Ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын адамдар
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 3
І.Бөлім Алкоголизм мен шизофрения жайлы негізгі
клиникалық-психологиялық сипаттамалар
1.1. Алкоголизм және шизофренияның теориясына шолу. . . . . . .6
1.2. Алкоголизм және шизофренияның клиникалық көріністері,
түрлері, этиологиялары мен патогенездері . . . . . . . . . . . . .
. . 19
1.3. Алкоголизм мен шизофренияның байланысы . . . . . . . . . . .. . 43
ІІ.Бөлім Психологияда тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктері мен
теориялық мәселелеріне шолу.
2.1. Тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктерінің
кеңес психологиясында зерттелуі. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 51
2.2. Тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктеріне сипаттама,
оның түрлері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 53
2.3. Өзін-өзі бағалау – тұлғаның индивидуалдық қасиет-
терінің объектісі ретінде . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .62
ІІІ.Бөлім Ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын
адамдардың типологиялық ерекшеліктерінің өзін-өзі
бағалауға ықпалын эксперименталды зерттеу.
3.1. Зерттеудің мақсаты, міндетті, болжамы. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 67
3.2 Эксперименталды зерттеу әдістемесіне сипаттама . . . . . . . . . . . 68
3.3. Зерттеудің нәтижелерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .. . .69
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .75
Әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 76
Қосымшалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 79
Кіріспе
Қазіргі күнге дейін ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын
адамдардың "ауқымды мәселесі" анықталмаған. Қазіргі уақытқа дейін отандық
және шетелдік әдебиеттерде тек осы патологияны таратушы экстенсивті
көрсеткіштер ғана болған. Көптеген зерттеушілер өздерінің зейіндерін осы әр
түрлі микстегі (сұйық дәрі) клиникалық көріністерінің ерекшеліктеріне
кеңірек тараған екі формасына маңызды патопсихологиялық өзара әрекетті
бағыттады. ( Белов Б.С. 1978; Ростовцева Т.И. 1983; Королева Е.В. 1987).
Сол сияқты шизофренияның алкоголизмге жағымды әсер дәрежесінің
көрінісі әр түрлі түсіндіріледі. Зерттеудің маңызды аспектісі микстік
ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын адамдардың реабилитациясының
оптималдық жоспарын іздеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Соңғы он жылда клиниканы зерттеу мен
ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратындарға қызығушылық жойылған.
Патологияның осы түрін терең зерттеуінің қажеттілігі халықтың арасында
алкоголизмнің жан-жақты таралуымен және клиникадағы ішімдікке салынған
шизофренияның ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Бірінші кезекте бұл
ремиссиялық сапасы төмен ауруларға қатысты. Ішімдікке салынған шизофрения
мен ауыратын адамдар бұрыннан К.Кальбаума (1874), В.Х.Кандинский (1882),
С.С. Корсаков (1891), С.А.Суханованың классификациясынан өзінің бейнесін
тапты. Ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын адамдардың өзара
қатынасына арналған алғашқы бөлшектік зерттеу К.Гретердің (1909) жұмысы
болды. К.Гретердің көзқарасы F.Chotzen (1909), W. Stocker (1910),
P.Schroeder (1912), W.Nothaas (1920) және т.б. зерттеулерінде өз бейнесін
тапты.
Кейіннен, әсіресе С.Г.Жислиннің (1955, 1940, 1965) жұмысынан кейін
екі аурудың өзара қатынасының жеке аспектілерін бейнелейтін сансыз көп
отандық зерттеулер пайда болды.
Зерттеудің мәселесіне маңызды қор енгізген Д.Р.Лунц (1941, 1970),
И.В.Стрельчук (1956 – 1970), Г.С.Воронцова (1959 – 1968), И.И.Лукомский
(1959-1971), А.Г.Гофман (1959-1983), С.П.Позднякова (1970-1978),
В.М.Шумаков (1970-1983) және т.б. Клиникада ішімдікке салынған
шизофрениямен ауыратын адамдарды одан да толығырақ зерттеуге талпыныстар
жасалды. (И.В.Павлов, 1960, Ю.С.Вишнякова, 1972 ). Бірақ бірде бір отандық
және шетелдік авторлардың жұмысында клиникалық – эпидемиологиялық тәсіл
ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын адамдарды зерттеуде өз бейнесін
таба алмады.
Біздің тақырыбымыздың өзектілігі ішімдікке салынған шизофрениямен
ауыратын адамдардың қазіргі кезде халқымыздың арасында кең етек алуы
психологиялық кеңңес беруді керек ететіні өз алдына үлкен зерттеу
проблемасын керек етеді, және алғаш қазақ тілінде қарастырылып лтыр.
1. Зерттеу жұмысының мақсаты: Ішімдікке салынған шизофрениямен
ауыратын адамдардың индивидуалдық типологиялық ерекшеліктеріне
байланысты өзін-өзі бағалау ерекшеліктерінің өзгерісін анықтау.
2. Зерттеу жұмысының міндеттері:
• Алкоголизм мен шизофренияның негізгі клиникалық-психологиялық
сипаттамаларына теориялық талдау жасау.
• Психологияда тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктері мен
теориялық мәселелеріне талдау жасау.
• Ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын адамдардың
типологиялық ерекшеліктерінің өзін-өзі бағалауға ықпалын
эксперименталды зерттеу.
3. Зерттеудің объектісі: Ішімдікке салынған шизофрениямен
ауыратын адамдар.
4. Зерттеудің пәні: Ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын
адамдардың өзін-өзі бағалау ерекшеліктері.
5. Зерттеу жұмысының болжамы: Ішімдікке салынған шизофрениямен
ауыратын адамдардың өзін-өзі бағалау өзгерістері
индивидуалдық типологияның ерекшеліктеріне байланысты.
6. Зерттеу жұмысының базасы: Алматы облыстық рухани денсаулық және
ішімдік-есіртке кеселдерінің орталығы. (Талғар қаласы).
І.Бөлім Алкоголизм мен шизофрения жайлы негізгі
клиникалық-психологиялық сипаттамалар.
І.1. Алкоголизм және шизофренияның теориясына
шолу.
Маскүнемдікті аурудың көрінісі, емдеу тәсілін жоюда талап ету сияқты
еске түсіру көне заманның ескерткіштерінде ауызша да, жазбаша да сақталған.
Гиппократ пен Галеннің еңбектерінен біз орынсыз маскүнемдік
зардабының денсаулықты жоюға бағытталатынын қарастырады. Кейбір мәліметтер
бойынша ақылсыздық пен маскүнемдікті санскриттік тілде сол бір сөзбен
түсіндірілді. (Керр “ Пьянство, его причины, лечение и юридическое
значение”. Харьков, 1889г).
Бірақ алкогольдік клиниканың патологиясын өңдеуге күрделі ғылыми
тәсіл кейінірек ХІХ ғасырдың басында пайда болды.
Алкоголизм бойынша бірден-бір маңызды жұмыс деп Англия интернисті
Томас Гроттердің 1804 ж шыққан “ішімдік және оның адам ағзасына әсері
жайлы” кітабын айтуға болады.
Бұл кітапта орынсыз маскүнемдіктің клиникасына көзқарасы баяндалады.
“Меніңше ішімдік, қатал айтқанда, ағзада пайда болған және денсаулықтың
қызметін бұзатын жеке себептерден пайда болатын ауру”, - деп Гроттер
жазады. Ол бұл жекеленген себептерді спирттік ішімдікті шамадан тыс, ұзақ
және жүйелі теріс пайдалану деп атайды.
Гроттер “маскүнемдік” түсінігін бірінші рет дәстүрлі әлеуметтік
мағынада емес, биологиялық мағынада пайдаланады.
Бірақ бұл терминнің қалыптасқан дәстүрлі мағынасы клиницистерді
қанағаттандырмады, ішімдікпен құмарлықты айтты.4;
130-133
Маскүнемдікті ауру сияқты зерттеу бағытына жаңа қадам жасаған
мәскеулік дәрігер К.М.Бриль-Крамер, бұрын маскүнемдік, ойномания және
алкоголизм деп аталып жүрген терминдердің орнына науқастың негізін анықтау
үшін алғаш “запой” ( салынып ішу) терминін қолданды.
“Бриль-Крамер жазды – запой – бұрынғылар ойлаған сияқты құлықтылықтың
бұзылуы емес, еріксіз бәле. Запой ауыр уайымдармен, кедейлікпен, мейраммен
байланысты кең таралған ашты шырындарды пайдаланудын тарайды. Содан кейін
болмастық маскүнемдіктің жоғарғы деңгейінде, спирттік маскүнемдіктің ғана
“қажет болып қалатын” кезеңі туады”.
Осы запой Бриль-Крамер бойынша жан мен тәнге қатты әсер ететін және
өзінің даму заңдылықтарымен әсер ететін өзгеше ауру. Бриль-Крамердің 1819 ж
шыққан “Запой и лечение онаго” деген кітабы уақыты бойына алкоголизмнің
клиникасын реалистикалық толық сипаттаған болып табылады. Шынында да автор
запоойға оның басқа белгілеріне зейін аудармай, ішімдікке салынғандардың
ауруының негізгі формасының көрінісі сияқты тоқталды.
Сонымен қатар өткен ғасырдың 20-шы жылдарында екі клиникалық ұғым
пайда болды: қандай да бір психоздың базасында пайда болған, маскүнемдік
алкогольді шектен тыс қолданудан пайда болған бірінші ауру сияқты, және
дипсомания мастықтың екінші формасы сияқты.
Бірақ бұл терминдер тек 1849 ж Стокгольмде Магнус Гусстың
“Хронический алкоголизм или алкогольная болезнь” деген классикалық кітабы
шыққанша ғана сақталды. Асқынған алкоголизм немесе алкогольдік ауру
терминдерімен, М. Гусс яғни жүйке жүйесінің байлнысты патологиялық
көріністің топтарын білдіруді қалайтын медициналық ұғыммен түсіндіріледі.
Осы бағытта өткен ғасырдың басында бірнеше әрекеттер жасалды.
1817 ж мәскеулік дәрігер А.М.Сальватори ішімдікке құмарлық ауруын “
ойномания” терминімен түсіндіруді ұсынды (грек тілінен аударғанда – “ойно”
– вино).
Ойномания – бұл белгілі бір болмастың көрінісі сияқты маскүнемдіктің
синонимі емес, осы көріністен туған патологиялық жағдай лихорадка сияқты
өнімсіз, болмай қалмайтындық болып табылады.
Сонымен бірге Эскироль өзінің сезім түршігуінің жүйесінде
“алкоголемания” термині келтіреді. Бұл терминге Сальватори сияқты айтылған
аурудың басты ерекшілігі сияқты спирттік ішімдікке құмарлығы тежей алмауды
қарастыра отырып, мазмұнды да енгізді.
Бұл “ойномания” мен “алкоголемания” терминдері болмастығы маскүнемдік
пен ауру сияқты маскүнемдікті айыруға тырысу, спирттік ішімдікті шамадан
тыс пайдаланумен байланысты аурудың толық медициналық ұғымын түсіну үшін,
белгілі өңдеудегі қатынастың прогрессі болды.
Бірақ олар өздерінің авторларынан көп өмір сүрді және олар
аморфтілікті айтпағанда олардың белгілі бір жақтарымен байланысты. Мысалы,
ойноманияны алкогольді пайдалануы бойынша үздіксіз, ремиттириялық деп бөле
отырып, олардың арасындағы анық клиникалық дифференцияны жүргізген жоқ.
Дәл солай Эскироль да мания ұғымын шектен тыс кеңейте отырып, сонымен
қатар алкоголеманияның нақты клиникалық сипаттамасын келтірмей,
патологиялық әуестікті разрядқа, алкогольге тоқтатылмас органикалық
өзгерісімен тікелей байланыстың жоқтығы брендиді ұзақ көп мөлшерде
қолданған адамда асқынған форманың көрінетінін айтты.
Асқынған алкоголизмді анықтаудан бастай отырып, М.Гусс былай деп
жазды: “Ағзадағы патологиялық өзгерістер шектен тыс алкогольдің
әрекеттерінен пайда болғандықтан қандай да бір спецификалық формалардан
емес, көптеген басқа себептерден тұруы мүмкін, яғни оларды жалпы комплекс
ретінде аурудың спецификасы сияқты сипаттау дәлелсіз. Брендиді қолданғаннан
асқазан және ішектер, семіру немесе бүйрек циррозы асқынуы мүмкін, бәрақ
басқа да негіздер әсер етуі мүмкін. Жүйке жүйесінің бұзылыстарының
белгілері ішкі анықтаушы құрылымнан тұрады. Бұл белгілерде, яғни мидың
қандайда бір аймақтарында, ұқсастықтар болмайды. Бұлар мынандай жағдайда
пайда болады, яғни өз-өздеріне ауру топтарын тудырады және осылай тәуелсіз
ауру сияқты сипатталуы мүмкін. Осындай белгілердің топтарын мен асқынған
алкоголизм деген атпен сипаттағым келеді” М.Гусс дәрігер интернист болады,
сондай-ақ психиаторлық тәжірибиесі де бар. Сондықтан да оның зейіні ішектер
мен бүйрек бұзылыстарын клиникалық бақылауға аударылады. 1894 ж Крафт-
Эбинг асқынған алкоголизмге келесі формулировканы аша отырып, ол мынаны
көрсетеді, мысалы этикалық және интеллектуалдық мүмкіндіктердің
жеткіліксіздігі сияқты психикалық мұндай бұзылыстары тітіркенішктік
патологиялық қызғаныштық және еріктің әлсіздігі. 1862 ж асқынған
алкоголизмді дәл осы жоспарда Марсе де анықтаған, яғни ішімдікті
пайдаланған тұлға ғана асқынған дипсолан немесе ішкіш деп аталады, және
олар интеллектуалдық әлсіздіктің басын байқай бастайды.
Еріктің уайымы асқынған алкоголизмнің негізгі белгісі болады дей
отырып, 1888 ж Шюле аналогиялық пікір айтады. С.С.Корсаковтан біз осы
ауруға келесі анықтаманы табамыз:” асқынған алкоголизм – бұл ішімдікті ұзақ
пайдаланғаннан ағзада қайталанған бұзылыстардың жиынтығы”. Сонымен қатар
негізгі психологиялық бұзылыстардың қатарына ішімдіктердің моральдық және
интеллектуалдық деградациясы қатысты. Асқынған алкоголизм түсінігімен бірге
С.С.Корсаков мастық түсінігін де пайдаланады. Мысалы, асқынған алкоголизмге
қатысты барлық бұзылыстардың себебі көп жағдайда маскүнемдікке байланысты,
сонымен бірге ішімдікке бейімділік, деп ол жазады, яғни “маскүнемдік өте
күрделі ауру болып табылады”. 17; 80-86
Маскүнемдіктің әртүрлі формаларын талдай отырып (кездейсоқ,
үйреншікті, салынып ішу), С.С.Корсаков асқынған алкоголизм және мастық
жайлы өзінің түсінігін анықтайды, және кездейсоқ маскүнемдіктің нәтижесі
”асқынған алкоголизм формасының барлық зардаптары күнделікті үйреншікті
маскүнемдіктің картиналары дамиды.” Егер Корсаковтан біз алкоголизм
клиникасын козғалыста және даму тенденцияда қарастырсақ, ал басқа көптеген
жұмыстарда сөнген немесе қозғалмайтын ауру сияқты қарастырылады.
Э. Крепелин үшін созылмалы алкоголизм – бұл алкогольдің жаңа дозасын
қабылдау. Бұл белгісіз критерийге сүйенетіндіктен, осы анықтаманы
қанағаттанарлық деп санауға болмайды.
Крепелимен келісе отырып К.Бонгеффер патологиялық құмарлық созылмалы
алкоголизмге тән құбылыс деп көрсетеді. Осындай белгілердің бірден – бірі
мастық кезінде сананың жоғалуы болып табылады. Олардың мәні былай
қорытындыланады, яғни адам соңғы ішімдікті қай уақытта ішкенін нақты есіне
түсіре алмайды.
Кейбір автор созылмалы алкоголиктерге тек өз-өздеріне, жанұясына зиян
келтіретін, алкогольді пайдаланатын адамдарды жатқызады, яғни осы аурудың
әлеуметтік – этикалық жағын айтады. Мысалы, И.В.Стрельчук келесі анықтаманы
береді: “созылмалы алкоголиктерге алкогольге құмарлықты басынан
өткізгендерді, алкогольді шектен тыс пайдаланудың нәтижесінде әртүрлі
интенсивті психикалық және соматикалық бұзылыстар пайда болатындарды
жатқызады”. Кейінгі жылдары қалыптасып қалған жағдайды өзгерту мақсатында
аз мақала шыққан жоқ. Мысалы, Еллинек пен Келлер былай ойлайды, яғни
алкоголиктерге ішімдікті шектен тыс пайдаланғандарда психикалық және
соматикалық бұзылыстар көрінетіндерді, ұжыммен өзара қатынасы өзгергендерді
жатқызады. 6; 13-15
Ал Айви алкоголизмнің кез келген формасының ауру болып табылатынына
сенімді.
В.Майер-Гросс, Э.Слейтер және М.Рот психиатрия бойынша өздерінің
белгілі басшылықтарында созылмалы алкоголизм туралы былай дейді – ішімдікті
шектен тыс пайдалануды әдетке айналдыру жұмыста эффективтілікті болмауына
және жанұя мен қоғамдық өмірдің бұзылуына немесе денсаулықтың психикалық
және физикалық бұзылыстарына әкеледі (1959ж). Бұл созылмалы алкоголизмнің
кең тараған, жаңаша анықтамалары, бірақ олар да көп жағдайда күдікті.
Мысалы, Еллинек пен Келлердің формулировкасын осыған қатысты айтсақ
Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымымен қабылданған. Қорыта айтқанда бұл
формулировка кез келген нашақорлыққа қатысты, сонымен қатар алкоголизм үшін
спецификалық болып табылмайды. Сондай-ақ, бұл формулировка “алкогольге
деген құмарлық” созылмалы алкоголизмге әкеледі деп көрсетіледі. Егер
конституционалдық және тұқым қуалағыш алкоголизм жайлы жазған Гофф,
Лундквист және тағы басқалардың көзқарасымен келіспесе, алкогольге деген
құмарлық бұрыннан созылмалы алкоголизмнің көрінісі болып табылады. 1959 ж
біз өзіміздің жұмысымызда созылмалы алкоголизмді түсіну үшін пайдаланылған
терминдердің қатарын сыни тұрғыда қарастырдық.
Біз көрсетуге тырысқандай осы терминдердің әрқайсысы мынаған куә,
яғни олардың авторлары алкоголизмнің анықтамасын қандай да бір
диагностикалық критерилердің тар позициясынан қарастырады. Мысалы,
алкоголизм клиникасының абстиненттік синдромының негізінде А.Н.Зимин
алкогольдік наркомания терминін ұсынады.
Сонымен қатар И.В.Стрельчук алкоголизм дамуының негізгі
патогенетикалық факторын айта отырып, созылмалы алкоголизм интоксикация
терминін пайдаланады. Камерер, Томази, Энкин бас миының органикалық
зақымдануының симптомдарына тән ауруды айта отырып, алкогольдік
энцефалопатия терминін ұсынады. 6; 20-
22
Корыта келгенде Лекок алкоголизм – биологиялық мәселе деп, Магнус-
Гусстың - алкогольдік ауру деген екі терминінің біреуін қайта
жаңғыртады.
Шизофренияның теориясына шолу.
Шетелдік авторлар мен біздің отандық психиатрия шизофренияның
мәселесін дамыта отырып, оны барлық бас миы мен
толық ағзаның ауруы сияқты түсінеді.
Сонымен патопсихологияны зерттейтін отандық психиатрияның бастаушы
позициясы оның ескерілген патофизиологиялық мойындауына негізделген.
В.Х.Кандинский кейін шизофрения деген атпен белгілі болған ауруды
идеофрения атымен қарастыра отырып, осы аурудың көптеген симптомдарының
сезімталдығын талап етті. Сандырақты абстрактылы ой қорытындысын
бейнелейтін интеллектуалдық және әр түрлі елестермен байланысты
сезімталдыққа бөле отырып, В.Х.Кандинский А.В.Снежневский сияқты
сандырақтың пайда болуын барлық таным сферасының, ең алдымен оның
сезімталдық зақымдануына негізделуі деп санайды.
Павловтың бас миының гипноидтық жағдайы сияқты шизофренияға қатысты
идеясын дамытушылардың қатарында В.Л.Протопованың, Е.А.Попованың,
Н.П.Татаренконың, А.Г.Иванова-Смоленскаяның, О.В.Кербикованың,
Е.Н.Каменеваның және басқа да совет авторларының жұмысында бас ми
ағымындағы рефлекторлық процестің барлық деңгейіндегі патофизиологиялық
қозғалыстың бар болуы дәлелденеді.
Шизофрениямен ауыратындардың психикалық “бөлшектенуі” шындықтағы
бірінші және екінші сигналдық жүйедегі өзара әрекеттің бұзылысына сүйенеді.
В.А.Гиляровский бойынша шизофрениямен ауыратындардың танымдық іс-
әрекетінің бұзылысы қабылдаудың кезеңінде байқалады. Қабылдау ыдырайды да,
тұтастық пен бірліктегі кемтарлық, сандырақ идеясының негізі болып
табылатын барлық айналадағылардың күңгірттік, өзгерушілік әсерін туғызады.
А.А.Портнованың және Д.Д.Федотованың айтуынша шизофренияның алғашқы
кезеңінің дамуында эмоционалдықтың өзгеруі өзін түйсіну және
айналадағыларды қабылдау бұзылыстарымен тығыз байланысты; аурудың өрлеу
кезеңінде галлюцинация мен псевдогаллюцинация жиі болады. Е.Н.Каменева
сандырақ пен қабылдау бұзылыстарының тығыз байланысын қарастыра отырып, бір
жағдайда экстерорецепторлардың, басқа жағдайда-интерорецепторлардың
басымдылығы жайлы айтады
Дегенмен сезім бұзылыстарының рөлі жайлы сұрақ көп жағдайда әлі
түсініксіз болып қалады. Сондай-ақ бірінші сигнал жүйесіндегі рефлекторлық
аппараттардың мамандандырылғаны сияқты, анализаторлардың патологиялық рөлі
жайлы сұрақ пайда болады.
Шизофренияның мәселесіне арналған невропатологтар мен психиатрлардың
1936 жылғы 2-ші Бүкілодақтық осы мәселе белгілі нәтижеге қол жеткізді.
Богословскийдің басшылығымен О.А.Добрякова көздің электрлік сезімталдығын
зерттей отырып, шизофрениямен ауыратындардан қалыпты эффектінің
жоқтылығынан бір көзді жарықтандырғанда, екінші көздің сезімталдығының
жоғары болатынын байқады. Емдегеннен кейін психиканы қалыптастырғанда
көздің электрлі сезімталдығы жоғарылайды. Л.С.Выготский, М.С.Лебединский,
В.Д.Азбукина, Е.Н.Артюх және т.б. шизофрениямен ауыратын адамдардан басқа
зерттеу әдістерінің көмегімен көру анализаторындағы іс-әрекеттің өзгерісін
тапты.
В.П.Протопопов және Е.А.Рушкевич шизофрениямен ауыратын адамдардың
ойлауын зерттей отырып мынандай қорытындыға келді, яғни абстрактілігі ойлау
екінші сигналдық жүйенің зақымдауына ғана емес, біріншінің зақымдануынан
да бұзылады.
Шизофрениямен ауыратындардың иіс сезу анализаторының бұзылысы
В.Е.Рожнованың жұмысында мұқият зерттелген.
Шизофрениямен ауыратын адамдардың көру және иіс сезу анализаторлардың
функционалдық өзара әрекетінің бұзылысы жайлы И.М.Фейгенбергтің зерттеуінде
айтылады. Ол клиникалық картинада байқалған естілген сөздердің визуальдық
көрінісі мен әр түрлі галлюцинация шизофрениямен ауыратындарда тимолмен иіс
сезу тітіркендіргішінен кейін көру хронакциясында маңызды ұзартылу
болатынын қалыптастырды.
Шизофренияның көптеген көріністерін А.В.Гилфровский өз кезегінде
субъектитік және объективтік әлемнің қабілетін бұзатын экстеро мен
интероцептивтік жүйелердің өзара әрекет бұзылыстарының нәтижесі сияқты
қарастырады.
Шизофрениямен ауыратындардың терісіндегі өзгеріс жайлы қызықты
мәліметті Музумечи баяндайды. Терінің сыртқы қалыпты түрі патогистологиялық
өзгерістің ауырлығына сәйкес келмейді. Аурудың басында ұсақ клеткалы
инфильтраттар пайда болады, Басты жағдайда қан тамырларының айналасында,
одан кейін олар жоғалып, диффузиялық терілік мезенхимопатия дамиды. Бұл
өзгерістерді автор нервнотрофикалық процестермен емес, зат алмасу
бұзылыстарымен байланыстырады.
Клиника мен психопатологияда шизофрения кезінде кейбір нервно-
психикалық бұзылыстарда үлкен рөлді двигательді-кинестетикалық
анализаторлардың патологиясы иемденеді. Бұл мәселеге үлкен зейін аударған
В.Х.Кандинский болды.
Клод пен Клерамбо шизофренияның психопатологиялық негізінде ерік
мақсатқа бағыттылық және мақсатқа бағытталған, күрделі іс-әрекетті бұзатын
және тежейтін өзімсіздік, іс-әрекет арасындағы байланыстың бұзылыстарын
көреді. Клерамбо бойынша автоматизмнің бұл процестері психологиялық түрде
түсіндірілмей, таза органикалық, неврологиялық түрде баяндалады.
Клейстаның көзқарасынша шизофрения тұқым қуалаушылық ауруына
негізделген мидың белгілі бір аймағындағы өзгерістің күшінде дамиды.
Процестің локализациясына байланысты шизофренияның сол немесе басқа
картинасы дамиды. Осыған байланысты шизофренияның клиникалық картинасын
психмоторлық-кататониялық бұзылыстарға, аффективтіліктің гебефрендік мінез-
құлықпен өзгерісіне және ойлау мен сөйлеудің бұзылысына бөледі.
С.С.Корсаков күшейтілген ептілікті көрсететін психикалық ауру
кезіндегі қозғалыстың бұзылысын байқай отырып, ептілік неғұрлым көп
күшейсе, соғұрлым қылықтар ретсіз болатынын, сондай-ақ оларда өнімді іс-
әрекет сипатының байқалатынын ескереді. Әрекеттің саналы мотивтері аз
байқалады, және қозғалыс қозуының өсуінен, құрысумен-психомоторлық ми
қабығының қозуындағы таза физикалық көрініс бүйір-бүйірмен тұратын
қарапайым қозғалыс пайда болады. Сондықтан Корсаков, псимоторлық қозудың
клиникалық қарастыра отырып, моторлық бұзылыстарға жалғаспалы мәнді емес,
патогенетикалық фактордың мәнін береді.
Шизофрениямен ауыратындар үшін импульситік әрекеттің бөлігі тән,
сондықтан да Корсаковтың анықтауынша, өнімсіз өзінің құрылысына, ал кейде
құрысу көрінісіне жақындайтын қозғалыстың көрінісі деп санауға болады.
Патогенездегі шизофренияның моторлық бұзылысының рөлі шизофренияның
патологиялық пайда болуының құрысу көрінісінде болады. Құрысудың ұстамасы
кейде шизофрениямен ауыратын адамдардың анамнезінде байқалады немесе
шизофрениялықпроцесс дамуының басында пайда болады. Ауру сияқты шизофрения
мен эпилепсияның өзара қатынасы жайлы сұрақтың теориялық жағын қоя тұрып,
біз былай болжаймыз, яғни құрысу ұстамасы (судорожный припадок), реакцияның
спецификалық емес формасы сияқты, шизофренияның негізінде жатқан,
интоксикацияның бірден-бір симптомы ретінде шығуы мүмкін. Кататониялық
қозғалыс бұзылысы мен құрысу көрінісінің жақындығын В.П.Осипов кататонияның
патофизиолық теориясын дамытуғаерекше көңіл аударды. Кататониялық ол қабық
асты аймақтың арасындағы иннервациондық қатынас бұзылуының нәтижесі сияқты
қарастырады. Сондықтан қабық тонусының төмендеуімен және қабық асты
аймақтың қозуының төмендеуі бұзылады немесе рефлекторлық процестер
тоқтатылады.
Д.Н.Рахман, Н.М.Щербаков, М.Н.Сандомирский, К.С.Плюйко шизофрениямен
ауыратындардан эффективті емделу кезінде толық немесе жартылай қалыптасатын
моторлы хронакцияның өзгерісін бақылады.
Сайып келгенде А.Л.Абашев-Константиновский Жуковскийдің
кинематометрдің көмегімен шизофрениямен ауыратындардың кинестетикалық
тітіркендіргішінің дифференцировкасының бұзылысы байқалды.
Келтірілген клиникалық және патофизиологиялық мәліметтер жайлы
айтады, яғни шизофрения кезінде барлық анализаторлар зардап шегеді:
кинестетикалық, тері, есту, көру, иіс сезу, яғни сондай-ақ ішкі және сыртқы
тітіркендіргіштердің анализаторлары мен экстеро және интерорецепторлардың
арасындағы байланыстар да бұзылады. Аурудың келесі клиникалық сезім
сферасының толық еместігі-түйсіну, қабылдау, қиял-бірінші сигнал
жүйесіндегі физиологиялық рефлекторлық процестердің деңгейіндегі бұзылыстан
байқалады. Ойлау мен сөйлеудің сезімдік базасын қарастыратын анализаторлық
бұзылыстары өзінің бейнесін тек сезімдік реттің симптомдарынан ғана емес,
аурудың психикалық іс-әрекетінің жоғарғы формасының бұзылысынан тапты.
Әр түрлі анализаторлардың функционалдық жағдайының өзгерісі нервно-
психикалық іс-әрекет үшін мәннен тұрмайды. Яғни ерте жастағы естудің
зақымдануы сөз дамуының бұзылысына немесе оның жойылуына әкеледі. Кирн
айтқан екен, яғни түрмедегі толық тыныштық есту сандырағының пайда болуына
әкеледі. Шизофренияның дамуындағы анализаторлардың патологиялық рөлін
анықтау үшін маңызды материалды патологияанатомиялық мәліметтерге негізделе
отырып, В.А.Гилфровский ұсынады.
Әдеби мәліметтерінің негізінде және өзіндік бақылауда автор біраз
өзгеріске бас миының жоғарғы қабатында орналасқан жүйке элементтерінің
ұшырайтынын айтты. Мұндай өзгерістер күрделі сипат пен ми қан тамырларымен
шекаралы байланыспайтындарды алып жүреді. Бұның бәрі авторға мәні жағынан
токсикалық нервтік элементтер өзгерісін дәлелдеуге мүмкіндік береді, және
сонымен қатар рефлекторлы пайда болатын, осы элементтердің функционалдық
жағдайына да байланысты. Шизофренияның кейбір формаларының патологиялық
анализаторларын зерттеуде біз ерекше зейінді біздің ұсынған
кинестезиометрия әдісін пайдаланып, кинестетикалық анализаторлардың
функциясына аудардық. Бұл таңдау барлық анализатордың өзара әрекетін
жандандыратын, қабылдау актісіне сияқты Сеченов пен Павловтың еңбегінде
көрсетілген сөйлеу мен ойлау процесі де қажетті рефлекстердің өте маңызды
рөлі түсіндіріледі.
Кинестезияны зерттеу бас миының нейродинамикасы жайлы құнды
мәліметтерді көрсетуі мүмкін. Сеченов пен Павлов көзқарасына сәйкес біз
кинестезияның бұзылысын жекеленген симптом сияқты емес, көптеген клиникалық
көріністің дамуында мүмкін болатын патогенетикалық түйінді зерттеу қажет
деп санаймыз. Кинестетикалық немесе қозғалыс анализаторларына Павлов келесі
анықтаманы береді:” қозғалыс аппаратының барлық бөлігінен әрбір сәтті,
әрбір қозғалыс актінің мәліметтерін сигналдайтын, центрге бағытталған
нервтер жүреді.
Осы нервтердің барлығы жоғарғы инстанция сияқты, үлкен жарты шар
клеткасында хабарланады.
Қысқаша шизоферниямен ауыратындардың нервнопсихикалық процесін
зерттеуде кинестезияның маңыздылығын тексеруге бағытталған негізгі
фактілерге тоқталамыз.
1. Кинестикалық сигналдар сөйлеу іс-әрекеті мен ойлауда үлкен рөл
атқарады, ал ойлау мен сөйлеу шизоферния кезінде зардап шегеді.
2. Кинестикалық импульстер бас миының тонусын жоғарлатады, ал
бұлшықет тонусы төмендегенде осы импульстердің жиілігі
төмендейді. Шизофрения кезінде ми әс-әрекетінің тонусы төмендеп,
бұлшықет тонусы жиі өзгереді.
3. Үлкен жарты шар қабығының кинестетикалық клеткалары шартты
рефлекстің негізінде барлық басқа кетаклардың қабығымен
байланысты және өнімді әс-әрекет пен қозғалысты орындауда үлкен
рөл атқарды.
4. Кинестикалық сигналдардың аналйзі мен синтезі өзін-өзі тануда
үлкен рөл атқарады. Шизофрениямен ауыратындарда өзін-өзі тану
бұзылады.
5. Күрделі координациаланған қозғалысты іске асыруда кинестикалық
тітіркендіргіштің сыпайы анализі мен синтезі маңызды рөл
атқарады. Шизофрения кезінде сыпайы координацияның қозғалысы
зардап шегеді.
І.2. Алкоголизмнің және шизофренияның клиникалық
көріністері, түрлері, этиологиясы
мен патогенездері.
Маскүнемдік – спирттік ішімдіктерге патологиялық түрде құмартудың
арқасында болатын прогредиентті ауру. Алкогольді ішуді қойғаннан кейін
абстинентті (“бас жазу”) синдромы дамиды. Алкогольді ұзақ уақыт ішкеннен
соң тұрақты соматоневрологиялық бұзылулар және психикалық кері кету болады,
ұзақ уақыт маскүнемдік қалыптасып, өзіне де, қоғамға да әлеуметтік зиян
келтіреді. Тәртіпті бұзу маскүнемдіктің әлеуметтік салдарынан болады.
Алкоголь психотропты әсер етіп, адамды мас қылады.
Жедел ағымды мас болу.
Күшті алкогольды улануда этил спирті ең алдымен орталық нерв жүйесіне
әсер еткендіктен адамның көңіл-күйі көтеріңкі болады. Клиникалық түрде мас
болудың үш кезеңі бар: жеңіл, орташа және ауыр. Мас болудың әр түрлі
кезеңінде қанда болатын алкоголь мөлшерін биохимиялық тәсілдер арқылы
анықтауға болады.
Мастықтың жеңіл түрінде қандағы алкоголь мөлшері 0,5–1,5%, орташа
кезеңінде 1,5-2,5%, ауыр түрінде 2,5-3% болады. Қандағы алкогольдің мөлшері
5%-тен аса адам өледі.
Биохимиялық мәліметтердің мас болудың деңгейін анықтауда маңызы зор,
бірақ маскүнемдікті анықтауда клиникалық әдіс негізгі болып саналады.
Алкогольді мастықтың клиникалық көрінісі тек алкогольдің мөлшеріне емес
жеген тамаққа, дененің салмағына, денсаулыққа, жоғары нерв қызметінің
типіне, адамның жеке басының сезгіштігіне байланысты.
Мастықтың жеңіл түрі алкогольді қабылдағаннан соң бірнеше минуттың
ішінде болады. Адам жылынғандай болып,бұлшық еттері босаңсып, рахаттанып,
көңіл-күй көтеріліп, өзіне өзі сеніп, жалған оптимизм туып, мақтана
бастайды. Мас болған адам көңілденіп, өлең айтып, би билеп, белсенді болып,
қатты және көп сөйлейді.
Мастықтың орташа түрінде кейде көңіл-күй көтеріңкі, кейде жүріс-
тұрысы қозып, ашуланып көңіл-күйі төмендейді. Мас болған адамның сөзі
түсініксіз болады. Организмнің координациясы мен тепе-теңдігі бұзылады.
Мінез-құлқы күлкілі, ал кейде өзгеріс білінбейді. Бұл кезеңде алкогольді
“палимпсестер” болып (еміс-еміс амнезия болады) тек жартылай не істегенін
есінде сақтайды.
Мастықтың ауыр түрінде сана бұзылады. Қозғалысында координация жоқ,
сөйлегені түсініксіз, үзінді ретінде. Кейде қояншық тәрізді булығу болып,
еріксіз несебін және нәжісін жіберіп қояды.
Мас болудың ауыр түрінде сананың қарауытқан бұзылуы болғандықтан ол
адамның есінде ештеңе сақталмайды.
Мас болудың атипті түрінің бірі – патологиялық мастық. Алкогольді аз
мөлшерде қабылдаудың өзі патологиялық мастыққа әкеліп соқтырады.
Патологиялық мастық әлсіреген, ауыр соматикалық аурулармен ауырған, миы
зақымданған, қозғыш психопатиялық адамдарда жиі кездеседі. 50-100г алкоголь
қабылданғаннан кейін патологиялық мастық болуы мүмкін. Оның дамуы мен ағымы
қатты болып, дәрігердің көмегінсіз қалады. Аурудың клиникалық көрінісі
көргендердің айтуы бойынша, қылмыс жасағанда куәләрдің көрсетуі бойынша
анықталады. Клиникалық көрінісінде күшті психомоторлық қозу болып,
елестеушілік – сандырақ түрде қайғырып, үйреленіп, ашуланып, ырықсыздық
әрекеттер жасауы сананың қарауытқан түрде бұзылуын көрсетеді. Патологиялық
мастық бірнеше минуттан бірнеше сағатқа дейін созылып, соңынан ес-түсінен
толық айырылады. (толық амнезия болады).
Патологиялық мастық бірден дамуы не физтологиялық мас болудан пайда
болуы мүмкін. Мас болудың физикалық белгілері басынан бастап білінбей не
физиологиялық патологиялық мастыққа ауысқан кезде бірден жоғалады.
Патологиялық мастыққа ауру адамның тұрпайы әрекеттері айналадағы жағдаймен
байланыспайды. Мысалы, ауру адам мас болудың белгілерінен айыққан кезде,
санасы қарауытқан жағдайда өзіне таныс емес адамды өлтіруі және соның ол
өзінің өлтірген адамның жанында жатқанын көреді. Мұнадай адамдар өздерін
ақтамай, болған оқиға үшін шын қайғырады. Патологиялық мастық өте сирек
кездеседі және бір адамда екінші рет қайталанбайды.
Физиологиялық мастықты патологиялықтан ажыратудың сот-психиатриялық
тәжірибеде маңызы зор. Адам физиологиялық мас болу қабілетті болып
саналады. Ал патологиялық мастықта адам қабілетсіз болып саналады.
Маскүнемдіктің клиникасы
Ұзақ уақыт, көп жыл бойы алкогольды жүйелі түрде ішкеннен соң
маскүнемдік қалыптасады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі
бойынша жақсы дамыған елдерде маскүнемдіктің жайылуы 1000 адам ішінде 11-
ден 44-ке дейін.
Маскүнемдік көбінесе еркектер арасында тараған. Кейінгі кезде әйелдер
арасында да баршылық.
Маскүнемдіктің еркектер мен әйелдер арасындағы қатынасы орташа 6:1,
ал кейбір мәлімет бойынша 1:1. Әйелдер арасында шараптық маскүнемдік етек
алғаш. Балалар мен жасөспірімдер арасында алкогольді ішушілер
көбейгендіктен маскүнемдік жасарып келеді.
Маскүнемдікті тек орталық нерв жүйесінде ғана емес жүрек-қан тамырлар,
асқазан, несеп-жыныс, ішкі секреция бездері жүйесінде де өзгерістер болады.
Маскүнемдіктің үш кезеңі бар.
Бірінші кезеңі бірнеше жыл алкогольді ішкеннен кейін болады. Мұнда
организмнің алкогольге деген тұрақтылығы көтеріледі. Ауру адам алкогольді
қанша қабылдағанмен мас болмайды, оған ол мақтанып, өзін “күштімін” деп
санайды. Шынында организм тұрақтылығының көтерілуі – бұл маскүнемдіктің
белгісі. Сонымен қатар көптеген адамда болатын, қорғаныс рөлін атқаратын
кұсу рефлексі жойылады. Ауру адамдарда алкогольге деген психикалық
тәуелділік, олардың ойынан кетпейтін (обсессивті) ішуге деген құмарлық
пайда болады.
Алкогольдің атын естісе жанданып, сөйлегіш болып кетеді. Көтеріңкі
күй орнына ашуланшақтық, көңілсіздік орын алғандықтан мастықтың түрі
өзгереді. Ес-түсінен айырылатын күшті мас болудың түрі пайда болады. Кейде
ол мас болған кездегі кейбір жайттарды есіне түсіреді, ал кейбіреулері
есінде мүлде болмайды. Ішкен алкоголь мөлшерін бақылау қабілеті жоғалады.
Мас болу үшін ауру адамдар алкогольді басқалардан бұрын ішіп қоюға
тырысады. Бұл кезеңде өтірік айту, мақтаншақтық, мылжыңдық, сияқты жеке
басында өзгерістер болады.
Екінші кезеңінде абстинентті не “бас жазу” белгісі қалыптасады.
Басқаша айтқанда организмнің алкогольге деген тәуелділігі дамиды. Мұндай
тәуелділік 2-10 жылдың ішінде қалыптасады. Алкогольды қабылданған 6-8
сағаттан кейін адам есін жияды және онда өте қиын соматовегетативтік және
нерв-психикалық белгілер біліне бастайды. Солардың ішінде тахикардия болып,
жүрек ауырып, артериялық қысым мөлшері көтеріліп, бас айналып және ауырып,
аяқ-қол, дене, бас дірілдей бастайды. Кейде дірілдеу қатты болғандықтан
ауру адам қолынқоя алмайды, жазуы бұзылып, тәбеті төмендеп, жүрегі айнып,
құсып, іші өтіп, ұйқысы қашады. Ауру адамның көңіл-күйі нашарлап
мазасыхданып, қорқа бастайды. Жеңуге болмайтын алкогольге деген құштарлық
пайда болады. Осы мезетте аз мөлшерде алкогольды қабылдау ауру адамның
жағдайын жеңілдетеді. Аурудың асқынуына байланысты “бас жазу” белгісі үнемі
және тұрақты болады. Егер аурудың басында “бас жазу” бірнеше күннің ішінде
болса, артынан екі апта және онанда ұзаққа созылады. Абстинентті белгіні
жою үшін ауру адамдар алкогольды 4-10 күн ұдайы ішеді. Біртіндеп ауру
адамдардың есі төмендеп, интеллектуалды қызметі нашарлайды. Ол дерекі,
өзімшіл, өтірікші болып, отбасына қамқорлық жасамай, жұмыс орнын үнемі
ауыстыра береді. Олар үйдегі заттарды сатып, иісіт су мен басқа қоспаларды
ішеді. Киынсыз қалжыңдар, анекдоттар айтып өзін-өзі мақтайды. Бұл кезеңде
10-13% ауру адамдарда алкогольді психоз дамиды.
Үшінші кезеңге маскүнемдіктің ауысуын организмнің алкогольге деген
тұрақтылығының (толерантность) төмендеуінен білуге болады. Аз мөлшердегі
алкогольден мас бола бастайды. Сондықтан олар арақтан шарапқа көшіп, өзі
жалғыз іше беретін болады. Ол терең, әлеуметтік тұрғыдан құлдилап, еңбекке
деген қабілеті жойылып, отбасына қамқарлық жасаудан қалады. Мұндай адамдар
ұқыптылығын жоғалтып, өздеріне керек заттарды сатады. Жеке басында
психопатия тәрізді белгілер пайда болып, орынсыз қалжыңдап, депрессивті
реакциялар орын алып, өзін-өзі өлтіру туралы ойлар туады. Дөрекі түрде
интеллект төмендеп, есі бұзылып, ұйқысы қашып, органикалық өзгерістер
болады. Екінші және үшінші кезеңдерде патологиялық қызғану болып, жыныстық
қабілет төмендейді.
Абстинентті белгі кезінде 1-2 аптаға созылатын депрессивті жағдай орын
алып, өзін-өзі өлтіру туралы ойлар мен әрекеттер болатындықтан ауру адамды
бақылау керек. Мұнан басқа улансыздыратын заттар мен антидепрессанттар беру
қажет.
Екінші және үшініші кезеңдерде оларда соматикалық өзгерістер болады:
беті ісіңкі, қызыл, мұрны үлкейген, беткі қан тамырлары кеңейген, ерте
түскен кәріліктің белгісі ретінде бетінде әжімдер болып, шашы ағара
бастайды. Гастрит, гепатит, бауыр циррозы, жыныс бездері семгендіктен
импотенция білініп, жалпы және церебральды атеросклероз, гипертония ауруы
сияқты ішкі ағзалар өзгерістері болады. Шеткі нерв жүйесінде полиневрит
болуы мүмкін.
Ауру адам жүдеп, бұл кезеңде психоздар пайда болады.
Дипсомания. Бұл маскүнемдіктің ерекше, салынып ішетін түрі. Сырттай
білінбейтін қайғылы-ашулы көңіл-күй салынып ішу басталуының сылтауы болып
саналады. Салынып 2-3 аптаға созылып, сол кезде тәулігіне 1-2 литр арақ
ішіледі. Салынып ішу кенеттен аяқталады. Одан кейін қайғыру, қайғылы ашу
жойылады. Дипсомания кезінде адам астан бас тартып, жүдейді. Дипсомания
көптен бері белгілі, бұрыңғы кездегі психиатрлар бұл ауруды маникальды-
депрессивті психозға, ал кейбіреулері қояншық ауруына жатқызады.
Ертерек болатын не жасөспірімдер маскүнемдігі 13-18 жастардағы
қалыптасқан маскүнемдікті ертерек болатын не жасөспірімдер маскүнемдігі
дейді. Бұл жаста масүнемдіктің белгілері ересектерге қарағанда жылдам
дамып, ауру ауыр түрде өтеді. Ішілген ішімдіктің мөлшерін бақылау ерте
төмендейді. Абстинентті белгі алкогольды үнемі ішкен кезде бірнеше айдан не
1-3 жылдан соң қалыптасады. Маскүнемдік дамудан бұрын қиын, әлеуметтік
қалыптан тыс жүріс-тұрыс дамиды.
Есейген адамдардың маскүнемдігі. Ауру адамдар екі топқа бөлінеді.
Олардың біразында ауру жас кездерінде болған. Бұл топтағы
адамдардың ауруларының ағымы және болашағы жоғарыда көрсетілген
маскүнемдіктің заңдылығымен өтеді. Кейінірек дамыған маскүнемдіктің ағымына
байланысты ауру адамдарда әлеуметтік қабілет сақталады.
Әйелдердің маскүнемдігі. 25-35 жаста дамиды. Мұның дамуында
психологиялық, конституциялық-биологиялық себептердің мәні зор. Ерінің
маскүнем болуы әйелінің психикасын зақымдандырып, алкогольмен
шұғылдандыруға әкеліп соғады. Әйел маскүнемдігінің ағымы қатерлі болады.
Депрессивті жағдайлардың жиіленуіне байланысты алкогольге құмарлық арта
береді.
Маскүнемдік психоздар. Психоздар маскүнемдіктің екінші және үшінші
кезеңдерінде дамиды. Жиы кездесетін маскүнемдік психоздардың түрлері
төмендегідей:
Елісті ауру (белая горячка, делириум тременс). Салынып ішуден кейін
бірнеше сағаттан не күннен психика бұзылулар дамиды. Әр түрлі аурулардың
дамуына, бастың психозды зақымдануына көмектеседі. Бұл психоз түнгі бас
жазу кезінде дамып, делириозды сананың бұзылуы ретінде білінеді. Олардың
санасы өзгеріп негізінен қорқынышты көру елестеушілігі болады. Есту
елестеушілігі екінші орында болады. Жанасу елестеушілігі де болады. Ауру
адамдар қайда екенін, уақыттың қанша болғанын, айналадағылардың кім екенін
білмейді. Олар қияли түрде жануарларды, шыбын-шіркейді, адамдарды көреді.
Ауру адамдар өздерін қуатын, өздеріне қауіп туғызатын аңдарды, адамдарды
көреді. Олардың бұйрықты сөздерін естуі мүмкін. Оларда жыланның қолға
оралуы, қонжықтардың мойынға секіруі, көрпені тартуы сияқты жанасу
елестеушілігі болады. Бұлдыр, жекеленген сандырақ ойлар болады. Айқын
психомоторлы қозу болады. Олар жалған жануарлардан, қуғыншылардан қорғанып,
тығылып қашады. Басқша айтқанда, ауру адамның жүріс-тұрысы ауруына сай
болады. Мұндай жағдайда олар қауіпті болуы мүмкін.
Елесті ауру бірнеше сағатқа не күнде, кейде 1-2 аптаға созылады.
Психоз белгілері өткен соң ауру адам болған істі жартылай ғана есіне
сақтайды. Жазылып келе жатқан кезде ауру адам өте сенгіш болады. Мысалы,
оған таза қағазды көрсетіп одан “ не көресіз” деп сұраса ол шынайы көргенін
айта бастайды гүлдерді, атты әскерлерді, ұшақты. Егер ауру адамның құлағына
оралған қағазды қойсақ, онда ол дауыстарды естіп, телефонмен сөйлскендей
болады. Егер оның қолын қатты жұмып, онда не бар деп сұраса, онда ол 5 тиын
не басқа зат бар дейді. Ауру адамның көз алмаларын басқанда, ол
елестеушілік көріністерді көреді. Осындай көру, есту, жанасу
елестеушілігінің болуы ауру адамның психоздан әлі айрылмағанын көрсетеді.
Кәсіптік және мусситириялық демерий елесті аурудың бір түрі болады.
Кәсіптік демерийде ауру адамның елестеушілік, сандырақ ойлары оның
мамандығымен байланысты. Мұндай жағдайда олар жұмыстағы сияқты қолдарымен
қозғалыстар жасап, шотты санайтындай, машинканы басқандай болады. Өздерінің
бірге ішкендері, мейрамханада отырғаны, арақ құйғаны сияқты елестеушілікті
де кәсіптік демерийге жатқызады.
Мусситириялық демерийге сананың бұзылуы тереңдеп, мезгіл-мезгі жатасу
болады. Төсекте жатқан кезде психомоторлық қозу болып, олар ауада қолдарын
қимылдатып, өздеріне көрпені жаба бастайды. Мұндай демерий оның тек
психикалық емес физикалық жағдайының ауыр екенін көрсетеді.
Алкогольды демерийде соматикалық бұзылулар болады. Бұл кезде жүрек-қан
тамырлары өзгеріп, жүрек жұмысы жиілініп, артериядағы қысым мөлшері
төмендеп, бауыр үлкейіп, шел сарғайып, дене қызуы көтеріледі. Терінің
ағаруына байланысты бұл ауруды елесті ауру (орысша “белая горяка”) дейді.
Маскүнемдік есту елестеушілігі (галлюциноз). Бұның елесті аурудан
айырмашылығы көру елестеушілігі емес есту елестеушілігі болуында. Ауру
адамның санасы дұрыс, психомоторлы қозу болмайды. Ол өзін ұрысатын, жүріс-
тұрысын санайтын дауыстар естиді. Естілетін дауыстар ауру адамның жүріс-
тұрысы туралы айтады. Бұл дауыстар үшінші жақта естіледі (“ол мақұлық”,
“ішкіш”,”ол қандай”). Кейде дауыстар ауру адамға бір әрекет жасауға бұйрық
береді. Маскүнемдік есту елестеушілігі ұзақтығы жағынан жіті өтетін және
созылмалы болып екіге бөлінеді. Жіті түрі күндеп, апталап, 2 айға дейін
созылады. Созылмалы түрі айлап, кейде жылдап болады. Кейде ауру адам
дауыстарға үйреніп, “солармен өмір сүреді”. Ауру күшейгенде ол дауыстармен
сөйлесіп,артынан толық болмаса да сын көзбен қарайтын болады.
Жіті маскүнемдік есту елестеушілікті емдеу елесті аурудікіндей.
Созылмалы есту елеушілікте ұзақ уақыт триседил, галопердил,трифтазин,
аминазин орташа тәуліктік дозада қолданылады.
Маскүнемдік параноид (алкогольді психоздың сандырақ түрі) екі түрде
кездеседі. Біріншісінде абстинентті белгімен қатар ізге түсу, қызғану,
улану сияқты күшті сандырақ дамиды. Осы кезде бұлар естулер мен
елестеушілік болуы мүмкін. Ауру адам үрейленіп, мазасызданып,
тиымсызданады. Психоздың ұзақтығы бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін.
Мұндай күшті параниоидтарды шизофрения ауруының қозуынан айыра білу керек.
Аурудың екінші түрі біртіндеп қызғану сандырағы ретінде қалыптасады
(ерлі – зайыптылар арасындағы қызғанушылық ). Қызғану сандырағы есейген
кезде еркектерде 35-45 жаста жиі дамиды. Ауру адам әйелінің опасыздығы
туралы ойлайды. Оларда интерпретативті қызғану дамиды. Әйелінің кез келген
әрекетіне сандырақ, аурулық тұрғыдан қарайды. Әйелінің кез келген әрекетін
өзінше түсінеді, оған өзінше баға береді. Мысалы, егер желдеткіш ашық
тұрса, онда ол - “кездесудің белгісі”. Егер әйелі жаңа көйлек кисе, онда ол
“кездесуге барады”. Айналадағы еркектердің бәрін жасына қарамай әйелінің
“ғашықтары” деп санайды. Ол әйеліне және басқаларға қауіпті бола бастайды.
Әйелінің “ғашықтары” кейде оның ізіне түсетіндей болып көрінеді. Мұндай
адам өлтіруге дейінгі қауіпті әрекеттер жасауы мүмкін.
Кей кезде ауру адамдар өзінің қайғысын жасырады.
Корсаков психозы. Бұлай аталуының себебі өткен ғасырдың 80 жылдары бұл
ауруды алғашқы жазған С.С.Корсаков. Ұзақ уақыт салынып арақ ішкеннен соң 50
жастан кейін осы ауру дамиды. Ес қатты бұзылғандықтан, әсіресе қазіргі
оқиғаларға, бірінші қатарға амнезиялық белгі шығады. Ауру адамда
фиксациялық амнезия дамиды. Ол қай күн, ай, жыл екенін білмейді. Бұрынғы
өткен оқиғалар ауру адамның есінде болады. Есінің өшкен жерін толтыру үшін
ол ойынан тұра ол кеше үйде, фермада болдым, шөп шаптым дейді. Шеттік
полиневрит болғандықтан аяғы ауырып, ақсап жүреді.
Ауру ұзаққа созылады, болжамы, ұнамсыз көбінесе жазылмайды. Емдеуде
В1, В6 витаминдер көп мөлшерде никотин қышқылы, ноотропол,
транквилизаторлар қолданылады.
Гайе-Вернике энцефалопатиясы. Орта жастағы еркектерде болады. Бұл
алкогольды психоздың ауыр түрі. Бұл ауру күшті демерийден басталып,
есеңгеріп, есінен шатастырады. Кейін ақыл кемістігі туады. Неврологиялық
бұзылулар – көз қозғаушы нервтердің парезі, қояншық тәрізді булығу болады.
Эпидемиологиялық мәліметтер. Алкогольдің адам басына өсуімен ішкіштер
және маскүнемдердің таралуының арасында тікелей байланыс бар.
Халықаралық денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша экономикасы
дамыған елдерде ересек адамдардың 1-10% -де маскүнемдік дамыған. Ақырғы
жылдары маскүнемдіктің таралуы дамып келе жатқан елдерде байқалды. 25-ке
дейінгі жас адамдар мен әйелдер арасындағы маскүнемдік көбеюде. 35-39
жастағылар арасында маскүнемдік ең көп тараған.
Маскүнемдіктің шығу тегінде алкогольдің арнайы әсерінен басқа үш түрлі
себеп ықпал жасайды. Олар: 1) әлеуметтік; 2) психологиялық және 3) тұқым
қуалаушылық себептер. Отбасындағы ішімдікке әдет-ғұрып, айналадағы
әлеуметтік жағдай маңызды әсер етеді. Ата-анасы маскүнем болған балалар мен
жасөсперімдердің арасындағы маскүнемдіктің таралуында тұқым қуалаушылық
себептен басқа әлеуметтік және психологиялық ұнамсыздықты тудырады. Бұл
жағдайда жасөспірімдер өз бетімен пайда болатын қауымдарға кіріп, жолдастар
тауып, алкоголь мен басқа есірткі заттарды қолданады. Биологиялық
себептердің арасында маскүнемдік дамуы үшін ауру алдындағы ерекшеліктің
маңызы бар. Мінез-құлқында ақауы бар, конституциялық тұрақсыз, қызба
адамдарда маскүнемдік жиі дамиды.
Ми-бассүйек зақымданған адамдарда маскүнемдік жылдам дамиды.
Маскүнемдік ауырған адамдарда моноаминдердің алмасуындағы жеке бөліктердің
кемшіліктері тұқым қуалайтыны туралы мәліметтер бар.
Маскүнемдіктің басты клиникалық көрінісінде катехоламиндердің
алмасуындағы өзгерістердің маңызы зор деген болжам бар.
Ата-анасы маскүнем балаларда “нәрестенің алкогольды белгісі” деген
атпен алкогольды эмбриопатия белгілері кездеседі. Мұндай балаларда жоғары
психомоторлық қозу болып, физикалық және психикалық дамуы баяулап,
дисморфоз белгілері орын алады.
Дисморфозда қаңқаның кішіренгі, микроцефалия, төменгі жақтың
гиполазиясы, кеңсірік жайпаңдығы, төмен отырғызылған құлақ қалқаны, кейде
эпикантус пен синдактиялар болады. Осы көрсетілген психикалық бұзылулардың
нәтижесінен мидың органикалық кемістігі не “төменгі деңгейдегі ми
дисфункциясы” орын алады.
Психотерапия. Маскүнемдікті емдеуге барлық тәсілдер психотерапия мен
қоса өткізіледі. Ояу кезінде әрбір терапевтік сеанстарда, гипноз, өзін-өзі
жаттықтыру сияқты психотерапияның түрлерінде ауру адамдарды сендіру керек.
Алкогольды жек көруді сендіру сеанстары жекеленіп не топталып өткізіледі.
Отбасының психотерапиясы ұсынылады. Жоғары айтылғандардан басқа қазіргі
кезде ойын психотерапиясының әр түрлі (психодрама, жағдайға байланысты
психологиялық тренинг және т.б.) қолданылады.
Ұжымдық психотерапия. Бұны дәрігер-психотерапевт жүргізеді. Ұжымдық
психотерапия алкоголиктерге басқа аурулардың күшімен психотерапивтикалық
әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 3
І.Бөлім Алкоголизм мен шизофрения жайлы негізгі
клиникалық-психологиялық сипаттамалар
1.1. Алкоголизм және шизофренияның теориясына шолу. . . . . . .6
1.2. Алкоголизм және шизофренияның клиникалық көріністері,
түрлері, этиологиялары мен патогенездері . . . . . . . . . . . . .
. . 19
1.3. Алкоголизм мен шизофренияның байланысы . . . . . . . . . . .. . 43
ІІ.Бөлім Психологияда тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктері мен
теориялық мәселелеріне шолу.
2.1. Тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктерінің
кеңес психологиясында зерттелуі. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 51
2.2. Тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктеріне сипаттама,
оның түрлері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 53
2.3. Өзін-өзі бағалау – тұлғаның индивидуалдық қасиет-
терінің объектісі ретінде . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .62
ІІІ.Бөлім Ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын
адамдардың типологиялық ерекшеліктерінің өзін-өзі
бағалауға ықпалын эксперименталды зерттеу.
3.1. Зерттеудің мақсаты, міндетті, болжамы. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 67
3.2 Эксперименталды зерттеу әдістемесіне сипаттама . . . . . . . . . . . 68
3.3. Зерттеудің нәтижелерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .. . .69
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .75
Әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 76
Қосымшалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 79
Кіріспе
Қазіргі күнге дейін ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын
адамдардың "ауқымды мәселесі" анықталмаған. Қазіргі уақытқа дейін отандық
және шетелдік әдебиеттерде тек осы патологияны таратушы экстенсивті
көрсеткіштер ғана болған. Көптеген зерттеушілер өздерінің зейіндерін осы әр
түрлі микстегі (сұйық дәрі) клиникалық көріністерінің ерекшеліктеріне
кеңірек тараған екі формасына маңызды патопсихологиялық өзара әрекетті
бағыттады. ( Белов Б.С. 1978; Ростовцева Т.И. 1983; Королева Е.В. 1987).
Сол сияқты шизофренияның алкоголизмге жағымды әсер дәрежесінің
көрінісі әр түрлі түсіндіріледі. Зерттеудің маңызды аспектісі микстік
ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын адамдардың реабилитациясының
оптималдық жоспарын іздеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Соңғы он жылда клиниканы зерттеу мен
ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратындарға қызығушылық жойылған.
Патологияның осы түрін терең зерттеуінің қажеттілігі халықтың арасында
алкоголизмнің жан-жақты таралуымен және клиникадағы ішімдікке салынған
шизофренияның ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Бірінші кезекте бұл
ремиссиялық сапасы төмен ауруларға қатысты. Ішімдікке салынған шизофрения
мен ауыратын адамдар бұрыннан К.Кальбаума (1874), В.Х.Кандинский (1882),
С.С. Корсаков (1891), С.А.Суханованың классификациясынан өзінің бейнесін
тапты. Ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын адамдардың өзара
қатынасына арналған алғашқы бөлшектік зерттеу К.Гретердің (1909) жұмысы
болды. К.Гретердің көзқарасы F.Chotzen (1909), W. Stocker (1910),
P.Schroeder (1912), W.Nothaas (1920) және т.б. зерттеулерінде өз бейнесін
тапты.
Кейіннен, әсіресе С.Г.Жислиннің (1955, 1940, 1965) жұмысынан кейін
екі аурудың өзара қатынасының жеке аспектілерін бейнелейтін сансыз көп
отандық зерттеулер пайда болды.
Зерттеудің мәселесіне маңызды қор енгізген Д.Р.Лунц (1941, 1970),
И.В.Стрельчук (1956 – 1970), Г.С.Воронцова (1959 – 1968), И.И.Лукомский
(1959-1971), А.Г.Гофман (1959-1983), С.П.Позднякова (1970-1978),
В.М.Шумаков (1970-1983) және т.б. Клиникада ішімдікке салынған
шизофрениямен ауыратын адамдарды одан да толығырақ зерттеуге талпыныстар
жасалды. (И.В.Павлов, 1960, Ю.С.Вишнякова, 1972 ). Бірақ бірде бір отандық
және шетелдік авторлардың жұмысында клиникалық – эпидемиологиялық тәсіл
ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын адамдарды зерттеуде өз бейнесін
таба алмады.
Біздің тақырыбымыздың өзектілігі ішімдікке салынған шизофрениямен
ауыратын адамдардың қазіргі кезде халқымыздың арасында кең етек алуы
психологиялық кеңңес беруді керек ететіні өз алдына үлкен зерттеу
проблемасын керек етеді, және алғаш қазақ тілінде қарастырылып лтыр.
1. Зерттеу жұмысының мақсаты: Ішімдікке салынған шизофрениямен
ауыратын адамдардың индивидуалдық типологиялық ерекшеліктеріне
байланысты өзін-өзі бағалау ерекшеліктерінің өзгерісін анықтау.
2. Зерттеу жұмысының міндеттері:
• Алкоголизм мен шизофренияның негізгі клиникалық-психологиялық
сипаттамаларына теориялық талдау жасау.
• Психологияда тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктері мен
теориялық мәселелеріне талдау жасау.
• Ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын адамдардың
типологиялық ерекшеліктерінің өзін-өзі бағалауға ықпалын
эксперименталды зерттеу.
3. Зерттеудің объектісі: Ішімдікке салынған шизофрениямен
ауыратын адамдар.
4. Зерттеудің пәні: Ішімдікке салынған шизофрениямен ауыратын
адамдардың өзін-өзі бағалау ерекшеліктері.
5. Зерттеу жұмысының болжамы: Ішімдікке салынған шизофрениямен
ауыратын адамдардың өзін-өзі бағалау өзгерістері
индивидуалдық типологияның ерекшеліктеріне байланысты.
6. Зерттеу жұмысының базасы: Алматы облыстық рухани денсаулық және
ішімдік-есіртке кеселдерінің орталығы. (Талғар қаласы).
І.Бөлім Алкоголизм мен шизофрения жайлы негізгі
клиникалық-психологиялық сипаттамалар.
І.1. Алкоголизм және шизофренияның теориясына
шолу.
Маскүнемдікті аурудың көрінісі, емдеу тәсілін жоюда талап ету сияқты
еске түсіру көне заманның ескерткіштерінде ауызша да, жазбаша да сақталған.
Гиппократ пен Галеннің еңбектерінен біз орынсыз маскүнемдік
зардабының денсаулықты жоюға бағытталатынын қарастырады. Кейбір мәліметтер
бойынша ақылсыздық пен маскүнемдікті санскриттік тілде сол бір сөзбен
түсіндірілді. (Керр “ Пьянство, его причины, лечение и юридическое
значение”. Харьков, 1889г).
Бірақ алкогольдік клиниканың патологиясын өңдеуге күрделі ғылыми
тәсіл кейінірек ХІХ ғасырдың басында пайда болды.
Алкоголизм бойынша бірден-бір маңызды жұмыс деп Англия интернисті
Томас Гроттердің 1804 ж шыққан “ішімдік және оның адам ағзасына әсері
жайлы” кітабын айтуға болады.
Бұл кітапта орынсыз маскүнемдіктің клиникасына көзқарасы баяндалады.
“Меніңше ішімдік, қатал айтқанда, ағзада пайда болған және денсаулықтың
қызметін бұзатын жеке себептерден пайда болатын ауру”, - деп Гроттер
жазады. Ол бұл жекеленген себептерді спирттік ішімдікті шамадан тыс, ұзақ
және жүйелі теріс пайдалану деп атайды.
Гроттер “маскүнемдік” түсінігін бірінші рет дәстүрлі әлеуметтік
мағынада емес, биологиялық мағынада пайдаланады.
Бірақ бұл терминнің қалыптасқан дәстүрлі мағынасы клиницистерді
қанағаттандырмады, ішімдікпен құмарлықты айтты.4;
130-133
Маскүнемдікті ауру сияқты зерттеу бағытына жаңа қадам жасаған
мәскеулік дәрігер К.М.Бриль-Крамер, бұрын маскүнемдік, ойномания және
алкоголизм деп аталып жүрген терминдердің орнына науқастың негізін анықтау
үшін алғаш “запой” ( салынып ішу) терминін қолданды.
“Бриль-Крамер жазды – запой – бұрынғылар ойлаған сияқты құлықтылықтың
бұзылуы емес, еріксіз бәле. Запой ауыр уайымдармен, кедейлікпен, мейраммен
байланысты кең таралған ашты шырындарды пайдаланудын тарайды. Содан кейін
болмастық маскүнемдіктің жоғарғы деңгейінде, спирттік маскүнемдіктің ғана
“қажет болып қалатын” кезеңі туады”.
Осы запой Бриль-Крамер бойынша жан мен тәнге қатты әсер ететін және
өзінің даму заңдылықтарымен әсер ететін өзгеше ауру. Бриль-Крамердің 1819 ж
шыққан “Запой и лечение онаго” деген кітабы уақыты бойына алкоголизмнің
клиникасын реалистикалық толық сипаттаған болып табылады. Шынында да автор
запоойға оның басқа белгілеріне зейін аудармай, ішімдікке салынғандардың
ауруының негізгі формасының көрінісі сияқты тоқталды.
Сонымен қатар өткен ғасырдың 20-шы жылдарында екі клиникалық ұғым
пайда болды: қандай да бір психоздың базасында пайда болған, маскүнемдік
алкогольді шектен тыс қолданудан пайда болған бірінші ауру сияқты, және
дипсомания мастықтың екінші формасы сияқты.
Бірақ бұл терминдер тек 1849 ж Стокгольмде Магнус Гусстың
“Хронический алкоголизм или алкогольная болезнь” деген классикалық кітабы
шыққанша ғана сақталды. Асқынған алкоголизм немесе алкогольдік ауру
терминдерімен, М. Гусс яғни жүйке жүйесінің байлнысты патологиялық
көріністің топтарын білдіруді қалайтын медициналық ұғыммен түсіндіріледі.
Осы бағытта өткен ғасырдың басында бірнеше әрекеттер жасалды.
1817 ж мәскеулік дәрігер А.М.Сальватори ішімдікке құмарлық ауруын “
ойномания” терминімен түсіндіруді ұсынды (грек тілінен аударғанда – “ойно”
– вино).
Ойномания – бұл белгілі бір болмастың көрінісі сияқты маскүнемдіктің
синонимі емес, осы көріністен туған патологиялық жағдай лихорадка сияқты
өнімсіз, болмай қалмайтындық болып табылады.
Сонымен бірге Эскироль өзінің сезім түршігуінің жүйесінде
“алкоголемания” термині келтіреді. Бұл терминге Сальватори сияқты айтылған
аурудың басты ерекшілігі сияқты спирттік ішімдікке құмарлығы тежей алмауды
қарастыра отырып, мазмұнды да енгізді.
Бұл “ойномания” мен “алкоголемания” терминдері болмастығы маскүнемдік
пен ауру сияқты маскүнемдікті айыруға тырысу, спирттік ішімдікті шамадан
тыс пайдаланумен байланысты аурудың толық медициналық ұғымын түсіну үшін,
белгілі өңдеудегі қатынастың прогрессі болды.
Бірақ олар өздерінің авторларынан көп өмір сүрді және олар
аморфтілікті айтпағанда олардың белгілі бір жақтарымен байланысты. Мысалы,
ойноманияны алкогольді пайдалануы бойынша үздіксіз, ремиттириялық деп бөле
отырып, олардың арасындағы анық клиникалық дифференцияны жүргізген жоқ.
Дәл солай Эскироль да мания ұғымын шектен тыс кеңейте отырып, сонымен
қатар алкоголеманияның нақты клиникалық сипаттамасын келтірмей,
патологиялық әуестікті разрядқа, алкогольге тоқтатылмас органикалық
өзгерісімен тікелей байланыстың жоқтығы брендиді ұзақ көп мөлшерде
қолданған адамда асқынған форманың көрінетінін айтты.
Асқынған алкоголизмді анықтаудан бастай отырып, М.Гусс былай деп
жазды: “Ағзадағы патологиялық өзгерістер шектен тыс алкогольдің
әрекеттерінен пайда болғандықтан қандай да бір спецификалық формалардан
емес, көптеген басқа себептерден тұруы мүмкін, яғни оларды жалпы комплекс
ретінде аурудың спецификасы сияқты сипаттау дәлелсіз. Брендиді қолданғаннан
асқазан және ішектер, семіру немесе бүйрек циррозы асқынуы мүмкін, бәрақ
басқа да негіздер әсер етуі мүмкін. Жүйке жүйесінің бұзылыстарының
белгілері ішкі анықтаушы құрылымнан тұрады. Бұл белгілерде, яғни мидың
қандайда бір аймақтарында, ұқсастықтар болмайды. Бұлар мынандай жағдайда
пайда болады, яғни өз-өздеріне ауру топтарын тудырады және осылай тәуелсіз
ауру сияқты сипатталуы мүмкін. Осындай белгілердің топтарын мен асқынған
алкоголизм деген атпен сипаттағым келеді” М.Гусс дәрігер интернист болады,
сондай-ақ психиаторлық тәжірибиесі де бар. Сондықтан да оның зейіні ішектер
мен бүйрек бұзылыстарын клиникалық бақылауға аударылады. 1894 ж Крафт-
Эбинг асқынған алкоголизмге келесі формулировканы аша отырып, ол мынаны
көрсетеді, мысалы этикалық және интеллектуалдық мүмкіндіктердің
жеткіліксіздігі сияқты психикалық мұндай бұзылыстары тітіркенішктік
патологиялық қызғаныштық және еріктің әлсіздігі. 1862 ж асқынған
алкоголизмді дәл осы жоспарда Марсе де анықтаған, яғни ішімдікті
пайдаланған тұлға ғана асқынған дипсолан немесе ішкіш деп аталады, және
олар интеллектуалдық әлсіздіктің басын байқай бастайды.
Еріктің уайымы асқынған алкоголизмнің негізгі белгісі болады дей
отырып, 1888 ж Шюле аналогиялық пікір айтады. С.С.Корсаковтан біз осы
ауруға келесі анықтаманы табамыз:” асқынған алкоголизм – бұл ішімдікті ұзақ
пайдаланғаннан ағзада қайталанған бұзылыстардың жиынтығы”. Сонымен қатар
негізгі психологиялық бұзылыстардың қатарына ішімдіктердің моральдық және
интеллектуалдық деградациясы қатысты. Асқынған алкоголизм түсінігімен бірге
С.С.Корсаков мастық түсінігін де пайдаланады. Мысалы, асқынған алкоголизмге
қатысты барлық бұзылыстардың себебі көп жағдайда маскүнемдікке байланысты,
сонымен бірге ішімдікке бейімділік, деп ол жазады, яғни “маскүнемдік өте
күрделі ауру болып табылады”. 17; 80-86
Маскүнемдіктің әртүрлі формаларын талдай отырып (кездейсоқ,
үйреншікті, салынып ішу), С.С.Корсаков асқынған алкоголизм және мастық
жайлы өзінің түсінігін анықтайды, және кездейсоқ маскүнемдіктің нәтижесі
”асқынған алкоголизм формасының барлық зардаптары күнделікті үйреншікті
маскүнемдіктің картиналары дамиды.” Егер Корсаковтан біз алкоголизм
клиникасын козғалыста және даму тенденцияда қарастырсақ, ал басқа көптеген
жұмыстарда сөнген немесе қозғалмайтын ауру сияқты қарастырылады.
Э. Крепелин үшін созылмалы алкоголизм – бұл алкогольдің жаңа дозасын
қабылдау. Бұл белгісіз критерийге сүйенетіндіктен, осы анықтаманы
қанағаттанарлық деп санауға болмайды.
Крепелимен келісе отырып К.Бонгеффер патологиялық құмарлық созылмалы
алкоголизмге тән құбылыс деп көрсетеді. Осындай белгілердің бірден – бірі
мастық кезінде сананың жоғалуы болып табылады. Олардың мәні былай
қорытындыланады, яғни адам соңғы ішімдікті қай уақытта ішкенін нақты есіне
түсіре алмайды.
Кейбір автор созылмалы алкоголиктерге тек өз-өздеріне, жанұясына зиян
келтіретін, алкогольді пайдаланатын адамдарды жатқызады, яғни осы аурудың
әлеуметтік – этикалық жағын айтады. Мысалы, И.В.Стрельчук келесі анықтаманы
береді: “созылмалы алкоголиктерге алкогольге құмарлықты басынан
өткізгендерді, алкогольді шектен тыс пайдаланудың нәтижесінде әртүрлі
интенсивті психикалық және соматикалық бұзылыстар пайда болатындарды
жатқызады”. Кейінгі жылдары қалыптасып қалған жағдайды өзгерту мақсатында
аз мақала шыққан жоқ. Мысалы, Еллинек пен Келлер былай ойлайды, яғни
алкоголиктерге ішімдікті шектен тыс пайдаланғандарда психикалық және
соматикалық бұзылыстар көрінетіндерді, ұжыммен өзара қатынасы өзгергендерді
жатқызады. 6; 13-15
Ал Айви алкоголизмнің кез келген формасының ауру болып табылатынына
сенімді.
В.Майер-Гросс, Э.Слейтер және М.Рот психиатрия бойынша өздерінің
белгілі басшылықтарында созылмалы алкоголизм туралы былай дейді – ішімдікті
шектен тыс пайдалануды әдетке айналдыру жұмыста эффективтілікті болмауына
және жанұя мен қоғамдық өмірдің бұзылуына немесе денсаулықтың психикалық
және физикалық бұзылыстарына әкеледі (1959ж). Бұл созылмалы алкоголизмнің
кең тараған, жаңаша анықтамалары, бірақ олар да көп жағдайда күдікті.
Мысалы, Еллинек пен Келлердің формулировкасын осыған қатысты айтсақ
Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымымен қабылданған. Қорыта айтқанда бұл
формулировка кез келген нашақорлыққа қатысты, сонымен қатар алкоголизм үшін
спецификалық болып табылмайды. Сондай-ақ, бұл формулировка “алкогольге
деген құмарлық” созылмалы алкоголизмге әкеледі деп көрсетіледі. Егер
конституционалдық және тұқым қуалағыш алкоголизм жайлы жазған Гофф,
Лундквист және тағы басқалардың көзқарасымен келіспесе, алкогольге деген
құмарлық бұрыннан созылмалы алкоголизмнің көрінісі болып табылады. 1959 ж
біз өзіміздің жұмысымызда созылмалы алкоголизмді түсіну үшін пайдаланылған
терминдердің қатарын сыни тұрғыда қарастырдық.
Біз көрсетуге тырысқандай осы терминдердің әрқайсысы мынаған куә,
яғни олардың авторлары алкоголизмнің анықтамасын қандай да бір
диагностикалық критерилердің тар позициясынан қарастырады. Мысалы,
алкоголизм клиникасының абстиненттік синдромының негізінде А.Н.Зимин
алкогольдік наркомания терминін ұсынады.
Сонымен қатар И.В.Стрельчук алкоголизм дамуының негізгі
патогенетикалық факторын айта отырып, созылмалы алкоголизм интоксикация
терминін пайдаланады. Камерер, Томази, Энкин бас миының органикалық
зақымдануының симптомдарына тән ауруды айта отырып, алкогольдік
энцефалопатия терминін ұсынады. 6; 20-
22
Корыта келгенде Лекок алкоголизм – биологиялық мәселе деп, Магнус-
Гусстың - алкогольдік ауру деген екі терминінің біреуін қайта
жаңғыртады.
Шизофренияның теориясына шолу.
Шетелдік авторлар мен біздің отандық психиатрия шизофренияның
мәселесін дамыта отырып, оны барлық бас миы мен
толық ағзаның ауруы сияқты түсінеді.
Сонымен патопсихологияны зерттейтін отандық психиатрияның бастаушы
позициясы оның ескерілген патофизиологиялық мойындауына негізделген.
В.Х.Кандинский кейін шизофрения деген атпен белгілі болған ауруды
идеофрения атымен қарастыра отырып, осы аурудың көптеген симптомдарының
сезімталдығын талап етті. Сандырақты абстрактылы ой қорытындысын
бейнелейтін интеллектуалдық және әр түрлі елестермен байланысты
сезімталдыққа бөле отырып, В.Х.Кандинский А.В.Снежневский сияқты
сандырақтың пайда болуын барлық таным сферасының, ең алдымен оның
сезімталдық зақымдануына негізделуі деп санайды.
Павловтың бас миының гипноидтық жағдайы сияқты шизофренияға қатысты
идеясын дамытушылардың қатарында В.Л.Протопованың, Е.А.Попованың,
Н.П.Татаренконың, А.Г.Иванова-Смоленскаяның, О.В.Кербикованың,
Е.Н.Каменеваның және басқа да совет авторларының жұмысында бас ми
ағымындағы рефлекторлық процестің барлық деңгейіндегі патофизиологиялық
қозғалыстың бар болуы дәлелденеді.
Шизофрениямен ауыратындардың психикалық “бөлшектенуі” шындықтағы
бірінші және екінші сигналдық жүйедегі өзара әрекеттің бұзылысына сүйенеді.
В.А.Гиляровский бойынша шизофрениямен ауыратындардың танымдық іс-
әрекетінің бұзылысы қабылдаудың кезеңінде байқалады. Қабылдау ыдырайды да,
тұтастық пен бірліктегі кемтарлық, сандырақ идеясының негізі болып
табылатын барлық айналадағылардың күңгірттік, өзгерушілік әсерін туғызады.
А.А.Портнованың және Д.Д.Федотованың айтуынша шизофренияның алғашқы
кезеңінің дамуында эмоционалдықтың өзгеруі өзін түйсіну және
айналадағыларды қабылдау бұзылыстарымен тығыз байланысты; аурудың өрлеу
кезеңінде галлюцинация мен псевдогаллюцинация жиі болады. Е.Н.Каменева
сандырақ пен қабылдау бұзылыстарының тығыз байланысын қарастыра отырып, бір
жағдайда экстерорецепторлардың, басқа жағдайда-интерорецепторлардың
басымдылығы жайлы айтады
Дегенмен сезім бұзылыстарының рөлі жайлы сұрақ көп жағдайда әлі
түсініксіз болып қалады. Сондай-ақ бірінші сигнал жүйесіндегі рефлекторлық
аппараттардың мамандандырылғаны сияқты, анализаторлардың патологиялық рөлі
жайлы сұрақ пайда болады.
Шизофренияның мәселесіне арналған невропатологтар мен психиатрлардың
1936 жылғы 2-ші Бүкілодақтық осы мәселе белгілі нәтижеге қол жеткізді.
Богословскийдің басшылығымен О.А.Добрякова көздің электрлік сезімталдығын
зерттей отырып, шизофрениямен ауыратындардан қалыпты эффектінің
жоқтылығынан бір көзді жарықтандырғанда, екінші көздің сезімталдығының
жоғары болатынын байқады. Емдегеннен кейін психиканы қалыптастырғанда
көздің электрлі сезімталдығы жоғарылайды. Л.С.Выготский, М.С.Лебединский,
В.Д.Азбукина, Е.Н.Артюх және т.б. шизофрениямен ауыратын адамдардан басқа
зерттеу әдістерінің көмегімен көру анализаторындағы іс-әрекеттің өзгерісін
тапты.
В.П.Протопопов және Е.А.Рушкевич шизофрениямен ауыратын адамдардың
ойлауын зерттей отырып мынандай қорытындыға келді, яғни абстрактілігі ойлау
екінші сигналдық жүйенің зақымдауына ғана емес, біріншінің зақымдануынан
да бұзылады.
Шизофрениямен ауыратындардың иіс сезу анализаторының бұзылысы
В.Е.Рожнованың жұмысында мұқият зерттелген.
Шизофрениямен ауыратын адамдардың көру және иіс сезу анализаторлардың
функционалдық өзара әрекетінің бұзылысы жайлы И.М.Фейгенбергтің зерттеуінде
айтылады. Ол клиникалық картинада байқалған естілген сөздердің визуальдық
көрінісі мен әр түрлі галлюцинация шизофрениямен ауыратындарда тимолмен иіс
сезу тітіркендіргішінен кейін көру хронакциясында маңызды ұзартылу
болатынын қалыптастырды.
Шизофренияның көптеген көріністерін А.В.Гилфровский өз кезегінде
субъектитік және объективтік әлемнің қабілетін бұзатын экстеро мен
интероцептивтік жүйелердің өзара әрекет бұзылыстарының нәтижесі сияқты
қарастырады.
Шизофрениямен ауыратындардың терісіндегі өзгеріс жайлы қызықты
мәліметті Музумечи баяндайды. Терінің сыртқы қалыпты түрі патогистологиялық
өзгерістің ауырлығына сәйкес келмейді. Аурудың басында ұсақ клеткалы
инфильтраттар пайда болады, Басты жағдайда қан тамырларының айналасында,
одан кейін олар жоғалып, диффузиялық терілік мезенхимопатия дамиды. Бұл
өзгерістерді автор нервнотрофикалық процестермен емес, зат алмасу
бұзылыстарымен байланыстырады.
Клиника мен психопатологияда шизофрения кезінде кейбір нервно-
психикалық бұзылыстарда үлкен рөлді двигательді-кинестетикалық
анализаторлардың патологиясы иемденеді. Бұл мәселеге үлкен зейін аударған
В.Х.Кандинский болды.
Клод пен Клерамбо шизофренияның психопатологиялық негізінде ерік
мақсатқа бағыттылық және мақсатқа бағытталған, күрделі іс-әрекетті бұзатын
және тежейтін өзімсіздік, іс-әрекет арасындағы байланыстың бұзылыстарын
көреді. Клерамбо бойынша автоматизмнің бұл процестері психологиялық түрде
түсіндірілмей, таза органикалық, неврологиялық түрде баяндалады.
Клейстаның көзқарасынша шизофрения тұқым қуалаушылық ауруына
негізделген мидың белгілі бір аймағындағы өзгерістің күшінде дамиды.
Процестің локализациясына байланысты шизофренияның сол немесе басқа
картинасы дамиды. Осыған байланысты шизофренияның клиникалық картинасын
психмоторлық-кататониялық бұзылыстарға, аффективтіліктің гебефрендік мінез-
құлықпен өзгерісіне және ойлау мен сөйлеудің бұзылысына бөледі.
С.С.Корсаков күшейтілген ептілікті көрсететін психикалық ауру
кезіндегі қозғалыстың бұзылысын байқай отырып, ептілік неғұрлым көп
күшейсе, соғұрлым қылықтар ретсіз болатынын, сондай-ақ оларда өнімді іс-
әрекет сипатының байқалатынын ескереді. Әрекеттің саналы мотивтері аз
байқалады, және қозғалыс қозуының өсуінен, құрысумен-психомоторлық ми
қабығының қозуындағы таза физикалық көрініс бүйір-бүйірмен тұратын
қарапайым қозғалыс пайда болады. Сондықтан Корсаков, псимоторлық қозудың
клиникалық қарастыра отырып, моторлық бұзылыстарға жалғаспалы мәнді емес,
патогенетикалық фактордың мәнін береді.
Шизофрениямен ауыратындар үшін импульситік әрекеттің бөлігі тән,
сондықтан да Корсаковтың анықтауынша, өнімсіз өзінің құрылысына, ал кейде
құрысу көрінісіне жақындайтын қозғалыстың көрінісі деп санауға болады.
Патогенездегі шизофренияның моторлық бұзылысының рөлі шизофренияның
патологиялық пайда болуының құрысу көрінісінде болады. Құрысудың ұстамасы
кейде шизофрениямен ауыратын адамдардың анамнезінде байқалады немесе
шизофрениялықпроцесс дамуының басында пайда болады. Ауру сияқты шизофрения
мен эпилепсияның өзара қатынасы жайлы сұрақтың теориялық жағын қоя тұрып,
біз былай болжаймыз, яғни құрысу ұстамасы (судорожный припадок), реакцияның
спецификалық емес формасы сияқты, шизофренияның негізінде жатқан,
интоксикацияның бірден-бір симптомы ретінде шығуы мүмкін. Кататониялық
қозғалыс бұзылысы мен құрысу көрінісінің жақындығын В.П.Осипов кататонияның
патофизиолық теориясын дамытуғаерекше көңіл аударды. Кататониялық ол қабық
асты аймақтың арасындағы иннервациондық қатынас бұзылуының нәтижесі сияқты
қарастырады. Сондықтан қабық тонусының төмендеуімен және қабық асты
аймақтың қозуының төмендеуі бұзылады немесе рефлекторлық процестер
тоқтатылады.
Д.Н.Рахман, Н.М.Щербаков, М.Н.Сандомирский, К.С.Плюйко шизофрениямен
ауыратындардан эффективті емделу кезінде толық немесе жартылай қалыптасатын
моторлы хронакцияның өзгерісін бақылады.
Сайып келгенде А.Л.Абашев-Константиновский Жуковскийдің
кинематометрдің көмегімен шизофрениямен ауыратындардың кинестетикалық
тітіркендіргішінің дифференцировкасының бұзылысы байқалды.
Келтірілген клиникалық және патофизиологиялық мәліметтер жайлы
айтады, яғни шизофрения кезінде барлық анализаторлар зардап шегеді:
кинестетикалық, тері, есту, көру, иіс сезу, яғни сондай-ақ ішкі және сыртқы
тітіркендіргіштердің анализаторлары мен экстеро және интерорецепторлардың
арасындағы байланыстар да бұзылады. Аурудың келесі клиникалық сезім
сферасының толық еместігі-түйсіну, қабылдау, қиял-бірінші сигнал
жүйесіндегі физиологиялық рефлекторлық процестердің деңгейіндегі бұзылыстан
байқалады. Ойлау мен сөйлеудің сезімдік базасын қарастыратын анализаторлық
бұзылыстары өзінің бейнесін тек сезімдік реттің симптомдарынан ғана емес,
аурудың психикалық іс-әрекетінің жоғарғы формасының бұзылысынан тапты.
Әр түрлі анализаторлардың функционалдық жағдайының өзгерісі нервно-
психикалық іс-әрекет үшін мәннен тұрмайды. Яғни ерте жастағы естудің
зақымдануы сөз дамуының бұзылысына немесе оның жойылуына әкеледі. Кирн
айтқан екен, яғни түрмедегі толық тыныштық есту сандырағының пайда болуына
әкеледі. Шизофренияның дамуындағы анализаторлардың патологиялық рөлін
анықтау үшін маңызды материалды патологияанатомиялық мәліметтерге негізделе
отырып, В.А.Гилфровский ұсынады.
Әдеби мәліметтерінің негізінде және өзіндік бақылауда автор біраз
өзгеріске бас миының жоғарғы қабатында орналасқан жүйке элементтерінің
ұшырайтынын айтты. Мұндай өзгерістер күрделі сипат пен ми қан тамырларымен
шекаралы байланыспайтындарды алып жүреді. Бұның бәрі авторға мәні жағынан
токсикалық нервтік элементтер өзгерісін дәлелдеуге мүмкіндік береді, және
сонымен қатар рефлекторлы пайда болатын, осы элементтердің функционалдық
жағдайына да байланысты. Шизофренияның кейбір формаларының патологиялық
анализаторларын зерттеуде біз ерекше зейінді біздің ұсынған
кинестезиометрия әдісін пайдаланып, кинестетикалық анализаторлардың
функциясына аудардық. Бұл таңдау барлық анализатордың өзара әрекетін
жандандыратын, қабылдау актісіне сияқты Сеченов пен Павловтың еңбегінде
көрсетілген сөйлеу мен ойлау процесі де қажетті рефлекстердің өте маңызды
рөлі түсіндіріледі.
Кинестезияны зерттеу бас миының нейродинамикасы жайлы құнды
мәліметтерді көрсетуі мүмкін. Сеченов пен Павлов көзқарасына сәйкес біз
кинестезияның бұзылысын жекеленген симптом сияқты емес, көптеген клиникалық
көріністің дамуында мүмкін болатын патогенетикалық түйінді зерттеу қажет
деп санаймыз. Кинестетикалық немесе қозғалыс анализаторларына Павлов келесі
анықтаманы береді:” қозғалыс аппаратының барлық бөлігінен әрбір сәтті,
әрбір қозғалыс актінің мәліметтерін сигналдайтын, центрге бағытталған
нервтер жүреді.
Осы нервтердің барлығы жоғарғы инстанция сияқты, үлкен жарты шар
клеткасында хабарланады.
Қысқаша шизоферниямен ауыратындардың нервнопсихикалық процесін
зерттеуде кинестезияның маңыздылығын тексеруге бағытталған негізгі
фактілерге тоқталамыз.
1. Кинестикалық сигналдар сөйлеу іс-әрекеті мен ойлауда үлкен рөл
атқарады, ал ойлау мен сөйлеу шизоферния кезінде зардап шегеді.
2. Кинестикалық импульстер бас миының тонусын жоғарлатады, ал
бұлшықет тонусы төмендегенде осы импульстердің жиілігі
төмендейді. Шизофрения кезінде ми әс-әрекетінің тонусы төмендеп,
бұлшықет тонусы жиі өзгереді.
3. Үлкен жарты шар қабығының кинестетикалық клеткалары шартты
рефлекстің негізінде барлық басқа кетаклардың қабығымен
байланысты және өнімді әс-әрекет пен қозғалысты орындауда үлкен
рөл атқарды.
4. Кинестикалық сигналдардың аналйзі мен синтезі өзін-өзі тануда
үлкен рөл атқарады. Шизофрениямен ауыратындарда өзін-өзі тану
бұзылады.
5. Күрделі координациаланған қозғалысты іске асыруда кинестикалық
тітіркендіргіштің сыпайы анализі мен синтезі маңызды рөл
атқарады. Шизофрения кезінде сыпайы координацияның қозғалысы
зардап шегеді.
І.2. Алкоголизмнің және шизофренияның клиникалық
көріністері, түрлері, этиологиясы
мен патогенездері.
Маскүнемдік – спирттік ішімдіктерге патологиялық түрде құмартудың
арқасында болатын прогредиентті ауру. Алкогольді ішуді қойғаннан кейін
абстинентті (“бас жазу”) синдромы дамиды. Алкогольді ұзақ уақыт ішкеннен
соң тұрақты соматоневрологиялық бұзылулар және психикалық кері кету болады,
ұзақ уақыт маскүнемдік қалыптасып, өзіне де, қоғамға да әлеуметтік зиян
келтіреді. Тәртіпті бұзу маскүнемдіктің әлеуметтік салдарынан болады.
Алкоголь психотропты әсер етіп, адамды мас қылады.
Жедел ағымды мас болу.
Күшті алкогольды улануда этил спирті ең алдымен орталық нерв жүйесіне
әсер еткендіктен адамның көңіл-күйі көтеріңкі болады. Клиникалық түрде мас
болудың үш кезеңі бар: жеңіл, орташа және ауыр. Мас болудың әр түрлі
кезеңінде қанда болатын алкоголь мөлшерін биохимиялық тәсілдер арқылы
анықтауға болады.
Мастықтың жеңіл түрінде қандағы алкоголь мөлшері 0,5–1,5%, орташа
кезеңінде 1,5-2,5%, ауыр түрінде 2,5-3% болады. Қандағы алкогольдің мөлшері
5%-тен аса адам өледі.
Биохимиялық мәліметтердің мас болудың деңгейін анықтауда маңызы зор,
бірақ маскүнемдікті анықтауда клиникалық әдіс негізгі болып саналады.
Алкогольді мастықтың клиникалық көрінісі тек алкогольдің мөлшеріне емес
жеген тамаққа, дененің салмағына, денсаулыққа, жоғары нерв қызметінің
типіне, адамның жеке басының сезгіштігіне байланысты.
Мастықтың жеңіл түрі алкогольді қабылдағаннан соң бірнеше минуттың
ішінде болады. Адам жылынғандай болып,бұлшық еттері босаңсып, рахаттанып,
көңіл-күй көтеріліп, өзіне өзі сеніп, жалған оптимизм туып, мақтана
бастайды. Мас болған адам көңілденіп, өлең айтып, би билеп, белсенді болып,
қатты және көп сөйлейді.
Мастықтың орташа түрінде кейде көңіл-күй көтеріңкі, кейде жүріс-
тұрысы қозып, ашуланып көңіл-күйі төмендейді. Мас болған адамның сөзі
түсініксіз болады. Организмнің координациясы мен тепе-теңдігі бұзылады.
Мінез-құлқы күлкілі, ал кейде өзгеріс білінбейді. Бұл кезеңде алкогольді
“палимпсестер” болып (еміс-еміс амнезия болады) тек жартылай не істегенін
есінде сақтайды.
Мастықтың ауыр түрінде сана бұзылады. Қозғалысында координация жоқ,
сөйлегені түсініксіз, үзінді ретінде. Кейде қояншық тәрізді булығу болып,
еріксіз несебін және нәжісін жіберіп қояды.
Мас болудың ауыр түрінде сананың қарауытқан бұзылуы болғандықтан ол
адамның есінде ештеңе сақталмайды.
Мас болудың атипті түрінің бірі – патологиялық мастық. Алкогольді аз
мөлшерде қабылдаудың өзі патологиялық мастыққа әкеліп соқтырады.
Патологиялық мастық әлсіреген, ауыр соматикалық аурулармен ауырған, миы
зақымданған, қозғыш психопатиялық адамдарда жиі кездеседі. 50-100г алкоголь
қабылданғаннан кейін патологиялық мастық болуы мүмкін. Оның дамуы мен ағымы
қатты болып, дәрігердің көмегінсіз қалады. Аурудың клиникалық көрінісі
көргендердің айтуы бойынша, қылмыс жасағанда куәләрдің көрсетуі бойынша
анықталады. Клиникалық көрінісінде күшті психомоторлық қозу болып,
елестеушілік – сандырақ түрде қайғырып, үйреленіп, ашуланып, ырықсыздық
әрекеттер жасауы сананың қарауытқан түрде бұзылуын көрсетеді. Патологиялық
мастық бірнеше минуттан бірнеше сағатқа дейін созылып, соңынан ес-түсінен
толық айырылады. (толық амнезия болады).
Патологиялық мастық бірден дамуы не физтологиялық мас болудан пайда
болуы мүмкін. Мас болудың физикалық белгілері басынан бастап білінбей не
физиологиялық патологиялық мастыққа ауысқан кезде бірден жоғалады.
Патологиялық мастыққа ауру адамның тұрпайы әрекеттері айналадағы жағдаймен
байланыспайды. Мысалы, ауру адам мас болудың белгілерінен айыққан кезде,
санасы қарауытқан жағдайда өзіне таныс емес адамды өлтіруі және соның ол
өзінің өлтірген адамның жанында жатқанын көреді. Мұнадай адамдар өздерін
ақтамай, болған оқиға үшін шын қайғырады. Патологиялық мастық өте сирек
кездеседі және бір адамда екінші рет қайталанбайды.
Физиологиялық мастықты патологиялықтан ажыратудың сот-психиатриялық
тәжірибеде маңызы зор. Адам физиологиялық мас болу қабілетті болып
саналады. Ал патологиялық мастықта адам қабілетсіз болып саналады.
Маскүнемдіктің клиникасы
Ұзақ уақыт, көп жыл бойы алкогольды жүйелі түрде ішкеннен соң
маскүнемдік қалыптасады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі
бойынша жақсы дамыған елдерде маскүнемдіктің жайылуы 1000 адам ішінде 11-
ден 44-ке дейін.
Маскүнемдік көбінесе еркектер арасында тараған. Кейінгі кезде әйелдер
арасында да баршылық.
Маскүнемдіктің еркектер мен әйелдер арасындағы қатынасы орташа 6:1,
ал кейбір мәлімет бойынша 1:1. Әйелдер арасында шараптық маскүнемдік етек
алғаш. Балалар мен жасөспірімдер арасында алкогольді ішушілер
көбейгендіктен маскүнемдік жасарып келеді.
Маскүнемдікті тек орталық нерв жүйесінде ғана емес жүрек-қан тамырлар,
асқазан, несеп-жыныс, ішкі секреция бездері жүйесінде де өзгерістер болады.
Маскүнемдіктің үш кезеңі бар.
Бірінші кезеңі бірнеше жыл алкогольді ішкеннен кейін болады. Мұнда
организмнің алкогольге деген тұрақтылығы көтеріледі. Ауру адам алкогольді
қанша қабылдағанмен мас болмайды, оған ол мақтанып, өзін “күштімін” деп
санайды. Шынында организм тұрақтылығының көтерілуі – бұл маскүнемдіктің
белгісі. Сонымен қатар көптеген адамда болатын, қорғаныс рөлін атқаратын
кұсу рефлексі жойылады. Ауру адамдарда алкогольге деген психикалық
тәуелділік, олардың ойынан кетпейтін (обсессивті) ішуге деген құмарлық
пайда болады.
Алкогольдің атын естісе жанданып, сөйлегіш болып кетеді. Көтеріңкі
күй орнына ашуланшақтық, көңілсіздік орын алғандықтан мастықтың түрі
өзгереді. Ес-түсінен айырылатын күшті мас болудың түрі пайда болады. Кейде
ол мас болған кездегі кейбір жайттарды есіне түсіреді, ал кейбіреулері
есінде мүлде болмайды. Ішкен алкоголь мөлшерін бақылау қабілеті жоғалады.
Мас болу үшін ауру адамдар алкогольді басқалардан бұрын ішіп қоюға
тырысады. Бұл кезеңде өтірік айту, мақтаншақтық, мылжыңдық, сияқты жеке
басында өзгерістер болады.
Екінші кезеңінде абстинентті не “бас жазу” белгісі қалыптасады.
Басқаша айтқанда организмнің алкогольге деген тәуелділігі дамиды. Мұндай
тәуелділік 2-10 жылдың ішінде қалыптасады. Алкогольды қабылданған 6-8
сағаттан кейін адам есін жияды және онда өте қиын соматовегетативтік және
нерв-психикалық белгілер біліне бастайды. Солардың ішінде тахикардия болып,
жүрек ауырып, артериялық қысым мөлшері көтеріліп, бас айналып және ауырып,
аяқ-қол, дене, бас дірілдей бастайды. Кейде дірілдеу қатты болғандықтан
ауру адам қолынқоя алмайды, жазуы бұзылып, тәбеті төмендеп, жүрегі айнып,
құсып, іші өтіп, ұйқысы қашады. Ауру адамның көңіл-күйі нашарлап
мазасыхданып, қорқа бастайды. Жеңуге болмайтын алкогольге деген құштарлық
пайда болады. Осы мезетте аз мөлшерде алкогольды қабылдау ауру адамның
жағдайын жеңілдетеді. Аурудың асқынуына байланысты “бас жазу” белгісі үнемі
және тұрақты болады. Егер аурудың басында “бас жазу” бірнеше күннің ішінде
болса, артынан екі апта және онанда ұзаққа созылады. Абстинентті белгіні
жою үшін ауру адамдар алкогольды 4-10 күн ұдайы ішеді. Біртіндеп ауру
адамдардың есі төмендеп, интеллектуалды қызметі нашарлайды. Ол дерекі,
өзімшіл, өтірікші болып, отбасына қамқорлық жасамай, жұмыс орнын үнемі
ауыстыра береді. Олар үйдегі заттарды сатып, иісіт су мен басқа қоспаларды
ішеді. Киынсыз қалжыңдар, анекдоттар айтып өзін-өзі мақтайды. Бұл кезеңде
10-13% ауру адамдарда алкогольді психоз дамиды.
Үшінші кезеңге маскүнемдіктің ауысуын организмнің алкогольге деген
тұрақтылығының (толерантность) төмендеуінен білуге болады. Аз мөлшердегі
алкогольден мас бола бастайды. Сондықтан олар арақтан шарапқа көшіп, өзі
жалғыз іше беретін болады. Ол терең, әлеуметтік тұрғыдан құлдилап, еңбекке
деген қабілеті жойылып, отбасына қамқарлық жасаудан қалады. Мұндай адамдар
ұқыптылығын жоғалтып, өздеріне керек заттарды сатады. Жеке басында
психопатия тәрізді белгілер пайда болып, орынсыз қалжыңдап, депрессивті
реакциялар орын алып, өзін-өзі өлтіру туралы ойлар туады. Дөрекі түрде
интеллект төмендеп, есі бұзылып, ұйқысы қашып, органикалық өзгерістер
болады. Екінші және үшінші кезеңдерде патологиялық қызғану болып, жыныстық
қабілет төмендейді.
Абстинентті белгі кезінде 1-2 аптаға созылатын депрессивті жағдай орын
алып, өзін-өзі өлтіру туралы ойлар мен әрекеттер болатындықтан ауру адамды
бақылау керек. Мұнан басқа улансыздыратын заттар мен антидепрессанттар беру
қажет.
Екінші және үшініші кезеңдерде оларда соматикалық өзгерістер болады:
беті ісіңкі, қызыл, мұрны үлкейген, беткі қан тамырлары кеңейген, ерте
түскен кәріліктің белгісі ретінде бетінде әжімдер болып, шашы ағара
бастайды. Гастрит, гепатит, бауыр циррозы, жыныс бездері семгендіктен
импотенция білініп, жалпы және церебральды атеросклероз, гипертония ауруы
сияқты ішкі ағзалар өзгерістері болады. Шеткі нерв жүйесінде полиневрит
болуы мүмкін.
Ауру адам жүдеп, бұл кезеңде психоздар пайда болады.
Дипсомания. Бұл маскүнемдіктің ерекше, салынып ішетін түрі. Сырттай
білінбейтін қайғылы-ашулы көңіл-күй салынып ішу басталуының сылтауы болып
саналады. Салынып 2-3 аптаға созылып, сол кезде тәулігіне 1-2 литр арақ
ішіледі. Салынып ішу кенеттен аяқталады. Одан кейін қайғыру, қайғылы ашу
жойылады. Дипсомания кезінде адам астан бас тартып, жүдейді. Дипсомания
көптен бері белгілі, бұрыңғы кездегі психиатрлар бұл ауруды маникальды-
депрессивті психозға, ал кейбіреулері қояншық ауруына жатқызады.
Ертерек болатын не жасөспірімдер маскүнемдігі 13-18 жастардағы
қалыптасқан маскүнемдікті ертерек болатын не жасөспірімдер маскүнемдігі
дейді. Бұл жаста масүнемдіктің белгілері ересектерге қарағанда жылдам
дамып, ауру ауыр түрде өтеді. Ішілген ішімдіктің мөлшерін бақылау ерте
төмендейді. Абстинентті белгі алкогольды үнемі ішкен кезде бірнеше айдан не
1-3 жылдан соң қалыптасады. Маскүнемдік дамудан бұрын қиын, әлеуметтік
қалыптан тыс жүріс-тұрыс дамиды.
Есейген адамдардың маскүнемдігі. Ауру адамдар екі топқа бөлінеді.
Олардың біразында ауру жас кездерінде болған. Бұл топтағы
адамдардың ауруларының ағымы және болашағы жоғарыда көрсетілген
маскүнемдіктің заңдылығымен өтеді. Кейінірек дамыған маскүнемдіктің ағымына
байланысты ауру адамдарда әлеуметтік қабілет сақталады.
Әйелдердің маскүнемдігі. 25-35 жаста дамиды. Мұның дамуында
психологиялық, конституциялық-биологиялық себептердің мәні зор. Ерінің
маскүнем болуы әйелінің психикасын зақымдандырып, алкогольмен
шұғылдандыруға әкеліп соғады. Әйел маскүнемдігінің ағымы қатерлі болады.
Депрессивті жағдайлардың жиіленуіне байланысты алкогольге құмарлық арта
береді.
Маскүнемдік психоздар. Психоздар маскүнемдіктің екінші және үшінші
кезеңдерінде дамиды. Жиы кездесетін маскүнемдік психоздардың түрлері
төмендегідей:
Елісті ауру (белая горячка, делириум тременс). Салынып ішуден кейін
бірнеше сағаттан не күннен психика бұзылулар дамиды. Әр түрлі аурулардың
дамуына, бастың психозды зақымдануына көмектеседі. Бұл психоз түнгі бас
жазу кезінде дамып, делириозды сананың бұзылуы ретінде білінеді. Олардың
санасы өзгеріп негізінен қорқынышты көру елестеушілігі болады. Есту
елестеушілігі екінші орында болады. Жанасу елестеушілігі де болады. Ауру
адамдар қайда екенін, уақыттың қанша болғанын, айналадағылардың кім екенін
білмейді. Олар қияли түрде жануарларды, шыбын-шіркейді, адамдарды көреді.
Ауру адамдар өздерін қуатын, өздеріне қауіп туғызатын аңдарды, адамдарды
көреді. Олардың бұйрықты сөздерін естуі мүмкін. Оларда жыланның қолға
оралуы, қонжықтардың мойынға секіруі, көрпені тартуы сияқты жанасу
елестеушілігі болады. Бұлдыр, жекеленген сандырақ ойлар болады. Айқын
психомоторлы қозу болады. Олар жалған жануарлардан, қуғыншылардан қорғанып,
тығылып қашады. Басқша айтқанда, ауру адамның жүріс-тұрысы ауруына сай
болады. Мұндай жағдайда олар қауіпті болуы мүмкін.
Елесті ауру бірнеше сағатқа не күнде, кейде 1-2 аптаға созылады.
Психоз белгілері өткен соң ауру адам болған істі жартылай ғана есіне
сақтайды. Жазылып келе жатқан кезде ауру адам өте сенгіш болады. Мысалы,
оған таза қағазды көрсетіп одан “ не көресіз” деп сұраса ол шынайы көргенін
айта бастайды гүлдерді, атты әскерлерді, ұшақты. Егер ауру адамның құлағына
оралған қағазды қойсақ, онда ол дауыстарды естіп, телефонмен сөйлскендей
болады. Егер оның қолын қатты жұмып, онда не бар деп сұраса, онда ол 5 тиын
не басқа зат бар дейді. Ауру адамның көз алмаларын басқанда, ол
елестеушілік көріністерді көреді. Осындай көру, есту, жанасу
елестеушілігінің болуы ауру адамның психоздан әлі айрылмағанын көрсетеді.
Кәсіптік және мусситириялық демерий елесті аурудың бір түрі болады.
Кәсіптік демерийде ауру адамның елестеушілік, сандырақ ойлары оның
мамандығымен байланысты. Мұндай жағдайда олар жұмыстағы сияқты қолдарымен
қозғалыстар жасап, шотты санайтындай, машинканы басқандай болады. Өздерінің
бірге ішкендері, мейрамханада отырғаны, арақ құйғаны сияқты елестеушілікті
де кәсіптік демерийге жатқызады.
Мусситириялық демерийге сананың бұзылуы тереңдеп, мезгіл-мезгі жатасу
болады. Төсекте жатқан кезде психомоторлық қозу болып, олар ауада қолдарын
қимылдатып, өздеріне көрпені жаба бастайды. Мұндай демерий оның тек
психикалық емес физикалық жағдайының ауыр екенін көрсетеді.
Алкогольды демерийде соматикалық бұзылулар болады. Бұл кезде жүрек-қан
тамырлары өзгеріп, жүрек жұмысы жиілініп, артериядағы қысым мөлшері
төмендеп, бауыр үлкейіп, шел сарғайып, дене қызуы көтеріледі. Терінің
ағаруына байланысты бұл ауруды елесті ауру (орысша “белая горяка”) дейді.
Маскүнемдік есту елестеушілігі (галлюциноз). Бұның елесті аурудан
айырмашылығы көру елестеушілігі емес есту елестеушілігі болуында. Ауру
адамның санасы дұрыс, психомоторлы қозу болмайды. Ол өзін ұрысатын, жүріс-
тұрысын санайтын дауыстар естиді. Естілетін дауыстар ауру адамның жүріс-
тұрысы туралы айтады. Бұл дауыстар үшінші жақта естіледі (“ол мақұлық”,
“ішкіш”,”ол қандай”). Кейде дауыстар ауру адамға бір әрекет жасауға бұйрық
береді. Маскүнемдік есту елестеушілігі ұзақтығы жағынан жіті өтетін және
созылмалы болып екіге бөлінеді. Жіті түрі күндеп, апталап, 2 айға дейін
созылады. Созылмалы түрі айлап, кейде жылдап болады. Кейде ауру адам
дауыстарға үйреніп, “солармен өмір сүреді”. Ауру күшейгенде ол дауыстармен
сөйлесіп,артынан толық болмаса да сын көзбен қарайтын болады.
Жіті маскүнемдік есту елестеушілікті емдеу елесті аурудікіндей.
Созылмалы есту елеушілікте ұзақ уақыт триседил, галопердил,трифтазин,
аминазин орташа тәуліктік дозада қолданылады.
Маскүнемдік параноид (алкогольді психоздың сандырақ түрі) екі түрде
кездеседі. Біріншісінде абстинентті белгімен қатар ізге түсу, қызғану,
улану сияқты күшті сандырақ дамиды. Осы кезде бұлар естулер мен
елестеушілік болуы мүмкін. Ауру адам үрейленіп, мазасызданып,
тиымсызданады. Психоздың ұзақтығы бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін.
Мұндай күшті параниоидтарды шизофрения ауруының қозуынан айыра білу керек.
Аурудың екінші түрі біртіндеп қызғану сандырағы ретінде қалыптасады
(ерлі – зайыптылар арасындағы қызғанушылық ). Қызғану сандырағы есейген
кезде еркектерде 35-45 жаста жиі дамиды. Ауру адам әйелінің опасыздығы
туралы ойлайды. Оларда интерпретативті қызғану дамиды. Әйелінің кез келген
әрекетіне сандырақ, аурулық тұрғыдан қарайды. Әйелінің кез келген әрекетін
өзінше түсінеді, оған өзінше баға береді. Мысалы, егер желдеткіш ашық
тұрса, онда ол - “кездесудің белгісі”. Егер әйелі жаңа көйлек кисе, онда ол
“кездесуге барады”. Айналадағы еркектердің бәрін жасына қарамай әйелінің
“ғашықтары” деп санайды. Ол әйеліне және басқаларға қауіпті бола бастайды.
Әйелінің “ғашықтары” кейде оның ізіне түсетіндей болып көрінеді. Мұндай
адам өлтіруге дейінгі қауіпті әрекеттер жасауы мүмкін.
Кей кезде ауру адамдар өзінің қайғысын жасырады.
Корсаков психозы. Бұлай аталуының себебі өткен ғасырдың 80 жылдары бұл
ауруды алғашқы жазған С.С.Корсаков. Ұзақ уақыт салынып арақ ішкеннен соң 50
жастан кейін осы ауру дамиды. Ес қатты бұзылғандықтан, әсіресе қазіргі
оқиғаларға, бірінші қатарға амнезиялық белгі шығады. Ауру адамда
фиксациялық амнезия дамиды. Ол қай күн, ай, жыл екенін білмейді. Бұрынғы
өткен оқиғалар ауру адамның есінде болады. Есінің өшкен жерін толтыру үшін
ол ойынан тұра ол кеше үйде, фермада болдым, шөп шаптым дейді. Шеттік
полиневрит болғандықтан аяғы ауырып, ақсап жүреді.
Ауру ұзаққа созылады, болжамы, ұнамсыз көбінесе жазылмайды. Емдеуде
В1, В6 витаминдер көп мөлшерде никотин қышқылы, ноотропол,
транквилизаторлар қолданылады.
Гайе-Вернике энцефалопатиясы. Орта жастағы еркектерде болады. Бұл
алкогольды психоздың ауыр түрі. Бұл ауру күшті демерийден басталып,
есеңгеріп, есінен шатастырады. Кейін ақыл кемістігі туады. Неврологиялық
бұзылулар – көз қозғаушы нервтердің парезі, қояншық тәрізді булығу болады.
Эпидемиологиялық мәліметтер. Алкогольдің адам басына өсуімен ішкіштер
және маскүнемдердің таралуының арасында тікелей байланыс бар.
Халықаралық денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша экономикасы
дамыған елдерде ересек адамдардың 1-10% -де маскүнемдік дамыған. Ақырғы
жылдары маскүнемдіктің таралуы дамып келе жатқан елдерде байқалды. 25-ке
дейінгі жас адамдар мен әйелдер арасындағы маскүнемдік көбеюде. 35-39
жастағылар арасында маскүнемдік ең көп тараған.
Маскүнемдіктің шығу тегінде алкогольдің арнайы әсерінен басқа үш түрлі
себеп ықпал жасайды. Олар: 1) әлеуметтік; 2) психологиялық және 3) тұқым
қуалаушылық себептер. Отбасындағы ішімдікке әдет-ғұрып, айналадағы
әлеуметтік жағдай маңызды әсер етеді. Ата-анасы маскүнем болған балалар мен
жасөсперімдердің арасындағы маскүнемдіктің таралуында тұқым қуалаушылық
себептен басқа әлеуметтік және психологиялық ұнамсыздықты тудырады. Бұл
жағдайда жасөспірімдер өз бетімен пайда болатын қауымдарға кіріп, жолдастар
тауып, алкоголь мен басқа есірткі заттарды қолданады. Биологиялық
себептердің арасында маскүнемдік дамуы үшін ауру алдындағы ерекшеліктің
маңызы бар. Мінез-құлқында ақауы бар, конституциялық тұрақсыз, қызба
адамдарда маскүнемдік жиі дамиды.
Ми-бассүйек зақымданған адамдарда маскүнемдік жылдам дамиды.
Маскүнемдік ауырған адамдарда моноаминдердің алмасуындағы жеке бөліктердің
кемшіліктері тұқым қуалайтыны туралы мәліметтер бар.
Маскүнемдіктің басты клиникалық көрінісінде катехоламиндердің
алмасуындағы өзгерістердің маңызы зор деген болжам бар.
Ата-анасы маскүнем балаларда “нәрестенің алкогольды белгісі” деген
атпен алкогольды эмбриопатия белгілері кездеседі. Мұндай балаларда жоғары
психомоторлық қозу болып, физикалық және психикалық дамуы баяулап,
дисморфоз белгілері орын алады.
Дисморфозда қаңқаның кішіренгі, микроцефалия, төменгі жақтың
гиполазиясы, кеңсірік жайпаңдығы, төмен отырғызылған құлақ қалқаны, кейде
эпикантус пен синдактиялар болады. Осы көрсетілген психикалық бұзылулардың
нәтижесінен мидың органикалық кемістігі не “төменгі деңгейдегі ми
дисфункциясы” орын алады.
Психотерапия. Маскүнемдікті емдеуге барлық тәсілдер психотерапия мен
қоса өткізіледі. Ояу кезінде әрбір терапевтік сеанстарда, гипноз, өзін-өзі
жаттықтыру сияқты психотерапияның түрлерінде ауру адамдарды сендіру керек.
Алкогольды жек көруді сендіру сеанстары жекеленіп не топталып өткізіледі.
Отбасының психотерапиясы ұсынылады. Жоғары айтылғандардан басқа қазіргі
кезде ойын психотерапиясының әр түрлі (психодрама, жағдайға байланысты
психологиялық тренинг және т.б.) қолданылады.
Ұжымдық психотерапия. Бұны дәрігер-психотерапевт жүргізеді. Ұжымдық
психотерапия алкоголиктерге басқа аурулардың күшімен психотерапивтикалық
әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz