Діни нанымдар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы
Білім және Ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті.

Қазақстан тарихы және ПОӘ кафедрасы

Тақырыбы: ЕРТЕ ОТРА ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ
МӘДЕНИЕТІ

Орындаған: Т.Қ.Б – 21 тобының студенті
Назымбек Кәрім Қасымбекұлы.
Тексерген: Қазақстан тарих және ПОӘ
кафедрасының оқытушысы
Каппасова Диана Серикбаевна

Көкшетау қаласы 2010 жыл
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Ерте орта ғасырдағы Қазақстанның материалдық мәдениеті.
2. Ерте орта ғасырдағы Қазақстанның рухани мәдениеті
ІІІ. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

Қосымшалар
Ерте орта ғасырдағы Қазақстанның материалдық мәдениеті.

Жеріміздегі түркі дәуірінің алты ғасырға жуық (VI–XII ғғ.) мерзім
ішінде өмір сүрген түрік, батыс түрік, түркеш, қарлұқ, оғыз, қимақ, қыпшақ
және қараған хандықтарының әрқайсысының өздеріне тән дамыған материалдық
мәдениеттері болды. Алайда, олардың мәдениеттерін жеке – жеке талдап
көрсету мүмкін болмай отыр. Төбе –төбе болып жатқан қыстақ кенттермен қала
жұрттарының орындарына жүргізілген археологиялық жұмыстар, түркі тілдес
тайпалардың VI–XII ғғ. өзінде тұрақты мекен – жай салып отырықшыланған
өмірлерін байқатады. Әсіресе, Қазақстанның оңтүстік және шығыс аудандарында
отырықшылық басым болған.
Түркі дәуіріндегі обалардың адамдарды киімдерімен жерленгендер белгілі.
Мәселен, Солтүстік, Шығыс Қазақстан жеріндегі зираттардан былғары қамзолдар
табылған. Зираттардан жүннен токылған көйлектер, теріден жасалған тон,
ішіктердің қалдығы кездеседі. Түркілер тамаша етікшілер болған. Табылған
аяқ киімдердің ішінде өкшесі биік емес, қайқы бас етіктер және кебіс
қалдықтары кездескен. Сол сияқты теріден белдіктер, тамаша безендірілген
кеселер де болды. Әсіресе, кеселер алтын, күміс және қымбат бағалы
тастармен безендірілген.
Материалдық мәдениеттің көрінісінің бірі сәулет өнері. Тараз маңындағы
Бабаджа – хатун кесенесі (Х–XII ғғ.) орта ғасырдағы сәулет өнерінің ең
ертедегі ескерткіші болып табылады. Осыған жақын орналасқан Айша бибі
кесенесі (Х– XII ғғ.) және Тараздың өз ішіндегі Қарахан кесенесі де көне
заман ескерткіштері.
Сырдария, Талас, Шу, Іле, Испиджаб, Отырар, Тараз, Сығанақ, Баласағұн,
Суяб, Мерке, т.б қалалар және егіншілік оазисі мен көшпенділер даласы
арасындағы Ұлы Жібек жолында Батыс пен Шығыс арасында қолөнер, сауда және
байланыс орталықтары болды.
Сонымен VI–XII ғғ. Қазақстан жерін мекендеген тайпалар қыпшақ –оғыз,
қарлұқ–ұйғыр тілдерінде сөйлеп, осы тілдерде тарихи-әдеби шығармалар
шығарып, өмір сүрген.
Х–XII ғғ. материалдық мәдениетін өркендету ісіне елеулі өзгерістер
енгені байқалады. Қазақстанның Оңтүстігі мен Жетісуды халифаттың,
Саманилер, Қарахандар мемлекеттерінің саяси экономикалық және мәдени
қарым–қатынастары аясына тарту әрекеті біз зерттеп отырған халықтарды Орта
Азиямен жақындастырады. Қала мәдениетін өркендетуде енді жаңа дін–ислам
маңызды роль атқара бастайды.
Ерте орта ғасырдағы Қазақстанның рухани мәдениеті

Тіл және жазу.

Түркі дәуірінде (VI –XII ғғ ). Қазақстанда өмір сүрген ру – тайпалардың
түркі тілінде сөйлегендегі түркология ғылымында толығымен дәлелденген.
Алайда, тіл ғылымның зерттеулеріне қарағанда, негізгі түркі тілдес
қарлұқтардың, қимақ – қыпшақтардың, оғыздардың, ұйғырлардың, қырғыздардың
т. б. ру – тайпалардың өздеріне тән диалектілерінің бар екендігі анықталған
.
Археологиялық зерттеулерде түркі тілдес ру – тайпалар өмір сүрген
жерлердегі ескерткіштерден үлкен – кіші екі жүзден астам көне түркі
тіліндегі жазба деректер табылған. Оның ішінде Орхан, Енисей өзендерінің
бойындағы Күлтегін, Тоныкөк алтын тас кітабы жазулары белгілі болса,
қазақ жеріндегі Талас өзені бойындағы Тереңсайдан табылған және т.б.
жазулар белгілі.
Түркі тіліндегі жазулар тіл ғылымында руна жазу деп аталған. Ол
скандинавия халықтарының тілі бойынша, сыры ашылмаған құпия жазу деген сөз.
Бұл жазудың оқылу сырын ашқан сол халықтың атақты тіл білімнің ғалымы Дания
университетінің профессоры В.Томсон. Одан кейін Орхан жазуларын орыс
тілінде аударған тюрколог ғалым В.Радлов болды. Сөйтіп, ХІХ ғ. аяғында руна
жазуының құпия сырының ашылуы ертедегі түркі тілдес халықтардың да өздеріне
тән жазуларының болғандығын көрсетеді.
Түркі жазуында бір – бірімен қосылмай жазылатын 38 әріптерден
тұратындығы белгілі.
Түркі дәуірінен қалған атақты Күлтеген, Білге қаған сияқты тасқа
жазылған дастандар қазақ тіліне аударылып, біздің оқырмандарымыздың қолына
тиіп отыр. Қазақ халқы ол дастандарды өздерінің төл дүниесіндей қарсы алды.
Оған басты себеп, ондағы жазылған әдет – ғұрып, салт – сана, діни – наным,
сенім, мақал – мәтел, батырлық жырлардың үлгілері бәрі, халқымыздың тірлік
– тіршілігінен алынғандай ұқсас. Бұл мұралар қазақ халқының ертеден келе
жатқан бастауы.
Х ғасырдан бастап ислам дінінің қазақ жерінде етек жая бастауы араб
жазуының түркілер арасында ене бастағандығын көрсетеді.
Түркілер арасынан шыққан атақты ғалымдар, ақын–жазушыларымыз Әл –
Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашғари, Ахмет Яссауилер өз шығармаларын
араб жазуымен түркі тілінде жазған. Ал ХІІ ғ. бастап түркі жазуы жазылуы
жағынан өмірден шыға бастайды. Дүние жүзіне әйгілі болған жерлесіміз Әл –
Фарабидің көптеген еңбектері араб тілінде жазылған.

Діни нанымдар.

VI–XII ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы халықтардың арасында
алуан түрлі діндер, нанымдар мен сенімдер орын алып отырды. Түркілердің
зираттарынан табылған заттар олардың ата – бабалардың әруағына табыну о
дүниелік өмірге сену көрсетеді. Олардағы басты бір наным – отқа табыну. Оны
археологиялық зерттеулерден жерленген адамдардың заттарымен, мініс
аттарымен бірге өртеліп қойылатын әдет – ғұрыптары да анықталған. Ол адам
денесін отпен аластау болса керек. Түркілер табиғатқа да табынған. Олар
өлген адамның денесін жер ананың қойынына өртеп, күл мен көмірін ғана
жерлеген. Егер адам көктемде немесе жазда өлсе, ол адамның туған – туыстары
бір төбеге жиналып киіз үй тігіп, алып барған малдарын құрбандыққа шалып,
одан кейін өлген адамның мәйітін, атын, заттарын өртеп, уақытша сақтап,
күзде шөп сарғайғанда ғана жерлейтін болған. Ал егер адам күзде не қыста
қайтыс болса, ол адамды жоғарыдағы әдет –ғұрыптарын жасап, көктемде жер
көгеріп, шөп шығып, жапырақтар жайқалабастаған кезде жерлейтін. Бұл әдет
наным – сенімнен табиғаттыңтөрт кезеңіне толық табынуды байқатады.
Түркілердің көкке немесе аспан әлеміне сиынушыларын күлтегін жазуындағы
мына шумақтан анық байқалады:

- Көкке түркі тәңірісі,

- Тәңірі қуат берген соң,

- Тәңірі жарылқағандықтан.

Мұндай әдет, наным – сенімдер қазақтарда бүгінгікүнге дейін
орыналыпжүр. Түркілерде адам баласының тірегі тіршіліктің тұтқасы, отбасы,
ошақ қасы болып табылатын анаға Умай ана деген ат беріп, оған табынған.
Жетісу қазақтардың Умай анаға табынатын Ш. Уәлиханов та жазған болатын.
Кейбір жазба деректерге қарағанда, қимақтар мен қыпшақтар күнге,
жұлдыздарға табынған.
Археологиялық зерттеулерге қарағанда, түркілерде христиан, манихей,
будда діндері болған.
Түркі тайпалары ІХ ғ. бастап жаппай мұсылман дініне ене бастайды. Ал
мұсылман дінінің мемлекеттік дін есебінде алғашқы болып қабылдаған Қарахан
мемлекеті. Сатұқ Бограханның баласы Муса ханның билік құрған жылдары (960
ж.).
Сөйтіп, Х ғ. бастап Оңтүстік Шығыс Қазақстан жерлерінде мұсылман діні
кең түрде етек жая бастайды .
Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-
мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін –
руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты
мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең
тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын,
оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни
жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Ежелгі руханиятта дін
оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның
маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің
барлық салаларын қамтып жатты.
Көптеген мәдениеттанушылар дінді мәдениеттерді бір өркениетке
біріктіретін фактор ретінде қарастырады. Н. Данилевскийдің, К. Ясперстің,
А. Тойнбидің, О. Шпенглердің, П. Сорокиннің еңбектерінде тарихи-мәдени
типтердегі діни ерекшеліктер бітім құрастырушы және мәдени айрықшалықты
білдіретін нышан ретінде баяндалады. Үлкен өркениеттердің қалыптасуында
ұлттық діндердің тар шеңберден шығып, рухани-мәдени тұтастықты құрауы,
дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын қалыптастыруы ерекше
маңызды.
Алайда, өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар
өркениетке ортақ дінді, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-
сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында,
дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол
себепті қазақтардың діни көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер
ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-
сенімдерден исламдық діни жүйеге ауысу бірнеше ғасырларға созылды және бұл
қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті.
Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген
игі әсерін, тарихтағы үйлестіруші қызметін теріске шығаруға болмас, алайда
қазақтарды өзіндік халық, этнос ретінде қалыптастырған, руханиятының өзегін
құрап, тұрақтандырған архетиптік наным-сенімдерін ұмытпаған жөн, оларсыз
мәдениетімізді толыққанды түсіну мүмкін емес.
Қазақтардың діни жүйелерін қарастырғанда олардың бір-бірімен қатар
дамығанын, оларды бөліп қарастыру тек ғылыми абстрактілеу арқылы,
қолайлылық мақсатында қолданылғанын естен шығармаған жөн. Нақтылы тарихи
даму барысында олар бір-бірімен қабаттасып, тұтасып кеткен.
Қазақтардың мифологиялық және архетиптік тарихи даму кезендерінде
генотиптік діни жүйелер басым болды. Профессор Т.Ғабитов генотиптік діни
жүйеге төмендегідей анықтама береді: “Генотиптік діни жүйе деп рулық-
тайпалық қауымға тән ілкі ата текті қастерлеп, оларды жаратушы және
қоғамдық өмірдің барлық салаларында шешуші күш ретінде қабылдайтын сенімдер
мен нанымдардың бірлігін айтады. Генотиптік сенімнің орталық бейнесі
–аруақ”. Ата-баба аруағын қастерлеу – сақтар заманынан осы күнге дейін
жалғасқан дәстүр. Қазіргі күндері ел мен жерді жаудан жан аямай қорғап,
ерлігімен, әділеттілігімен көзге түскен, сол арқылы халық жадында сақталған
Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек сияқты батырларды, Төле, Қазыбек,
Әйтекедей билерді қастерлеп, оларға атап ас беру – осы дәстүр көрінісі.
Артында қалған ұрпағы о дүниелік болған адамның аруағын риза етуді парыз
санаған. “Өлі риза болмай, тірі байымайды” деген халық даналығында аруаққа
деген көзқарас айқын көрініс тапқан.
Көне түркілердің генеалогиялық мифтері тотемистік нанымдардың да
генотиптік сипатта болғандығын айқындайды. Түркілердің ұйытқысы болған ашин
тайпасының өкілдері өздерін көк бөрінің ұрпақтарымыз деп санаған.
Адам баласы өз табиғатында тек тәндік қана емес, сонымен қатар
руханилықтың бар екендігін ерте ұғынса керек және ол осы ұғымын
мифологиялық тұрғыда бейнелеген. Мысалы, Өгізхан, Шыңғысхан туралы
аңыздарда олар күн сәулесінен жаралған делінеді. Бұл аңыздарда хан қызы күн
сәулесі түскеннен кейін жүкті болып, ұл туады. Аталған аңыздарда ел билеуші
хандардың құдайлық табиғатын, яғни билігін заңды деп тану мағынасында
қолдану кейінгі кездерде қалыптасқан, ал олардың бастапқы мәні адамның
руханилығын, трансценденттігін негіздеу болып табылады.
Көк аспанды, жұлдыздарды, күн нұрын — жан тұрағы деп қарастыру оларды
құдіреттендіруге жол ашады. Дамудың белгілі бір сатысында адам болмыс пен
сананың, тән мен рухтың аражігін ажыратады және соңғысын жоғарғы әлеммен
байланыстырады.
Исламға дейінгі қазақ халқының рухани мәдениетінде тәңірлік сенім мен
шаманизм айрықша орын алады. Тәңірді зерттеушілердің тұжырымында
еуроазиялық көшпелі шаруашылық – мәдени типтің қажеттіліктеріне икемді
сенім жүйесі ретінде бейнеленеді, яғни ол көшпелілердің шындықтағы болмыс
тәсілінен, дүние түйсінуінен туындаған. Академик Ғарифолла Есім “Хакім
Абай” кітабында: тәңірге сыйыну – сенім емес, дін емес, ол Адам мен
табиғаттың арасындағы үйлесімділікті мойындағандық деп тұжырымдаған.
“Тәңірді мойындау адам еркін шектемейді. Тәңірге көзқарас өзіне қарама-
қарсы түсінікті қажет етпеген. Себебі, тәңір – деген табиғат, ол өмір сүру
үшін қажетті жағдай. Тәңір табиғаттың өзінен туған түсінік. Оны табиғаттың
синонимі деп те қарауға болады. Адамның табиғатқа табынуы, бір жағынан,
натуралистік түсінік болса, екіншіден, өзінен тыс рухты іздеу, оны субъект
ретінде қабылдау, дерексіз ойлаудың жемісі”, –дейді. Яғни, біздің арғы ата-
бабаларымызға догматталған діни жүйелерге қарағанда, ашық дүниетаным
тұрпатындағы сенім көбірек тән, жан дүниесі мен рухани ізденістеріне
әлдеқайда жақын. Барлық діни жүйелердегі тәрізді тәңірлік сенім де табиғат
күштерін құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларынан
тамыр алады. Алайда, Тәңірге табыну діни түсінік эволюциясындағы табиғат
діндерінен кейінгі жоғары саты болды. Барлық халықтар рухани дамуында діни
көзқарастар эволюциясын бастан өткізді. Әрине, оны бірінен соң бірі келетін
діни жүйелер хронологиясы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.