Экономикалық болжаудың мәні

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Экономикалық болжаудың мәні, ғылыми әдістемелік негіздері және оның рөлі

Жоспар:

Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Болжау – экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы ретінде
2. Экономикалық болжаудың мәні
3. Экономикалық болжаудың ғылыми әдістемелік негіздері
4. Экономикалық жоспарлаудың ел экономикасындағы рөлі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Дамудың ұзақ мерзімді басымдылығын алға жылжытуға рыноктың мүмкіндігі
жоқ, сондықтан көптеген дамыған елдерде экономикалық саясаттың басымдылығын
және стратегиялық өсуді жоспарлауды мемлекет өзіне алады. Мұндайда ол
әдетте ғалымдар мен сарапшылардың көмегіне сүйенеді. Мысалы, Германияда
Орталық сарапшылар кеңесі әр жылы парламент пен үкіметке экономиканың
жағдайы, оның дамуының келешегі, басымдылығы туралы болжамды баға болатын
баяндама ұсынады. Жапонияда және бірқатар басқа да жаңа өндірісті елдерде
электрондау мен технологияны ақпараттандыру аясында мемлекетпен ұсынылған
басымдылықтар таяу арадағы он жылдықта экономиканың дамуын белгіледі.
Кез келген қоғам, мейлі оны капиталистік дейік, мейлі социалистік
дейік, өзінің болашақтағы даму перспективасын анықтап, болжаусыз өмір сүре
алмайды. Экономикалық болжамдар негізінде қоғамның даму мақсатын, сол
мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін – ұзақ, орта, қысқа,
мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық, техникалық
саясаттарының негізгі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Өндірісті басқару тек қана тиімді шешімдерді таңдап, іске асыруы
керек, өйткені тиянақтаусыз, қате қабылданған шешімдердің залалы, әсіресе
қазіргі кезде өте үлкен.
Сондықтан, қоғамның даму үдерістерін болжау деңгейі неғұрлым жоғары
болса экономиканы басқару ісі де соғұрлым тиімді болады. Енді сол туралы
толығырақ тоқталып кетейік:

Болжам дегеніміз белгілі бір объектінің болашақтағы жай-күйі, даму
жолдары туралы ғылыми дәлелді пікір. Болжамдарды зерттеп дайындау процесі
болжау деп аталады. Болжау – қоғам өмірінің барлық саласында теория мен
практиканы байланыстырып тұратын өте маңызды түйін болып саналады.
Ол негізінде екі мағынадан тұрады. Біріншісі, болжап айту, яғни
мәселенің болашақтағы перспективасын, жай-күйін суреттеп, бейнелеп беру.
Екіншісі, болжап көрсету, ескерту, яғни мәселенің болашағы туралы барлық
информацияны тиімді пайдалана отырып, оны шешу жолдарын көрсету, анықтау.
Сондықтан, болжау мәселесіне біз екі тұрғыдан – теоретикалық-танымдық және
басқару тұрғысынан қараймыз.
Болжаудың бірнеше анықтамаларына тоқталып кетсек:
Болжау - әлеуметтік-экономикалық үдерістерінің дамуын ғылыми алдын ала
көру қағыдалары, әдістері туралы ғылым.
Болжау – объектінің жағдайының ғылыми негізделген гипотезасы.
Болжау – стратегиялық жоспарлаудың ғылыми сатысы, алдағы кезеңдегі
экономиканы реттеу бойынша үкіметтің атқарымдық шешімдері және жоспарлы
ғылыми базасы.
Ұлттық болжау ұлттық экономиканы дамыту бағыты туралы ғылыми
негізделген жүйенің қалыптасу үдерісін көрсетеді. Оның мазмұны ұлттық
экономиканың дамуының мүмкін түрлі нұсқаларының спектрін анықтауда оңтайлы
шешім қабылдауға байланысты.
Ұлттық болжаудың мақсаты мыналар:
• Экономиканың даму үрдісіне ғылыми талдауды қосатын, ғылыми алғышартты
құру;
• Қалыптасқан үрдіс, белгіленген мақсаттар ретінде есептелетін, алда
тұрған қоғамдық ұдайы өндірісті, алдын ала көре білу нұсқасы;
• Қабылданған шешімдердің мүмкін нәтижелерін бағалау;
• Басқару шешімдерін қабылдау үшін әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-
техникалық даму бағытын негіздеу.
Қоғам дамуын болжаудың негізгі бір бағыты болып экономикалық болжау
танылады. Экономикалық болжау объектісі – қоғамдық ұдайы өндіріс процесі.
Ал зерттеу заты – экономикалық объектілердің даму заңдылықтары, болашақ жай-
күйі және экономикалық болжамдар жасау, әзірлеу әдістері. Экономикалық
болжау дегеніміз экономикалық прогностиканың барлық әдіс тәсілдерін,
құралдарын қолдануға және экономикалық құбылыстарды зерттеудің ғылыми
әдістемелеріне негізделген экономикалық болжамдар жасау процесі.
Зерттеу процесін жүргізу амалдарының қолданылуына және болашақ жай-
күйдің айқындалу деңгейіне байланысты болжау, болжап көрсетудің үш формасы
бар. Олар гипотеза (жалпығылымдық болжау), болжам, жоспар. Гипотеза жалпы
теория деңгейіндегі ғылыми болжауды бейнелейді. Болжам, гипотезамен
салыстырғанда, әлдеқайда нақты сипаттама береді, өйткені ол сапалық қана
емес, сандық өлшемдерге негізделген.
Дегенмен, болжау мен зерттеу объектісінің арасындағы байланыс қатаң,
бір мағыналы болмайды.
Сондықтан болжам ықтималдық сипатта болады. Жоспар – алдыға белгілі
бір мақсат қойып, соған жетудің нақты жолдарын белгілеу.
Экономикалық болжаулар төмендегі классификацияға сәйкес төрт топқа
жіктеледі:
Болжау кеңістігіне байланысты: макроэкономикалық (халық
шаруашылығының); құрылымдық (салааралық және аймақаралық); экономикалық
кешендер (отын-энергетикалық, агроөнеркәсіптік, инвестициялық, т.б.),
салалық және аймақтық болжамдар.
Болжау мерзіміне байланысты: оперативті (1 айға дейін); қысқа
мерзімдік (1 айдан 1 жылға дейін); орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін);
ұзақ мерзімдік (5-15-20 жылға дейін); алыс мерзімдік (20 жылдан арғы
мерзімге) болжамдар.
Зерттеу объектісіне байланысты: өндірістік қатынастардың даму
болжамы; ғылыми-техникалық прогрестің даму болжамы; халық шаруашылығы
дамуының динамикасы; еңбек ресурстарының даму болжамы; табиғи ресурстарды
пайдалану болжамы т.б.
Функционалдық белгісі бойынша: барлау болжамдары; нормативтік
болжамдар.
Барлау болжамдары зерттеу объектісінде бұрын және қазіргі кезде
қалыптасқан тенденциялар келешекте де өзгермейтіндегіне негізделген.
Нормативтік болжам алдын ала айқындалған мақсаттар негізінде
жасалынады. Зерттеу объектісінің ықтимал хал-күйіне қанша мерзімде, қандай
жолдармен жететіндігін анықтауға арналған.
Болжамдар жіктелуі мен болжау әдістері және керекті мәлімет алу
туралы мәселеге тығыз байланысты. Болжам жасау ісінде жалпығылымдық
әдістермен бірге болжау мен жоспарлауға тән, спецификалық өзіндік әдіс-
амалдар қолданылады.
Қазіргі кезде, ғалымдардың бағасы бойынша экономикалық болжам
жасаудың 150-ге жуық әдісі бар. Іс жүзінде соның 15-20 шақтысы ең негізгі
әдістер ретінде көп қолданылады.
Сыртқы белгісіне сәйкес болжау әдістерін екі топқа бөлуге болады:
интуициялық әдістер (эксперттік баға әдістері) және математикалық әдіс.
Интуициялық әдістер екі топқа бөлінеді: дербес эксперттік баға беру
және коллективтік эксперттік баға беру әдістері. Бірінші топқа: интервью
жүргізу; логикалық анализ жасау; сценарий құру әдістері жатады. Екінші
топқа: комиссия құру; коллективтік идеяны жинақтау және Дельфи әдісі
кіреді.
Математикалық әдістер де екі топқа бөлінеді: экстрополяциялық әдістер
және модельдер құру әдістері. Бірінші топқа ең кіші квадраттар;
экспоненциялдық түзеу; тұрақсыз орташа көрсеткіштер әдістері енеді. Екінші
топқа құрылымдық модельдер, матрицалық модельдер әдістері жатады.
Экономикалық және әлеуметтік дамудың барлық жақтары, жоспар мен
болжамның мақсаты мен талаптары, қоғамдық өндірістің салалары мен
құралымдарының дамуындағы сандық және сапалық өзгерістер бірімен-бірі тығыз
байланысқан көрсеткіштер арқылы беріледі. Көрсеткіштер жүйесі мынадай
талаптарға сай болуы керек:
1. Экономикалық және әлеуметтік даму процесінің заңдылықтары мен
мұқтаждығын ескеруі керек.
2. Болжам мен жоспардың мақсаты мен міндетін жеткілікті дәрежеде
көрсетуі шарт.
3. Адрестік негізде, яғни жоспарлардағы көрсеткіштерді орындаушыны
анық, нақты көрсетуі керек.
4. Кешенді негізде, яғни ұдайы өндіріс пен әлеуметтік дамудың
барлық жақтарын қамтуы керек.
5. Аймақтар мен салалардың ерекшеліктерін ескеріп, көрсетуі керек.
6. Қоғамдық өндірістің жоғары тиімділігіне және істің сапасына қол
жеткізуді ынталандыруы шарт.
7. Ақпар мен жоспарды, салалар мен аймақтардың дамуын салыстыра
зерттеу үшін, көрсеткіштер біріңғай, яғни әр көрсеткіш бір ғана
мағынада қолданылуы шарт.
Жоспар көрсеткіші дегеніміз – Басқару шешімінің нақтылы бір
тапсырмасын санмен көрсету формасы. Жоспарлық көрсеткіштер өзінің сыртқы
белгісіне және атқарар міндетіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Олар:
сандық және сапалық; натуралдық және құндық; абсолюттік және салыстырмалық;
нормативтік және есептік көрсеткіштер.
Сандық көрсеткіштер жоспардағы тапсырманың сандық белгісін
көрсетеді. Олар көлемдік және сандық болып екіге бөлінеді. Көлемдік
көрсеткіштер, мысалы, өндірілген өнімнің көлемін көрсетсе, тармақтық
(сандық) көрсеткіштер мектептердің, кітапханалардың және т.б. санын
көрсетеді.
Сапалық көрсеткіштер өндіріс тиімділігі, экономикалық құбылыстар мен
процестердің сапалық белгілерін көрсетеді. (еңбек өнімділігі, өзіндік
құнның азаюы, материалдық ресурстардың шығын нормасы, т.б.)
Натуралдық көрсеткіштер ұдайы өндіріс процесінің физикалық өлшем
бірліктерімен өлшенетін жақтарын көрсетеді. Мысалы, өндірілген өнім көлемі.
Кейбір экономикалық құбылыстар шартты-натуралды бірліктермен өлшенуі
мүмкін.
Құндық көрсеткіштер экономикалық құбылыстардың натуралдық-заттық
құрамынан басқа құндық өлшеммен көрсетеді. Олардың арқасында әр түрлі
салалар өнімедерін, еңбек шығыны мен оның нәтижесін салыстыруға мүмкіндік
береді. Құндық көрсеткіштердің көмегімен экономикадағы көптеген байланыстар
мен пропорциялар анықталады.
Абсолюттік көрсеткіштер өнім, еңбекақы, т.б. көлемдерін көрсетеді.
Ал салыстырмалық көрсеткіштер салыстырмалы өлшемдермен белгіленеді.
Директивалық көрсеткіштер, жоспардағы негізгі тапсырманы, жоғарғы
органның төменгі органдарға, кәсіпорындарға бекіткен тапсырманы көрсетеді.
Олардың бір түрі болып нормативтік көрсеткіштер саналады, олар басқарудың
барлық деңгейіне міндетті түрде орындалуы шарт көрсеткіштер.
Болжаудың негізгі мақсаты экономикалық дамудың балама бағыттарын және
олардың әлеуметтік-экономикалық салдарын анықтау болғандықтан ол
экономиканы жоспарлаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Енді жалпымемлекеттік жоспарлаудың ғылыми әдістемелік негіздеріне
тоқтала кетсек.
Жоспарлау – экономиканың объекивті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы түрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалық дамудың жоспарларын ғылыми негізде дайындау мен олардың
орындалуын ұйымдастыру процесі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты – экономикада
баланстық үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты қаматамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа қол жеткізу.
Экономикалық пропорциялар дегеніміз өндірістің әр түрлі элементтері
арасындағы, әр түрлі өндіріс салаларының өнім көлемдері арасындағы, түптеп
келгенде өндіріс құрылымдары мен өндіру көлемдері және тұтыну құрылымдары
мен тұтыну көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар. Саналы түрде
құрылған пропорционалдық – жоспарлық болып табылады.
Жоспарлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының басыңқы бағыттарын
анықтау;
2. жоспарлы кезең экономикасының сандық және сапалық сипаттамаларын
белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын орынды пайдалану
арқылы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.