
Біздің зерттеуіміздің негізгі мақсаттырының бірі оқушыларға білім берудің
дұрыс жолын іздестіру болса, осыған орай екінші мақсатымыз – оқушының сабақ
үстінде ой-өрісін дамыту, яғни теориялық жаңа білімді балада қалыптастыру
болып табылады.
Қазіргі кездегі оқытудың белсенділік әдістемесін біз ертедегі грек
қалымдарының еңбектерінен қарастырып көрсек Платон өзінің ұстазы деп
санаған Сократ оқыту әдістемесін қолданғанын, кейіннен Сократтың әдістеме
деп аталыпкеткенін көреміз. ...әдістеменің негізгі барысы диалогтың басқару
болды, тыңдаушылары арасында дискуссиялар өтіп өздерінің мәселелерін
шешумен қоса, әңгіменің туындау барысында, сонымен јатар білімде алды.
С.М. Джакупов қазіргі оқытудың белсенділік әдістемесінің негізі ретінде
топтық дискуссияны алған. Оның негізгі белгілері мәселенің болуы
(шындықтағы, өндірістік, танымдық) және оның шешімін бірлескен түрде
орындалады – деп тоқталды17,113-б.
Негізінде бірінші (ерте грек) және екінші жағдайда да жоғарғы деңгейдегі
бірлескен танымдық дамуда оқыту формасы мен оқушылардың танымдық іс-
әрекетінің мазмґнын ұйымдастыру біріккен-диалогтық болады. “Біріккен-
диалогтық” термині қолданғанда, әрекеттің біріккен мінездемесі ретінде
сызып көрсетуге болады, тек ғана оқушылардың арасында емес, оқытушылырмен
қатынаста оқу танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың нақты жағдайында
қалыптасады. Біріккен-диалогтық танымдық іс-әрекет жаңа психологиялық білім
беру болып табылады.
Осындай біріккен-диалогтың іс-әрекет бастауыш мектепте балалардың негізгі
іс-әрекеті болып табылатын оқыту процесінде толығымен жүзеге аса бастайды.
Бастауыш мектеп оқушысы ойлауының күрделенуі оқыту процесіне байланысты
болЈандыјтан, олардыЎ ајыл-ой сапасы құрылымдарға ие бола отырып өзіндік
жеке тұлғада көрінеді. Бұл сапалар көптеген белгілер арқылы анықталады;
мәнді мәселені шешуде, жаңа білімді игеру мен талдап қорытудың жылдамдығы,
жеңілдігі мен кеңдігі темпіне байланысты. Оқытудың жетістігі осы сапаларға
байланысты, оған қабілеттілік оқытудың компоненттері болып табылады.
Оқытудың барысында және оқушының жас ерекшелігіне бұл сапалар әсер етіп,
білім берудің деңгейімен заңдылықтары ұсынылады.
Философия энциклопедиясында “интеллект” деген сөзге бұл термин ой мен
бір мағынада қолданылады деп анықтама берді. М.М.Мұқанов бұл анықтама
біздерді қанағаттандырмайды, ол кеңес психологиясы Б.Г. Ананьевтің соңғы
жылдары жазған еңбектерінде интеллектіні ой қабілетіне тән нәрсе деп
санаған пікірін қолдайды. Бұл пікірді басшылыққа ала отырып, біз ақылды не
“интеллектіні” ой процесінің жемісі екенін дәлелдейміз.
Адам баласының ойы бір қатар ғылымның-филасофияның, психологияның,
логикалық, кибернетикалық, жоғарғы нерв қызметі физиологиясының,
математиканың зерттеу пәні болып табылады. “Тіл-ойдың тікелей әрекеті“-
деген К.Маркстің пікірі баршаға мұғалім.
Ойлану деп мәселені шешудегі толғану процесін айтады.
Ойлану- дамушы құбылыс және ол адам басында үнемі жұмыс күйінде
кездеседі. Мида болып отыратын үздіксіз ойлау мен оның жемісі, ұғымдар мен
сөйлемдер де бір емес. Мәселенің шешілуі адам басында реттелініп отырылады.
Сондықтан ойлау туралы зерттеулер, олардың процесс күйін емес, ойлау
қалайша жүзеге асып, реттеліп отыруы үшін қандай шарттар қажет екенін
тексеруге арналған.18,73-б.
Ойлау процесінің жүзеге асу шартына адамның бұрынғы тәжірбиесі мен бағыты
және ойлануға итермелейтін мотивтері жатады.
Қазақтың көрнекті психологы М. М. Мұқанов: “Тіл-көлік, ой - жолаушы,
әркімнің басы станция дейді. ...әркімнің ойы тіл көлігіне мініп, бір кісінің
басынан екінші кісінің басына көшіп жүреді“,- деді.20,81-б.
Біз зерттеу жұмысымызда ойлауды оның логикалық және психологиялық
жақтарының бірлігі ретінде қарастырып отырамыз. Біріншіден, ойлау таным
объектісі туралы түсінік қалыптастыруға бағытталады және ішке қажетті
байланыстар мен оның мәнінде көрінеді. Екіншіден, ойлауды бала таным
объектісінің көмегімен талдау мен біріктіру негізінде оның мәнді
байланыстарын қолданады. Бшіншіден, ойлау негізінде бала танымдық
оъбектінің мәнді қатынасын талдау мен біріктіру нәтижелерінің бағалануын
бақылайды.
Зерттеуімізде негізінен ойлаудың психологиялық жағын қарастырған С.
Л. Рубенштейн, Л.С. Выготскийдің және нақты тоқталған А.Н. Леонтьевтің
еңбектеріне сүйене отырып қазақстандық психологтар М. М. Мұқанов, С.М.
Джакупов, ... Алдамґратовтың пікірлерін басшылыққа алдық. Ал бастауыш мектеп
жасындағы оқушылардың ойлауының дамуын түсіндіруге біз Л. В. Знакова,
А.З.Зак, А.А. Люблинскач, А.И. Раева, А.В. Скрипченко,З.И. Калмыкова
еңбектеріне тоқталдық.
Бастауыш мектеп оқушыларының ойлауының дамуы оқытудың бастапқы кезінде
заттық-әрекет формасында шешіліп эмперикалық ойлау көмегімен болса,
бастауыш мектеп оқуының соңында, бұл тапсырмалар теориялық ойлаудың көмегі
арқылы шешіледі.
Мұны эксперименталдық бағдарлама құрып зерттеген В.В.Давыдов және
Л.И.Айдарова болды.
Қ. Жарықбаев өз еңбегінде : “ойлау дегеніміздің өзі мәселені шешу, оның
мәнісіне түсіне білу деген сөз ”-деп тоқтала келе, төменгі сынып
оқушыларында тануға негіз делген тікелей түсінулер байқалады. Сұрақ қою,
оны дәл тұжырымдау, мәселені “ойда ұстай білу “ сұрақты талдай білу және
жинақтау, шыару тәсілі мен амалдық орталық түйінін табу, жорамал жасай білу
т.б. ойлау процесіне мәселелерді шешу үшін аса қажетті жағдайлар болып
табылады 21,156-б.
Бастауыш сынып оқушыларының ойлауы негізінде нақтылы келгендіктен, олар
көп нәрселерді өз қалпында түсінуге бой құрады.
Н. АйЈабылов зерттеуінде үшінші сынып оқушыларының кейбір ұғымдардың
мәнін жете түсінбейтіндігін анықтаған. Олар : “ білімді “ –деген ұғымды тек
“оқитын адам”; “дүние“ ұғымын “байлық “, “ақша” , “ер”,- деп олардың заттық
бейнелік жақтарына көбірек көңіл аударады да осы ұғымдардың мәнін
салыстыру, теңестіру арқылы түсіндіріп бере алмайды”, -деп тоқталды. 22,
51-53б.
Адам күнделікті тұрмыста кездесетін көптеген тың мәселелерді шешу үшін
ойланып толғанады. Мұны психологияда продуктивті ой деп атайды. Продуктивті
ойлау қазақ халқына айтыс өнерінің кез-келген түрінде әсіресе,ұзақ жырмен
сөз жарыстыруда ерекше көрінеді. Мұндайда айтыскер “ қалай деп жауап
қайырсамекен, ол қалай айтар екен “ – деп қатты ойланады. Айтыстың қандай
түрі болмасын жан-жақты ойланып толғануды, ерекше тапқырлықты, керемет
айла қорлықты қажет етеді. өйткені бұлардың аузынан шыққан әрбір сөз
“өмірдің оғындай” „әбден іріктеліп, ой елегінен өткен қысқа да нұсқа”,
”тайға таңба басқандай” ой түйіндері болып келуі шарт 23,169-б.
Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның білім,
дағдыларының түсінуі ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге қолайлы
жағдай туғызады.әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан, ол ғылымды бірден
менгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін менгере білу қажет. Төменгі сынып
оқушыларының дґрыс пікір айта білуге тәрбиелеу зор педагогикалық мәні
дәріс. Тәлім-тәрбие оқыту ісіні нәтижесі шәкірттерден рөлі мұғалімге
көбірек тәуелді.
Ы. Алтынсарин мұғалімннің жағына мына жәйітті мықтап шегелейді: “Ол
кіммен істес болып отырғанын еш уақытта да ұмытпауы керек ... .. Егер
балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәламауға тиіс.
Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлеу,шыдамдылық етуі керек,
екі ашты астарлы сөз, орынсыз терминдерді қолданбауы керек “,-деп
мұғалімнің тәлімгерлік жұмысына сын айтады24.
Cонымен, біздің зерттеуіміздің енгізгі жорамалдарының бірі бастауыш
мектеп оқушысының оқыту процесіндегі ойлау іс-әрекетінің маңыздылығын
эксперименталық оқыту барысында дамыту болатын. Осыған байланысты қорыта
айтқанда оқушының алдыңғы өзінде бар тәжірибесіне сүйене отырып, ойлауды
қалыптастыру арқылы оқытудың белсенділігін арттырамыз және біріккен –
диалогтық танымдық іс-әрекет арқылы балада жаңа ғылыми жүйелі білім
қалыптастырамыз.
Оқыту процесіндегі ойлау іс-әрекеттің јґрылуы бастауыш мектеп жасы
кезінде кезінде зор мәнділікке ие болады. Бұл кезде оқыту іс-әрекетінің
және сонымен қоса оның мотивтерінің негізгі компоненттері құрылады.
Зерттеуіміздің теориялық бөлімінде оқыту процесіндегі танымдық іс-
әрекеттің маңыздылығына тоқталдық. Психологиялық зерттеулерде танымдың іс-
әрекетінің (oның ішінде ойлаудың) даму деңгейін анықтау жүйелі
–психологиялық тәсіл ретінде қарастырылды.
Зрттеуіміздің теориялық бөлімінің екінші сұрағын бастауыш мектеп
жасындағы балалардың оқыту прцесіндегі танымдық іс-әрекеттің құрылымы мен
маңыздылығына тоқталдық. Бастауыш мектектеп жасындағы ерекшелігі мен
маңыздылығын терең зерттеген Д.Б. Эльконив, В.В. Давыдов, олардыЎ ісін
жалғастырушы Л.И. Айдарова, А.К. Макарова, В.В. Репкин, Г.А. Цукерман
ж„не т.б. болды.
Қазақстандағы психологтар М.М. Мұқанов, Қ.Жарықбаев, ... Алдамґратов, С.М.
Джакуповтың ойлау іс-әрекетінің дамуы оқытушы мен оқушының арасындағы ішкі
қасиетті байланыстар мен оқытушының арасындағы ішкі қасиетті байланыстар
мен оның мәнінде көрінеді деп атап өткен.
1.3.Төменгі сынып оқушыларына кәсіби маман психологтың қызметі.
Мектептегі психолог-бүгінде бұл сөз тіркесін мектеп қызметкерлері, сондай-
ақ, ата-аналар қолдануға әдеттенген.
Практик психолог балалар білім беру мекемелеріне тәрбиешілер мен
мұғалімдер үшін „жедел жәрдем” және „бала бағушы” ретінде емес, маман
ретінде келеді.
Балалар практик психологы нақты оқу мекемелерінде- балабақшада, жалпы
білім беретін мектептерде, гимназияларда, балалар үйінде және т.б. қызмет
етеді және әр баланың толық дамуын қамтамасыз ету, балалардың
үлгермеушілігі мен тәртіпсіздігін ерте анықтау, жою және сауықтыру
мақсатында балаларды психологиялық зерттеуді жүзеге асырады.
Оқыту мен тәрбиелеу проблемаларына байланысты білім беру мекемелерінің
мұғалімдеріне, әкімшілікке және ата-аналарға кеңес береді, олардың
психологиялық білімдерін арттыруға мүмкіндік туғызады.
Психолог- педагогикалық ұжымның тең құқылы мүшесі және педагогикалық
процестің өзінен басқа ешкім кәсіби тұрғыда қамтамасыз ете алмайтын жағына,
балалардың психикалық (интектуалдық, эмоционалдық, мотивациялық-қажеттілік,
коммуникативті және т.б.) дамуы мен психологиялық саулығына жауап береді.
Өз жұмысында психолог психикалық дамудың заңдылықтары мен индивидуалды
өзгешеліктері жайлы, психикалық іс-әрекет көздері мен адам мінез-құлқының
мотивтері жайлы кәсіби білімдерге сүйенеді.
Балабақша, мектеп, интернатта қызмет ете отырып практик психолог әр
түрлі жастағы мектепке дейінгі балалармен жұмыс істейді. Бұл кезде ол
балалардың өсуін статикада көреді. Оның көз алдында балалар өседі, есейеді,
онтогенездің бір сатысынан екінші, анағұрлым күрделі және мазмұнды сатысына
өтеді. Өтпелі кезеңдер-жасқа сай дамудың өте жауапты кезеңі екені белгілі.
Осы кезеңдерге өтуге көмектесу психологтың күрделі міндеттерінің бірі.
Сондықтан, психологтың назар орталығында баланың жаңа жас кезеңіне
психологиялық дайындығы, оның нәтижесінде өзін-өзі анықтауға психологиялық
дайындығы болуы тиіс.10;27
Өзін-өзі анықтауға психологиялық дайындық баланың туған сәтінен бастап,
ойында, еңбекте және мектепке дейінгі оқытуда бірте-бірте қалыптасады.
Психолог жұмысында балалардың мектептегі оқын анықтау (оқи білу,
сөйлей білуді, сұрақтарға жауап беруді, ересектермен және құрдастарымен
қарым-қатынасқа түсуді, оқуға деген ниетін және т.б. диагностикалау), яғни
мектептегі оқытуға интеллектуалдық, эмоционалдық, әлеуметтік тұрғыда
дайындығын диагностикалау ерекше мәнге ие болады.
Осы міндеттерді Мектептегі психологиялық қызмет шешуі тиіс.
Мектеп педагогтарды, балаларды және ата-аналарды тұтас етіп
қарастырады, бұл түрлі проблемаларды шешуде психологиялық жұмыс бағыттарын
анықтауға мүмкіндік туғызады. Психолог бұл жұмыс көлемін субъективті және
объективті себептерге байланысты толық орындау мүмкін емес, сондықтан да
оның алдында тиімді жұмыс бағыттарын белгілеу мәселесі туындады. Егер де
психолог жұмыстың басты міндеті жеке ерекшеліктерін анықтау болса, онда іс-
әрекеттің негізгі түрі диагностика болып саналады, яғни жұмыс осымен
тоқтаса, баланың жеке тұлғалық дамуына, мақсатты түрде ары қарай жұмыс
жүргізілмесе, онда психолог нақты нәтижелерге жете алмайды.
Егер негізгі міндеті деп шығармашылық бастаманы және әлеуметтік өзін-
өзі тануды алсақ, онда психологтың жетекші іс-әрекеті ағарту жұмысы болып
саналады, яғни ол дәрістер, әңгімелесу, жеке тұлғалық даму, қарым-қатынас
тренингтері формасында жүргізіледі.
Сонымен психолог қызметі Мектептегі әлеуметтік тапсырыс бойынша,
бағыттарды анықтап, жұмыс атқарады. Мұндай жағдайда жоғары санаттағы
психологтың өзі барлық бағытты жеке қызмет түрлерін қамтып, сапалы жұмысын
қамтамасыз ете алмайды, егер де:
-ол әкімшілікке себеп-салдарсыз бағынышты болса (психолог жұмысының
қалтарыстарын әкімшіліктің білмеуі және түсінбеуі, психологтың кәсіби
қызығушылығы жоғалып, көңілі қайтуы мүмкін);
-ол өзі жалғыз жұмыс жасаса (әріптестерімен кәсіби деңгейде қарым-қатынас
жасауға мүмкіндігі жоқ);
-оның кәсіби қорында сұранысты жүзеге асыратын білім мен дағды болмаған
жағдайда;
Балабақшадағы психолог жұмысының әлі шешілмеген тұстары төменде
көрсетілген:
-жұмыс бағытының нақты уақыты көрсетілмеуі;
-психология ғылымының түрлі салаларын қарастырғанда, психологтың
кәсіби біліктілігі әкімшіліктің сұранысымен сәйкес келмеуі;
-әкімшілік сұранысын қанағаттандыруға психологтың кәсіби дайындық
деңгейінің сәйкес келмеуі;
-белгіленген жұмыс уақытында, психолог қызметінің қажеттілігін толыққанды
қамтамасыз етуде, эмоционалдық тепе-теңдік сақтаудың мүмкіндігінің болмауы;
-психолог беделін сақтау жөніндегі мәселе;
-материалдық жағынан қамтамасыз етілуі;
-білім беру жүйесіндегі психологтың орны жөніндегі мәселе.
Практикалық психология әлемінде күн сайын өзгеріс болуына байланысты,
Мектептегі психологы үнемі білімін жаңалықпен қамтып, құбылмалы дүниеге тез
бейімделуге шебер болу қажет. Ол үшін үздіксіз білімін жетілдіргені дұрыс,
бүгінде оған мүмкіндіктер кеңімен жасалған. Бұл әдістемелік құрал
балабақшада психологиялық қызметін жаңадан бастаған мамандарға практикалық
басшылық ретінде беріліп отыр.
Оқырмандар назарына психолог дайындайтын құжаттар ұсынылған. Тәрбиелеу
мен білім беру кеңістігіндегі орны айқындалған.
Психологиялық қызметтің білім беру жүйесіндегі негізгі мақсаты-баланың
психикалық және жан саулығын қамтамасыз ету, ал оның психикалық және
тұлғалық дамуы-осы саулыққа жетудің шарты, құралы болып табылады. Бұл
мақсат арқылы психологиялық қызметтің негізгі міндеттері мен ұстанымдары
(принциптері) анықталады. Бұл баланың қайталанбастығы мен құндылығын сөзсіз
мойындау негізіндегі кез-келген балаға индивидуалды бағыт принципі және
психологтың балаға қатысы бар ересектерімен (ата-аналар, тәрбиешілер,
педагогтар) кәсіби өзара әрекеттесу принципі.
Практик психолог іс-әрекетінің негізгі принципі-индивидуалды бағыттың
міндеті-дамудың индивидуалды тәсілдерін, бала мүмкіндіктерін анағұрлым
толық анықтау, оның өзіндік белсенділігін нығайту, оның тұлғасының
қайталанбастығын ашып көрсету.
Психикалық саулық-ортадағы жағдайға өз мінез-құлқын, іс-әрекетін
бейімдеу арқылы қамтамасыз етілетін, адам жан дүниесінің жағымды қалыпты
тыныштығы.
„Психикалық саулық” термині ең алдымен жекелеген психикалық процестер
мен механизмдерге қатысты, ал „психикалық саулық” тұтас тұлғаға қатысты,
адамзат рухының жоғары көріністерімен тығыз байланыста болады. Сондықтан
балалардың психикалық денсаулығын мектепке дейінгі мекемедегі психологиялық
қызметтің мақсаты ретінде де, осы қызметтің эффективтілігінің критерийі
ретінде де қарастыруға болады. Мектептегі психолог-бұл білікті және баланы
терең түсінетін, жалпы психикалық даму заңдылықтарын, яғни жеке және жас
ерекшелік дамуын қарастыра білетін адам.
Сондықтан психологтың міндеті-бала дамуының заңдылықтарын ескеріп, оған
қажетті жағдай жасауға көмектесу арқылы баланың қалыпты дамуын қамтамасыз
ету. Мектеп психологтың негізгі функциясы-әр баланың денсаулығын, жан
дүниесін қорғауға, эмоциялық жағымды қалпын қамтамасыз етуге, қабілетінің
еркін және тиімді дамуына жағдай туғызу.
Психолог жұмысы оның ұжымдық беделіне, яғни қызметкерлермен өзара
қарым-қатынасына байланысты. Беделге жету үшін ұжымда психологиялық ағарту
жұмысын жүйелі жүргізу қажет, яғни психолог өз іс-әрекеті арқылы
психологиялық білімнің қажеттілігін ұжымға сезіндіру керек.
Мектептегі педагог-психолог қызметін іске асырудың бағдарламасы. Оқыту
процесі психологияның негізгі пәні емес, нақтырақ айтсақ, психология
монополиялық иегер бола алмайды. Оқытудың психологиялық теорияларын бірден
практика жүзінде қолдану мүмкін емес. Алдымен оларды дидактикалық ұстанымға
айалдырады, оқу әдістерінде бейнелеп, жаңа әдістемелер деңгейіне көтеру
қажет. Бұл проблеманы шешуде педагог-психологтың бірлескен келісілген іс-
әрекет болуы қажет.
Баланы оқытуды жүзеге асыру және оны ұйымдастыру үшін балабақша
мекемелеріндегі барлық мамандардың қызметтік мідеттері нақты болу қажет.
Қазіргі таңдағы балабақша баласын оқытудағы толғандыратын мәселелерді айтар
болсақ, бұлар: ата-ананың өз баласының мектепке даярлық деңгейіне толық
сенімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz