Бастауыш мектеп оқушыларының мотивациясының теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының мотивациясының теориялық
негіздері.
1. Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі
және адам іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыру – педагогика ғылымының маңызды мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... 20
3. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыруда олардың анатомиялық-физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерін
ескеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 26
II тарау. Оқушыларды оқу іс-әрекет мотивациясын қалыптастыру жолдары.
2.1. Оқушылардың оқу мотивациясын қалыптастырудағы педагогтің іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..35
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетінің мотивтерін
қалыптастырудағы тәжірибелік
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қосымша
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік алғаннан бері қоғамымызда болып жатырған сапалы
өзгерістер, экономикалық қаоқынды дамуы білім беру жүйесіне үлкен
талаптар қоюда. Мұндай үлкен өзгерістер оқушылардың оқуға
көзқарасына, мотивациясына өз ықпалын тигізетіні сөзсіз.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму деңгейі талап ететін білімді,
жылдан жылға көлемі артып келе жатырған ақпаратты меңгеруде
оқушылардың осы білімді игеруге деген қызығушылығының, оқуға
мотивациясының алатын орны ерекше. Әсіресе, білім берудің алғашқы
баспалдағы болып саналатын бастауыш мектепте оқушылардың оқуға оң
мотивациясын қалыптастыру оқыту үрдісінің нәтижелі, жемісті
жүргізілуінің басты шарттарының бірі.
Адам іс-әрекетінің мотивациямы туралы көптеген ой-пікірлер,
теориялар Аристотель, Гераклит, Демокрит, Лукреций, Платон, Сократ
секілді ежелгі философтардың еңбектерінде-ақ пайда болды. Олардың
пікірі бойынша өмірдің оқытушысы қажеттілік болып есептеледі.
Қазіргі уақытта мотивация теориялары көптеп саналады.
Мотивацияның қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық
білімдер туған ошақтардан іздеген жөн. Ол,әсіресе, XIX ғасырдың
ортасына дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын көрінеді.
Яғни, олардың пікірінше тек адам ғана санаға, ақылға, ерік-жігерге
ие. Адам мотивациясының ошағы - оның ақыл-ойы, санасы және ерік-
жігері [1;137]
Жеке тұлғаның қажеттілік-мотивациялық сферасын қалыптастырудың
қажеттігі В.Р.Асеев, А.Н.Леонтьев, Н.А.Бекшаева, М.С.Искакова,
Т.К.Құдайбердиева, А.Маслоу, Н.А.Тернова, А.Ю.Тимакова, Х.Хекхаузен
және т.б. еңбектерінде көрініс тапты [2;96]
Мотивация және мотив мәселелерін дүние жүзінің көптеген
ғалымдары зерттеп, өз тұжырымдамаларын жасаған (В.К.Вилюнас,
Д.Н.Узнадзе, В.И.Ковалев, А.К.Маркова, Т.А.Матис, П.В.Симонов,
Д.Н.Узнадзе, Г.Холл, К.Е.Ахметов) [5;105]
Адамдардың және жануарлардың іс-әрекетіндегі
белсенділіктерінің себептерін ғылыми зерттеудің негізін ежелгі
ойшылдар салды (Аристотель, Гераклит, Демокрит, Лукреций, Плаон,
Сократ).
XX ғасырдың 20 жылдары батыс психологиясында тек адамға қатысты
мотивация теориялары пайда болды. Мұнда органикалықтан басқа оқыту
және теория нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер бөліп
көрсетілді.
Оқу мотивациясы көбіне арнайы мақсатқа бағытталған жүйелі
жұмыс ретінде емес, стихиялы түрде қалыптасады. Оқудың мотивациялық
сферасын жүйелі басқармаған жағдайда мотивацияның регресі, оның
деңгейінің төмендеуі пайда болады, оқу іс-әрекеттің мотивтері өзінің
әрекеттілігінен айырылады. (Мектептердің оқу мотивтерін тәрбиелеуге
дұрыс көңіл бөлмеуі бұл мәселенің күрделілігін, әлі толық
талқыланбағандығын көрсетеді) [6;255]. Кез-келген іс-әрекет түрі
сияқты оқу іс-әрекетінің нәтижелі жүргізілуі мотивацияның деңгейіне
тәуелді екендігі белгілі. Қоғамның дамуы ең алдымен білім беру
жүйесінің дұрыс ұйымдастырылуына тікелей басланысты болса, білімнің
алғашқы баспалдағы бастауыш мектеп. Мұның барлығы қоғамымыздың
қазіргі даму жағдайында кіші оқушылардың оқу іс-әрекет мотивтерін
қалыптастыру мәселесін қайта зерттеудің өзектілігін көрсетеді
Қазіргі кезде елімізде және әлемде болып жатырған көптеген
өзгерістер сензитивтік кезең болып саналатын бастауыш мектеп
жасындағы оқушылардың оқуға мотивациясына өз ықпалын тигізбей
қоймайтындығы белгілі. Кеңестік дәуір кезеңінде оқу іс-әрекетінің
мотивтерін зерттеуге едәуір жұмыстар жүргізілгенмен (А.К.Маркова,
Т.А.Матис, А.Б.Орлов,т.б.), соңғы өзгерістер бес жылдағы әлеуметтік,
экономикалық, педагогикалық және психологиялық өзгерістер оқу іс-
әрекеті мотивтерін қайта зерттеуді талап етуде. Бұл мәселе тақырыптың
көкейкестілігін анықтап, дипломдық жұмысымның тақырыбын Бастауыш
мектеп оқушыларының оқу іс-әрекет мотивтерін қалыптастыру деп
таңдауға негіз болды.
Зерттеудің болжамы: егер жалпы орта білім беретін мектептердің
бастауыш сыныптарында педагогикалық іс-әрекеттің принциптері
негізінде оқу-тәрбие үрдісінде танымдық процестерді, сапалы тұлғалық
қасиеттерді дамытуға бағытталған ойындар мен жаттығулар жүйелі
өткізілсе, интерактивті оқыту әдістері қолданылса – бұл бастауыш
мектеп оқушыларының оқу-тәрбие үрдісіне белсенді араласуына, танымдық
қызығушылығының артуына және оқу іс-әрекет мотивтерін қалыптастыруға
жағдай жасайды.
Зерттеу нысанасы – жалпы орта білім беру жүйесіндегі бастауыш
мектеп оқушылары.
Зерттеу пәні – бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекет
мотивтері.
Зерттеу мақсаты:
1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерінің оқу-
тәрбие үрдісіндегі мәнін және оны қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздерін знрттеу;
2. Қоғамның қазіргі дамуы кезеңіндегі бастауыш мектеп оқушыларының
оқу іс-әрекеті мотивтерінің ерекшеліктерін зерттеу;
3. Оқу іс-әрекеті мотивтерін қалыптастыруды педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан жүйелі ұйымдастырудың моделін жасау;
4. Оқу мотивтерін арттырудағы педагогикалық үрдісті ұйымдастыру
бойынша ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеу базасы:
I тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының мотивациясының
теориялық негіздері.
1.1. Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі
және адам іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы және мотиві, әсіресе, оқу іс-
әрекетінің мотивтері мәселесі әрбір адамды, соның ішінде педагогтарды
толғандыратын өзекті мәселелердің бірі. Кез-келген оқу-тәрбие үрдісін
нәтижелі ұйымдастыруға тырысатын педагог ең алдымен оқушылардың оған
деген мотивациясын, яғни қызығушылығын арттыру мақсатында түрлі әдіс-
тәсілдер қолдануға тырысады, оның негізін, түп-тамырын іздеуге
талпынады.
Адамның белгілі бір іс-әрекетті орындаудағы ерекшеліктері мен
оның өзіндік қасиеттері өзара біртұтас құрылымды құрайды және бұл
құрылым иерархиялық түрде көрінеді, яғни адамның барлық қасиеттері
айналасына жинақталатын орталығы болады. Л.И.Божовичтің пікірінше
мұндай орталық адамның мотивациялық-қажеттілік сферасы болып саналады
[1;145]. Демокрит қажеттілікті негізгі қозғаушы күш және қажеттілік
эмоционалды қайғыруларға, адамның ойлауға, сөйлеуге, еңбекке
дағдылануына әсерін тигізеді деп түсіндірді. Яғни, оның пікірінше
егер адамда қажеттілік болмаса, ол сол жабайы күйінде қалар еді.
Қазіргі уақытта мотивация теориялары көптеп саналады.
Мотивацияның қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық
білімдер туындаған ошақтардан іздеген жөн. Бұл мәселені зерттеу
кезінде адам мотивациясының пайда болуы мен мәніне көзқарас үнемі
өзгеріп, философиядағы рационализм мен иррационализм ағымдарының
арасында орналасты. Рационалистік позиция бойынша адам жануарға еш
ұқсастығы жоқ ерекше тіршілік иесі. Ол әсіресе XIX ғасырдың ортасына
дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын көрінеді. Яғни,
олардың пікірлерінше тек адам ғана санаға, ақылға, ерік-жігерге ие.
Адам мотивациясының ошағы, оның ақыл-ойы, санасы және ерік-жігер.
Иррационализм ілім ретінде негізінен жануарларға бағытталады.
Онда жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз,
биологиялық күштердің, ағза қажеттіліктерінің ықпалымен басқарылады
деп түсіндіріледі [19];179.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы жөніндегі алғашқы
психологиялық теория XVII-XVIII ғасырларда механика жетістіктерінің
нәтижесінде кең өріс алып дамыған автоматтылық теориясы, кейін тірі
ағзаның түрлі әсерлерге беретін механикалық, автоматтылық ретіндегі
жауабы рефлекс идеясымен байланыстырылды. Бірі адамдар, екіншісі
жануарлар үшін бөлек екі мотивациялық теория философияны екі қарама-
қарсы ағымға, идеализм мен материализмге бөлу XIX ғасырдың соңына
дейін созылды.
XIX ғасырдың екінші жартысы түрлі ғылымдарда ашылған
жаңалықтармен есте қалды. Соның ішінде Ч.Дарвиннің биологиядағы
эволюция теориясының орны ерекше. Ч.Дарвин өз ілімін көптеген
ғасырлар бойы анатомиялық, физиологиялық және психологиялық жағынан
мүлде ерекше бөлек болып саналып келген адамдар арасындағы шыңырау
үстіне көпір салғандай болды. Ол бұл тіршілік иелерін өзара мінез-
құлықтық және мотивациялық жақындастыруда, әсіресе эмоционалды
экспрессивті көріністері, қажеттіліктері мен инстинктілері тәрізді
ортақ мінез-құлық формалары бар екенін көрсетті.
Иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан
биоголизаторлық көзқарас ұстанған инстинкт теориясын XIX ғасырдың
соңы XX ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен
ұмтылыстары теориясынан басқа XX ғасырдың басында Ч.Дарвиннің
эволюциялық теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі
ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және
жоғары жүйке іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты
түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының логикалық жалғасы сияқты болды.
Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне
Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
XX ғасырдың 30 жылдарынан бастап тек адамға қатысты
мотивацияның арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай
тұжырымдамалардың алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу,
К.Роджерс сияқты гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде
жариялана бастады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық
сферасы оның басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық
іс-әрекетте өзінің көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде
мотивациялық сфера элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және
генетикалық байланысты құрамаларды байқауға болады [19;63].
XX ғасырдың ортасында мотивацияның бірнеше теориясы бөлініп
шықты. Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұл
теориялардың барлығын жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация
феномендерінің кейбір жақтарын ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен,
адам мотивациясы туралы нақты фактілердің жетіспеушілігінен, зерттеу
әдістерінің әртүрлілігінен оларды жақындастыру қиындыққа алып келеді.
Адамдарда мұқтаждық қажеттілікті тудыратындығы барлығымызға
мәлім. Адамдар қандай да бір физиологиялық немесе психологиялық
жетіспеушілікке тап болғанда, қажеттілікті сезінеді. Демокриттің
пікірінше қажеттілік бірінші және екінші болып жіктеледі. Бірінші
қажеттілік өз табиғатында физиологиялық болып саналады және, әдетте,
тумыстан пайда болады. Бұған мысал ретінде тамаққа, суға, ауа жұтуға,
ұйықтауға, жыныстық қарым-қатынас жасауға және т.б. қажеттіліктер
жатады. Екінші қажеттіліктің табиғаты психологиялық. Мәселен, табысқа
жетуге, өзін құрметтеуіне, үйірсектікке, билік етуге, бір нәрсені
қажетсінуге құштарлық. Бірінші қажеттілік генетикалық негізде, ал
екіншісі өмір тәжірибесі арқылы қаланады. Адамдарда тәжірибенің
жинақталуы алуан түрлі болғандықтан, екінші қажеттіліктің біріншіден
едәуір айырмашылығы болады.
Қажеттілік әрекет етуге себепші болады. Адам қажеттілікті
сезіне бастағанда, онда талаптану күйі сезіледі. Талаптану – бұл бір
нәрсенің жетіспеушілігін сезіну, бедгілі бір мақсат көздеу. Бұл мінез-
құлықтағы қажеттілік көрінісі, әрі мақсатқа жету ниеті болып
саналады. Осы тұрғыдан қарастырғанда мақсат – бұл қажеттілікті
қанағаттандырудың өзіндік әрекеті. Адам өз мақсатына жеткен кезде,
оның қажеттілігіне қанағаттанады, не қанағаттанбайтын болады [2;125].
Мотивация үшін таңдаулы деген бір ғана әдіс болмайды,
адамдардың біреуіне мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен,
екіншісіне түкке жарамауы мүмкін. Сонымен қоса, ұйымның өзі де жеке
бір адамға бейімделген мотивация теориясы іс жүзіне асыруды
күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара тәуелділігі, жекелеген адамдардың
жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі, технологияның
жетілдірілуінен қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі – осының барлығы
мотивацияны күрделендіре түседі.
П.Гольбах қажеттіліктер біздің еркіміздің, ақыл-ой
белсенділігіміздің қозғаушы факторы деп санап, сананың спонтанды
белсенділігін, танымдық, эмоционалдық және еріктік әрекетті
мойындады.
Адам мінез-құлқын түсіндіруде Н.Г.Чернышевский де
қажеттіліктердің рөлін мойындады. Ол ағзалық қажеттіліктерді өтеу
адамгершілік-эстетикалық қажеттіліктің пайда болуына алып келеді деп
санайды.
Р.Вудвортс та адамның психикалық белсенділігіне
қажеттіліктердің орнын мойындай отырып, соның арқасында ағза бір
стимулға сезімтал болып, басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол
тек қозғалыс реакциясының сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған
дүниені қабылдауға әсерін тигізеді деп санайды. Бұл жерде Р.Вудвортс
пен А.А.Ухтомскийдің көзқарастары сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың
доминанты ретінде қарастырады [19;10].
XX ғасырдың 20-шы жылдары батыс психологиясында тек адамға
қатысты мотивация теориялары пайда болды. Мұнда ағзалықтан басқа
оқыту және теория нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер
бөліп көрсетіледі. Оған жетістікке жету, тәуелсіздікке жету,
афиллиация, агрессия, сыйластық және қорғаныс, басымдылық және көңіл
аударту, зиянды әсерлер мен сәтсіздіктерден қашу т.б. қажеттіліктер
жатқызылады. Сонымен қатар, А.Маслоу да адам қажеттіліктерінің
классификациясын ұсынды[19;9-11]. А.Маслоу адамдардың бұрын
тәжірибесі бар, әрі білімді деп қана қарамай, оларды өзін-өзі
меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде қарастырады.
Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік
болатындығын мойындады. А.Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға (
1-сурет ) бөледі:
1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ, су,
баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне
қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық қауіп-
қатерден қорғану қажеттілігі, болашаққа физиологиялық қажеттіліктің
қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік – бұл бір нәрсеге немесе біреулерге қатыстылық
сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі, әлеуметтік қарым-
қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
4. Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өіз құрметтеу, жеке басының
жетістіктері, біліктілігі, басқа біреудің өзін құрметтеуі, мақұлдауы
жатады.
5. Өзін-өзі көрсету, өзектендіру қажеттілігі - өзінің потенциалды
мүмкіндігін, жеке басының өсіп жетілуін жүзеге асыру қажеттілігі.
Өзін-өзі өзектендірудің көптеген міндеттері тұлғаішілік болып келеді.
Оларға: көрсету, өмірлік позицияны қалыптастыру жатады.
Сурет 1.
А.Маслоу бойынша қажеттілік пирамидасы.
Өзін-өзі көрсету
Құрметтеу
Қауіпсіздік және қорғану
Физиологиялық
Маслоудың жорамалдауынша төменгі деңгейдегі қажеттілік
қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі
қажеттілік пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғары
деңгейдегі қажеттілікті қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір
нақты уақыт кезеңіне орай адамдар өзіне аса маңызды немесе күшті
қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы қажеттіліктердің
негізінде бала дамып, өсіп шығады. Өзін ортада еркін ұстауына
көмектеседі.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашанда толық
қанағаттандырылмайды, өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына
орай, оның потенциалдық мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де
мотивация үрдісінде адамның қажетсінуінде шек болмайды.
Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру
негізін түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу іс-
әрекетіне мотивациясында олардың отбасындағы әлеуметтік жағдайлары,
қарым-қатынастары, сонымен бірге өз сыныбындағы жағымды психологиялық
хал-ахуалдың тигізетін әсерінің маңызды рөл атқаратынын байқаймыз.
Маслоу пирамидасының жалпы құрылымына сыншылар тарапынан
түрлі пікірлер айтылды. Оның теориясында қате жақтардың болуы,
ұсыныстарының бәрі бірдей жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген
ой-пікірлердің айрықша мәні бар екендігі сөзсіз.
Қажеттілік теориясын ұстанғандардың бірі Мак-Келланд. Мак-
Келланд тәсілі мотивтер құрылымын және оның мінез-құлыққа және жеке
басқа әсерін зерттеуге негізделген. Ол адамдарға үш түрлі қажеттілік:
билік, жетістік және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі
басқа адамдарға ықпал ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы
мұндай оқушылар әдетте өз пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан,
өзара сыннан тайсалмайды, өз пікірін өткізуге тырысады, шебер
сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше көңіл бөлуін талап етеді.
Адамның мадақтаауға құштарлығы, сол адамның жетістігін жариялаумен
шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен қанағаттандырылады.
Мадақтауға өте құмар адамдар кері байланысты ерекше ұнатады, өзіне
тәуекел шешім қабылдайды, алдына колайлы мақсат қояды, басқалардан
гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі ұдайы жетілдіріп
отыруға тырысады. Бұлар таныстарымен жиі араласуды, достық қарым-
қатынас орнатуды, біреулерге жәрдем беруді жақтайды.
XX ғасырдағы экономикалық өрлеу бұл салада да түрлі
мотивацмялық теориялардың пайда болуына алып келді. Бұған Герцбергтің
екі факторлы теориясы мен мотивацияның іс жүргізу теориясы жатады.
Бұл теориялардың негізін басшылардың өз қол астындағы жұмысшыларының
жұмысқа мотивациясын арттыруға бағытталған кеңестері құрайды [2;151-
159].
Бихевиористер тітіркендіргішті ағза реакциясының белсенді
көзі ретінде қарастырып, мінез-құлықты “стимул-реакция” кестесі
арқылы түсіндіреді. Олар үшін мотивация мәселесі жоқ, өйткені олардың
көзқарасы бойынша ағзаның реактивтілігі мінез-құлықтың динамикалық
шарты, яғни оның тітіркендіргішке өзіндік ерекше жауап беруге
қабілеті кестеге реактивтіліктегі айырмашылықты түсіндіретін фактор
(мотивация деп алатын ) ендірілгендігіне байланысты ағза әрқашанда
сырттан келетін стимулдарға жауап бере бермейді. Бірақ бұл фактор
таза физиологиялық механизмдерге қосылады. Осыдан мотивацияны ағзаның
кейбір тітіркендіргіштерге реактивтілік табалдырығының төмендеуі
функциясы жағдайы ретінде түсіне бастады. Бұл жағдайда мотив
энергизатор немесе сенсибилизатор ретінде қарастырылады.
Ж.Нюттен күнделікті өмірде адам мінез-құлқы, іс-әрекеті
жоспармен және бұл жоспарды жүзеге асыруға, мақсатқа жетуге
ұмтылыспен анықталады деп түсіндіріледі. Бұл кесте Ж.Нюттеннің
пікірінше шындыққа сәйкес және адамның күрделі мінез-құлқын ескереді
[48;237].
XX ғасырдың екінші жартысында адамның мінез-құлқы
детерминациясында сананың жетекші рөлін мойындайтын Дж.Роттер,
Г.Келли, Х.Хекхаузен, Дж.Анкинсон, Д.Маккелланндтың мотивациялық
тұжырымдары пайда болды. Мотивацияның когнитивтік теориясы ғылымға
әлеуметтік қажеттіліктер, өмірлік құндылықтар, когнитивтік факторлар,
когнитивтік диссонанс, сәтсіздіктен қашу, жетістікті күту сияқты жаңа
мотивациялық ұғымдардың кіруіне ықпалын тигізді.
Мінез-құлық детерминациясын зерттеудегі жаңа кезең XIX
ғасырдың соңында З.Фрейдтің адамның бейсаналылығы және ұмтылыстары
туралы ілімінің шығарылуымен байланысты. Мұны мотивацияның
психоаналитикалық теориясы деп атайды. Ол мінез-құлықтың
ұйымдастырылуында күшті ұмтылыстардан тұратын психикалық өмірдің
бейсаналық ядросының шешуші рөлін атап көрсетті. Егер У.Джемс
мотивация белгілі деңгейде шешім қабылдауды саналылықпен байланысты
деп көрсетсе, З.Фрейд және оның ізбасарлары бойынша мінез-құлықты
детерминациялауда шешуші рөл “Жоғарға - Мен” жағынан ұмтылыстарды
басып тастау неврозға әкеліп соқтыратын, бейсаналылыққа беріледі.
Мұны З.Фрейд өзінің психоаналитикалық теориясы арқылы кез-келген іс-
әрекеттің астарында жыныстық ұмтылыс жатыр деп дәлелдеуге тырысты
[53;45-63].
Бұл бағытта У.Макдауголл да өз теориясынұсынады. Ол
объектілердің қабылдау сипатын анықтайтын, эмоционалдық қозу
тудыратын және ағзаның мақсатқа ақыл-ой, денелік әрекетін
бағыттайтын, ерекше тұлға (инстинктілі ) энергиясы (“горме”) болып
саналатын деп түсіндірілетін “гормоникалық” тұжырымдаманы ұсынды.
Мотивацияның биологизаторлық теориясы адамға мотивациялық
факторлар ретінде бұрын тек жануарларда болады деп саналған
инстинктерді, ағзаның қажеттіліктеріне де таңа бастады [19;12].
Осындай иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан
биологизаторлық көзқарас ұстанған (инстинкт теориясын) XIX ғасырдың
аяғы XX ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды. Олардың
ішінен тек ағзаның белсенділік себептерін түсіндіру үшін “Мотивация”
ұғымына қатыстыларын ғана атап көрсетуге болады. Мұнда мотивация
туралы тек энергияны мобилизациялау жөнінде айтылады. Мұнда да
мотивацияны физиологиялық тұрғыдан қарайды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен
ұмтылыстары теориясынан басқа XX ғасырдың басында Ч.Дарвиннің
эволюциялық теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі
ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және
жоғары –жүйке іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты
түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының логмкалық жалғасы сияқты болды.
Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне
Х.Холл мен Б.Скниннерді жатқызуға болады.
XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап тек адамға қатысты
мотивацияның арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндпй
тұжырымдамалардың алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу,
Г.Олнер, К.Роджерс сияқты гуманистік психология өкілдерінің еңбектері
жариялана бастады.
Ресейден XX ғасырдың басында мотивация мәселесін
алғашқылардың бірі болып көтерген А.Ф.Лазурский. Ол 1906 жылы “Очерк
науки о характерах” еңбегін жариялады. Мұнда тілек және ұмтылыс,
мотивтер күресі мен шешім қабылдау, шешімдердің тұрақтылығы және
толғаныс импульстерін іштей ұстап тұруға қабілеттілік мәселелері
қарастырылған [6;42]. Бұл сұрақтар қазіргі уақытта да өзектілігін
жойған жоқ.
Ұмтылыс, тілек және қалау мәселелерінің ерік және еріктік
актімен байланысы жөнінде өз еңбектерінде көрнекті психолог Н.Н.Ланге
(1914) баяндайды. Ол “қалау” – бұл әрекеттегі ерік деп көрсетті
[19;13].
XX ғасырдың 20-жылдары мотивация мәселесін В.М.Боровский,
Н.Ю.Войтонис те биологизаторлық тұрғыдан түсіндіреді [10;11].
Л.С.Выготский де адам мінез-құлқының мотивациясы мен
детерминациясы мәселесін назарынан тыс қалдырмады. Ол “Педология
подростка” атты оқу құралында қызығушылықтың мәніне және оның
жеткіншектік кезеңдегі өзгерістеріне арнайы үлкен тарау арнайды.
Л.С.Выготский ұмтылыс пен қызығушылықтың сәйкестігі мәселесі бала
мінез-құлқының және қызығушылығының эволюциясымен шартталатын
жасөспірімнің психикалық дамуының кілті деп санады [19;11].
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық
сферасы оның басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық
іс-әрекетте өзінің көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде
мотивациялық сфера элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және
генетикалық байланысты құрамаларды байқауға болады. А.Н.Леонтьев
мотивацияның екі типін атап көрсетті. Біріншісі қажеттілік түрінде
көрінеді, сонымен қоса қызығу, драйв, инстинкт түрінде де, екіншісі
мотив түрінде көрінеді. Бұл жағдайда мотив пен мотивация бір-біріне
ұқсап кетеді. А.Н.Леонтьевтің ойынша мотив мотивация формасы ретінде
белгілі бір мақсатқа жету үшін бағытталған іс-әрекетте пайда болады
[19;30-31,66].
Баланың психикалық дамуындағы іс-әрекеттің рөлі қазіргі
уақытта көптеген зерттеулермен дәлелденген (Л.В.Занков, А.А.Смирнов,
В.В.Давыдов, А.А.Люблинская, Н.А.Менчинская, П.Я.Гальперин,
Г.С.Костюк, Л.В.Скрипченко, З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин, Н.Ф.Талызина
т.б.)
“Жоғарғы психикалық функциялар дамуының тарихы” – атты
еңбегінде Л.С.Выготский “Мотивтер күресі” мәселесіне көп көңіл бөледі
[12;51-78].Ол алғашқылардың бірі болып мотив пен стимулды бөліп
қарастырып, ерікті мотивация туралы айтады.
1940-жылдары мотивацияны “ұстанымдар теориясы” тұрғысынан
Д.Н.Узнадзе қарастырып, белсенділік көзі нақ қазір жоқ, бірақ ағзаға
қажетті қажеттілік деп түсіндіреді.
Ең алғашқы рет “мотивация” сөзін А.Шопенгауэр “Четыре
принципа досточной причины” мақаласында қолданды. Онда мотивация –
психологиялық іс-әрекеттің себебі мен оларды бағындыру жолдары деп
қарастырады. Қазіргі таңда мотивация психологиялық құбылыс ретінде
әртүрлі түсіндіріледі. Бір жағдайларда – факторлар жиынтығы
бағыттаушы және қолданушы мінез-құлықты анықтап беретін, келесі
жағдайда – мотивтер жиынтығы ретінде қарастырылады, ал үшінші жағынан
– ағзаның белсенділігі тудыратын және оның бағыттылығы іздену деп
қарастырады. Сонымен қоса, мотивацияны нақты іс-әрекетті психикалық
реттейтінүрдіс ретінде қарастырады, қозғалыс мотиві үрдісі ретінде
және механизм ретінде қарайды, іс-әрекеттің нақты формалаларының
тәсілдерін және бағытталғандығының т.б. анықтайды, іс-әрекетпен
талаптануға жауап беретін үрдістер жүйесінің жиынтығы ретінде де
қаралады [19;14].
Барлық мотивацияның анықтамаларын екі бағытқа жатқызуға
болады. Біріншісі мотивацияны құрылымдық позициядан фактор немесе
мотивтер жиынтығы ретінде қарастырады. Мысалы, В.Д.Шадриковтың
көрсетуі бойынша “Мотивация – жеке тұлғаның мақсатымен,
қажеттіліктерімен шартталған, жақындастық және мұраттың деігейімен,
іс-әрекет жағдайымен және өмірге көзқарасымен, сенімдерімен жеке
тұлғаның бағытталғандығы. Бұл факторлардың есептелуімен ниеттің
қалыптасуы, тапсырмаларды шешуі жүреді. Екінші бағыты мотивацияны
статистикалық түрде қарамай, динамикалық білім ретінде үрдіс
механизмі етіп қарастырады ” [66;65].
Мотивация қажеттілікпен өте тығыз байланысты. Оның себебін
А.Маслоу өте дәл тауып жазған еді. Себебі, оның айтуы бойынша,
мысалы, бір қажеттілік өтелмесе, мотивация жүзеге аспауы мүмкін. Оның
айтуы бойынша биологиялық қажеттіліктерге қарны ашу, шөлдеу, ауруды
сезіну, ұйқысы келу т.б. жатады [19;32-53]. Соған орай оқу іс-
әрекетінің мотивтерін қалыптастыруда ең алдымен физиологиялық
қажеттіліктер өтелуі тиіс деп ой түюге болады. Себебі қарының ашып
тұрса немесе шөлдеп тұрсаң, оқушының оқуға мотиві түгел тілек-ниеті
де болмас еді.
Оқу үрдісінің негізгі итермелейтін күштерін анықтау, оның
нәтижелі жүргізілуіне өзіндік ықпалын тигізеді. Бұл туралы іс-әрекет
теориясын құрастырғандардың бірі А.Н.Леонтьев “тұтас үрдіс
бағытталған нәрсе, субъектіні нақты іс-әрекетке итермелейтін
түрткімен (яғни мотивпен) сәйкес болады” деп жазады [16;110]. Яғни,
адам белсенділігінің үрдісі әрқашанда бір нәрсеге бағытталады, оның
пәні бар. Сонымен қатар бұл үрдіс белгілі бір қажеттілікпен қозғауға
түсті және қандай да бір мотивпен (яғни бұл қажеттілік
қанағаттандырылатын пәнмен) бағытталады. Егер адам белсенділігінің
үрдісі бағытталған бірінші пән екінші пән – қажеттілік мотивімен
сәйкес келсе, онда мұндай белсенділік үрдісін А.Н.Леонтьев іс-әрекет
деп атады. Ол “егер бұл пәндер сәйкес келмесе, әртүрлі болса,
белсенділік үрдісі әрекет деп аталады ”- деп жазады [36; 101].
Адамның өз белсенділігі оның дамуының, өмірінің барлық
мезгілінде, барлық кезеңінде шешуші фактор болып табылады. Бұл
жөнінде Л.В.Кузнецова былай деп атап көрсетеді: “Белсенділік баланың
өзін қоршаған ортамен өзара әрекетіне кең мүмкіндікті қамтамасыз
етеді, өсіп келе жатқан жанды заттың өмірлік талаптарын
қанағаттандырудың қажетті жағдайы болып саналады, ағзаның ортамен
“теңгерілуінің” барлық механизмдерінің пайда болу жағдайы болып
табылады. Алайда, бала тек ағза ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке бас
ретінде де дамуы үшін, әлжуаз нәрестеден қазіргі қоғамның толыққанды
мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, жетілген адамдар
басқаруы тиіс. Дені сау ағзаға тән белсенділік саналы адамдық іс-
әрекетке айналуы тиіс “ [31;143].
Бұл табиғи белсенділіктің адамның саналы іс-әрекетіне айналуы
өзінен-өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды, бала өмірінің алғашқы
күнінен-ақ әзірленеді, бағытталынады, әдетке айналдырады және ересек
адамдар тексеріп отырады. Бұл әрекеттреге белены ересек адам әдейі
үйретеді, не оның өзі еліктеу жолымен оларды меңгереді. Олар
біртіндеп сәйкестендірілген, ұйымдасқан сипатқа ие болады, күрделі де
байланысты бола түседі. Осылай адамдық қызметтердің бастамасы:
еңбектік, ойындық, бейнелеушілік, оқу іс-әрекеттері пайда болады.
Осыған орай К.Д.Ушинский бала табиғатының негізгі заңы бала іс-
әрекетті қажет ететіндігінде деп көрсетеді [31;53].
А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет пен әрекетке тәуелсіз, іс-әрекеттің
артында тұрған, қажеттіліктердің қанағаттануына тәуелді, белгілі бір
эмоциялармен байланысты деген нұсқауы өте маңызды. Бұл адамның сол іс-
әрекеттен қанағат алуына орай, оның эмоционалдық, сезімдік, өзіне
сенімділігі, белсенділігі т.б. қасиеттерінің дамуы жүзеге асатынын
көрсетеді [6;69].
Адамның іс-әрекетінде биологиялық және әлеуметтік шынайы
нағыз бірлестік көрініс табады. Белсенділіктің тегі биологиялық,
бірақ ол ересек адамның әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен
“мәдениеттендірілмейінше”, яғни “әлеуметтендірілмейінше”, баланың
жеке бас ретінде дамуына жағымды әсер ете алмайды. Тек ойын, оқу,
спорт, еңбек, қоғамдық іс-әрекетте өз мәтінін таба білсе ғана,
баланың белсенділігін оның дамуының маңызды факторына айналады. Іс-
әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін
субъектінің объектімен байланысты.
Л.М.Фридман мен К.Н.Волковтың пікірлерінше әрекеттер белгілі
бір мақсаттарына орай сол кездегі жағдайларына сәйкес түрліше жүзеге
асырылады. Бұл әрекетті жүзеге асыру тәсілдері операция деп аталады.
Операция – бұл күрделі әрекеттерді жүзеге асыру тәсілдеріне айналған
әрекеттер. Мысалы, бала әріптерді жазуға үйренгенде, әріптерді салу
ол үшін әрекет болып саналады. Әріп салып үйренген соң ол олардан
сөз құрастыра алады, яғни әрекет операцияға айналады [17;102].
Әрекеттің операцияға айналуы туралы А.Н.Леонтьев былай деп
жазды: “Әрекеттің мақсаты оның орындалуының шарты ретінде келесі
әрекетке кіргенде, бірінші әрекет екіншінің жүзеге асыру тәсіліне,
саналы операцияға айналады”.
Адамдық іс-әрекеттің барлық түріне тән жалпы белгілері мен
оның кез-келген хайуанаттың мінез-құлқынан ерекшелігі – адамның мінез-
құлқы саналы, парасатты болатындығы. Тек ересек адам ғана емес,
сондай-ақ тіпті бес жасар бала нені қалайтынын біледі және өз
әрекеттерін осы көңілі ауған, жете түсінген мақсатқа бағындырады. Бұл
жөнінде Л.С.Выготский баланың қол жеткен деңгейінен жоғары іс-
әрекетке тарту керек деп есептейді [31;54].
Кішкентай балалардың іс-әрекетінің барлық салалары логикалық
сәйкестілігімен әлі ерекшеленбейді. Алайда өзінің күнделікті өмірінде
ересек адамнан үйрене, оның көмегімен әрекет ете отырып, бала іс-
әрекеттің негізгі түрлерін тез арада меңгереді. Балалар ашқан
заттардың қасиеттері, олардың әрқайсысы сөзбен белгіленгенде барып
білімге айналады. Бұл ойын іс-әрекеті баланы келесі күрделірек іс-
әрекет түрі – оқуға жетелейді дегенді білдіреді.
Баланың алты, жеті жастан кейінгі жетекші іс-әрекеті оқу
болып есептеледі. Дегенмен олар үшін ойын іс-әрекеті әлі де өз
маңызын жоймайды. Сол үшін ересектер бала сабаққа дұрыс дайындалса
оған ойнауға рұқсат береміз деп айтуы мүмкін. Бұл жағдайда балада
оқушының өз міндетін орындауы, жақсы баға алу – түсінілетін мотив
және реалды әрекетті мотив – сүйікті ойынын ойнау тілегі пайда
болады. Яғни, сабаққа дайындалу әзірше олүшін әрекет, ал іс-әрекет
ойын болып саналады. Бірақ, кей жағдайда сабаққа дайындалу оқушы үшін
қызықты болуы мүмкін, яғни түсінілеиін мотив реалды мотивке айналады.
Бұл туралы А.Н.Леонтьев былай деп жазды: “Жалпы, тәрбие өнерінің мәні
“түсінілетін мотивтер” және “реалды әрекетті” мотивтердің дұрыс
сәйкестігін жасауда, сонымен бірге іс-әрекеттің табысты нәтижелеріне
уақытында көңіл бөлу, сол арқылы жеке тұлғаның өмірін басқаратын
жоғары типті реалды мотивтерге ауысуды қамтамасыз етуде емес пе екен
?”.
Оқушы есейген сайын, оның жеке бас ретіндегі қалыптасуында
қоғамдық-еңбектік іс-әрекет соғұрлым зор рөл атқара бастайды. Яғни,
А.Н.Леонтьевтің сөзімен айтсақ “адам дамуының қозғаушы күші негізгі
іс-әрекеттің ауысуымен анықталады” [31;65].
1.2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыру – педагогика ғылымының басты мәселесі ретінде.
Кез-келген іс-әрекет оған деген қажеттіліктен бастау алатынын
жоғарыда айтылған теориялардан анық байқауға болады. Сол сияқты кіші
оқушылардың да оқу іс-әрекетіне мотивациясын арттыру үшін оқуға
қажеттілікті қалыптастыру керек. Бұл жөнінде Т.А.Ильина былай деп өз
пікірін білдіреді: “Оқу үрдісін ұйымдастырудағы мұғалімнің күші мен
жігерінің елеулі бөлігі оқушылардың оқуға деген ынтасы мен ұмтылысын
оятуға, олардың танымдық белсенділігін туғызуға бағытталуы тиіс”
[25;153].
Бұл кезеңде жаңа мотивтер (қажеттілік,қызығушылық, тілек)
пайда болады, баланың иерархиялық мотивациялық жүйесінде өзгерістер
жүреді. Бұрынғыша негізгі мотивтерге “тікелей әрекетті мотивтер”
жатады [6;46],ал болашаққа бағытталған мотивация баланың сол кездегі
қызығушылықтарының жетегінде кетеді [53;67]. Кіші оқушыларда парыз
және жауапкершілікпен, міндетті түрде білім алу керектігімен
байланысты жаңа әлеуметтік ұстанымдар мен мотивтер пайда болады.
Н.Н.Власованың мәліметтері бойынша бұйырумен салыстырғанда
бірінші сыныптағылар жарыс жағдайында өзіне жұмыс істеу мотиві жоғары
болатынын көрсетеді. Бірақ, үшінші сыныпта “қоғамдық мотив” (“сынып
үшін”) индивидуалдықпен салыстырғанда (“өзі үшін”) жоғары. Сонымен
бірге егер үшінші сыныпта қоғамдық мотивтер ер және қыз балаларда
бірдей деңгейде байқалса, төртінші сыныпта бұл мотивтер қыз
балалардың бойында жоғары болатындығы анықталды.
Кіші оқушылар мектепке дейінгілермен салыстырғанда басқалар
үшін өздерінің тілектерін баса алады. Мысалы, Л.С.Славина ойнап
отырған кіші оқушыларға басқа жұмысты – балалар бақшасы үшін түсті
қағазда қиып қатты қағаздан жасалған квадраттарды жапсыруды ұсынады.
Балалардың көпшілігі ойындарын тастап осы жұмысқа кірісті және
артынан олардың жұмыстарын балалар бақшасында қалай бағалағандығын
сұраған [54;43].
Оқу мотивациясы – оқушыларды жемісті танымдық әрекетке, білім
мазмұнын белсенді меңгеруге итермелейтін әдістер, құралдар,
үрдістерінің жалпы атауы. Жеке тұлғаның жағдайларын және қатынастарын
өзгерту үрдісі ретінде мотивация тұлғаны іс-әрекетке итермелейтін
себептер, нақты күштер түрінде түсінілетін мотивтерге негізделеді.
Мотивтерді оқушылардың іс-әрекет пәніне қатынасы, осы іс-әрекетке
бағытталуы ретінде де түсінуге болады. Мотивтер қажеттіліктер мен
қызығушылықтар, ұмтылыстар мен эмоциялар, ұстанымдар мен идеалдардың
өзара байланысы ретінде көрінеді. Сондықтан мотивтер – шешімдер
қабылдау мен таңдау, альтернативаларды талдау мен бағалау жүзеге
асырылатын динамикалық жүйе түріндегі өте күрделі құрылым. Мотивтер
әрқашанда кешен түрінде көрінеді және педагогикалық үрдісте біз тек
бір ғана мотив түрімен жұмыс істейміз. Мотивтерді мұғалімдер мен
оқушылар әрқашанда саналы сезе бермейді.
Мотивация және мотив мінез-құлқы мен іс-әрекеті проблемасы –
педагогика мен психологияның өзекті мәселелерінің бірі. Бұл мәселені,
яғни мотивті зерттеуде оның түрлеріне де назар аударамыз. Себебі
оқушы қандай мотивтермен оқып жүргенін анықтауымыз қажет. Мұны
анықтай отырып біз нақты қандай мотив әсер ететінін дәл анықтай
аламыз.
И.П.Подласый мотивтерді жалпы екі танымдық және әлеуметтік
тобына бөліп қарастыруды жөн көреді. Егер оқушы оқу үрдісінде
оқылатын пәннің мазмұнына бағытталған болса, онда танымдық мотив
туралы айтуға болады. Себебі ол оқушы сол оқу пәнін меңгергісі
келеді. Егер оқушыда оқу барысында басқа адамға бағытталғандығы басым
болса, онда әлеуметтік мотивтер туралы айтылады. Оның айтуы бойынша
танымдық мотивке мыналар қатысты:
1. Мазмұнымен қызықтыру
2. Үрдіспен қызықтыру
3. Қызығушылық
Әлеуметтік мотивке:
1. Кең көлемді әлеуметтік түрткі себептер
2. Мәртебелік қызығушылық
3. Тар әлеуметтік түрткі мотивтер (мұғалімдер мен ата-аналар түрткісі).
Танымдық мотивтер де, әлеуметтік мотивтер де әртүрлі деңгейде
болуы мүмкін.
И.П.Подласый бойынша мотивтер әлеуметтік және
танымдық мотивтер деңгейлерге бөлінеді. Әлеуметтік мотивтер бірнеше
топтарға бөлінеді:
• Кең әлеуметтік мотивтер (жауапкершілік, оқудың әлеуметтік маңызын
түсіну); бұл жеке тұлғаның оқу арқылы қоғамда өз орнын табуға, өзінің
әлеуметтік статусын нығайтуға ұмтылысы.
• Тар әлеуметтік (немесе позициялық) мотивтер (болашақта қоршаған орта
адамдарының мақұлдауына ие болу, өз еңбегі үшін сыйлық т.б. алу);
• әлеуметтік бірлесу мотивтері (қоршаған орта адамдарымен өзара
әрекетке түсуге бағытталу, сыныпта өз рөлін және позициясын бекіту);
Танымдық мотивтерді төмендегіше топтастырады:
• кең танымдық мотивтер эрудицияға бағытталудан көрінеді, оқу үрдіс
және нәтижелерінен қанағат алу түрінде жүзеге асады. Адамның танымдық
іс-әрекеті оның өмірлік іс-әрекетінің негізі болады;
• оқу-танымдық мотивтер (нақты оқу пәндерін меңгеру, білімді алу
тәсілдеріне бағытталу)
өз бетімен білім алу мотивтері (қосымша білім алуға
бағытталу).
Мотивтер бағыттылығы және мазмұны бойынша топтарға
біріктіріледі: әлеуметтік (әлеуметтік-құндылық), танымдық, кәсіби-
құндылық, эстетикалық, коммуникациялық, статустық-позициялық,
дәстүрлі-тарихи, утилитарлы-практикалық (меркантильді) [51;182].,
[44;12].
Оқу іс-әрекетінің әлеуметтік мотивтері үлгерімі әртүрлі
оқушылардың бойында әртүрлі көрінеді. И.Ю.Кулагинаның айтуы бойынша
үлгермеуші оқушылардың мотивтері ерекше. Олардың жақсы баға алуға
деген ұмтылыстары жоғары болғанымен, әлеуметтік мотивтері өте тар.
Кейбір әлеуметтік мотивтер тек үшінші сыныпта пайда болады [29;65].
Оқу іс-әрекеті өзара қарым-қатынасынсыз толыққанды жүзеге
аспайтындығы белгілі. Қарым-қатынас қажеттілігін қанағаттандыруға
субъектінің ұялшақтық сияқты тұлғалық сапасы кері әсерін тигізеді.
В.Н.Куницынаның мәліметтері бойынша оқушылар арасындағы ұялшақтық 25%-
дан 35%-ға дейінгі аралықты қамтиды.
Мотивтер дидактикалық үрдістің жүруіне және нәтижелеріне
түрліше ықпалын тигізеді. Мысалы, танымдық мотивтер өз бетінділікке
ынталандыратын оқу-танымдық мотивтермен салыстырғында әлсіз болады.
Нақты ортада утилитарлы-практикалық мотивтер маңыздырақ. Осы бағытта
оқушылардың мотивтерін түолі мақсатқа бағытталған әрекеттердің негізі
түрінде итермелеуші және қоғамдық маңызды құндылықтарды “мен үшін”
тұлғалық деңгейіне “ауыстыратын” мағына құрастырушы деп бөлуге
болады.
Жоғарыда айтылғандарды саралай отырып мотивтерді кейде сыртқы
және ішкі деп бөлуге болады. Біріншісі, педагогтар, ата-аналар,
сыныптан, тұтас қоғамнан бастау алады және талап, нұсқау формасында
болады. Олар, әрине, әрекет етеді, дегенмен олардың әрекеті жеке
тұлғаның ішкі қарсылығын тудыруы мүмкін, сондықтан, олар гуманды
болып саналуы мүмкін емес. Оқушылардың өзінің оны істеуге тілегі
болуы керек. Мотивацияның шыни көзі адамның өзінің ішінде. Сондықтан
да сыртқы қысым – оқу мотивтеріне емес, ішкі итермелеуші күш – оқу
мотивтеріне үлкен мән беріледі.
Сыртқы мазмұны оқу мотивтерімен ешқандай байланысы жоқ
гетерогенді мотивтер престижді және “мәжбүрлеуші” (жазалау арқылы
үрейлендіру) болып бөлінеді. Соңғыларының егер ықпалы күшті болса
стресстік жағдайларды туындатады, оқушылардың ойлауына кері әсерін
тигізеді. С.А.Мусатовтың мәліметтері бойынша оқу тапсырмаларын
орындауға итермелейтін “санкциядан қашу” мотивтерінің мәні 3-ші сынып
соңына қарай күшейеді. Сонымен бірге бұл кезде оқу пәндерінің
мазмұнына деген қызығушылық төмендейді [19;144].
Саналы сезілген және сезілмеген мотивтер болады. Біріншісі
оқушылардың оны әрекетке қандай себептер итермелейтіні туралы
әңгімелерінен, түрткілерді маңыздылық деңгейлері бойынша орналасуынан
көрінеді. Саналы сезілмеген мотивтер өте күшті емес, бақыланбайтын
саналы ұмтылыстардан байқалады.
Мұғалімдер мен оқушылар саналы сезетін, оқу жетістіктерін
объективті анықтайтын реалды мотивтер және кейбір жағдайларда ғана
әрекет ететін өткінші (иллюзорлы) мотивтер де бөлінеді. Дидактикалық
үрдіс олсы уақытта жетілу бағытында перспективалық ретіндегі жаңа
жоғары мотивтердің пайда болуының алғы шарттарын жасай отырып, реалды
мотивтерге сүйенеді.
Оқушылардың оқуға теріс қатынасы олардың мотивтерінің тарлығы
және кедейлігі, жетістікке жетуге қызығушылықтың төмендігі, бағаға
бағытталу, мақсат қоя алмау, қиындықты жеңуге, оқуға ұмтылысының
болмауы, мұғалімдерге, мектепке теріс қатынасынан көрінеді.
Селсоқ қатынасқа да осы сипаттамалар тән, бірақ, оң
нәтижелерге жетуге бағытталуға өзгерістер енгізсе, оған
қабілеттерінің және мүмкіндіктерінің болуын байқатады.
Оқушылардың оқуға оң қатынасының түрлі деңгейлерінде
мотивацияның тұрақсыздықтан терең саналы сезілген деңгейіне дейін
біртіндеп өсуі байқалады, сондықтан ерекше әрекетті. Жоғарғы деңгей
мотивтердің тұрақтылығы, олардың иерархиясы, перспективалық мақсаттар
қою біліктілігі, өзінің оқу іс-әрекетінің және мінез-құлқының
нәтижелерін көре білу, мақсатқа жету жолында қиындықтарды жеңе
білуден көрінеді. Оқу іс-әрекетінде оқу міндеттерін шешудің
стандартты емес тәсілдерін іздестіру, әрекет тәсілдерінің мобильдігі,
шығармашылық іс-әрекетке ауысу, өз бетімен білім алудың артуы
байқалады [51;184].
Сонымен бірге зерттеулер кіші оқушылардың өздерінің оқу
мотивтерін саналы түсінбейтіндігін көрсетеді. Мысалы, Г.Г.Гусеваның
мәліметтері бойынша кіші оқушылардың “білінетін” мотивтері оларды оқу
іс-әрекетіне итермелейтін шыни мотвтерге сай келмейтіндігін
көрсетеді. 2-3 сынып оқушыларының “білінетін” мотивтерінің диапазоны
өте кең, оған танымдықпен қатар әлеуметтік мотивтер де кіреді.
Алғашқы үштікке мыналар кірді: “көп білгім келеді”, “жаңаны білу
қызықты”, “жақсы баға алғым келеді”. Оның мәліметтеріне орай соңғы
орындарда “барлығы оқиды”, “жазалағанды қаламаймын” тұр [14;33].
Көпшілік оқушылардың қызығушылығы нақты пәндерге бағытталады.
Бұл жөнінде Н.Г.Морозова былай деп жазады: “Нақты пәнге қызығушылық
кенеттен пайда болмайды, ол біртіндеп сол пән бойынша білімнің
жинақталуына және білімнің ішкі логикасына сүйенеді. Мұнда кіші оқушы
сол пәнді неғұрлым терең меңгерсе, соғұрлым оның қызығушылығы артады”
[19;134].
Ал кейде оқушылардың пәндер бойынша білімдері болғанмен,
қандай да бір құбылысты түсіндіргенде олар білімдеріне емес, өз
пікірлеріне сүйенетіндігі байқалады [6;311].
Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға мотивациясын зерттеуде
Т.А.Матис мынадай қызықты эксперимент жүргізеді. Дәстүрлі оқыту
жүйесі “мұғалім-оқушы” және “оқушы-оқушы” жүйесі бойынша кіші
оқушылардың белсенділігі мен оқу танымдық мотивациясы салыстырылады.
Мұнда өзара көмек пен өзара әрекет оқу жұмысының барлық кезеңдерінде
жүргізіледі: оқу тапсырмасын орындау орындау тәсілін таңдау мен
орындауда, жұмыс нәтижелерін қадағалау мен бағалауда. Екінші жағдайда
оқушылардың оқу-танымдық мотивациясының артқандығы байқалады. Бұл
мәліметтер оқушылардың бір-біріне көмектесуінде мұғалімге катаң
позициядан бас тартқандығы дұрыс болар деген ой туындатады. Мүмкін
құпия көмекті ашық ұжымдық жұмысқа айналдырса қалай болар екен ?...
Н.А.Курдюкованың мәліметтері оқушылардың оқу үлгірімі мен
олардың білім және баға алуға деген ұмтылысының арасында тікелей
байланыс бар екендігін көрсетеді [19;168].
И.М.Вереникиннің лангитюдтық зерттеулерінің қорытындылары
бойынша 6-10 жас аралығында балалардың ішінен өз оқу іс-әрекетінің
парыз сезімімен байланыстыратындарының саны 15%-дан 34% аралығын
құрайды, ал қызығушылықпен оқитындардың саны 5%-25% аралығын құрайды
[8;51-57].
1.3. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекет мотивтерін
қалыптастыруда олардың анатомиялық-физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерін ескеру.
Адамзат қоғамының дамуы іс-әрекет түрлеріне, яғни ойын, оқу,
еңбек белсенділігіне байланысты. Мектемке келгеннен кейін кіші
оқушылар оқу іс-әрекетіне төселе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының мотивациясының теориялық
негіздері.
1. Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі
және адам іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыру – педагогика ғылымының маңызды мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... 20
3. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыруда олардың анатомиялық-физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерін
ескеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 26
II тарау. Оқушыларды оқу іс-әрекет мотивациясын қалыптастыру жолдары.
2.1. Оқушылардың оқу мотивациясын қалыптастырудағы педагогтің іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..35
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетінің мотивтерін
қалыптастырудағы тәжірибелік
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қосымша
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік алғаннан бері қоғамымызда болып жатырған сапалы
өзгерістер, экономикалық қаоқынды дамуы білім беру жүйесіне үлкен
талаптар қоюда. Мұндай үлкен өзгерістер оқушылардың оқуға
көзқарасына, мотивациясына өз ықпалын тигізетіні сөзсіз.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму деңгейі талап ететін білімді,
жылдан жылға көлемі артып келе жатырған ақпаратты меңгеруде
оқушылардың осы білімді игеруге деген қызығушылығының, оқуға
мотивациясының алатын орны ерекше. Әсіресе, білім берудің алғашқы
баспалдағы болып саналатын бастауыш мектепте оқушылардың оқуға оң
мотивациясын қалыптастыру оқыту үрдісінің нәтижелі, жемісті
жүргізілуінің басты шарттарының бірі.
Адам іс-әрекетінің мотивациямы туралы көптеген ой-пікірлер,
теориялар Аристотель, Гераклит, Демокрит, Лукреций, Платон, Сократ
секілді ежелгі философтардың еңбектерінде-ақ пайда болды. Олардың
пікірі бойынша өмірдің оқытушысы қажеттілік болып есептеледі.
Қазіргі уақытта мотивация теориялары көптеп саналады.
Мотивацияның қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық
білімдер туған ошақтардан іздеген жөн. Ол,әсіресе, XIX ғасырдың
ортасына дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын көрінеді.
Яғни, олардың пікірінше тек адам ғана санаға, ақылға, ерік-жігерге
ие. Адам мотивациясының ошағы - оның ақыл-ойы, санасы және ерік-
жігері [1;137]
Жеке тұлғаның қажеттілік-мотивациялық сферасын қалыптастырудың
қажеттігі В.Р.Асеев, А.Н.Леонтьев, Н.А.Бекшаева, М.С.Искакова,
Т.К.Құдайбердиева, А.Маслоу, Н.А.Тернова, А.Ю.Тимакова, Х.Хекхаузен
және т.б. еңбектерінде көрініс тапты [2;96]
Мотивация және мотив мәселелерін дүние жүзінің көптеген
ғалымдары зерттеп, өз тұжырымдамаларын жасаған (В.К.Вилюнас,
Д.Н.Узнадзе, В.И.Ковалев, А.К.Маркова, Т.А.Матис, П.В.Симонов,
Д.Н.Узнадзе, Г.Холл, К.Е.Ахметов) [5;105]
Адамдардың және жануарлардың іс-әрекетіндегі
белсенділіктерінің себептерін ғылыми зерттеудің негізін ежелгі
ойшылдар салды (Аристотель, Гераклит, Демокрит, Лукреций, Плаон,
Сократ).
XX ғасырдың 20 жылдары батыс психологиясында тек адамға қатысты
мотивация теориялары пайда болды. Мұнда органикалықтан басқа оқыту
және теория нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер бөліп
көрсетілді.
Оқу мотивациясы көбіне арнайы мақсатқа бағытталған жүйелі
жұмыс ретінде емес, стихиялы түрде қалыптасады. Оқудың мотивациялық
сферасын жүйелі басқармаған жағдайда мотивацияның регресі, оның
деңгейінің төмендеуі пайда болады, оқу іс-әрекеттің мотивтері өзінің
әрекеттілігінен айырылады. (Мектептердің оқу мотивтерін тәрбиелеуге
дұрыс көңіл бөлмеуі бұл мәселенің күрделілігін, әлі толық
талқыланбағандығын көрсетеді) [6;255]. Кез-келген іс-әрекет түрі
сияқты оқу іс-әрекетінің нәтижелі жүргізілуі мотивацияның деңгейіне
тәуелді екендігі белгілі. Қоғамның дамуы ең алдымен білім беру
жүйесінің дұрыс ұйымдастырылуына тікелей басланысты болса, білімнің
алғашқы баспалдағы бастауыш мектеп. Мұның барлығы қоғамымыздың
қазіргі даму жағдайында кіші оқушылардың оқу іс-әрекет мотивтерін
қалыптастыру мәселесін қайта зерттеудің өзектілігін көрсетеді
Қазіргі кезде елімізде және әлемде болып жатырған көптеген
өзгерістер сензитивтік кезең болып саналатын бастауыш мектеп
жасындағы оқушылардың оқуға мотивациясына өз ықпалын тигізбей
қоймайтындығы белгілі. Кеңестік дәуір кезеңінде оқу іс-әрекетінің
мотивтерін зерттеуге едәуір жұмыстар жүргізілгенмен (А.К.Маркова,
Т.А.Матис, А.Б.Орлов,т.б.), соңғы өзгерістер бес жылдағы әлеуметтік,
экономикалық, педагогикалық және психологиялық өзгерістер оқу іс-
әрекеті мотивтерін қайта зерттеуді талап етуде. Бұл мәселе тақырыптың
көкейкестілігін анықтап, дипломдық жұмысымның тақырыбын Бастауыш
мектеп оқушыларының оқу іс-әрекет мотивтерін қалыптастыру деп
таңдауға негіз болды.
Зерттеудің болжамы: егер жалпы орта білім беретін мектептердің
бастауыш сыныптарында педагогикалық іс-әрекеттің принциптері
негізінде оқу-тәрбие үрдісінде танымдық процестерді, сапалы тұлғалық
қасиеттерді дамытуға бағытталған ойындар мен жаттығулар жүйелі
өткізілсе, интерактивті оқыту әдістері қолданылса – бұл бастауыш
мектеп оқушыларының оқу-тәрбие үрдісіне белсенді араласуына, танымдық
қызығушылығының артуына және оқу іс-әрекет мотивтерін қалыптастыруға
жағдай жасайды.
Зерттеу нысанасы – жалпы орта білім беру жүйесіндегі бастауыш
мектеп оқушылары.
Зерттеу пәні – бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекет
мотивтері.
Зерттеу мақсаты:
1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерінің оқу-
тәрбие үрдісіндегі мәнін және оны қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздерін знрттеу;
2. Қоғамның қазіргі дамуы кезеңіндегі бастауыш мектеп оқушыларының
оқу іс-әрекеті мотивтерінің ерекшеліктерін зерттеу;
3. Оқу іс-әрекеті мотивтерін қалыптастыруды педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан жүйелі ұйымдастырудың моделін жасау;
4. Оқу мотивтерін арттырудағы педагогикалық үрдісті ұйымдастыру
бойынша ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеу базасы:
I тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының мотивациясының
теориялық негіздері.
1.1. Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі
және адам іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы және мотиві, әсіресе, оқу іс-
әрекетінің мотивтері мәселесі әрбір адамды, соның ішінде педагогтарды
толғандыратын өзекті мәселелердің бірі. Кез-келген оқу-тәрбие үрдісін
нәтижелі ұйымдастыруға тырысатын педагог ең алдымен оқушылардың оған
деген мотивациясын, яғни қызығушылығын арттыру мақсатында түрлі әдіс-
тәсілдер қолдануға тырысады, оның негізін, түп-тамырын іздеуге
талпынады.
Адамның белгілі бір іс-әрекетті орындаудағы ерекшеліктері мен
оның өзіндік қасиеттері өзара біртұтас құрылымды құрайды және бұл
құрылым иерархиялық түрде көрінеді, яғни адамның барлық қасиеттері
айналасына жинақталатын орталығы болады. Л.И.Божовичтің пікірінше
мұндай орталық адамның мотивациялық-қажеттілік сферасы болып саналады
[1;145]. Демокрит қажеттілікті негізгі қозғаушы күш және қажеттілік
эмоционалды қайғыруларға, адамның ойлауға, сөйлеуге, еңбекке
дағдылануына әсерін тигізеді деп түсіндірді. Яғни, оның пікірінше
егер адамда қажеттілік болмаса, ол сол жабайы күйінде қалар еді.
Қазіргі уақытта мотивация теориялары көптеп саналады.
Мотивацияның қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық
білімдер туындаған ошақтардан іздеген жөн. Бұл мәселені зерттеу
кезінде адам мотивациясының пайда болуы мен мәніне көзқарас үнемі
өзгеріп, философиядағы рационализм мен иррационализм ағымдарының
арасында орналасты. Рационалистік позиция бойынша адам жануарға еш
ұқсастығы жоқ ерекше тіршілік иесі. Ол әсіресе XIX ғасырдың ортасына
дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын көрінеді. Яғни,
олардың пікірлерінше тек адам ғана санаға, ақылға, ерік-жігерге ие.
Адам мотивациясының ошағы, оның ақыл-ойы, санасы және ерік-жігер.
Иррационализм ілім ретінде негізінен жануарларға бағытталады.
Онда жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз,
биологиялық күштердің, ағза қажеттіліктерінің ықпалымен басқарылады
деп түсіндіріледі [19];179.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы жөніндегі алғашқы
психологиялық теория XVII-XVIII ғасырларда механика жетістіктерінің
нәтижесінде кең өріс алып дамыған автоматтылық теориясы, кейін тірі
ағзаның түрлі әсерлерге беретін механикалық, автоматтылық ретіндегі
жауабы рефлекс идеясымен байланыстырылды. Бірі адамдар, екіншісі
жануарлар үшін бөлек екі мотивациялық теория философияны екі қарама-
қарсы ағымға, идеализм мен материализмге бөлу XIX ғасырдың соңына
дейін созылды.
XIX ғасырдың екінші жартысы түрлі ғылымдарда ашылған
жаңалықтармен есте қалды. Соның ішінде Ч.Дарвиннің биологиядағы
эволюция теориясының орны ерекше. Ч.Дарвин өз ілімін көптеген
ғасырлар бойы анатомиялық, физиологиялық және психологиялық жағынан
мүлде ерекше бөлек болып саналып келген адамдар арасындағы шыңырау
үстіне көпір салғандай болды. Ол бұл тіршілік иелерін өзара мінез-
құлықтық және мотивациялық жақындастыруда, әсіресе эмоционалды
экспрессивті көріністері, қажеттіліктері мен инстинктілері тәрізді
ортақ мінез-құлық формалары бар екенін көрсетті.
Иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан
биоголизаторлық көзқарас ұстанған инстинкт теориясын XIX ғасырдың
соңы XX ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен
ұмтылыстары теориясынан басқа XX ғасырдың басында Ч.Дарвиннің
эволюциялық теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі
ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және
жоғары жүйке іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты
түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының логикалық жалғасы сияқты болды.
Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне
Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
XX ғасырдың 30 жылдарынан бастап тек адамға қатысты
мотивацияның арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай
тұжырымдамалардың алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу,
К.Роджерс сияқты гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде
жариялана бастады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық
сферасы оның басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық
іс-әрекетте өзінің көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде
мотивациялық сфера элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және
генетикалық байланысты құрамаларды байқауға болады [19;63].
XX ғасырдың ортасында мотивацияның бірнеше теориясы бөлініп
шықты. Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұл
теориялардың барлығын жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация
феномендерінің кейбір жақтарын ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен,
адам мотивациясы туралы нақты фактілердің жетіспеушілігінен, зерттеу
әдістерінің әртүрлілігінен оларды жақындастыру қиындыққа алып келеді.
Адамдарда мұқтаждық қажеттілікті тудыратындығы барлығымызға
мәлім. Адамдар қандай да бір физиологиялық немесе психологиялық
жетіспеушілікке тап болғанда, қажеттілікті сезінеді. Демокриттің
пікірінше қажеттілік бірінші және екінші болып жіктеледі. Бірінші
қажеттілік өз табиғатында физиологиялық болып саналады және, әдетте,
тумыстан пайда болады. Бұған мысал ретінде тамаққа, суға, ауа жұтуға,
ұйықтауға, жыныстық қарым-қатынас жасауға және т.б. қажеттіліктер
жатады. Екінші қажеттіліктің табиғаты психологиялық. Мәселен, табысқа
жетуге, өзін құрметтеуіне, үйірсектікке, билік етуге, бір нәрсені
қажетсінуге құштарлық. Бірінші қажеттілік генетикалық негізде, ал
екіншісі өмір тәжірибесі арқылы қаланады. Адамдарда тәжірибенің
жинақталуы алуан түрлі болғандықтан, екінші қажеттіліктің біріншіден
едәуір айырмашылығы болады.
Қажеттілік әрекет етуге себепші болады. Адам қажеттілікті
сезіне бастағанда, онда талаптану күйі сезіледі. Талаптану – бұл бір
нәрсенің жетіспеушілігін сезіну, бедгілі бір мақсат көздеу. Бұл мінез-
құлықтағы қажеттілік көрінісі, әрі мақсатқа жету ниеті болып
саналады. Осы тұрғыдан қарастырғанда мақсат – бұл қажеттілікті
қанағаттандырудың өзіндік әрекеті. Адам өз мақсатына жеткен кезде,
оның қажеттілігіне қанағаттанады, не қанағаттанбайтын болады [2;125].
Мотивация үшін таңдаулы деген бір ғана әдіс болмайды,
адамдардың біреуіне мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен,
екіншісіне түкке жарамауы мүмкін. Сонымен қоса, ұйымның өзі де жеке
бір адамға бейімделген мотивация теориясы іс жүзіне асыруды
күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара тәуелділігі, жекелеген адамдардың
жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі, технологияның
жетілдірілуінен қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі – осының барлығы
мотивацияны күрделендіре түседі.
П.Гольбах қажеттіліктер біздің еркіміздің, ақыл-ой
белсенділігіміздің қозғаушы факторы деп санап, сананың спонтанды
белсенділігін, танымдық, эмоционалдық және еріктік әрекетті
мойындады.
Адам мінез-құлқын түсіндіруде Н.Г.Чернышевский де
қажеттіліктердің рөлін мойындады. Ол ағзалық қажеттіліктерді өтеу
адамгершілік-эстетикалық қажеттіліктің пайда болуына алып келеді деп
санайды.
Р.Вудвортс та адамның психикалық белсенділігіне
қажеттіліктердің орнын мойындай отырып, соның арқасында ағза бір
стимулға сезімтал болып, басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол
тек қозғалыс реакциясының сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған
дүниені қабылдауға әсерін тигізеді деп санайды. Бұл жерде Р.Вудвортс
пен А.А.Ухтомскийдің көзқарастары сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың
доминанты ретінде қарастырады [19;10].
XX ғасырдың 20-шы жылдары батыс психологиясында тек адамға
қатысты мотивация теориялары пайда болды. Мұнда ағзалықтан басқа
оқыту және теория нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер
бөліп көрсетіледі. Оған жетістікке жету, тәуелсіздікке жету,
афиллиация, агрессия, сыйластық және қорғаныс, басымдылық және көңіл
аударту, зиянды әсерлер мен сәтсіздіктерден қашу т.б. қажеттіліктер
жатқызылады. Сонымен қатар, А.Маслоу да адам қажеттіліктерінің
классификациясын ұсынды[19;9-11]. А.Маслоу адамдардың бұрын
тәжірибесі бар, әрі білімді деп қана қарамай, оларды өзін-өзі
меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде қарастырады.
Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік
болатындығын мойындады. А.Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға (
1-сурет ) бөледі:
1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ, су,
баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне
қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық қауіп-
қатерден қорғану қажеттілігі, болашаққа физиологиялық қажеттіліктің
қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік – бұл бір нәрсеге немесе біреулерге қатыстылық
сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі, әлеуметтік қарым-
қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
4. Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өіз құрметтеу, жеке басының
жетістіктері, біліктілігі, басқа біреудің өзін құрметтеуі, мақұлдауы
жатады.
5. Өзін-өзі көрсету, өзектендіру қажеттілігі - өзінің потенциалды
мүмкіндігін, жеке басының өсіп жетілуін жүзеге асыру қажеттілігі.
Өзін-өзі өзектендірудің көптеген міндеттері тұлғаішілік болып келеді.
Оларға: көрсету, өмірлік позицияны қалыптастыру жатады.
Сурет 1.
А.Маслоу бойынша қажеттілік пирамидасы.
Өзін-өзі көрсету
Құрметтеу
Қауіпсіздік және қорғану
Физиологиялық
Маслоудың жорамалдауынша төменгі деңгейдегі қажеттілік
қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі
қажеттілік пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғары
деңгейдегі қажеттілікті қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір
нақты уақыт кезеңіне орай адамдар өзіне аса маңызды немесе күшті
қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы қажеттіліктердің
негізінде бала дамып, өсіп шығады. Өзін ортада еркін ұстауына
көмектеседі.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашанда толық
қанағаттандырылмайды, өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына
орай, оның потенциалдық мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де
мотивация үрдісінде адамның қажетсінуінде шек болмайды.
Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру
негізін түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу іс-
әрекетіне мотивациясында олардың отбасындағы әлеуметтік жағдайлары,
қарым-қатынастары, сонымен бірге өз сыныбындағы жағымды психологиялық
хал-ахуалдың тигізетін әсерінің маңызды рөл атқаратынын байқаймыз.
Маслоу пирамидасының жалпы құрылымына сыншылар тарапынан
түрлі пікірлер айтылды. Оның теориясында қате жақтардың болуы,
ұсыныстарының бәрі бірдей жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген
ой-пікірлердің айрықша мәні бар екендігі сөзсіз.
Қажеттілік теориясын ұстанғандардың бірі Мак-Келланд. Мак-
Келланд тәсілі мотивтер құрылымын және оның мінез-құлыққа және жеке
басқа әсерін зерттеуге негізделген. Ол адамдарға үш түрлі қажеттілік:
билік, жетістік және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі
басқа адамдарға ықпал ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы
мұндай оқушылар әдетте өз пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан,
өзара сыннан тайсалмайды, өз пікірін өткізуге тырысады, шебер
сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше көңіл бөлуін талап етеді.
Адамның мадақтаауға құштарлығы, сол адамның жетістігін жариялаумен
шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен қанағаттандырылады.
Мадақтауға өте құмар адамдар кері байланысты ерекше ұнатады, өзіне
тәуекел шешім қабылдайды, алдына колайлы мақсат қояды, басқалардан
гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі ұдайы жетілдіріп
отыруға тырысады. Бұлар таныстарымен жиі араласуды, достық қарым-
қатынас орнатуды, біреулерге жәрдем беруді жақтайды.
XX ғасырдағы экономикалық өрлеу бұл салада да түрлі
мотивацмялық теориялардың пайда болуына алып келді. Бұған Герцбергтің
екі факторлы теориясы мен мотивацияның іс жүргізу теориясы жатады.
Бұл теориялардың негізін басшылардың өз қол астындағы жұмысшыларының
жұмысқа мотивациясын арттыруға бағытталған кеңестері құрайды [2;151-
159].
Бихевиористер тітіркендіргішті ағза реакциясының белсенді
көзі ретінде қарастырып, мінез-құлықты “стимул-реакция” кестесі
арқылы түсіндіреді. Олар үшін мотивация мәселесі жоқ, өйткені олардың
көзқарасы бойынша ағзаның реактивтілігі мінез-құлықтың динамикалық
шарты, яғни оның тітіркендіргішке өзіндік ерекше жауап беруге
қабілеті кестеге реактивтіліктегі айырмашылықты түсіндіретін фактор
(мотивация деп алатын ) ендірілгендігіне байланысты ағза әрқашанда
сырттан келетін стимулдарға жауап бере бермейді. Бірақ бұл фактор
таза физиологиялық механизмдерге қосылады. Осыдан мотивацияны ағзаның
кейбір тітіркендіргіштерге реактивтілік табалдырығының төмендеуі
функциясы жағдайы ретінде түсіне бастады. Бұл жағдайда мотив
энергизатор немесе сенсибилизатор ретінде қарастырылады.
Ж.Нюттен күнделікті өмірде адам мінез-құлқы, іс-әрекеті
жоспармен және бұл жоспарды жүзеге асыруға, мақсатқа жетуге
ұмтылыспен анықталады деп түсіндіріледі. Бұл кесте Ж.Нюттеннің
пікірінше шындыққа сәйкес және адамның күрделі мінез-құлқын ескереді
[48;237].
XX ғасырдың екінші жартысында адамның мінез-құлқы
детерминациясында сананың жетекші рөлін мойындайтын Дж.Роттер,
Г.Келли, Х.Хекхаузен, Дж.Анкинсон, Д.Маккелланндтың мотивациялық
тұжырымдары пайда болды. Мотивацияның когнитивтік теориясы ғылымға
әлеуметтік қажеттіліктер, өмірлік құндылықтар, когнитивтік факторлар,
когнитивтік диссонанс, сәтсіздіктен қашу, жетістікті күту сияқты жаңа
мотивациялық ұғымдардың кіруіне ықпалын тигізді.
Мінез-құлық детерминациясын зерттеудегі жаңа кезең XIX
ғасырдың соңында З.Фрейдтің адамның бейсаналылығы және ұмтылыстары
туралы ілімінің шығарылуымен байланысты. Мұны мотивацияның
психоаналитикалық теориясы деп атайды. Ол мінез-құлықтың
ұйымдастырылуында күшті ұмтылыстардан тұратын психикалық өмірдің
бейсаналық ядросының шешуші рөлін атап көрсетті. Егер У.Джемс
мотивация белгілі деңгейде шешім қабылдауды саналылықпен байланысты
деп көрсетсе, З.Фрейд және оның ізбасарлары бойынша мінез-құлықты
детерминациялауда шешуші рөл “Жоғарға - Мен” жағынан ұмтылыстарды
басып тастау неврозға әкеліп соқтыратын, бейсаналылыққа беріледі.
Мұны З.Фрейд өзінің психоаналитикалық теориясы арқылы кез-келген іс-
әрекеттің астарында жыныстық ұмтылыс жатыр деп дәлелдеуге тырысты
[53;45-63].
Бұл бағытта У.Макдауголл да өз теориясынұсынады. Ол
объектілердің қабылдау сипатын анықтайтын, эмоционалдық қозу
тудыратын және ағзаның мақсатқа ақыл-ой, денелік әрекетін
бағыттайтын, ерекше тұлға (инстинктілі ) энергиясы (“горме”) болып
саналатын деп түсіндірілетін “гормоникалық” тұжырымдаманы ұсынды.
Мотивацияның биологизаторлық теориясы адамға мотивациялық
факторлар ретінде бұрын тек жануарларда болады деп саналған
инстинктерді, ағзаның қажеттіліктеріне де таңа бастады [19;12].
Осындай иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан
биологизаторлық көзқарас ұстанған (инстинкт теориясын) XIX ғасырдың
аяғы XX ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды. Олардың
ішінен тек ағзаның белсенділік себептерін түсіндіру үшін “Мотивация”
ұғымына қатыстыларын ғана атап көрсетуге болады. Мұнда мотивация
туралы тек энергияны мобилизациялау жөнінде айтылады. Мұнда да
мотивацияны физиологиялық тұрғыдан қарайды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен
ұмтылыстары теориясынан басқа XX ғасырдың басында Ч.Дарвиннің
эволюциялық теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі
ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және
жоғары –жүйке іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты
түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының логмкалық жалғасы сияқты болды.
Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне
Х.Холл мен Б.Скниннерді жатқызуға болады.
XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап тек адамға қатысты
мотивацияның арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндпй
тұжырымдамалардың алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу,
Г.Олнер, К.Роджерс сияқты гуманистік психология өкілдерінің еңбектері
жариялана бастады.
Ресейден XX ғасырдың басында мотивация мәселесін
алғашқылардың бірі болып көтерген А.Ф.Лазурский. Ол 1906 жылы “Очерк
науки о характерах” еңбегін жариялады. Мұнда тілек және ұмтылыс,
мотивтер күресі мен шешім қабылдау, шешімдердің тұрақтылығы және
толғаныс импульстерін іштей ұстап тұруға қабілеттілік мәселелері
қарастырылған [6;42]. Бұл сұрақтар қазіргі уақытта да өзектілігін
жойған жоқ.
Ұмтылыс, тілек және қалау мәселелерінің ерік және еріктік
актімен байланысы жөнінде өз еңбектерінде көрнекті психолог Н.Н.Ланге
(1914) баяндайды. Ол “қалау” – бұл әрекеттегі ерік деп көрсетті
[19;13].
XX ғасырдың 20-жылдары мотивация мәселесін В.М.Боровский,
Н.Ю.Войтонис те биологизаторлық тұрғыдан түсіндіреді [10;11].
Л.С.Выготский де адам мінез-құлқының мотивациясы мен
детерминациясы мәселесін назарынан тыс қалдырмады. Ол “Педология
подростка” атты оқу құралында қызығушылықтың мәніне және оның
жеткіншектік кезеңдегі өзгерістеріне арнайы үлкен тарау арнайды.
Л.С.Выготский ұмтылыс пен қызығушылықтың сәйкестігі мәселесі бала
мінез-құлқының және қызығушылығының эволюциясымен шартталатын
жасөспірімнің психикалық дамуының кілті деп санады [19;11].
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық
сферасы оның басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық
іс-әрекетте өзінің көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде
мотивациялық сфера элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және
генетикалық байланысты құрамаларды байқауға болады. А.Н.Леонтьев
мотивацияның екі типін атап көрсетті. Біріншісі қажеттілік түрінде
көрінеді, сонымен қоса қызығу, драйв, инстинкт түрінде де, екіншісі
мотив түрінде көрінеді. Бұл жағдайда мотив пен мотивация бір-біріне
ұқсап кетеді. А.Н.Леонтьевтің ойынша мотив мотивация формасы ретінде
белгілі бір мақсатқа жету үшін бағытталған іс-әрекетте пайда болады
[19;30-31,66].
Баланың психикалық дамуындағы іс-әрекеттің рөлі қазіргі
уақытта көптеген зерттеулермен дәлелденген (Л.В.Занков, А.А.Смирнов,
В.В.Давыдов, А.А.Люблинская, Н.А.Менчинская, П.Я.Гальперин,
Г.С.Костюк, Л.В.Скрипченко, З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин, Н.Ф.Талызина
т.б.)
“Жоғарғы психикалық функциялар дамуының тарихы” – атты
еңбегінде Л.С.Выготский “Мотивтер күресі” мәселесіне көп көңіл бөледі
[12;51-78].Ол алғашқылардың бірі болып мотив пен стимулды бөліп
қарастырып, ерікті мотивация туралы айтады.
1940-жылдары мотивацияны “ұстанымдар теориясы” тұрғысынан
Д.Н.Узнадзе қарастырып, белсенділік көзі нақ қазір жоқ, бірақ ағзаға
қажетті қажеттілік деп түсіндіреді.
Ең алғашқы рет “мотивация” сөзін А.Шопенгауэр “Четыре
принципа досточной причины” мақаласында қолданды. Онда мотивация –
психологиялық іс-әрекеттің себебі мен оларды бағындыру жолдары деп
қарастырады. Қазіргі таңда мотивация психологиялық құбылыс ретінде
әртүрлі түсіндіріледі. Бір жағдайларда – факторлар жиынтығы
бағыттаушы және қолданушы мінез-құлықты анықтап беретін, келесі
жағдайда – мотивтер жиынтығы ретінде қарастырылады, ал үшінші жағынан
– ағзаның белсенділігі тудыратын және оның бағыттылығы іздену деп
қарастырады. Сонымен қоса, мотивацияны нақты іс-әрекетті психикалық
реттейтінүрдіс ретінде қарастырады, қозғалыс мотиві үрдісі ретінде
және механизм ретінде қарайды, іс-әрекеттің нақты формалаларының
тәсілдерін және бағытталғандығының т.б. анықтайды, іс-әрекетпен
талаптануға жауап беретін үрдістер жүйесінің жиынтығы ретінде де
қаралады [19;14].
Барлық мотивацияның анықтамаларын екі бағытқа жатқызуға
болады. Біріншісі мотивацияны құрылымдық позициядан фактор немесе
мотивтер жиынтығы ретінде қарастырады. Мысалы, В.Д.Шадриковтың
көрсетуі бойынша “Мотивация – жеке тұлғаның мақсатымен,
қажеттіліктерімен шартталған, жақындастық және мұраттың деігейімен,
іс-әрекет жағдайымен және өмірге көзқарасымен, сенімдерімен жеке
тұлғаның бағытталғандығы. Бұл факторлардың есептелуімен ниеттің
қалыптасуы, тапсырмаларды шешуі жүреді. Екінші бағыты мотивацияны
статистикалық түрде қарамай, динамикалық білім ретінде үрдіс
механизмі етіп қарастырады ” [66;65].
Мотивация қажеттілікпен өте тығыз байланысты. Оның себебін
А.Маслоу өте дәл тауып жазған еді. Себебі, оның айтуы бойынша,
мысалы, бір қажеттілік өтелмесе, мотивация жүзеге аспауы мүмкін. Оның
айтуы бойынша биологиялық қажеттіліктерге қарны ашу, шөлдеу, ауруды
сезіну, ұйқысы келу т.б. жатады [19;32-53]. Соған орай оқу іс-
әрекетінің мотивтерін қалыптастыруда ең алдымен физиологиялық
қажеттіліктер өтелуі тиіс деп ой түюге болады. Себебі қарының ашып
тұрса немесе шөлдеп тұрсаң, оқушының оқуға мотиві түгел тілек-ниеті
де болмас еді.
Оқу үрдісінің негізгі итермелейтін күштерін анықтау, оның
нәтижелі жүргізілуіне өзіндік ықпалын тигізеді. Бұл туралы іс-әрекет
теориясын құрастырғандардың бірі А.Н.Леонтьев “тұтас үрдіс
бағытталған нәрсе, субъектіні нақты іс-әрекетке итермелейтін
түрткімен (яғни мотивпен) сәйкес болады” деп жазады [16;110]. Яғни,
адам белсенділігінің үрдісі әрқашанда бір нәрсеге бағытталады, оның
пәні бар. Сонымен қатар бұл үрдіс белгілі бір қажеттілікпен қозғауға
түсті және қандай да бір мотивпен (яғни бұл қажеттілік
қанағаттандырылатын пәнмен) бағытталады. Егер адам белсенділігінің
үрдісі бағытталған бірінші пән екінші пән – қажеттілік мотивімен
сәйкес келсе, онда мұндай белсенділік үрдісін А.Н.Леонтьев іс-әрекет
деп атады. Ол “егер бұл пәндер сәйкес келмесе, әртүрлі болса,
белсенділік үрдісі әрекет деп аталады ”- деп жазады [36; 101].
Адамның өз белсенділігі оның дамуының, өмірінің барлық
мезгілінде, барлық кезеңінде шешуші фактор болып табылады. Бұл
жөнінде Л.В.Кузнецова былай деп атап көрсетеді: “Белсенділік баланың
өзін қоршаған ортамен өзара әрекетіне кең мүмкіндікті қамтамасыз
етеді, өсіп келе жатқан жанды заттың өмірлік талаптарын
қанағаттандырудың қажетті жағдайы болып саналады, ағзаның ортамен
“теңгерілуінің” барлық механизмдерінің пайда болу жағдайы болып
табылады. Алайда, бала тек ағза ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке бас
ретінде де дамуы үшін, әлжуаз нәрестеден қазіргі қоғамның толыққанды
мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, жетілген адамдар
басқаруы тиіс. Дені сау ағзаға тән белсенділік саналы адамдық іс-
әрекетке айналуы тиіс “ [31;143].
Бұл табиғи белсенділіктің адамның саналы іс-әрекетіне айналуы
өзінен-өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды, бала өмірінің алғашқы
күнінен-ақ әзірленеді, бағытталынады, әдетке айналдырады және ересек
адамдар тексеріп отырады. Бұл әрекеттреге белены ересек адам әдейі
үйретеді, не оның өзі еліктеу жолымен оларды меңгереді. Олар
біртіндеп сәйкестендірілген, ұйымдасқан сипатқа ие болады, күрделі де
байланысты бола түседі. Осылай адамдық қызметтердің бастамасы:
еңбектік, ойындық, бейнелеушілік, оқу іс-әрекеттері пайда болады.
Осыған орай К.Д.Ушинский бала табиғатының негізгі заңы бала іс-
әрекетті қажет ететіндігінде деп көрсетеді [31;53].
А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет пен әрекетке тәуелсіз, іс-әрекеттің
артында тұрған, қажеттіліктердің қанағаттануына тәуелді, белгілі бір
эмоциялармен байланысты деген нұсқауы өте маңызды. Бұл адамның сол іс-
әрекеттен қанағат алуына орай, оның эмоционалдық, сезімдік, өзіне
сенімділігі, белсенділігі т.б. қасиеттерінің дамуы жүзеге асатынын
көрсетеді [6;69].
Адамның іс-әрекетінде биологиялық және әлеуметтік шынайы
нағыз бірлестік көрініс табады. Белсенділіктің тегі биологиялық,
бірақ ол ересек адамның әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен
“мәдениеттендірілмейінше”, яғни “әлеуметтендірілмейінше”, баланың
жеке бас ретінде дамуына жағымды әсер ете алмайды. Тек ойын, оқу,
спорт, еңбек, қоғамдық іс-әрекетте өз мәтінін таба білсе ғана,
баланың белсенділігін оның дамуының маңызды факторына айналады. Іс-
әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін
субъектінің объектімен байланысты.
Л.М.Фридман мен К.Н.Волковтың пікірлерінше әрекеттер белгілі
бір мақсаттарына орай сол кездегі жағдайларына сәйкес түрліше жүзеге
асырылады. Бұл әрекетті жүзеге асыру тәсілдері операция деп аталады.
Операция – бұл күрделі әрекеттерді жүзеге асыру тәсілдеріне айналған
әрекеттер. Мысалы, бала әріптерді жазуға үйренгенде, әріптерді салу
ол үшін әрекет болып саналады. Әріп салып үйренген соң ол олардан
сөз құрастыра алады, яғни әрекет операцияға айналады [17;102].
Әрекеттің операцияға айналуы туралы А.Н.Леонтьев былай деп
жазды: “Әрекеттің мақсаты оның орындалуының шарты ретінде келесі
әрекетке кіргенде, бірінші әрекет екіншінің жүзеге асыру тәсіліне,
саналы операцияға айналады”.
Адамдық іс-әрекеттің барлық түріне тән жалпы белгілері мен
оның кез-келген хайуанаттың мінез-құлқынан ерекшелігі – адамның мінез-
құлқы саналы, парасатты болатындығы. Тек ересек адам ғана емес,
сондай-ақ тіпті бес жасар бала нені қалайтынын біледі және өз
әрекеттерін осы көңілі ауған, жете түсінген мақсатқа бағындырады. Бұл
жөнінде Л.С.Выготский баланың қол жеткен деңгейінен жоғары іс-
әрекетке тарту керек деп есептейді [31;54].
Кішкентай балалардың іс-әрекетінің барлық салалары логикалық
сәйкестілігімен әлі ерекшеленбейді. Алайда өзінің күнделікті өмірінде
ересек адамнан үйрене, оның көмегімен әрекет ете отырып, бала іс-
әрекеттің негізгі түрлерін тез арада меңгереді. Балалар ашқан
заттардың қасиеттері, олардың әрқайсысы сөзбен белгіленгенде барып
білімге айналады. Бұл ойын іс-әрекеті баланы келесі күрделірек іс-
әрекет түрі – оқуға жетелейді дегенді білдіреді.
Баланың алты, жеті жастан кейінгі жетекші іс-әрекеті оқу
болып есептеледі. Дегенмен олар үшін ойын іс-әрекеті әлі де өз
маңызын жоймайды. Сол үшін ересектер бала сабаққа дұрыс дайындалса
оған ойнауға рұқсат береміз деп айтуы мүмкін. Бұл жағдайда балада
оқушының өз міндетін орындауы, жақсы баға алу – түсінілетін мотив
және реалды әрекетті мотив – сүйікті ойынын ойнау тілегі пайда
болады. Яғни, сабаққа дайындалу әзірше олүшін әрекет, ал іс-әрекет
ойын болып саналады. Бірақ, кей жағдайда сабаққа дайындалу оқушы үшін
қызықты болуы мүмкін, яғни түсінілеиін мотив реалды мотивке айналады.
Бұл туралы А.Н.Леонтьев былай деп жазды: “Жалпы, тәрбие өнерінің мәні
“түсінілетін мотивтер” және “реалды әрекетті” мотивтердің дұрыс
сәйкестігін жасауда, сонымен бірге іс-әрекеттің табысты нәтижелеріне
уақытында көңіл бөлу, сол арқылы жеке тұлғаның өмірін басқаратын
жоғары типті реалды мотивтерге ауысуды қамтамасыз етуде емес пе екен
?”.
Оқушы есейген сайын, оның жеке бас ретіндегі қалыптасуында
қоғамдық-еңбектік іс-әрекет соғұрлым зор рөл атқара бастайды. Яғни,
А.Н.Леонтьевтің сөзімен айтсақ “адам дамуының қозғаушы күші негізгі
іс-әрекеттің ауысуымен анықталады” [31;65].
1.2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мотивтерін
қалыптастыру – педагогика ғылымының басты мәселесі ретінде.
Кез-келген іс-әрекет оған деген қажеттіліктен бастау алатынын
жоғарыда айтылған теориялардан анық байқауға болады. Сол сияқты кіші
оқушылардың да оқу іс-әрекетіне мотивациясын арттыру үшін оқуға
қажеттілікті қалыптастыру керек. Бұл жөнінде Т.А.Ильина былай деп өз
пікірін білдіреді: “Оқу үрдісін ұйымдастырудағы мұғалімнің күші мен
жігерінің елеулі бөлігі оқушылардың оқуға деген ынтасы мен ұмтылысын
оятуға, олардың танымдық белсенділігін туғызуға бағытталуы тиіс”
[25;153].
Бұл кезеңде жаңа мотивтер (қажеттілік,қызығушылық, тілек)
пайда болады, баланың иерархиялық мотивациялық жүйесінде өзгерістер
жүреді. Бұрынғыша негізгі мотивтерге “тікелей әрекетті мотивтер”
жатады [6;46],ал болашаққа бағытталған мотивация баланың сол кездегі
қызығушылықтарының жетегінде кетеді [53;67]. Кіші оқушыларда парыз
және жауапкершілікпен, міндетті түрде білім алу керектігімен
байланысты жаңа әлеуметтік ұстанымдар мен мотивтер пайда болады.
Н.Н.Власованың мәліметтері бойынша бұйырумен салыстырғанда
бірінші сыныптағылар жарыс жағдайында өзіне жұмыс істеу мотиві жоғары
болатынын көрсетеді. Бірақ, үшінші сыныпта “қоғамдық мотив” (“сынып
үшін”) индивидуалдықпен салыстырғанда (“өзі үшін”) жоғары. Сонымен
бірге егер үшінші сыныпта қоғамдық мотивтер ер және қыз балаларда
бірдей деңгейде байқалса, төртінші сыныпта бұл мотивтер қыз
балалардың бойында жоғары болатындығы анықталды.
Кіші оқушылар мектепке дейінгілермен салыстырғанда басқалар
үшін өздерінің тілектерін баса алады. Мысалы, Л.С.Славина ойнап
отырған кіші оқушыларға басқа жұмысты – балалар бақшасы үшін түсті
қағазда қиып қатты қағаздан жасалған квадраттарды жапсыруды ұсынады.
Балалардың көпшілігі ойындарын тастап осы жұмысқа кірісті және
артынан олардың жұмыстарын балалар бақшасында қалай бағалағандығын
сұраған [54;43].
Оқу мотивациясы – оқушыларды жемісті танымдық әрекетке, білім
мазмұнын белсенді меңгеруге итермелейтін әдістер, құралдар,
үрдістерінің жалпы атауы. Жеке тұлғаның жағдайларын және қатынастарын
өзгерту үрдісі ретінде мотивация тұлғаны іс-әрекетке итермелейтін
себептер, нақты күштер түрінде түсінілетін мотивтерге негізделеді.
Мотивтерді оқушылардың іс-әрекет пәніне қатынасы, осы іс-әрекетке
бағытталуы ретінде де түсінуге болады. Мотивтер қажеттіліктер мен
қызығушылықтар, ұмтылыстар мен эмоциялар, ұстанымдар мен идеалдардың
өзара байланысы ретінде көрінеді. Сондықтан мотивтер – шешімдер
қабылдау мен таңдау, альтернативаларды талдау мен бағалау жүзеге
асырылатын динамикалық жүйе түріндегі өте күрделі құрылым. Мотивтер
әрқашанда кешен түрінде көрінеді және педагогикалық үрдісте біз тек
бір ғана мотив түрімен жұмыс істейміз. Мотивтерді мұғалімдер мен
оқушылар әрқашанда саналы сезе бермейді.
Мотивация және мотив мінез-құлқы мен іс-әрекеті проблемасы –
педагогика мен психологияның өзекті мәселелерінің бірі. Бұл мәселені,
яғни мотивті зерттеуде оның түрлеріне де назар аударамыз. Себебі
оқушы қандай мотивтермен оқып жүргенін анықтауымыз қажет. Мұны
анықтай отырып біз нақты қандай мотив әсер ететінін дәл анықтай
аламыз.
И.П.Подласый мотивтерді жалпы екі танымдық және әлеуметтік
тобына бөліп қарастыруды жөн көреді. Егер оқушы оқу үрдісінде
оқылатын пәннің мазмұнына бағытталған болса, онда танымдық мотив
туралы айтуға болады. Себебі ол оқушы сол оқу пәнін меңгергісі
келеді. Егер оқушыда оқу барысында басқа адамға бағытталғандығы басым
болса, онда әлеуметтік мотивтер туралы айтылады. Оның айтуы бойынша
танымдық мотивке мыналар қатысты:
1. Мазмұнымен қызықтыру
2. Үрдіспен қызықтыру
3. Қызығушылық
Әлеуметтік мотивке:
1. Кең көлемді әлеуметтік түрткі себептер
2. Мәртебелік қызығушылық
3. Тар әлеуметтік түрткі мотивтер (мұғалімдер мен ата-аналар түрткісі).
Танымдық мотивтер де, әлеуметтік мотивтер де әртүрлі деңгейде
болуы мүмкін.
И.П.Подласый бойынша мотивтер әлеуметтік және
танымдық мотивтер деңгейлерге бөлінеді. Әлеуметтік мотивтер бірнеше
топтарға бөлінеді:
• Кең әлеуметтік мотивтер (жауапкершілік, оқудың әлеуметтік маңызын
түсіну); бұл жеке тұлғаның оқу арқылы қоғамда өз орнын табуға, өзінің
әлеуметтік статусын нығайтуға ұмтылысы.
• Тар әлеуметтік (немесе позициялық) мотивтер (болашақта қоршаған орта
адамдарының мақұлдауына ие болу, өз еңбегі үшін сыйлық т.б. алу);
• әлеуметтік бірлесу мотивтері (қоршаған орта адамдарымен өзара
әрекетке түсуге бағытталу, сыныпта өз рөлін және позициясын бекіту);
Танымдық мотивтерді төмендегіше топтастырады:
• кең танымдық мотивтер эрудицияға бағытталудан көрінеді, оқу үрдіс
және нәтижелерінен қанағат алу түрінде жүзеге асады. Адамның танымдық
іс-әрекеті оның өмірлік іс-әрекетінің негізі болады;
• оқу-танымдық мотивтер (нақты оқу пәндерін меңгеру, білімді алу
тәсілдеріне бағытталу)
өз бетімен білім алу мотивтері (қосымша білім алуға
бағытталу).
Мотивтер бағыттылығы және мазмұны бойынша топтарға
біріктіріледі: әлеуметтік (әлеуметтік-құндылық), танымдық, кәсіби-
құндылық, эстетикалық, коммуникациялық, статустық-позициялық,
дәстүрлі-тарихи, утилитарлы-практикалық (меркантильді) [51;182].,
[44;12].
Оқу іс-әрекетінің әлеуметтік мотивтері үлгерімі әртүрлі
оқушылардың бойында әртүрлі көрінеді. И.Ю.Кулагинаның айтуы бойынша
үлгермеуші оқушылардың мотивтері ерекше. Олардың жақсы баға алуға
деген ұмтылыстары жоғары болғанымен, әлеуметтік мотивтері өте тар.
Кейбір әлеуметтік мотивтер тек үшінші сыныпта пайда болады [29;65].
Оқу іс-әрекеті өзара қарым-қатынасынсыз толыққанды жүзеге
аспайтындығы белгілі. Қарым-қатынас қажеттілігін қанағаттандыруға
субъектінің ұялшақтық сияқты тұлғалық сапасы кері әсерін тигізеді.
В.Н.Куницынаның мәліметтері бойынша оқушылар арасындағы ұялшақтық 25%-
дан 35%-ға дейінгі аралықты қамтиды.
Мотивтер дидактикалық үрдістің жүруіне және нәтижелеріне
түрліше ықпалын тигізеді. Мысалы, танымдық мотивтер өз бетінділікке
ынталандыратын оқу-танымдық мотивтермен салыстырғында әлсіз болады.
Нақты ортада утилитарлы-практикалық мотивтер маңыздырақ. Осы бағытта
оқушылардың мотивтерін түолі мақсатқа бағытталған әрекеттердің негізі
түрінде итермелеуші және қоғамдық маңызды құндылықтарды “мен үшін”
тұлғалық деңгейіне “ауыстыратын” мағына құрастырушы деп бөлуге
болады.
Жоғарыда айтылғандарды саралай отырып мотивтерді кейде сыртқы
және ішкі деп бөлуге болады. Біріншісі, педагогтар, ата-аналар,
сыныптан, тұтас қоғамнан бастау алады және талап, нұсқау формасында
болады. Олар, әрине, әрекет етеді, дегенмен олардың әрекеті жеке
тұлғаның ішкі қарсылығын тудыруы мүмкін, сондықтан, олар гуманды
болып саналуы мүмкін емес. Оқушылардың өзінің оны істеуге тілегі
болуы керек. Мотивацияның шыни көзі адамның өзінің ішінде. Сондықтан
да сыртқы қысым – оқу мотивтеріне емес, ішкі итермелеуші күш – оқу
мотивтеріне үлкен мән беріледі.
Сыртқы мазмұны оқу мотивтерімен ешқандай байланысы жоқ
гетерогенді мотивтер престижді және “мәжбүрлеуші” (жазалау арқылы
үрейлендіру) болып бөлінеді. Соңғыларының егер ықпалы күшті болса
стресстік жағдайларды туындатады, оқушылардың ойлауына кері әсерін
тигізеді. С.А.Мусатовтың мәліметтері бойынша оқу тапсырмаларын
орындауға итермелейтін “санкциядан қашу” мотивтерінің мәні 3-ші сынып
соңына қарай күшейеді. Сонымен бірге бұл кезде оқу пәндерінің
мазмұнына деген қызығушылық төмендейді [19;144].
Саналы сезілген және сезілмеген мотивтер болады. Біріншісі
оқушылардың оны әрекетке қандай себептер итермелейтіні туралы
әңгімелерінен, түрткілерді маңыздылық деңгейлері бойынша орналасуынан
көрінеді. Саналы сезілмеген мотивтер өте күшті емес, бақыланбайтын
саналы ұмтылыстардан байқалады.
Мұғалімдер мен оқушылар саналы сезетін, оқу жетістіктерін
объективті анықтайтын реалды мотивтер және кейбір жағдайларда ғана
әрекет ететін өткінші (иллюзорлы) мотивтер де бөлінеді. Дидактикалық
үрдіс олсы уақытта жетілу бағытында перспективалық ретіндегі жаңа
жоғары мотивтердің пайда болуының алғы шарттарын жасай отырып, реалды
мотивтерге сүйенеді.
Оқушылардың оқуға теріс қатынасы олардың мотивтерінің тарлығы
және кедейлігі, жетістікке жетуге қызығушылықтың төмендігі, бағаға
бағытталу, мақсат қоя алмау, қиындықты жеңуге, оқуға ұмтылысының
болмауы, мұғалімдерге, мектепке теріс қатынасынан көрінеді.
Селсоқ қатынасқа да осы сипаттамалар тән, бірақ, оң
нәтижелерге жетуге бағытталуға өзгерістер енгізсе, оған
қабілеттерінің және мүмкіндіктерінің болуын байқатады.
Оқушылардың оқуға оң қатынасының түрлі деңгейлерінде
мотивацияның тұрақсыздықтан терең саналы сезілген деңгейіне дейін
біртіндеп өсуі байқалады, сондықтан ерекше әрекетті. Жоғарғы деңгей
мотивтердің тұрақтылығы, олардың иерархиясы, перспективалық мақсаттар
қою біліктілігі, өзінің оқу іс-әрекетінің және мінез-құлқының
нәтижелерін көре білу, мақсатқа жету жолында қиындықтарды жеңе
білуден көрінеді. Оқу іс-әрекетінде оқу міндеттерін шешудің
стандартты емес тәсілдерін іздестіру, әрекет тәсілдерінің мобильдігі,
шығармашылық іс-әрекетке ауысу, өз бетімен білім алудың артуы
байқалады [51;184].
Сонымен бірге зерттеулер кіші оқушылардың өздерінің оқу
мотивтерін саналы түсінбейтіндігін көрсетеді. Мысалы, Г.Г.Гусеваның
мәліметтері бойынша кіші оқушылардың “білінетін” мотивтері оларды оқу
іс-әрекетіне итермелейтін шыни мотвтерге сай келмейтіндігін
көрсетеді. 2-3 сынып оқушыларының “білінетін” мотивтерінің диапазоны
өте кең, оған танымдықпен қатар әлеуметтік мотивтер де кіреді.
Алғашқы үштікке мыналар кірді: “көп білгім келеді”, “жаңаны білу
қызықты”, “жақсы баға алғым келеді”. Оның мәліметтеріне орай соңғы
орындарда “барлығы оқиды”, “жазалағанды қаламаймын” тұр [14;33].
Көпшілік оқушылардың қызығушылығы нақты пәндерге бағытталады.
Бұл жөнінде Н.Г.Морозова былай деп жазады: “Нақты пәнге қызығушылық
кенеттен пайда болмайды, ол біртіндеп сол пән бойынша білімнің
жинақталуына және білімнің ішкі логикасына сүйенеді. Мұнда кіші оқушы
сол пәнді неғұрлым терең меңгерсе, соғұрлым оның қызығушылығы артады”
[19;134].
Ал кейде оқушылардың пәндер бойынша білімдері болғанмен,
қандай да бір құбылысты түсіндіргенде олар білімдеріне емес, өз
пікірлеріне сүйенетіндігі байқалады [6;311].
Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға мотивациясын зерттеуде
Т.А.Матис мынадай қызықты эксперимент жүргізеді. Дәстүрлі оқыту
жүйесі “мұғалім-оқушы” және “оқушы-оқушы” жүйесі бойынша кіші
оқушылардың белсенділігі мен оқу танымдық мотивациясы салыстырылады.
Мұнда өзара көмек пен өзара әрекет оқу жұмысының барлық кезеңдерінде
жүргізіледі: оқу тапсырмасын орындау орындау тәсілін таңдау мен
орындауда, жұмыс нәтижелерін қадағалау мен бағалауда. Екінші жағдайда
оқушылардың оқу-танымдық мотивациясының артқандығы байқалады. Бұл
мәліметтер оқушылардың бір-біріне көмектесуінде мұғалімге катаң
позициядан бас тартқандығы дұрыс болар деген ой туындатады. Мүмкін
құпия көмекті ашық ұжымдық жұмысқа айналдырса қалай болар екен ?...
Н.А.Курдюкованың мәліметтері оқушылардың оқу үлгірімі мен
олардың білім және баға алуға деген ұмтылысының арасында тікелей
байланыс бар екендігін көрсетеді [19;168].
И.М.Вереникиннің лангитюдтық зерттеулерінің қорытындылары
бойынша 6-10 жас аралығында балалардың ішінен өз оқу іс-әрекетінің
парыз сезімімен байланыстыратындарының саны 15%-дан 34% аралығын
құрайды, ал қызығушылықпен оқитындардың саны 5%-25% аралығын құрайды
[8;51-57].
1.3. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекет мотивтерін
қалыптастыруда олардың анатомиялық-физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерін ескеру.
Адамзат қоғамының дамуы іс-әрекет түрлеріне, яғни ойын, оқу,
еңбек белсенділігіне байланысты. Мектемке келгеннен кейін кіші
оқушылар оқу іс-әрекетіне төселе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz