Психология тарихының әдістері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 2
І тарау. М.М.Мұқановтың педагогикалық-психологиялық мұралары 3
1.1. Тарихи-психологиялық зерттеудің әдіснамасы 3
1.2. М.Мұқановтың өмір жолы мен ғылыми қызметі 10
ІІ тарау М.М.Мұқановтың еңбектеріндегі педагогикалық-психология мәселелері.
14
2.1. М.Мұқановтың еңбектеріндегі жас және педагогикалық психологиясының
психологиялық-педагогикалық аспектілері 14
2.2. Тәрбие психологиясының мәселелері 18
2.3. Ғалымның педагогикалық психологияға қосқан үлестері 21
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 27

Кіріспе

Қазақстандық психологтардың ғылыми мұраларын зерттеу бүгінгі таңдағы
өзекті проблемалардың бірі. Елімізде психология ғылымының тарихын
зерттеушілер едәуір іс тындырғанын айтуымыз керек. Мәселен, қазақ
психологиясының сан ғасырлық рухани қазынасын зерттеп жүрген ғалымдар
қатарына: Т.Тәжібаев, Қ.Б.Жарықбаев, В.Чистов, Н.Елікбаев, Н.Жанділдин,
К.Жүкеш, А.Ақажанов, Ж.Түрікпенов, Ә. Алдамұратов және тағы басқаларды
жатқызамыз. Соңғы жылдары осы салада бірнеше диссертациялар қоғалып,
жекелеген еңбектер жарық көрді.
Сондай-ақ қазақ халқының психологиялық мұрасының қазіргі кезде
жекелеген мәселелеріне арналған зерттеулер (Ә.Алдамұратов, С.Жақыпов,
Ж.Намазбаева, К.Өмірбекова, Р.Сүлейменова, Қ.Рақымбеков, Ж.Түрікпенұлы)
бар.
Олай болса, М.Мұқановтың жалпы психологиялық мұрасы, әсіресе оның
педагогикалық психология саласындағы қөзқарастары осы кезге дейін
зерттелмей отырғандығы, мұның еліміздегі ұлттық ғылымның тарихына да,
қазіргі күн талабына қажеттілігі зор екендігі туындап, бізді осы тақырыпты
арнайы зерттеуге алып келді.
Жұмыстың өзектілігі. М.Мұқановтың психологиялық мұрасы, әсіресе
педагогикалық психология саласындағы көз қарастары осы кезге дейін
зерттелмей отырғандағы, мұның еліміздегі ұлттық психология ғылымының
тарихына да, кәзіргі күн талабына қажеттілігі зор екендігі туындап, осы
тақырыпты арнайы зерттеуге алып келді.
Зерттеу объектісі: М.Мұқановтың тәлім – тәрбиелік мұрасы.
Зерттеу пәні: М.Мұқановтың педагогикалық - психология саласындағы көз
қарастары, оның қазақтың ұлттық психология ғылымына қосқан үлесі мен алатын
орны.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері: Ғалымның педагогикалық - психология
саласындағы мұраларына талдау жасап, олардың теориялық жағын сипаттау. ХХ
ғасырдың екі ширегінде-ақ қазақ халқының педагогикалық-психология ғылымының
өзіндік болмыс-бітімінің қалыптаса бастағанын дәлелдеу, оларды әлемдік
педагогикалық - психология ғылымының даму барысымен сабақтастыра зерттеу,
қазіргі кездегі еліміздегі педагогикалық - психология ғылымының даму
барасымен үйлестіру.
Зерттеудің негізгі идеясы мен болжамы.
М.Мұқановтың рухани мұрасы, ғылыми педагогикалық қызметі саласындағы
еңбектері қазақ елінің ғылыми психологиялық ой-пікірлер жүйесінің өзекті
бастауы, негізгі жемісі болып табылады. Егер М.Мұқановтың психологиялық
мұралары жан-жақты зерттелген жағдайда мұның негізінде ғылыми оқу
әдістемелік бағдарлама жасалынып, мұны бүкіл зиялы қауым тәлім- тәрбие
ісінде пайдаланатын болса, бұл жайт оқушылар мен студенттердің ұлттық
тәліми мұраға деген қызығушылығын арттырып, олардың ой-өрісі мен дүние
танымын кеңейте түскен болар еді.
Зерттеу әдістері: Тарихи тұрғыдан жазылған орыс, қазақ тілдеріндегі
әдебиеттерге талдау жасау, сондай-ақ М.Мұқановтың психология саласындағы
мұраларының тарихи салыстырмалық өмірбаяндық, қолжазба материялдарын
пайдалану арқылы ең негізгі психологиялық ерекшеліктерін тереңінен ашып
көрсету.

І тарау. М.М.Мұқановтың педагогикалық-психологиялық мұралары

1.1. Тарихи-психологиялық зерттеудің әдіснамасы

Ғылыми еңбек өткен информациялармен қамтылады, яғни жеке өзіндік
зерреу сол сұрақтың тарихымен байланысты.
Тарихи психологиялық зерреудің жаңа жолдарын өңдеумен байланыстылығы
Л.С.Выготскийдің барлық шығармаларымен сипатталады.
Жиі келіс сөздер негізгі психологиялық бағыттармен Д.Н.Узиадзе,
С.Л.Рубейнштейн, А.Н.Леонтьев, Б.Г.Аланьев, Б.М.Теплов, П.Я.Гальперин
өздерінің бағдарлы теорияларын қалыптастырады. Олар психология тарихына көп
көңіл аударған. Психология тарихының мағыналы мәселелерін М.Г.Ярошевский
қарастыра отырып, оларды “бұрынғы шығармалы диалог” деп атайды.
Психология тарихының білімі әр түрлі теорияларды және қазіргі күндегі
психология бағыттарын, оның дамуының жолдарын және тенденцияларын түсіну
үшін қажетті.
Психология тарихында психологияның пәні мен әдістерінің ерекшеліктері
психикалық айқындылық емес, ол туралы болжам, ғылымның дамуында олар қандай
әр түрлі этаптарда болатындықтары оқытылады.
Психология тарихының мақсаты психика жөніндегі ғылыми білімнің пайда
болу анализі және ары қарай дамуын болып табылады.
Психологиялық білімнің дамуының барлық тарихында психологияның үш
анықтау пәні бар. Олар: жан туралы, сана туралы, мінез- қылық туралы ғылым
ретінде. Психология пәні мәселелрінің жаңа құрылымын К.Маркс берген және
Совет психологиясының марксистік философияның негізінде дамыған. Психология
жан туралы түсінігінде, түсіндіруші принцип ретінде болды. Одан алыстау
және саналы оқытуға өту зерттеу объектісінің деңгейінде психиканың
бөлінуімен байланысты. Осыған байланысты сана оқытудың пәні ретінде және
түсіндіруші принцип ретінде біруақытта орындалды. Мінез-қылық туралы ғылым
ретіндегі психология сана психологиясы субъективизмнің қалыптасуына
бағытталды және объективті зерттеу жолына шықты. Бірақ, осы прогрессивті
қадам оқыту объектісі – психика және сананың өзіндік жоғалуы есебінен
жасалды.
Психология көп ғасырлық тарихты қамтиды; алғашқы ғылыми ұсынулар
б.э.д. VІ - ғасырда пайда болды. Сондықтан психология тарихының
периодизациясы туралы сұрақ қойылып отырды, яғни мақсаты осы процестің
саналуы, этаптардың бөлінуі, олардың әрқайсысының мазмұндарының анықталуы.
Психология тарихында екі үлкен кезең бар: біріншісі, философия
негізінде дамыған психологялық білім, сондай-ақ басқа да ғылымдар, соның
ішінде табиғаттану; екіншісі - психологияның өзіндік ғылым ретінде дамуы.
Бірініші кезең 2,5 мың жылды, екіншісі – жүз жылдан сәл ғана астам жылды
қамтиды. Г.Эббингауздың айтуынша, психология ұзақ өткелдерімен, бірақ қысқа
тарихымен қамтылады. Осы екі кезеңнің бөлінуі олардың критериялары анық
болғандықтан, сонымен бірге олардың әрқайсысы жүз жылға созылғандықтан
арнайы негіздеулерді талап етпейді. Оларды таза формалбды белгілі
хронологиялықпен, территориялды жүргізуге болады және бейбітшілік және
отандық психология кезеңіне бөлуге болады.
Психологиялық ғылыми білім дамуының жалпы және негізгі заңдылықтары,
яғни бәрінен де психиканың материалистік және идеалистік түсініктер
арасындағы идея күресі болып табылады. Марксистікке дейінгі материализмнің
әртүрлі формаларында психиканы және сананы табиғи процесс, өмірдің көрінуі,
оның материалды процестерін түсінуге ұмтылуы көрінеді. Материалистік ықпал
психиканың себепті түсіндірілуіне бағытталған. Материалистік ұсынудың дамуы
табиғаттанудағы жетістіктермен байланысты.
Идиолизмнің әртүрлі формаларында психика және сана материалды әлемнің
процестерінен бөлінген, яғни өзінің пайда болуымен, өзінің қасиетімен және
танудың әдістері бойынша маңызды- рухани- субстанцияға айнала отырып,
материалда әлем және практика қарсы қойылды.
Психологиялық материалистікке және идеалистік психологияның дамуының
барлық тарихы арқылы бөлінуі бүгінгі күнге дейін келе жатыр. Осыған
байланысты, әрбір бағыттың психика біліміне өз қоймасы бар.
Психологиялық ғылым дамуының маңызды заңдылығы біріккен теориялық
өңделуіне бағыттылығы болып табылады. Әсіресе осы тенденция ХХ-ғасырдың
басындағы психологияның ашық кризисі кезеңінде яғни “психология үшін өмір
мен өлім арасындағы жалпы түсіндіруші принципті табу керек деген сұрақта”
орындалды. Сол кезде пайда болған жаңа бағыттар (психологиялық,
бихевиаризм, генетопсихология және т.б.) тек осындай теорияларға келіспеді.
Выготский олардың өмірін анализдей отырып, олардың дамуындағы заңдылықты
жалпы линияны көрсетіп берді: оның облыстық жеке ашылуынан жалпы принциптің
пайда болуына және олардың барлық психологияға таралуы және де осы
принциптердің біреуі психологиядағы бір ғана теорияның статусын
қанағаттандыра алмайтындығын көрсете отырып, филофосиялық және әлемдік
көрініске айналуы. Бірақ ондағы объективтік қажеттілік тарихи процесстің
маңызды қозғаушы күші болып қала берді.
И.Лакатос тарихи ғылымның “ішкі” және “сыртқы” түсінігін енгізген.
Лакатос детерминдеуші әрекет оның дамуында тек когентивті факторды
көрсетеді, ғалым өзінің ішкі тарихына ие деп есептеген.
Психологиялық білім дамуының анализі тарихи фонды оқытуды талап етеді.
Бірақ жай синхронизация олардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіндегі
көрсеткіштері жеткіліксіз мағыналы деңгейіндегі әлеуметтік жағдай мәселенің
таңдауына, сондай-ақ оның шешімінің мінез-құлқына әсер етеді. Осылайша
З.Фрейдтің шығармасын К.Нири анализдей отырып, мынадай қорытындыға келеді:
“Түсті жору” ерте жастан психоанализді жасаушы ойлауы және әлемдік тануды
қалыптастыратын әлеуметтік және саяси көріністер туралы ақпараттардың басты
ағыны болып табылады.
Психология тарихы оқытылатын кезеңдегі ғылымның маңызды жағдайларын
ескеруі қажет. Психологияның басқа ғалымдардың өзара байланысындағы факт
оның тарихтың барлық этаптарында дамуын сипаттайды. Математика, физика,
астрономия, тіл тану, физиология, биология, этиография, логика және тағы да
басқа ғылымдардың психологияға әсері әр түрлі. Біріншіден, осы ғылым
аумағында психикалық көрініс туралы білім жинақталған. Екіншіден
психологияда осы ғылымдардың әдістері пайдаланылған, яғни эксперимент
В.Вунттың физиологиядан сезім мүшелеріне, психофизикадын және
психометриядан жасалынған, үшіншіден, ғылыми әдіснаманы пайдалану болып
табылады. Осылайша, XVІІ және XVІІІ ғасырларда механикалық дамуы
Р.Декарттың жануарлар жүріс-тұрысына механикалы моделдің, Д.Гартлидің
механикалы концепция ассоциациясының, “Дж. Миллдің” ментальды физикасының
пайда болуына негіз болды. Психологияның басқа да ғылыммен өзара баланысы
қазіргі күнге дейін жалғасуда. Ж. Пиаже пәнаралық байланыс ерекшеліктері
психологияның дамуы және оның келешегінің жаңа дәуір этапы болып есептеледі
деген. Ол сол уақытта “психологияның болашағы - бұл оның бәрінен де жеке
дамуы” деп айтты, В.М. Бехтеревтің рефлексологиясында психика рефлекске
сәйкес.
Психологияны басқа да ғылымдармен байланысын ескере отырып, оның
идеасын объективті процесс ретінде дамуының жеке логикасын ашу қажет.
Тарихи зерттеулерде историзм принципі негізін қалаушы болып табылады.
Ол тарихшыдан оның нақты мазмұнының бұрынғы өткендерімен толықтай
қарастырылуынан талап етеді. Бұл оқытылатын көріністің қайталанбайтын және
уникалдығын ұсынады. Тарихта ақ дақта, сол және басқа тарихи жағдайлардың
немесе тұлғаның араласпауы қажет.
Историзмнің принципімен сәйкес келе отырып өткенге баға беру де
жасалады.
Историзм принципіндегі қателік өткен түсіндірудегі презентизм және
антикваризм болып табылады. Презентизм ғылымның дамуының қазіргі этапы үшін
мағыналылығына ие болатын тарихи зерттеулермен шектеледі. Презентизм тарихи
процестің моделиризациясына әкеледі және историзм принципіне қарсы келеді.
Оған антикваризм де қарсы келеді. Осындай “таза тарих” олардың уақытына
жалғасуы жағдайына жай тіркелмеге айналады және қазіргі күндегі ғылыми
зерттеу практикасына жазылады.
Тарихи-психологиялық тану психологиялық идеалардың әлеуметтік-саяси
бағыттарының пайда болуын талап етеді; яғни оларды көбінесе адекватты
бағалауды ұсынады.
Тарихи-психологиялық зерттеудің принциптері нақты әдістермен сәйкес
келе отырып психология дамуының тарихи жолдарының ғылыми негіздерін
құрайды.
Психология тарихының әдістері.
Тарихи зерттеудің әдістері мен әдіснамаларының негізгі мақсаты
ағымдарын іздестіру, содан кейін мағлұматтар, теориялар, заңдар, ұғымдары
бар зерттелінетін материалдың ішкі организациясы және жүйелілігі.
Тарихшының жұмысы эмперикалық және теоретикалық ықпалдың зерттеу пәніне
синтезін талап етеді.
Тарихи психологиялар зерттеудің әдістері мен әдіснамаларының
кейбіреулері азаматтық тарих, ғылыми кіріспе, философия ғылымдарымен
байланысты. Осыған байланысты психология тарихы пәнаралық мінез-құлыққа ие
болады.
Психология тарихының негізгі әдісі өткен ғылыми жүйенің теоретикалық
реконструкциясы, бейнелеу және критикалық анализ болып табылады.
Психология тарихында әңгімелесу әдісі қолданылады. Онда ертелек
қойылған зерттеушімен әңгімелесу яғни зерттеудің нақты мақсаттарына сәйкес
келе отырып, одан материалдар алуға бағытталған сұрақтар қойылады.
Психология тарихында осы әдісті қолданудағы мысал ретінде И.Ивенстің,
америка психологының К.Юнгпен, Э. Джониспен, Э.Фроммен және т.б. әңгімесін
алуға болады. Советтік зерттеушілердің осы әдіспен қолданғандар: В.В.
Умрихин, Н.А.Данилчев.
Биографиялық және автобиографиялық әдістер ғалымның рухани дамуы
туралы, оның ғылым еңектері болып табылады. Бұл әдіс ғылым адамдардың
өмірі, ғылыми шығармалар жөнінде уникалды материал береді. Осы орайда
шетелдік ғылымда көбінесе қызықты болып табылатын жұмыстың бірі
“Автобиографиядағы тарихи даму” – ред. К.Мэрчисонның және Э. Борлигтің,
сериялары, ал Кеңес психологиясында – А.Р. Луриидің “Этапы пройденного
пути. Научная-автобиография” кітабы болып табылады.
Психологиялық білім дамуының маңызды ағымы қоғамдық практика-медицина,
үйрету және тәрбиелеу, заңдық практика, материалды өнімділік және т.б.
Қазіргі күнге дейін психология аумағымен негізделген медицина, әсіресе
психиатрия.
Психологиялық білімнің ағымы болып басқа ғылымдар – тіл тану,
этнография, антропология және т.б. болып табылады.

1.2. М.Мұқановтың өмір жолы мен ғылыми қызметі

Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуын үлес қосқандардың бірі –
Мәжит Мұқанұлы Мұқанов. Ол 1920 ж. Ақтөбе облысы, Шалқар ауданы, Ырғыз
ауылында дүниеге келген. Ұлы Отан соғысына қатысушы. 1945 жылдан КПСС
мүшесі.
Ол 1934 жылдан Ақтөбе қаласында жұмысшы болып, еңбек әрекетін бастады.
1939 жылы Вольск әскери әуе училищесін бітірген. 1945 жылдан – Ақтөбе
қаласындағы темір жол училищесі директорының орынбасары, ол кейін Ұлы Отан
соғысынан оралғанан кейін Ленинградттың Н.И. Герцен атындағы педагогикалық
институтын бітіріп, кейіннен Қазақ Университетінде психология мамандығы
бойынша аспирантураны тамамдайды, 1953 жылы профессор Т.Тәжібаевтың
жетекшілігімен кандидаттық диссертация қорғайды. Бұнда ол қазақ
жауынерлерінің ұлттық психологиясын, халқымыздың Отан соғысы майданында
көрсеткен ерлік, барлық қимылдарын талдау жасайды. Ол 1953-60 жылдар
арасында Алматының шетел тілдері педагогикалық институтына, 1960-1985
жылдары Қазақтың Абай атындағы пединститутының психология кафедрасының
меңгерушісі болды. М.Мұқанов 1980 жылы докторлық диссертация қорғап,
кешікпей профессор атағын алды.
Ол СССР психологтар Қоғамының Қазақ республикасы бөлімі президиумының
председательі болды. СССР психологтар Қоғамының Орталық советінің мүшесі
болып сайланды. КазССР пединституттары шығаратын “Психология” атты жыл
сайынғы ғылыми жинақтың бас редакторы болды.
Киевтегі психологтардың ІІІ Бүкілодақтық съездің (1968 жыл),
Тбилисидегі психологтардың ІV-Бүкілодақтың съезінің (1972 жылы), Москвадағы
психологтардың V-Бүкілодақтың съезінің (1977ж) қатысушысы. Оның
баяндамалары психологтардың ХІХ-ХХІІ халықаралық конгрестерінде ұсынылды.
Оның басшылығымен 9 кандидаттық диссертация қорғалған.
“Батырлығы үшін”, “1941-1945 жылы Германиядағы Ұлы Отан соғысындағы
жеңісі үшін”, медальдармен және КазССр-нің Жоғарғы Советінің мақтау
грамотасымен марапатталды.
1985 жылы 3 ақпанда Алматыда қайтыс болды.
Ол жалпы психология, жас, педагогикалық, этнос психологиясынан
жазылған оннан астам еңбектердің авторы.
Ғалымның көп жылдар бойы зерттеу ақыл-ой инттелегті мәселесін бұлардың
адамның жан-дүниесіндегі алатын орнын анықтауға, ойлау әрекетінің мән-жайын
ашуға бағытталған. Автор ақыл-ойдың өрістеп отыруын тарихи-этникалық
тұрғыдан зерттеп, әрқилы дәуірдегі интеллектісінің дамуы оның мір сүрген
ортасына, тіршілік жағдай мен әлеуметтік қарым-қатынастарын байланысты
болып отыратындығын, қазақ елі өмірінен алынған нақтылы деректермен
дәлілдейді. Мәселен, ол қазақ халқының Қазан төңкерісіне дейінгі өмір-
тірішілігі мен экономикалық жағдайына әлеуметтік ортаға байланысты ақыл-ойы
мен интеллектісінің дамуындағы бірсыпыра өзіндік ерекшеліктерінің қалыптасу
жолын арнайы жүргізілген тәжірибелер арқылы сипаттайды. Ол халқымыздың ақыл-
ойы мен өмір-тәжірбиесінің жиынтығын ғылымда продуктивті және рефлексия (ой
жүйелілігі) деп аталған ғылым атаулар төңірегінен іздестіреді. Осы айтылған
жан қуатының көріністерінің айтыс өнері мен мақал-мәтелдерде орын алатының
айта келіп, ғалым өзге кісінің жағдайына көңіл аударып, оның ішкі ойын
өзіне айтқызбай-ақ алдын-ала білу, яғни ғылыми тілде когнетивтік эмпатия
деп аталатын жан қасиетін Сырым батыр мен жас келіншектің арасындағы сөзге
құрылған диалог арқылы жақсы көрсетеді. М.Мұқанов сауатсыз адамдардың
(тәжірибе Қытайдан келген қазақтарға жасалынған) ойлау қызметінде де
рефлекция құбылысы бар екендігін дәлелдеп, әр халықтың тарихи дамуындағы
айналысқан кәсібі (қазақтар үшін мал шаруашылығы) оның өзіндік ақыл-ой
ерекшеліктерінің қалыптасуына елеулі әсер ететіндігін байқаған. Мәселен,
тәжірибе жасауға қажет болған жағдайда олардың май шамның орнына тезек отын
пайдалануы. Автор оқымаған адамдарда теориялық пікір айту кездеспейді деу
қате. Өйткені, теорияның төркіні тәжірибеден өрбіп отырады деп түйіндейді.
Зерттеуде әр халықтың өмір сүру барысында, тұрмыс-тіршілігінде кездесетін
түрлі ырым-жоралар, әр түрлі заттар мен құбылыстардың түр-түсін, жеке
қасиеттерін айыра білудегі кейбір өзіндік ерекшеліктері (бұған жағрапиялық
орта, сондай-ақ табиғаттың экологиялық жағдайлары мысқылдап әсер
ететіндігі), адамның өсіп-жетілуіндегі ауыз екі сөз бен жазба сөздің ес
процесіне тигізетін түрлі ықпалы туралы сөз болады.
М.Мұқанов жүргізген ендігі бір экспериментте оқымаған сауатсыз
адамдардың есте сақтау қабілеті күшті болатындығы анықталған. Мәселен,
көшпенді ата-бабаларымыздың тыныс-тіршілігінде жазба деректердің болмауы
түрлі ақпарат хабары мөлшерінің аздығы, сезім мүшелерін қосарлай пайдалануы
олардың суырып салма, шешендік қабілетінің күшті болуына әсер еткен.
М.Мұқановтың пікірінше ауыз екі сөз әлде қайда көп сақталады. Өйткені ол
жиі пайдаланылады. Және жұрт бұған бар ынта-ықыласын салады, ал жазба
сөздің есті онша өсірмейтіндігі – оқыған адамның білгендерін қағазға (қойын
дәптеріне) жазып алуға әдеттенгеніне байланысты болса керек.
Автор кейбір ғалымдардың “халықтардың жағрапиялық орналасуына, ұлтына
т.б. қасиеттеріне қарап тілдері бай, кедей деп бөлетіні, мәселен, “түркі
тілдес халықтардың тілі кедей, күрделі ойды жеткізуге икемділігі аз,
өйткені бұл тілдіре тек кейінгі кеде ғана қалыптасты” дейтұғын ұшқары
пікірлерін әшкерлеп, оның нақтылы фактілер келтіріп дәлелдейді. Шындығына
келсек қазақ халқының сөз байлығы кейбіреулер айтатындай әсте кедей емес,
қайта тілдік қоры орасан бай, өркениетті халықтадың қай-қайсысымен болса да
жарысқа түсе аларлықтай дариядай мол дүние. Мәселен, Ш. Жәнәбіловтің “Қазақ
тіліндегі мал шаруашылығының терминдері” деген зерттеуінде (1958) негізінен
мал шаруашылығымен айналысқан ата-бабаларымыздың төрт түлік малға
байланысты үш мыңнан аса атаулары бар екен. Соның ішінде тек түйенің өзіне
ғана қатысты үшжүздей сөз кездесетіні нақты деректер арқылы көрсетілген.
Сондай-ақ қазақтың он томдық түсіндірме сөздігінде “көз”, “бет” ұғымдарының
әрқайсысының қырыққа жуық синонимдерінің бар екендігі де көп жайтты
аңғартса керек.
Өзінің этнос психологиясына байланысты көп жылғы зерттеулерін
қорытындылай келіп, профессор М.Мұқанов адамның ойлау әрекеті инвариантты
(өзгермейтін) және өзгермелі болып отыратындығын, мұның өзі қоғамдық-
әлеуметтік, тарихи дәуірдің бір кезеңінен екіншісіне өткенде ойлау
механизімі өзіндік ерекшеліктеріне орай өзгеіске түсіп отыратындығы адам
интеллектісінің инварианттық жағы психологиялық дамудың алғы шарты және
басты тірегі ретінде қоғам дамуы мен кісінің ой өрісі шарттас болатындығын,
мұның дамудың барлық кезеңдерінде де орын алып отыратындығын дәлелдеп
берді. М.Мұқанов қазақ этнопсихологиясы саласында ұлттық кадрларды
дайындауға да біраз үлес қосты оның жетекшілігімен бірнеше адам (Б.
Ыбыраев, Қ.Нұрғалиев, Н.Нұртазина, т.б.) диссертация қорғады.

ІІ тарау М.М.Мұқановтың еңбектеріндегі педагогикалық-психология мәселелері.

2.1. М.Мұқановтың еңбектеріндегі жас және педагогикалық психологиясының
психологиялық-педагогикалық аспектілері

Бүгінгі күнге дейін Қазақстан білімінің актуальды мәселелерінің бірі
осы ғылым саласындағы педагогикалық-психологияның дамуы және қалыптасуы
болып табылады. Осыған байланысты осы білім аумағындағы М.Мұқановтың ғылыми
еңбектернің рөлі мен орны ерекше.
Қазақстанда 1962 жылға дейін психология бойынша халықтың оқулықтары
мен оқу құралдары берілмеген. Бірақ олардың қазақ пединституттардың,
педучилищенің және университеттердің студенттеріне қажет екенін практика
көрсетіп берді. Әсіресе осындай басшылық қазақ мектептерде жұмыс істейтін
сырттай оқитын – мұғалімдерге керек болды. Осындай себептер 1962 жылы
шыққан “Очерки педагогической-психологии” деген курс дайындығының
қажеттілігін тудырды. Осы курстың жалғасы М.М.Мұқановтың дайындаған,
Қазақстанның жас ерекшелігін және педагогикалық-психологияның дамуымен және
атымен “Жас ерекшелік және педагогикалық-психология” деп аталатын оқулық
болды.
Мәжит Мұқанұлы Мұқанов өзінің оқытушылық іс-әрекетін жоғарғы оқу
орындарында 1949 жылдан бастады. Ол көптеген жылдар бойы Абай атындағы
КазПИ- дағы психология кафедрасын басқарды. Төлеген Тәжібаевтың шәкірті
М.Мұқанов өзінің ғылыми еңбектерін орысша және қазақ тілдерінде жазды. Ол
өзінің ғылыми – зерттеушілік жұмыстарын педагогикалық- психологияны оқытуға
арнады. М.Мұқановтың осы мамандықтың өкілдерінің практикалы іс-
әрекеттерінің жақсарту жолдарын іздеді. Бақылаулары мен қорытындыларды
автордың өзі “Очерки педагогической-психологии” кітабында жазды. Қазақ
тіліндегі алғаш рет жарыққа шыққан жұмыс мұғалімдердің педагогикалық іс-
әрекеттеріне сөз ретінде емес, іс ретінде көмектесті. Автор ғылыми
психологиялық көзқарастарымен педагог іс-әрекеттерінің анализін жасайды.
“Очерки” өзінің дереу шешімін талап ететін мектеп өмірінің мәселелері
көтерілген. Оларға жаңа жетістіктерге жетуге психология, физиология және
этика деген ғылымдар түсінік берді.
Басты мәселелердің бірі – оқу процесінің ұғымы оқулықта жан-жақты
ашылған. М.Мұқановтың оқушының оқу материалын тереңдетілген және саналы
меңгеруі мектептік оқытудың алдындағы тұрған алып тастайды. Ол практикалы
зерттеудің мысалы ретінде, ұғыну мен меңгерудің қандай түрі болмасын, олар
баланың оқу іс-әрекеттерінің нәтижесінде жүзеге асатындығын дәләлдеп берді.
М.Мұқанов оқытушының жұмыстарын жоғары дәрежеленген маман өнерлерімен,
шеберлілігімен салыстырды. Оның пікірінше, осындай қабілеттіліктер
практикалы іс-әрекет кезінде қалыптасады. Сондықтан ол өзінің психологиялық
концепциясын педагогтың институциясын құрайтын негізге ұсынады.
М.Мұқановтың қазақ мектептерінің оқыту-тәрбиелеу әрекеттерінің анализдеріне
сүйене отырып жеке психологиялық ерекшеліктерді келесі аспектілерде бөледі.

1. Оқытушылармен қарым-қатынас өте маңызды. Оқытушылардың оқушыларды
сендіре алуы, балаларға деген шынайы сүйіспеншілік және бауыр басу,
оқушыларға тапсырылған істі орындату қажетті сөз амалы, балалармен қарым-
қатынастағы шынайылық және қарапайымдылық, педагогтың әр түрлі жағдайларға
бейімделу қабілеттілігі.
2.Оқытушылардың оқушылармен олардың индивидуалды және жас
ерекшеліктерін ескере отырып, дұрыс өзара қатынас орната алу қабілеттілігі,
оқытушылық коллективті басқара алуы, білім деңгейіне жету қабілеттілігі,
оқытушыларға өзінің көңіл-күйін жекелей ішкі белгілерімен (көз бейнесі,
дауыс ырғағының сенімсіздігі, мимика және т.б.) көрсете алуы; мұғалімнің
сөз сөйлеуінің сендіру күші және жүйелілігі; өткен материалды әр түрлі
варианттарымен, оптимальды әдістерді меңгере алуын маңыздырақ роль ойнайды.

3. Оқушылардың индивидуальды тұлғалық ерекшеліктерінің (мінез - құлық,
темперамент, қабілеттілік) білімі; білімнің тәрбиемен саналы мазмұны; қатаң
талап ету және тәуелдендіру; оқушылардың білімге ұмтылуын дамыту. Мұғалімге
қажетті сапалар:
а) идеялық сенімділік, б) педогогикалық қабілеттілік (шыдамдылық және
өз-өзін ұстау, педагогикалық такт, ұйымдастырушылық қабілеттілік, болжам
жасау). Осының барлығы М.Мұқановтың ойынша педагогикалық іс-әрекеттің
маңызды жағы болып табылады.
4. Оқушыларға индивидуалды ықпалдарға сұрақты шешуге талап қою,
әділеттілік, сөздің және істің бірлігі; оқушылар және коллегалар жөнінде
еңбегін көрсете алуы. Жалпы, автордың айтуынша мұғалімнің рухани дамуын
анықтайтын психологиялық қасиеттер – ар-ұят, әділеттілік және түсіну.
Жас ерекшелік және педагогикалық психологияның сұрақтарына арналған
“Балардағы қабілеттіліктердің пайда болуы және дамуы”, “Ми және сана”
(1956), “Бақылау және ойлау” (1959) деген еңбектерінде М.Мұқановтың
педагогикалық психология бойынша еңбектері – бұл әсіресе ұлттық мектептерде
жүргізілген көпжылдық бақылаулар және экспериментальды зерттеулердің
нәтижесі. Автор этиопсихолгиялық жоспарда анықталған жас ерекшеліктерін
периодизациялауға зейін аударған.
Ол туғаннан 1 жасқа дейінгі кезеңді нәрестелік кезең деп атады, яғни
бұл жас бесік жасына (7 айға дейін) және еңбектеу жасына (7-12 айға дейін)
бөлінеді.
1-ден ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.