Сезгіштік және түйсік табалдырығы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 2
ТҮЙСІК 3
1. Түйсік туралы түсінік 3
2. Түйсіктің физиологиялық негіздері 4
3. Түйсіктің жалпы заңдылықтары 5
ҚАБЫЛДАУ 7
1. Қабылдау және оның физиологиялық негізі 7
2. Қабылдаудағы типтік айырмашылықтар 8
3. Балаларда қабылдаудың дамуы мен қалыптасуы 9
ОЙЛАУ 10
1. Ойлаудың адам дүниетанымындағы маңызы 10
2. Ойлаудың сезімдік таныммен және тілмен байланысы 11
ЕС 13
Ес жайындағы теориялар 13
Қорытынды 15
Қолданылған әдебиеттер 16

Кіріспе

Әрбір ғылымның өзіне тән зерттеу объектісі болады. Психология ғылымы
зерттейтін объектіні (пәнді) бірден түсіну қиын, әрі ол – күрделі мәселе.
Өйткені, психикалық құбылыстар зерттеуші адамның дүниетанымдық көзқарасына
байланысты. Психолгияның зерттейтін объектісі тіршілік пен өмірдің басқа
құбылыстарынан ерекше. Заттар мен құбылыстар туралы адамның елесі,
қабылдауы, тілегі сол заттардың өзінен ерекше болып жасалады. Сөйтіп, бірте-
бірте олар адамның психикасы болып атылады. Оған психикалық әрекеттер
әрекеттер, қасиеттер, процестер, күйлер (көңілге байланысты) тағы басқалар
жатады. Мұндай процестер көзге көрінбейді. Сонымен бірге олар сыртқы
дүниедегі заттар мен құбылыстардан да ерекшеленеді. Бұл құбылыстар адамның
ішкі жан дүниесіне тән.
Психология, психика деген түсініктер гректің псюха - жан деген
сөзінен шығады. Логия - ілім. Бұл ғылымның өзіндік таңбасы Ψ (псю деп
аталатын грек әрпі). Сонымен, психология – жан туралы ілім. Ол құбылыстарды
жүйелі түрде топтастырып, болмыс пен фактілерді салыстыра отырып зерттейді.
Қабылдау, ес, ойлау, ерік, сезім деп аталатын тағы басқа психикалық
процестер адамның ішкі дүниесі мен бейнелеу қасиетінің, күллі жан
дүниесінің тіршілігі немесе оның сыры деп аталады. Осы орайда, біз
психологияның жантану жайындағы ғылым екеніне көз жеткіземіз.

ТҮЙСІК

1. Түйсік туралы түсінік

Түйсік — материялық дүниедегі заттар мен құбылыстардың жеке сипаттары
мен қасиеттерінің біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп, миымызда
бейнеленуі. Түйсіну дегеніміз — дүниені танып білудегі бейнелеудің
процесінің алғашқы баспалдағы. Түйсік себепсіз болмайды. Ол — біздің
айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын хабарлап отыратын
қарапайым психикалық процесс. Түйсік адамды қоршаған шьшдықты бейнелеуден
пайда болады. Сол шындық пен болмыстың адам сезім мүшелерін көрсетіп, мида
бейнеленуінен түйсік туады. Басқаша айтқанда, түйсік — сыртқы әсердің сана
фактісіне айналуы, объективтік дүниенің субъективтік бейнесі. Адамның дүние
тануының алғашқы баспалдағы – осы түйсік. Нақты пайымдау, шындықты бейнелеу
жайындағы мәліметтердің бәрі де адамға осы баспалдақ арқылы жетеді.
Адамның дүние шындығы мен болмысын танып білуі — диалектикалық жолмен
дамитын аса күрделі процесс. Түйсік, қабылдау, елес бейнелері адамның
нақты пайымдау не тікелей таным процесі деп аталатын дүниетанымдық
сатысына жатады. Мұндай таным процестері сыртқы заттар мен құбылыстардың
біздің сезім мүшелерімізге тікелей әсер етуінен пайда болып, шындықты,
ақиқатты бейнелеудің сезімдік сатысы делінеді. Түйсік — тікелей танымдық
процесс. Адамның дүниені танып білуінің жоғары сатысына жататын процестер —
ойлау, қиял, ес те түйсікке сүйене отырып дамиды.
Түйсік қарапайым психикалық процесс деп аталғанымен, ол — адамның
шындық пен болмысты дұрыс бейнелеуіне мүмкіндік тудыратын мидың бейнелеу
қызметі. Физиологиялық жағынан сезімдік таным процесі бірінші сигнал
жүйесінің қызметі арқылы реттеліп отырады. Сезімдік бейнелеудің мұндай түрі
жануарлар мен адамдарға ортақ. Алайда, сезімдік бейнелеу түрлері — түйсік,
қабылдау, елес сапа жағынан жануарлар мен адамдарда бірдей емес. Егер
сезімдік процестер жануарлар дүниесінде олардың қоршаған ортаға
бағдарлануын ғана қамтамасыз ететін болса, ал адамдардың сезімдік таным
процестері еңбектену әрекетімен ұштаса отырып, бейне мен сөздің өзара
әрекеті нәтижесінде пайда болып отырады.
Дүниетанудың, жалпы таным процесінің жоғары сатысы — абстрактылы –
теориялық ойлау. Ол — тек адамға ғана тән қасиет. Абстрактылы – теориялық
ойлау сезімдік танымға негізделіп, езі танып білген бейнелердің мән –
мазмұнын еңбектену процесіндегі іс - әрекеттерімен ұштастырады. Бұл жайт
адамның танымдық процесінің сезімдік танып білуден абстрактылы ойға, одан
тәжірибеге қарай көшіп, үнемі қайталанып дамып отыратындығын керсетеді.

2. Түйсіктің физиологиялық негіздері

Түйсіктің табиғи – физиологиялық негізі организмнің арнаулы жүйкелік
механизмі — талдағыштар арқылы іске асады. Қибернетика ғылымының
анықтауынша, адам өзін - өзі басқаратын аса күрделі жүйе болып саналады. Ал
талдағыштарды сол жүйенің негізгі хабарлау қызметін атқаратын мүшелері
деуге болады. Адам организмі сол талдағыштардан келіп жатқан сигналдардың
ыңғайына сәйкес орталық жүйке жүйесіндегі функцияларын реттеп, бірде жаңа
әсер тудырып, бірде бұрыннан өтіп жатқан әрекеттің барысына өзгеріс
кіргізіп, оны түзетеді, бағыт береді. Сейтіп, ми қабығында үздіксіз өтіп
жататын күрделі қызмет талдағыштар арқылы жүзеге асып отыратын кері
байланысқа сүйенеді. Талдағыштар үш бөліктен құралады: а) шеткі
(перифериялық) орган — бұл сезім мүшелері, рецепторлар деп аталады; ә)
өткізгіш бөлім — рецепторларды тиісті орталықтармен байланыстырып отыратын
афференттік және эфференттік жолдар; б) мидағы орталықтар.
Бірінші бөлік — рецепторлар — түрліше құрылған жүйкелік аппараттар.
Олардың атқаратын қызметі сырттан келген физикалық, химиялық
тітіркендіргіштердің күшін жүйкелік қозуға айналдыру. Талдағыштардың бұл
сатысында әсерді тек қарапайым түрде ғана талдау іске асырылады.
Екінші бөлік — өткізгіш бөлім — сыртқы қуаттың сезімтал жүйке
талшықтарының ұшында қозуын екі жолмен жоғарғы және төменгі бағытқа жайып
отырады. Орталыққа баратын талшықтар арқылы қозуды бірінші жолмен жұлын мен
ми бағанасына және ми қабығындағы алқаптарға жеткізеді. Орталықтан тебетін
талшықтар арқылы мидағы қозу толқынын екінші жолмен әр түрлі органдарға
өткізеді. Жүйке талшықтарының бойымен козу бір секунтта 120 метрдей
жылдамдықпен өтіп жатады.
Үшінші бөлік — мидағы орталықтар. Бұл — талдағыштардың негізгі бөлімі.
Жүйке жүйесіндегі басқа бөлімдер клеткаларының құрылысымен салыстырғанда
осы орталықтағы клеткалар құрылысы әлдеқайда ерекше әрі күрделірек.
Организмнің тиісті ортаға, жағдайға икемделіп әсерленуін дәлірек қамтамасыз
етіп, нәзік талдау жасай алатын мүше — мидағы осы орталықтар.
Функциялардың динамикалық орналасуы мидың бір жерінде бұлжымай қалған алкап
емес, олар күрделі түрде бір-бірімен қарым – қатынаста, өзара тығыз
байланыста болады. Ортаның әсері мен талабына орай ми алаптары бірінің
орнын бірі басып отыруға, сөйтіп, бір нейрондардың қызметін екіншілері
атқаруға қабілетті екендігін кбрсетеді. Ми қабығының мұндай қызметі
психология ғылымында компенсаторлық әрекет деп аталады.

3. Түйсіктің жалпы заңдылықтары

Біз түйсіктердің заңдылықтарын мынадай екі түрге бөліп қарастырамыз.
Бірінші — түйсіктер мен тітіркен – діргіштер арасындағы сандық қатынасқа
байланысты психофизикалык заңдылықтар; екінші — түйсіктер мен сезім
мүшелерініц қалпына тәуелді психофизиологиялық заңдылықтар.
Сезгіштік және түйсік табалдырығы. Талдағыштардың рецепторларына осер
еткен тітіркендіргіштердің бәрі бірдей түйсік тудыра бермейді. Түйсік
тудыру үшін тітіркендіргіштіц белгілі бір дәрежелік мөлшері және күші болуы
керек. Бұл жардай түйсіну процесіндегі түйсік табалдырығына байланысты.
Түйсіну табалдырығының шегі — абсолюттік табалдырық. Түйсіктің абсолюттік
табалдырығы деп өте нәзік сезілетін түйсік туған кездегі тітіркендіргіштің
азғана шамасын айтады. Түйсік табалдырығы екіге бөлінеді, яғни: төменгі
минималдық табалдырық және жоғарғы максималдық табалдырық. Егер
тітіркендіргіштер әлсіз болып, түйсіктің төменгі табалдырығына жетпесе,
онда әсер еткен тітіркендіргішті адам түйсіне алмайды. Мәселен, бөлменің
бұрышына барып, алыстау тұрған адам қол сағаттың тықылын естімейді. Себебі,
сағат тықылының күші абсолюттік табалдырыққа жетпейді. Абсолюттік
табалдырықтың күші адамның абсолюттік сезгіштігін сипаттайды: абсолюттік
табалдырық күші неғұрлым аз болса, абсолюттік сезгіштік соғұрлым жоғары,
өткір болады. Басқаша айтқанда, абсолюттік сезгіштіктің мөлшері түйсіктің
абсолюттік табалдырығының мөлшеріне кері пропорциялы болады.
Түйсінудің абсолюттік табалдырығы төмен болса, онда абсолюттік
сезгіштік соғұрлым жоғары болады. Мұны мынадай формуламен көрсетуге болады:

Е— абсолюттік сезгіштік; Р — абсолюттік түйсіну табалдырығы; 1-ге бөлінген.
Формула анықтамасы мынадай: егер абсолюттік сезгіштіктің саны неғұрлым
төмен болса, онда абсолюттік түйсіну табалдырығы соғұрлым жоғары болады.
Абсолюттік сезгіштіктің, саны мен түйсіну табалдырығы түрлі себептерге
байланысты. Ондай себептерге адамның іс-әрекеті, жасының ерекшелігі,
рецепторлардын, қызметі, тітіркендіргіштердің күші мен әсері, мерзім
үзақтығы жатады.
Табалдырық түрлерінің абсолюттік сезгіштігі әр адамда әр түрлі.
Мәселен, сіздің сыбырлап айтқан сөзіңізді бір бала едәуір алыста тұрып
естиді, ал екінші бір бала ондай аралықтағы сөзді ести алмайды. Бұл бірінші
баланың абсолюттік сезгіштігінің екінші баланыкіне қарағанда күштірек
екендігін көрсетеді. Адам талдағыштарының абсолюттік сезгіштігі жоғары
ексндігін академик С. И. Вавилов зерттей отырып, адамның көзі жарық
қуатының 7—8 квантасына (квантаны фон деп те атайды, ол — жарық
энергиясының ете кішкентай мөлшері) реакция жасай алатынын анықтаған. Бұдан
кейінгі зерттеулерде мөлдір атмосфера жағдайында көздің 1 км жерден шамның
мыңнан бір үлесіне пара-пар жарықты түйсіне алатындығы дәлелденді.
Жоғары табалдырық тітіркендіргіштің одан әрі түйсінілмейтін ең биік
максималдық мөлшерін көрсетеді. Мысалы, есту талдағышы үшін адамның
абсолюттік жоғарғы табалдырығы орта есеппен 1 секунт ішінде 20 000 герцке
тең. Алайда, адамның даралық ерекшелігіне сәйкес абсолюттік табалдырық
белгілі дәрежеде өзгеріп отырады. Қарт адам құлағының жоғарғы абсолюттік
табалдырығы 15 000 герцтен аспайды.
Сезгіштіктің абсолюттік табалдырықтан басқа тағы бір табалдырығы айыру
табалдырыгы делінеді. Айыру табалдырыры дегеніміз — түйсіктердің болар-
болмас айырмашылығын тудыратын тітіркендіргіштердіц минималдық айырмасы.
Айыру сезгіштігі деп рецепторлардың тітіркендіргіштер арасындағы азғантай
ғана, болмашы айырмашылықты түйсіне алуын айтады. Мысалы, жанып тұрған 100
люкстік шамға бір лкжс қоссақ, жарықтың күшейгені байқалады. Демек, бір
люкс адамның көз рецепторы үшін айыру табалдырығы болады екен. Дыбысты
айыратын табалдырықтың күші орта есеппен 110-ге тең. Мәселен, 100 кісі
қатынасқан хорға 10 адам қосылса, хор аздап қана артады. Үстеме күш
бастапқы сезімге белгілі қатынаста болып, егер одан аз мөлшерде болса,
түйсік сезе алмайды. Сондай-ақ, қолға түсірілетін салмакты 130 қатынасқа
тең деп алады. 100 грамм салмақты қолмен ұстап тұрып, оның ауырлаған
салмағын байқау үшін оған тағы да 3—4 грамм салмак косу керек, ал қолда
1000 грамм болса, оның үстіне 34 грамм қосылғанда ғана салмақтың ептеп
ауырлағанын түйсіну кинестезиялық рецептор арқылы байқалады. Сезгіштіктің
айыру формуласын Вебер — Фехнер мынадай етіп қүрған: S=КlgІ+С
S – түйсіну қарқыны; I — тітіркендіргіштің күші; К және С — тұрақтылық
(константтар).
Тітіркендіргіштердің күші мен адамның түйсінуінің арасында логарифмді
тәуелділік бар екені анық. Мұны — психофизикалық заңдылық деп атаймыз. Бүл
заңдылықты тұңғыш рет ашқан — неміс физиологі Э. Вебер (1795—1878) және
неміс физигі Г. Фехнер (1801 — 1887). Сондықтан бұл заң психологияда Вебер
— Фехнер заңы деп аталады. Осы заң бойынша, егер тітіркендіргіштің күші
геометриялық прогрессия жолымен күшейсе, сол тітіркендіргішті тудыратын
түйсінудің күші арифметикалық прогрессия жолымен өсіп отырады. Бүдан
түйсіктің күшеюі тітіркендіргіштің үлкеюіне пропорциялы емес, анағұрлым
баяу өсіп отыратынын көруге болады. Мысалы, шартты түрде
тітіркендіргіштерді 10, 100, 1000, 10000 деген цифрлармен көрсетсек, түйсік
күшінің өсу қарқының 1, 2, 3, 4 деп сипаттауға болады.

ҚАБЫЛДАУ

1. Қабылдау және оның физиологиялық негізі

Адам түйсік арқылы заттар мен нәрселердің жеке қасиеттерін, мысалы,
алдымнан бір нәрсе жалт етті, маған суық бір нәрсе жармасты деген
сияқты сапаларын білетін болса, ал қабылдау арқылы зат немесе құбылыстың
тұтас бейнесін көреді. Мысалы: жарық, ойнап жүрген сәби, кең бөлме, өсіп
түрған жеміс ағашы. Қабылдау — затты тұтас бейнелеуге бейімді процесс.
Түйсікке қарағанда, қабылдау — шындықты бейнелеудің неғұрлым жоғары
формасы.
Сонымен, қабылдау дегеніміз — заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері
және бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі
кезіндегі тұтас түрде бейнеленуі.
Қабылдаудың физиологиялық негізі — үлкен ми сыңарлары қабындағы
күрделі шартты рефлекторлық байланыстар, олар сыртқы тітіркендіргіштерден
келетін қозулардың бірігуі арқылы жүзеге асады. Қабылдауда бірнеше
талдағыштардың үйлесімді іс-әрекеті организмнің тітіркендіргіштердің тұтас
жиынтығына жауап беру реакциясы нәтижесінде бейнеленеді. Мысалы, біз раушан
гүлінің бейнесін қабылдағанда, ең алдымен, оның әдемі түрін, тамаша түсін
көреміз. Гүлдің жұпар исін иіскеп, жұтамыз, үстап көріп, оның
жапырақтарының нәзік те жұмсақ екенін сезінеміз. Осындай жеке түйсіктердің
бәрі мидың қабығында қосылып, біртұтас болып бірігеді. Сөйтіп, біз бұл
заттың раушан гүлі екенін білеміз. Бұл жерде ес процесі орын алады. Гүлдің
исі бізді шаттандырып, жақсы бір сезім тудырады. Ақырында қабылдауға ойлау
процесі де қатысып, біз раушан гүлінің қай сортқа жататыны туралы ойланып,
өзімізше қарапайым қорытынды жасаймыз. Қай талдағыштың басым екендігіне
байланысты көру, есту, иіс, дәм, сипап сезу және қимыл - қозғалыс,
кинестетикалық қабылдау түрлері болып ажыратылады.

2. Қабылдаудағы типтік айырмашылықтар

Қабылдау барлық адамдарда бірдей бола бермейді. Мұнда топ адамдарға
тән типтік айырмашылықтар да бар. Француз психологі А. Бине адамдардың
қабылдауын арнайы зерттеп, оның типтік сипатта болатынын әдейі жүргізген
тәжірибелер арқылы көрсетеді. Мысалы, біреулер езі тартқан шылымына қарап
отырып, оның түрін, сипат – ерекшелігін тәптіштеп айтып береді. Ал, екінші
біреулер шылым туралы керген – білгенін әңгіме етеді. А. Биненің
зерттеуі бойынша, алғашқылары — баяндау типі, екіншілері — түсіндіруші тип.
Қабылдауда кабылданған нәрселердің қасиет – сипаттарына, ұсақ –
түйектеріне мән бермеу сияқты біріктіруші (синтездік) және заттардьщ ұсақ –
түйегінен шыға алмау тәрізді талдаушы типтер де кездеседі. Халық
даналығында бүл типтер — Көрмес түйені де көрмес, Түймедей нәрсені
түйедей ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.