Қазақстандағы өзбек диаспорасы
. Өзбек диаспорасының қалыптасу тарихын қарастыру.
. қазақстандық қоғамдағы өзбек диаспорасын зерттеудің теориялық.әдіснамалық, әдістемелік негіздерін жасау;
. диаспора түсінігін, типологиясын, құрылымын анықтау және диаспоралық саясатты қарастыру;
. Өзбектердің әлеуметтік.экономикалық және рухани салалардағы орнын қарастыру;
. Қазақстандағы өзбектердің өмірлік құндылықтары мен ұстанымдарын айқындау;
. Қазақстандағы өзбектердің көші.қон үдерісін және олардың әлеуметтік экономикалық жағдайын зерттеу;
. Қ.Р. ұлттық саясатының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру;
. Өзбек диаспорасының қазақстандық қоғамға кірігу тенденцияларын бағамдау;
. қазақстандық қоғамдағы өзбек диаспорасын зерттеудің теориялық.әдіснамалық, әдістемелік негіздерін жасау;
. диаспора түсінігін, типологиясын, құрылымын анықтау және диаспоралық саясатты қарастыру;
. Өзбектердің әлеуметтік.экономикалық және рухани салалардағы орнын қарастыру;
. Қазақстандағы өзбектердің өмірлік құндылықтары мен ұстанымдарын айқындау;
. Қазақстандағы өзбектердің көші.қон үдерісін және олардың әлеуметтік экономикалық жағдайын зерттеу;
. Қ.Р. ұлттық саясатының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру;
. Өзбек диаспорасының қазақстандық қоғамға кірігу тенденцияларын бағамдау;
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін белсенді диаспоралық саясат жүргізіп, этникалық бірегейлікті сақтап қалуға бағытталған, Қазақстан шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көмектесетін маңызды стратегиялық мәселелерді ұсынып отыр. Демографиялық жағдай дағдарыста тұрған кезде мемлекет ішінде диаспора қосымша адами ресурс. Бір жағынан, қазіргі заманғы жаһандық және ықпалдасу жағдайында өзбек диаспорасы сыртқы саяси және ішкі экономикалық-саяси күшке айналуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің «Қазақстан – 2030» жолдауында: «…ұлттық қауіпсіздіктің маңызды приоритеттерінің бірі демографиялық және миграциялық саясат» - деп көрсетіп берді. Бұл дегеніміз қазіргі таңда Қазақстандағы өзбек диаспорасына да тікелей қатысы бар екендігін білеміз. Сондықтан тарихи демографияның, оның ішіндегі елдегі өзбек диаспорасын зерттеу қоғамдық маңызы бар өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты:
Қазақстан Республикасындағы өзбек диаспорасының әлеуметтік-экономикалық жағдайын, саяси-мәдени аспектілерін және олардың ерекшеліктерін ашып көрсету.
Міндеттері:
- Өзбек диаспорасының қалыптасу тарихын қарастыру.
- қазақстандық қоғамдағы өзбек диаспорасын зерттеудің теориялық-әдіснамалық, әдістемелік негіздерін жасау;
- диаспора түсінігін, типологиясын, құрылымын анықтау және диаспоралық саясатты қарастыру;
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін белсенді диаспоралық саясат жүргізіп, этникалық бірегейлікті сақтап қалуға бағытталған, Қазақстан шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көмектесетін маңызды стратегиялық мәселелерді ұсынып отыр. Демографиялық жағдай дағдарыста тұрған кезде мемлекет ішінде диаспора қосымша адами ресурс. Бір жағынан, қазіргі заманғы жаһандық және ықпалдасу жағдайында өзбек диаспорасы сыртқы саяси және ішкі экономикалық-саяси күшке айналуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің «Қазақстан – 2030» жолдауында: «…ұлттық қауіпсіздіктің маңызды приоритеттерінің бірі демографиялық және миграциялық саясат» - деп көрсетіп берді. Бұл дегеніміз қазіргі таңда Қазақстандағы өзбек диаспорасына да тікелей қатысы бар екендігін білеміз. Сондықтан тарихи демографияның, оның ішіндегі елдегі өзбек диаспорасын зерттеу қоғамдық маңызы бар өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты:
Қазақстан Республикасындағы өзбек диаспорасының әлеуметтік-экономикалық жағдайын, саяси-мәдени аспектілерін және олардың ерекшеліктерін ашып көрсету.
Міндеттері:
- Өзбек диаспорасының қалыптасу тарихын қарастыру.
- қазақстандық қоғамдағы өзбек диаспорасын зерттеудің теориялық-әдіснамалық, әдістемелік негіздерін жасау;
- диаспора түсінігін, типологиясын, құрылымын анықтау және диаспоралық саясатты қарастыру;
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін белсенді диаспоралық саясат
жүргізіп, этникалық бірегейлікті сақтап қалуға бағытталған, Қазақстан шағын
және орта кәсіпкерлікті дамытуға көмектесетін маңызды стратегиялық
мәселелерді ұсынып отыр. Демографиялық жағдай дағдарыста тұрған кезде
мемлекет ішінде диаспора қосымша адами ресурс. Бір жағынан, қазіргі заманғы
жаһандық және ықпалдасу жағдайында өзбек диаспорасы сыртқы саяси және ішкі
экономикалық-саяси күшке айналуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан – 2030
жолдауында: ...ұлттық қауіпсіздіктің маңызды приоритеттерінің бірі
демографиялық және миграциялық саясат - деп көрсетіп берді. Бұл дегеніміз
қазіргі таңда Қазақстандағы өзбек диаспорасына да тікелей қатысы бар
екендігін білеміз. Сондықтан тарихи демографияның, оның ішіндегі елдегі
өзбек диаспорасын зерттеу қоғамдық маңызы бар өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты:
Қазақстан Республикасындағы өзбек диаспорасының әлеуметтік-
экономикалық жағдайын, саяси-мәдени аспектілерін және олардың
ерекшеліктерін ашып көрсету.
Міндеттері:
- Өзбек диаспорасының қалыптасу тарихын қарастыру.
- қазақстандық қоғамдағы өзбек диаспорасын зерттеудің теориялық-
әдіснамалық, әдістемелік негіздерін жасау;
- диаспора түсінігін, типологиясын, құрылымын анықтау және диаспоралық
саясатты қарастыру;
- Өзбектердің әлеуметтік-экономикалық және рухани салалардағы орнын
қарастыру;
- Қазақстандағы өзбектердің өмірлік құндылықтары мен ұстанымдарын
айқындау;
- Қазақстандағы өзбектердің көші-қон үдерісін және олардың әлеуметтік
экономикалық жағдайын зерттеу;
- Қ.Р. ұлттық саясатының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру;
- Өзбек диаспорасының қазақстандық қоғамға кірігу тенденцияларын
бағамдау;
Зерттеудің объектісі:
Қазақстанда тұратын өзбек диаспорасы
Зерттеудің пәні:
Өзбек диаспорасының қазақстандық қоғамдағы орны.
Негізгі ұғымдар:
диаспора, ирредента, миграция, Ассамблея, халық, ұлт, ұлтшылдық,
саясат
Зерттеу болжамдары:
1. Өзбектер тарапынан көп игерілген салалар құрылыс, транспорт, шикізат
өнеркәсібі, ауыр өнеркәсібі, егін шаруашылығы болып табылады
2. Қазақстанда өзбектер отбасылық бизнестің кең етек жаюына елеулі үлес
қосуда.
3. Қазақстанға қазіргі таңда көшіп келіп жатқан өзбектер көп жағдайда
отбасыларын асырау, тұрмыс жағдайын жақсарту, қосымша қаражат табу
мақсатында келген.
4. Өзбектер күнделікті тұрмыста тек өз ана тілін қолданады
5. Өзбектерде дәстүрлі отбасы сақталған және олардың репродуктивтілік
көрсеткіштері жоғары.
6. Өзбектердің жеке қасиеттері арқылы қазақстандық қоғамға
идентификациялануы қарқынды жүруде.
7. Өзбектерде ассимиляция үдерісі өте төмен деңгейде жүреді.
8. Өзбектер өздерінің мәдени институттарын, ана тілін және өз
отандастарымен байланыстарын жақсы сақтап қалған.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі ретінде жүйелі талдау әдістері
қолданылды. Диплом жұмысын жазу барысында әлеуметтік шындықты талдаудың
жалпы ғылыми әдістері қолданылды: жүйелілік, кешенділік, салыстырмалылық,
тарихи, статистикалық әдістері және типтеу әдісі.
Зерттеу әдісі: сауалнама, контент анализ , эксперттік сұхбат
Іріктеу жиынтығы негіздемесі: Қазақстанның барлық өңірлері бойынша
жүргізіледі сауалнама.
Хронологиялық кезең
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан 2012 жылға дейінгі
диаспоралық саясаты.
Демографиялық көрсеткіштері бойынша репонденттер саны
Жынысы:
Әйел – 50
Ер – 50
Ұлты : өзбек
1 ҚАЗАҚСТАНДА ӨЗГЕ ҰЛТ ӨКІЛДЕРІНІҢ МЕКЕН ЕТУ ТАРИХНАМАСЫ
1. Диаспора туралы жалпы түсінік
Диаспора грек сөзі, шашыранды өсу деген мағынаны білдіреді. Осылайша
басқа жаққа кетіп, шашыранды жүргендердің немесе шоғыр болып отырғандардың
өз атамекеніне қайтып оралғандарға репатрианттар деген термин қолданылады.
М.Тәтімов диаспора сөзін қазақша шашырау, ал репатрианттарды ізгі
тілекпен тарихи Отанына қайтып оралған майтабандар деп атаған. Ал екі
халықтың ортасында отырып, не қазақ не тағы басқа халықтың құрамына
кірмейтіндерді маргинал терминімен аталады. Қазақстаннан тыс жерде саны
қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай жерлерде шашырап кеткен қазақ
диаспорасының саны 1991 жылдың соңы мен 1992 жылдың басында жалпы саны 3
миллион 400 мың деп есептелінді. Ол халқымыздың 32,2% яғни үштен бірін
құрайды. Қазақтардың шет елдердегі шашырандысын салыстыратын болсақ,
туысқан, қырғыз халқынан біршама көп, ал түркімендермен бірдей,
башқұрттардан 2 еседен артық. Осының өзін-ақ олардың бәрін қоссақ, бір
қауым халық екені белгілі.Қазақстанада өздіктерінен күн көріп кетуі
қиынырақ. Сондықтан жақын шетел қазақтарын көшіру саясаты ұтымды да, алыс
шетел қазақтарын көшіру онша ұтымды емес. Бірақ, әрине, өз
мүмкіншіліктерімен көшіп келген қазақтарға қолайлы жағдай жасаған орынды.
Ұлттық диаспора деп Қазақстаннан тыс жерде өмір сүріп келген халықты
айтамыз. Себебі Қазақстаннан тыс жерде тұратын қазақтардың жартысынан
астамы , яғни, 1,8 миллионы (1993 жыл бойынша) өзінің ежелгі атамекенін
бұрынғыдай жайласа, ал қалған 1,6 миллионы бөтен жерлерді қоныстанған.
Қазіргі Қазақстан Республикасының территориясы бүкіл қазақтың атамекені
тек үштен екісін ғана қамтиды. Демек қазақтың ежелгі атамекені 4 миллион
шаршы километрге жайылып жатыр. Оның 12 млн. шаршы шақырымы Ресейде (600
мың шаршы шақырым), Орта Азияда (200 мың шаршы шақырым) және Қытайда (400
мың шақырым) қалып қойды.
Диаспора (гр. διασπορά - шашыраңқы) - әлеуметтік ғылымдарда ұлттық ата-
жұрты болып табылатын елден тысқары өмір сүретін халықтың бір бөлігі.
Диаспора ұлттық шығарып жіберу,геноцид қаупі және т.б. факторлар әсерімен
пайда болады.
Диаспора күштеп көшірудің, геноцид қатерінің, экономикалық және
географиялық факторлардың әсері салдарынан пайда болды. Диаспора термині
алгаш рет еврейлердің Палестинадан тысқары жерлерде тұруына қатысты,
әсіресе, оларды б.з.б VI ғасырдың басында Вавилон патшасы Навиходоносар ӀӀ-
шінің, одан соң б.з Ӏ-ӀӀ ғасырларда римдіктердің қудалауына байланысты
қоныс аударуынан кейін қолданыла бастаган. Кейінірек диаспора термині басқа
этностық қауымдастықтар мен діни қауымдастықтар діни қауымдастықтарға да
қатысты қолданылатын болды. Диаспора өзі тұрып жатқан елде аз этностық
топ болып табылады да, әрдайым өзінің тегі шыққан елмен рухани
және шаруашылық байланыста болуға тырысады.
Диаспоралардың бес түрі анықталган, олар мына жағдайлардың нәтижесінде
қалыптасады:
1. туған жерінде қудалауға ұшырап, күш қолданылуы салдарынан
туған мәжбүрлік (еврей, армян, ирла нд, ресей, қазақ, т.б.);
2. отарлық көші-қон салдары (британ, неміс, португал, испан, орыс);
3. еңбек миграциясы (қытай, итальян, ү нді және т.б.);
4. кәсіби (бизнес, сауда), миграция (жапон, қ ытай, ливия және т.б.);
5. "мәдени" миграция (латынамерикандық , үнділік, қытай).
1.2 Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі
Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі уақытта, қазақ елінің жүріп өткен
жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы
болды. Отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты
айтылмай келген оқиғалары мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген
қажеттілік туындады. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы
зерттеулер жүргізіле бастады. Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын
тарихи демография бағытында да, республика халқы жайында зерттеулер
жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Республикамыздағы демографиялық
ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақты
мғліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла бастады.
Тарихи демография саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі жерде
белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық санының динамикасындағы
өзгерістерге, көші-қон процестерінің ауқымына және олардың жекелеген
аймақтардағы ерекшеліктеріне баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл
мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау
да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін,
оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті
проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға
мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі – Кеңестік
дәуірде қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен
дараланған, ол биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-
шараларымен тығыз байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын
алған азамат соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін,
күштеп қоныс аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация,
депортация, соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына
келтіру жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың
және тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі
және сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік
дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара
салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих
ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет
ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші-қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған
жоқ. Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік ғалымдар
тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи
концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру
отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші-қон
процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие
екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми
сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Кеңестік дәуірде алғашқылардың бірі болып
қазақ халқының саны, құрамы, орналасуы жайында М. Тынышпаев, кейін,
Қазақстан демографиялық ахуалына байланысты Т. Шонанұлы, М. Есболұлы жазды.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін Қазақстан халқы күрделі тарихи
кезеңді басынан өткізді. Ұлтаралық қатынастардың дамуы мемлекеттің саяси
институттары қызметінің түбегейлі өзгеруі, экономикалық реформалар, рухани-
идеологиялық жаңалықтармен қатар жүрді. Жұмыссыздық, кедейлік, құқықтық
немқұрайдылық, шовинизм, ұлтсыздық психология, бюрократизм көріністері мен
кең ауқымды миграциялық үрдістер ұлтаралық қатынастарға кері әсерін
тигізді.Осы жағдайда ұлттық саясат тарихи қордаланған қайшылықтардың және
жаңа әлеуметтік-экономикалық проблемалардың зардаптарын азайтуға
бағытталды. Басты назар Ресей және бұрынғы кеңес республикаларынан ажырап
қалған диаспораларды жаңа саяси жағдайға бейімдеуге бағытталып олардың
этномәдени сұраныстарын қанағаттандыруға, мемлекеттік тілде және басқа да
тілдерде білім алуын, мәдени-рухани мұраның жаңаруына мән берілді.
Мемлекеттің саясаты тарихи қалыптасқан дәстүрге, күш көрсетпеу, төзімділік,
халықтардың ғасырлар бойы бірге өмір сүрген тәжірибесіне сүйенді.
Мемлекеттің іс-әрекеті қазақтың және диаспоралардың да ұлттық сана-
сезімінің оянуын кертартпа күштердің өз мақсаттарына пайдалануына жол
бермеді. Бұл қоғамдық келісімді сақтауды қамтамасыз етті.
Бүгінгі күні елден көшу саябырсыды, ел халқының басым көпшілігі
ұйысып, азаматтық қоғам қалыптаса бастады. Елде ірі этнодемографиялық
өзгерістер болды: Қазақстан екі этностық қауымдастық (қазақтар мен орыс
диаспорасы) басым болған мемелекеттен, сан жағынан бір этнос, қазақ этносы
басым мемлекетке айналды.
Тәуелсіздік алғаннан кейін жиырма жылдай уақыт өтті, ұлт мәселелерін
жаңа ой елегінен өткізудің қажеттілігі туды. Қоғамдық санада, БАҚ-та және
ғылыми жиындарда бұл мәселелер жиі көрініс алды. Осы тұста елді
дүрліктірген Ел бірлігі доктринасы жобасы өмірге келді, ол қызу
талқыланды. Оның жаңа үлгісі де мақұлданды. Бірақ Доктрина ел бірлігінің
құқықтық, әлеуметтік-этникалық, саяси, мемлекетттік басқару шараларының
біртұтас жүйесін жасаудың негізі болып табылады делініп, көптеген нақты
мәселелерге жауап бере алмады. Оның қайшылықты тұстары да жетерлік. Ел
бірлігінің қажеттілігі былайша түйінделеді: Егер мемлекеттің қалыптасу
кезеңінде басты міндет этносаралық төзімділік пен қоғамдық келісім
негізінде қоғамды ұйыстыру болса, ел дамуының жаңа кезегінде, стратегиялық
басымдық ретінде, қоғамның барлық азаматтары мойындаған ортақ құндылықтар
мен қағидаттар жүйесіне негізделген Ұлт Бірлігіне жету болып табылады.
Төзімділік пен келісім елімізге сырттан келген идея емес, қазақ
халқына ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келетін құндылықтар. Қазыбек би: Біз
қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз, -
дей келіп: Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз.
Досымызды сақтай білген, дәм-тұзды ақтай білген елміз. Асқақтаған хан
болса, хан ордасын таптай білген елміз, – деген асыл ойлы сөздер
төзімділік, байсалдық бүгінде ел тұтастығына кеше де, бүгін де қызмет жасап
келді, ел дамуының жаңа кезеңінде де қызмет жасайды, барлық азаматтар
мойындаған ортақ құндылықтар болып қала береді, оларды бірлікке қарсы
қоюдың реті жоқ.
Доктрина бір мемлекет – бір ұлт идеясына негізделген. Бұл жаңалық
емес, әлемде көп тараған идея. Сонымен, қанша ерімізді бауырымызға алып
тулағанымызбен казақстандық ұлт идеясын мойындадық. Тек көбірек орыс
тілінде сөйлеп, ойлап дағдыланған қазақстандықтар орыс тілді жаңа этнос
өмірге келеді деп қабылдау қаупі жоқ емес.
Ұлт саясатында шексіз либерализм де, ұрда-жық, ымыраға келмейтін,
бұлтартпайтын саясат та қауіпті. Сонымен бірге ұлт саясаты биліктің барлық
деңгейлеріндегі шешім қабылдайтын, оны жүзеге асыратын адамдарға
байланысты. Олардың ұлтжандылық, патриоттық болмысы, не ұлтсыздық,
нигилистік, болмаса бейтарап ұстанымы этникалық қатынастарға ықпалын
тигізеді. Олардың шешімді асығыс не кешігіп қабылдауы да этносаралық
кайшылықтарды ушықтыруы мүмкін.
Ұлт болмысы күрделі, оны тамақтың тоқтығымен, күйлілікпен ғана
өлшесек, мәдени-рухани өмір тасада қалады. Сонымен бірге, оны мәдени
мекемелердің, сарайлардың, концерттердің санымен де өлшеуге болмайды. Ұлт
кедей, қайыршы күй кешіп, біліксіз, кәсіби деңгейі төмен, басқа этностық
топтардың арасында өзінің лайықты, сыйлауға тұрарлық орнын алмаса, ұлт
мәртебесі төмен болатыны белгілі. Сондықтан этносаралық қатынастарды жан-
жақты ойластырған байсалды ұстаным қажет екені сөзсіз.
Ұлт саясаты, тек қазақ саясаты емес, қазақ өз мүддесі үшін атасы
басқаның арасынан дау шықпауын, ауылы басқаның арасынан жау шықпауын
ойлайды. Сондықтан кешенді жаңа ұлт саясатына мүдделі. Тек қазақтар ғана
емес, диаспоралар да қоғамдық келісімді, ел бірлігін жоғары бағалайды.
Бірақ бірлікті нұсқаумен, тікелей, үзілді-кесілді түрде қалыптастыруға
болмайды. Ол елдің іргесін нығайтатын нақты да айқын және өзара іштей
байланысты жүйелі идеяларды негізге алу арқылы жүзеге асады. Оның
негізгілеріне тоқталайық.
Еліміздегі белді этностың бірі - өзбектер. Өзбектердің жалпы саны 20
млн. адамнан артық. Соның ішінде 18 млн-дайы Өзбекстан Республикасында
тұрады. Ауғанстан мен Тәжікстанның әрқайсысында 1 миллионнан артық өзбек
бар. Содан кейінгі көп тараған елдері Қырғызстан, Қазақстан және
Түркіменстан. Қазақстанда тұратын өзбектер саны 400 мың адамға жуық.
Облыстар арасында ең көп тараған жері Оңтүстік Қазақстан облысы. Ондағы
өзбектердің саны 350 мың, яғни бүкіл Қазақстандағы санының 90 пайызы сонда.
Өзбектер – Орталық Азиядағы көне халықтардың бірі, сондықтан тарихы да
алуан қырлы. Қазіргі Өзбекстан аумағында алғаш құрылған мемлекеттер біздің
жыл санауымыздан бұрынғы бірінші мыңжылдықтан бері белгілі. Олар тарихта
Бактрия, Хорезм, Соғда құл иеленуші мемлекеттері деген атаулармен белгілі.
Жыл санауымыздан бұрынғы VІ ғасырдың екінші жартысында бұл мемлекеттерді
парсылардың Ахеменид державасы жаулап алады. Сөйтіп парсы тілі мен
мәдениеті етек алады. Содан кейінгі ұзақ жылдар бойы қазіргі өзбек
жеріндегі халықтар Ескендір Зұлқарнайын, одан кейін грек жаулап алушылары
(Диодот) қоластында болды. Біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырда жергілікті
халықтар арасындағы қошан тайпасының көсемі Кафиз жатжұрттықтарға қарсы күш
біріктіріп, Қошан патшалығын құрады. Бұл мемлекет біздің дәуіріміздің ІІІ
ғасырында тарап, көшпелі эфталит атты күшті тайпаға бағынуға мәжбүр болады.
Ел аумағында VІ-VІІ ғасырларда декхан сословиесі пайда болып,
феодалдық қатынастар дамиды. Ал эфталиттердің қарамағына түскен Қошан
патшалығы ыдырап, Соғда, Бұхара, Хорезм, Ферғана, Елек және Шаш (Ташкент)
атты шағын иеліктерге бөлініп кетеді. VІ ғасырдың екінші жартысынан бастап
қазіргі өзбек жеріндегі халықтар Түркі қағанатына бағынады. Осы кезден
бастап негізінен парсы тілдері тобына жататын олардың тілдерінің ұзақ уақыт
бойғы түркіге ауысу үдерісі жүреді және ол қазіргі өзбек халқы тілінің
негізі болды. Ал VІІ ғасырдың екінші жартысындағы араб шапқыншылығы бұл
аймаққа ислам дінін әкелді. Сөйтіп, әртүрлі діндерде болған тайпалардың
рухани бірігуі басталып, ол ХІ-ХІІ ғасырларда түркілердің Қараханидтер
әулетінің басып алған кезімен аяқталады. ХІІІ ғасырдағы Шыңғыс хан
шапқыншылығынан кейін Орталық Азия ханның Шағатай есімді ұлының иелігіне
беріледі. Бірақ ұлыстың әлсіреуінен ірі қалалар өз алдына мемлекет болып
кетеді. Соның бірі Самарқан ХІV ғасырдың екінші жартысынан Шыңғыс хан
тұқымдарына бағынбай, үлкен империя құрады. Империяның басында Әмір Темір
(1370-1405) болды. Ол өлгеннен кейін мұрагерлерінің арасында тақ таласы
басталды. Бірақ бәрін Темірдің ұлы Шахрух жеңеді. Ол қазіргі Өзбекстан
аумағын үлкен ұлы Ұлықбектің еншілігіне береді. Ұлықбектің (1409-1449)
тұсында ғылым қатты өркендеп, Самарқанда тамаша обсерватория салынғаны
белгілі.
ХVІ ғасырда Дешті Қыпшақ даласынан барған Мұхаммед-Шәйбани бастаған
көшпелі өзбек тайпалары Орталық Азиядағы қазіргі Өзбекстан жерін жаулап
алады. Сөйтіп, ондағы түркі тілдес халықтармен араласа келе оларға өзінің
атауын берген. Қазіргі өзбек тілі үлкен үш тілдік орта - қыпшақ, оғыз және
қарлұқ-ұйғырдың араласуынан шыққан ерекше ауыр тілдік құрылым. Онда
ташкенттік, самарқан-бұхаралық, ферғаналық, оңтүстік-хорезмдік және басқа
да тілдік диалектілер бар. Ал әдеби тілдік норма ретінде Ташкент пен
Ферғананың говоры бекітілген.
Дешті Қыпшақтың орнында қалған тайпалар қазақ ұлысын құрды. Сөйтіп,
қазақ пен өзбектің шыққан тегі бір болып шығады.
Шәйбани әулетінің тұтас Өзбекстан аумағында құрған хандығы ХVІ
ғасырдың аяғында әлсірей бастайды. Соңғы хан Абдулланың тұсында ғана берік
хандық болып, ыдырау кейін Бұхара, Хиуа және Бұхарадан бөлінген Қоқан
хандығының құрылуына әкелді. 1740 жылы бұлардың жеріне парсының шахы Нәдір
басып кіреді. Сөйтіп, ол өзі басып алған жерлерінде жаңа тәртіп орнатады.
Мәселен, Бұхараның басшысы бұдан былай хан болмай, әмір деп аталады.
Артынан, ХVІІІ ғасырдың аяғында Хиуадағы билікті қоңырат тайпасының басшысы
Мұхаммед-Әмин тартып алады.
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында орыс патшалығының Орталық Азияны
отарлауы басталды. 1865 жылы олар Ташкентті, 1868 жылы Самарқанды басып
алды. Бұхара әмірлігі мен Хиуа хандығы да өзінің үстінен орыс үкіметінің
қарайтынын мойындады. Сөйтіп, Орталық Азияда Ресейдің үстемдігі орнады.
Қазан төңкерісінен кейін, ел аумағында “Қоқан автономиясы”, “Түркістан
автономиялы КСР-і”, бұрынғы Хиуа хандығының орнында “Хорезм халықтық
республикасы” және “Бұхара халықтық кеңестік республикасы” атты бірнеше
мемлекеттік құрылымдар болды. 1924 жылы мұның бәрі біріктіріліп, Өзбек КСР-
ін құрады. 1991 жылы Өзбекстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады.
Өзбектердің діні – мұсылман сүннит. Жазуы 1927 жылға дейін араб
әліпбиінің негізінде болса, содан кейін аз уақыт латын әліпбиіне
көшірілген. 1939 жылдан бастап ол кириллицаға өткен, бірақ тәуелсіздік
алған соң өзбектер қайтадан латын әліпбиіне көшті.
Қазақстандық өзбектер 1992 жылдан өздерінің ұлттық мәдени орталығын
тіркеткен. Қазір еліміздегі бір белді диаспора ретінде олар өздерінің
мәдениетін дамытуда. Өзбек тілінде оқытатын мектептер бар және газет-
журналдар шығып тұрады. Радио мен телевизиядан да арнаулы күндері хабарлар
мен ән-күйлер беріледі. Өзбектің өнері әсем, әрі қазаққа жақын.
Қазақ және өзбек халқы бірнеше ғасырлар бойы бір-бірімен ауылы аралас,
қойы қоралас, шекаралас жатқан жерлерде мекендеп келеді. Оларды күрделі
оқиғалар ғана емес, мәдениет ортақтығы да тығыз байланыстырып отыр. Екі
халықтың тарихи және жеке тағдыры бір-бірімен біте қайнасып кеткелі қашан.
Қазақстан 448 мың өзбектің екінші Отанына айналды.
Сонымен қатар өзбектер Ауғанстанда (1,7 млн. артық адам), Тәжікстанда
(шамамен 1,2 млн адам) тұрады. Ана тілі - өзбек тілі. Діні- мұсылман
сүнниттер.
Алматы облысын 2986 өзбек мекендейді. Олардың ат салысуымен 2006 жылы
облыстық өзбек мәдени орталығы құрылды. Орталық мәдени құндылықтарын,
дәстүрлерін үйрету, ана тілін оқыту, мәдени-ағартушылық сұраныстарын
қанағаттандыру бағытында жұмыс істейді. Орталық белсенділері Қазақстанда
тұратын халықтар достығының көрінісі, сонымен қатар өзбектердің
экономикалық және мәдени салалардағы жетістіктерінің өзіндік көрмесі
іспеттес республикалық мерекелерге бар ынта-ықыласпен қатысады. Қазақстан
және Үзбекстан республикаларының ғылым, мәдениет қайраткерлерімен,
кәсіпкерлерімен кездесулер тұрақты өткізіп отырады.
Үзбек халқының мәдениеті көпқырлы.
Олардың бір де бір мерекесі арқанда жүру өнерінсіз өткен емес. Бұл
мерекеге ерекше серпін беріп, көрерменді баурап алады. Сурна үні мен өзбек
барабанының дауысы концертке нағыз шығыстық сипат береді. Үзбекстанның
қашаннан палуандарымен даңқы шыққан. Ал өзбектің курашы әлемге әйгілі бола
бастады. Бүгінгі күні барлық құрлықтарда өзбектің яхтаке палуандарын
кездестіруге болады, ал күрестегі белдесулер кезінде тәжім, халол,
енбош, чала, дакки терминдері қолданылады.
Есте жоқ ескі замандардан бері өзбектерде тал бесіктен жер бесікке
дейінгі атап өтілетін, жасалатын барлық әдет-ғұрыптар ән-күйсіз өтпейді.
Нәресте дүниеге келгеніне 7 күн толғанда алғаш рет жөргекке орап, Ялла
жырымен бесікке бөлейді. Сәбилер сырқаттанып қалса, оны Бәдік әнімен
уатады.
Қалыңдықты күйеужігіттің үйіне шығарып саларда әйелдер қайырмасы Жар-
жар! болып келетін әнді шырқайды. Ежелгі жоқтау әндері күні бүгінге дейін
жерлеу және еске алу ғұрыптарында айтылып жүр. Көптеген өзбек отбасыларында
ерекше мазмұнды, тіпті сонау исламға дейінгі тілдік мәдениеттен бастау
алатын, ұрпақтан ұрпаққа мұра боп келген дәстүрлі тұрмыс-салт жырлары
сақалып келеді. Әрине өзбек музыкалық фольклоры тек тұрмыс-салт жырларымен
шектелмейді. Кушык, лапар, Ялла сияқты көне ән жанрлары күні бүгінге
дейін кеңінен айтылады. Ән мәтіні мен саздың үйлесімі - өзбек халық
музыкасының негізі.
Өзбектің музыкалық мұралының ішінде дастандар - лирикалық-батырлық
мазмұндағы эпостық жырлар ерекше орын алады. Үзбекстан аумағын мекендейтін
халықтардың ауызша музыкалық-поэзиялық шығармашылығының тамыры тереңде
жатқаны сонша, тіпті Гур-угли дастаны немесе Алпомыш батырлық эпосы
сияқты жаућарлардың шығу кезеңін тап басып айту мүмкін емес.
Қонақты күте білу өзбек қоғамында дастарқан молшылығынан немесе
отбасының байлығынан жоғарырақ бағаланады. Шақырылған қонақтың түскі немесе
кешкі астан бас тартуы әбестік саналады, мейман үшін мұқият болу, ұқыптылық
басты ұстаным болып есептеледі. Кез келген тамақтану ең алдымен шай ішумен
басталып, шаймен аяқталады. Ең әуелі дастарқанға тәттілер, пісірілген нан,
құрғақ жидектер мен жаңғақтар, жеміс–жидектер мен көкөністер қойылады,
содан кейін жеңіл тамақтарды, тек соңында міндетті түрде палауды немесе
үлкен асты әкеледі.
Өзбектің палауы - сіңімді және өте тоқ ас, ол күрделі рецептпен
әзірленеді және оны жеуге бірден кірісуге болмайды. Дастарханға міндетті
түрде ыстық шелпектер қойылады, оларды төңкеріп қоюға болмайды. Жерге
шелпек кесегін түсіріп алу, оны матаға немесе қағазға орап жерге қою жаман
ырым болып саналады. Өзбектердің тұрмыс-тіршілігінде шай және шай жасау
рәсімі маңызды орын алады. Сусынның демделуі сияқты, оны қонақтарға құю да
ең алдымен үй иесінің, ер адамдардың құқығында. Шайды кішкентай шәйнектерде
демдеп, кішкентай кеселерге құяды.
Қонақ сыйлы болған сайын оның ыдысына құйылатын шай мөлшерінің азая
түсуі бұл қонақжайлылықтың дәстүрлі элементі болып сипатталады. шайға
кесеңізді отағасына немесе оның әйеліне қайта-қайта беруіңіз арқылы үй
қожайынын сыйлайтындығыңызды көрсете аласыз.
Өзбектердің ең негізгі және сүйікті мейрамдарының бірі- Наурыз.
Шуақты күндерді күту, көктемді қарсы алу қуанышы бірыңғай халық шаттығына
келіп қосылады. Өзбектер қайда болса да әрқашан осы ғажайып мейрамды атап
өтеді. Бұл күні көктемді қарсы алу қуанышында келетін қонақтарға дастарқан
жайылып, есік ашық болуы тиіс.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӨЗБЕК ДИАСПОРАСЫ ТАРИХНАМАСЫНЫҢ ЗЕРТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ
Қазақстандағы өзбектер өзге елдерге барған өзбектерден гөрі молырақ
зерттеуді қажет етеді. Өйткені, 1991 жылдың аяғында Қазақстан әлемдегі
түркі тектес барлық халықтардың бірден-бір тәуелсіздік алған елі болып
келді. Сондықтан да жат жұрттық отаршылдық қанаудан қашқан барлық түркі
тектестер өздері барып паналайтын бірден-бір ел ретінде Қазақстанды
қалады.12
Қазақстанға өзбектер Кеңес үкіметі кезеңінен бастап қоныс тебе
бастады. Міне, сол уақыттан бері қарай өткен жарты ғасырлық
мезгілде олар туралы бір сыпыра зерттеулер жасалды. Олардың өз
ішінен шыққан қаламгерлер өзбектердің тарихын және салт – дәстүрін
таныстырып кітаптар жазды. Осындай еңбектерді 4 кезеңге бөліп
қарастыруымызға болады:
1. 1910 – 1940 жж. Қазақстанға қоныстанған өзбектерді шетелдерге
таныстыру кезеңі;
2. 1940 – 1960 жж. Қазақстандағы өзбектердің өзін қазақ
жұртшылығына және өзінің жас ұрпағына таныстыру кезеңі;
3. 1960 – 1990 жж. Өзбектердің Қазақстандағы өмірін зерттеу
кезеңі;
4. 1990 жылдан бері қарай Қазақстан өзбектерінің Атамекен, яғни
Өзбекстанмен қарым қатынас жасау кезеңі.
Көбінесе өзбек халқы қазақтармен шатастырылатын. Міне, осы кезеңде
кей ғалымдар, әсіресе өзбекті бұрыннан білетін немесе білетіндердің
кеңесі бойынша, Өзбек деген халық кім және де ол сонау Азияның
кіндігінен қалай келіп отыр деген сұрақтарды қанағаттандырып, өзбектерді
әлем жұртшылығына таныстыруға тырысты.
Осы мақсатпен Қазақстандағы өзбек диаспорасының тарихын
көптеген ғалымдар мен тарихшылар зерттей бастады. Соның ішінде ең
алғашқылардың бірі болып, Қазақстандық өзбектер арасынан шыққан
зерттеушілердің бірі – Шахнұр Қосанов. Ол кісінің екеуі қазақ, біреуі өзбек
тілінде жарық көрген үш еңбегі бар. Оның бірінші еңбегі 1977 жылы қазақ
тілінде жарық көрген Өзбек халқының тарихы деп аталады. Бұл шағын
кітапшада Қазақстандағы өзбектердің шежіресі жазылған. Екінші еңбегі 1980
жылы Естеліктерім деген атпен Ташентте өзбек тілінде жарыққа шықты.
Шахнұр Қосанов өзі көш барысында куә болған оқиғаларды өлең түрінде
дастан етіп жырлайды. Кітапта автор өзбектердің көші туралы және де
ондағы оқиғаларды баяндайды, әсіресе, Үндістан мен Пәкістанда өткізген
өмірлеріне қатысты құнды мәліметтер береді. Бұл Қазақстанда өзбек тілінде
жарық көрген алғашқы еңбек болып табылады.14
Автордың үшінші әрі кең тараған еңбегі Атажұрттан Түркістанға
дейін деген еңбегі болып табылады. Ол 1981 жылы Өзбек мәдениет
басылымдары арасында Түркістанда қазақ тілінде жарыққа шықты. Онда өзбектің
салт – дәстүрі мен мәдениеті егжей – тегжейлі әңгімеленеді. Бұл
кітап ықшамдалып өзбек тіліне аударылып 1995 жылы Самарканд қаласында
жарық көрді.15 Бұл еңбектер Қазақстандағы өзбек диаспорасының тарихын
зерттеуде маңызды рөл атқарады.
Қазақстан өзбектері туралы зерттеуді қазақстандық ғалым Сағдат
Шағатай жасаған. Ол 1952 жылы қазан айында Кәшмірден бір топ өзбектің
Өзбекстанға қоныс аударғанын естіп, 1953 жылы ақпан айында Түркістаннан
Алматыға келеді. Өзбектер жатқан Оңтүстіктегі бір топ ауылға барады.
Сағдат Шағатай өзбек халқының тарихы мен мәдениетін жіті білетіндердің
алдыңғы қатарларының бірі еді. Сағдат ханымның өзбектерге көңіл бөлуі
тектен тек емес еді. Ол Мұстафа Шоқайдың жақын досы Тахир Шағатайдың
зайыбы болатын. Ол 1952 жылы Өзбекстанға көшіп келген өзбектердің ауыз
әдебиетіне көбірек үңіледі. Өзбектерден мақал-мәтел, айтыс, беташар, жар-
жар, әңгімелер сияқты ауыз әдебиеті үлгілерін жинады. Бұл зерттеу
нәтижесінде 1961 жылы Самарканд қаласында Өзбекше мәтіндер деген кітап
жарияланды. Кітаптың кіріспе сөзінде автор көш туралы алған мәліметтерін
келтіреді. Мұның да тарихи деректік маңызы зор.16
Одан кейін ағылшын журналисі Лияс Годфрей өзбектердің босқындыққа
ұшырау тарихын зерделей келе Өзбек дауылы атты кітап жазады. Ол кітап
1956 жылы Лондон қаласында жарық көрді. Бұл кітапта Годфрей Бахадор
Ұлықбекоғлы жетекшілігінде көшіп барған өзбектер туралы, сонымен
қатар Шығыс Түркістан өзбектері туралы және өзбек халқының болған
қарулы көтерілістеріне қатысуына жан – жақты сипаттама берген. 17
1960-1980 жылдар аралығында Қазақстандағы өзбектер біршама ес жинап,
қазақ халқымен етене араласа бастайды.Өсіп келе жатқан ұрпақтарға өзінің
кім екенін, қайдан келіп шыққандарын ұмыттырмау үшін кітаптар жазу керек
еді. Өйткені, уақыт өте келе жастардың өзбек екендіктерін білмей қалулары
ғажап емес еді. Сонымен қатар, сол кезеңде НАТО елдерімен Варшава елдері
арасындағы Қырғи-қабақ соғыс салдарынан, Кеңес Одағы құрамындағы
Қазақстан және Қытай қол астындағы Шығыс Түркістандағы өзбектер арасында
ешқандай бір байланыс орнату мүмкін емес еді. Сондықтан келешек ұрпақтардың
салт-дәстүр мен тілін ұмытуы, аталарының не себепті, қай жолмен және қандай
қиындықтармен Қазақстанға келіп қоныстанғанын, тіпті өздерінің өзбек деген
халықтың перзенттері екенін білмей қалулары әбден мүмкін еді.18 Мұндай
жағдайға ұшарамас үшін, Қазақстанға жасалған көштің қаһармандары тірі
тұрғанда, олардың берген мәліметтері бойынша тарих пен салт дәстүрді
қағазға түсіріп, рухани мұра ретінде келешек ұрпаққа қалдыру аса қажет
саналды.
Осы орайда Қазақстан өзбектерінің өз ішінен шыққан Икрам Алькаевты
айта кеткен жөн. Икрам Алькаевтың Бостандық жолында өзбектер атты
еңбегі 1961 жылы Ташкентте жарық көрді. Ол жалпы өзбек тарихы
мен мәдениеті туралы мәлімет беріп, әкесі Ильфуздың төңірегінде
өткен оқиғаларға кеңінен тоқталады. 19 Кітап 1976 жылы екінші рет
жарық көреді.
Қазақстандағы өзбек жазушыларының бірі Хызырбек Ғайретолланың
Алтайдағы қанды күндер атты еңбегі 1977 жылы Шығыс Түркістан босқындар
қоғамының басылымдары арасында жарық көрген.
1960 жылы Шығыс Түркістандық өзбектер мен ұйғырлар бірлесіп
Түркістанда іргесін қалаған аталмыш ұйым, Қазақстандағы өбектердің тарихы
мен мәдениетін зерттеу үшін, 70-ші жылдардың орта шенінде арнайы комитет
ұйымдастырады. Бұл комитет өзбектердің тарихи оқиғаларының бас-қасында
болған ірі тұлғалары және көне көз қарияларымен сұхбаттар өткізді. Сондай-
ақ үй-үйді аралап тарихи мәні бар құжаттар мен суреттерді жинады. Жазушы
және журналист Хызырбек Ғайретолла жиналған осы материалдардың негізінде
аталған еңбекті қазақ тілінде баспаға дайындады. Кітапта өзбектердің көш
тарихы турасында, оқиғалардың бел ортасында жүрген куәгерлердің
мәліметтеріне сүйенген өте құнды деректер баршылық. Кітаптың соңғы
беттерінде құнды суретер басылған. 20
1980-1990 жылдар өзбектердің осы елде тамырын кең жая бастаған, әрі
жаңа елдегі әлеуметтік, шаруашылық және мәдени өмірін зерттеуге қызыққан
кезең болды. Өзбектердің Қазақстанға қоныстанғанына ширек ғасырдан астам
уақыт өтіп, және мұншама уақыттың өтуіне қарамастан олар өздерінің ана
тілін, салт-дәстүрін сақтап отырса да, жаңа ортада тіршілік етулеріне
байланысты олардың рухани өмірлерінде кейбір өзгерістер де болмай қойған
жоқ. Көптеген тәжірибелер мен оқиғаларды бастан кешірді. Сонымен қатар бұл
кезеңде Қазақстандағы өзбектер мен Атамекен өзбектерінің арасында алғашқы
байланыстар жасала бастаған еді.
Өзбектердің осындай қам-қарекеті Швециялық ғалым Ангельс Виллингтің
назарын аударды. Ол Қазақстан өзбектерінің тарихын зерттеп, алғаш
докторлық диссертация қорғаған ғалым. Ангельс Виллинг 1979 -1986 жылдар
аралығында Қазақстан өзбектері арасында зерттеулер жүргізді. Осы
зерттеулердің нәтижесінде 1989 жылы Қазақстандағы өзбек босқындар
деген кітабын жариялады. Швецияның бір қаласында ағылшын тілінде
жарық көрген кітабында Виллинг, Қазақстан өзбектері туралы жан-жақты
мәлімет береді. Кітабын дайындау барысында ол, Қазақстанның Алматы,
Түркістан, Шымкент, Оңтүстік сияқты өзбектер тұратын бүкіл өңірлерді
аралауға тырысты. Сонымен қатар ол, Қазақстан өзбектерінің бір бөлігі
1960 жылдардан бастап қоныс аударған Азербайжан мен Пәкістан
елдерінде де зерттеулерін жалғастырды. Виллинг қонақты жатырқамайтын
аса меймандос өзбектер арасында зерттеу жүргізудің онша қиын
еместігін баса көрсетуде. Оның айтуынша өзбектермен жақсы қарым-
қатынас орнатудың бірден бір тиімді құралы өзбекше дайындалған
палау жеу. Өзбектер әдетте үйіне келген өзбек емес қонақтарға
тұрып жатқан елдің тамағын ұсынады. Егер, - дейді Виллинг – сіз жай
тамақтан гөрі палауды ұнатам десеңіз онда үй иесінің қуанышында
шек болмайды және де палау жемейтіндер өзбектер арасында зерттеу
жүргізе алмайды22.
Виллинг Қазақстандағы өзбек босқындар деген кітабының бір бөлігі
орыс тіліне аударылып, Алматыда 1997 жылы жарық көрген. Онда Узбекская
диаспора: Проблемы этнического выживания деген кітаптың Узбекские беженцы
мира деген тарауы орын алған.
Өзбекстан тәуелсіз ел болғаннан кейін шеттегі өзбектерге, оның ішінде
Қазақстан өзбектеріне назар аудара бастады. Одан алдын шеттегі өзбектер
туралы Өзбекстан баспасөзі мен радио хабарларында мәлімет бермейтіні,
олар жөнінде әңгіме қозғалмайтыны әркімге белгілі жайт. Тек Өзбекстан
Мәскеудің бұғауынан құтылып, өз алдына ел бола бастағаннан кейін ғана
өзінің шетелдегі отандастарына көңіл бөле бастады. Өзбекстан ғалымдары мен
журналистері басқа елдерге барған сапарларында сонда тұратын өзбектердің
жағдайларымен таныс болып, көрген білгендерін Өзбекстан жұртшылығына
жеткізіп мақалалар жариялады.
Қазақстандағы өзбек диаспорасының тарихын Өзбекстаға таныстыру
барысында Хафиз Эльчук Елсіз өткен өмірім деген кітабы 1999 жылы
Самаркандта жарық көреді. Автор Түркістандағы өзбектер төңірегінде болған
оқиғаларды және Қазақтанға қоныстанғаннан кейін жаңа елге тамыр жаю
барысында болған өмірін баяндайды.24
Қорыта айтқанда Өзбекстанға қатысты жазылған зерттеулер мен
еңбектерді мазмұн-маңызына қарай ғылыми зерттеулер,танымдық зерттеулер,
жалпы мәлімет беретін дерек көздері және саяси әдебиет деп төртке бөліп
қарастыруға болады. Өзге елдермен салыстырғанда, Қазақстандағы өзбек
диаспорасы тақырыбы толық болмаса да, біршама игерілгені байқалады. Осының
бәрі өзбек халқының мәдениетін зерттеп, кешегі тарихын екшеп, бүгінгі
беталысын байыптауға септігін тигізе алады. Ал көптеген елдерде ел
мәдениетін таныту – сыртқы саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады. Біздің
сыртқы саясатта осы бағытта жұмыстар жүзеге асырылуда.
Ғалымдардың айтуынша Қазақстандағы өзбек диаспорасы тарихының
жоғарыда аталып көрсетілген 4 – ші кезеңі әлі зерттелуде.
1. Өзбектердің Қазақстанға көшіп келу себептері
Өзбек халқы қазақ халқы секілді Жұбан ақын жырлағандай мың
өліп, мың тірілген халық. Азияның кіндігінде өмір сүріп отырған
өзбектер не үшін, қалай және қашан басқа елдерге қоныс аударды
деген заңды сұрақтар туындайды. Қазақстанның оңтүстік аудандарында
Шымкент шаһарының аудандарында тек түр-түсі ғана емес, мінез-құлқы, әдет-
ғұрыптары да өзбекке ұқсас үйірлі ел бар.Олардың кейбір қарияларының айтуы
бойынша, аталары ХІХ ғасырда Сырдария өзенінің бойына келіпті. 25
Қазақстанға алғаш келген қазақтардың бірі ретінде, осы
жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде келген.
Қазақстанға өзбек босқындарының көшіп баруына 2 себеп бар:
1. Сол кездегі саяси жағдай шырғалаңы.
2. Қазақстан елін Түркістандық өзбектер екінші Отан етіп
таңдауы.
Қазақстандағы өзбектердің қалыптасу тарихы 2 кезеңнен тұрады. Олардың
алғашқысы бұл елге сонау 50 ші жылдардың басында Қытайдан Үндістан арқылы
келген. Ал, екінші толқын – 30 жылдары Батыс және Оңтүстік Өзбекстан
өлкелерінен, одан 70 жылдардың ортасынан бастап Қазақстанға қоныс
аударған ағайындар.
Өткен ғасырдың 1930-жылдарында түркістандық өзбек ағайындыларына
қайғының қара бұлты үйірілді. Қазақстанда болған ұлт-азаттық көтерілістен
кейін қазақтың бетке ұстар атқа мінерлері жаппай қуғын-сүргінге ұшырады,
араларында өзбектер де болды. Шыңшысайдың қанды шөңгелінен қашып құтылуды
ойлаған қандастарымыз топ-тобымен Гансу, Баркөл өлкелері арқылы Тибетке
қоныс аударады. Алайда, Шыңшысай қызыл табан боп босқан қазақ ауылдарының
соңынан қуып, ұшақпен бомбалап, сая таптырмайды. Шыңшысайдың хабар беруімен
қазақ босқындарының алдынан Тибеттің қарулы әскері күтіп алады. Қайта
бет бұруға тура келеді. Талай айдан бері сарпалаңға түсіп, өліммен үрейден
зәтте болған қазақтар мен өзбектер Түркістандық мұсылмандардың қолдауына ие
болады. Өлкедегі мұсылмандар оларға қолдарынан келгенше көмегін жасады.
Ғалым Зейнеп Гайрот Өзбекстандықтар мұндайды тағдыр тауқыметі деп
жүр, ал меніңше сол кездегі саяси жағдай шырғалаңы басты себепкер болған.
Соңың салдарынан күн бетіндегі он екі керейдің бір талайы 30-шы жылдарда
үдере көшті. Бірнеше көш үздік соқдық кетті. Біздің көш Шымкент, Қызыл Орда
өлкесіне барып 1941 жылы Қазақстанға жетті. Қандай жағдай болмасын өзбек
деген ат жойылып кетпесе екен деп соны хан көтердік.-дейді. 30 Азып-
тозып жүрсе де, өзбек атын қастерлеген.
1952 жылы Нарова Гүлнар, Махамаджанова Рахбара, Мұхиддинов
Хайтмұрад, Атажанов Акмал, Тешебаев Хамида, бастаған көш Қазақстанның
Сырдария, Амудария өзендерінің елді мекеніне қоныстанады. Қазақстан бұл
көшті искалла ретінде, яғни квота түрінде қабылдап, ақшалай жәрдем
етеді.
Қазақстан өкіметі өзбек босқындарына жаңа ортаға бейімделуге
қажет көмегін аяған жоқ.Олар арнайы бөлінген қонақ үйлерге
орналастырылып, ең қажет деген мұқтаждықтары қанағаттандырылды. Жер-
сумен, үй-жаймен қамтамасыз етіп, тірлік қылып кетуіне мүмкіндік тудырады.
Қазақ тілін үйренуге және жаңа кәсіп игеруге мүмкіндік туғызатын
оқу курстары ұйымдастырылды. Бір – екі жыл мерзім өткен соң әр –
бір отбасына өздері қалаған жерге барып орналасуына рұқсат берілді.31
Әрине, жаңа ортаға келіп қоныстанушылардың басым бөлігіне ата
кәсібі - мал өсірумен шұғылдану тиімді еді. Сондықтан да оларды
Оңтүстік Қазақстанға орналастырды. Қазақстанға көшіп келуші еркін
мигранттарға төл құжат беріп, Қазақстан мемлекетінің Көші-қон заңы
бойынша еркін көшіп келген мигрант үй салуға жерді жалға алуға
құқығы болды.32 Олар әскери қызмет етуге 5 жылға босатылды.
Өзбек халқы ежелден кең далада емін-еркін өмір сүріп үйреніп қалған.
Сонымен қатар мал шаруашылығы ата-баба кәсібі болып табылады. Өзбектердің
осындай жағдайларын ескере отырып, қазақ үкіметі мал шаруашылығына
қолайлы аймақтардан оларға арнайы жер бөліп, үй, қора – қопсы салып
алуға көмек берді.
Өзбекстанның тәуелсiздiгiн бiрiншi болып Қазақстан таныды. Мұның
өзi, Қазақстан өзбектерінің қуанышын еселеп өсiрiп жiбердi.
Қазақстан өзбектерінің өмiрiндегi ең маңызды оқиға 1991 жылғы 1
қыркүйегінде орын алды. Сол күнi Өзбекстан өзiнiң бағымсыздығын,
яғни тәуелсiздiгiн бүкiл әлемге жария еткенi мәлiм. Қазақстандық өзбектер,
жалпы өзбек тарихында зор маңызға ие осы оқиғаны жүрекжарды қуанышпен қарсы
алды.34
Өзбекстан тәуелсiздiгiн жариялағаннан соң, шетелдердегi
отандастармен 70 жылдай үзiлiп қалған байланыстарын қайта қалпына келтiруге
жол ашылды. Қазақстан мен басқа ел өзбектері арасында 14 жылдық осы
байланыстарға көз жүгiрткенiмiзде, Өзбекстанның Қазақстандық отандастарына
ыстық iлтипат көрсетiп отырғандығын айта аламыз.
Қазақтандағы өзбектер қауымдастығының берген мәлiметi бойынша, бүгiнде
Түркiстанда 2010 жылғы халық санағының мәлiметi бойынша 21 ұлттың өкiлiнен
құралған 235 202 халық тұрады. Осының 131 401-i қазақтар, 98 785-i
өзбектер, қалғаны басқа ұлттардың өкiлдерi мекендейдi екен.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бәсекеге қабілетті 50 елдің
қатарына қосылуды мақсат етіп отыр. Осыған байланысты халық санын
көбейту мақсатында шетелдегі қандастарымызды және өзге ұлт өкілдерін
бірдей деңгейде құрметтеп, бар жағдай жасауымыз қажет.
Кез келген халық Ата -жұртты аңсап, өз отанына ерінбей еңбек етуді
мақсат тұтып, ұрпағының болашағын ойлап, сағынышпен оралғаннан кейін
ортаға көптеген проблемелар туындайды. Проблемалардың бірқатары: үкімет
көмек ретінде берген қаражаттың жетіспеуі, комуналдық қызметтің қымбаттығы,
жұмысқа орналасудың қиындығы, қазақша сөйлей алса да жаза алмауы, орыс
тілін білмеуі, елімізде бұрыннан қалыптасқан белгілі бір өмір сүру құлқына
үйрене алмауы тағы басқалар.
2. Қазақстандағы өзбектердің қазіргі жағдайы мен орналасуы
Бұл күндері Қазақстанның жалпы халық санының 2,9% өзбектер құрайды,
яғни 464278 адам.
Қазақстанда тұратын өзбектер екі топқа бөлінеді. Біріншісін –
оңтүстік өзбектер құрайды - бұлар Қазақстанмен оңтүстікте шекаралас
Өзбекстан ауданынан келгендер. Олар ерте кезде елімізге қоныс аударып,
кейін сауда мен жер игерумен айналысқан өзбек ағайындыларымыздың ұрпақтары.
Екінші тобы- Ауғанстан жеріндегі соғыстан қашқан ауған өзбектері.
Қазақстан жерінде негізінен қазіргі таңда өзбек халқының диаспоасы
құрылып, өзбек мәдени орталықтары әр қалады белсенді жұмыс атқарып отыр.
Бизнес саласында негізінен тері өңдеу мен тоқыма саласын, тағы да
басқа жеңіл өнеркәсіп саласын жақсы меңгерген. Жастарды тәрбиелеуде діни
көзқарасқа баса көңіл аударатындығы байқалады. Алматыда бір топ зиялы қауым
өзбек тілінде бірнеше журнал шығарады. Олардың арасында мемлекеттік
мекемелерде, Парламентте, Сыртқы істер министрлігінде, университеттерде
қызмет атқаратындар бар.
Ауғанстанның Қазақстан жеріне қоныс аударған өзбек диаспорасы
өкілдерімен болған кездесулерде келешекте саны 300 отбасының Өзбекстанның
оңтүстік аудандарына қоныстануға ниеттілігі анықталды. Аталған отбасы
өкілдері негізінен жер өңдеп, диқаншылықпен айналысуды кәсіп етпек.35
Оңтүстік өлкелерге көшіп келген өзбек босқындары төрт түлік малдың
терілерін өңдеумен айналысты. Тері бұйымдарынан киім тігуді бірінші
өзбектер мен қазақтар бастаған. Алғашында олар өз үйлерінде өңдеп,
кейінен кішігірім шеберханаларда және кәсіпорындарда өңдей бастады. Одан
түскен қаржыны жинай отырып ірі елдімекендердегі қалаларға барып
фабрикалар ашады. Бұл күнде Қазақстанның тері бұйымдары әлемдік базарда
алдыңғы орындардың бірін алады.37
Өзбектердің барлығы дерлік жеке кәсіппен айналысады. Тері, тігін, цехы
жоқ үй кемде-кем. Өзбектер Түркістан қаласының орталығын жаулап алған
бірде бір ұлт. Тері өңдеу саласының дамуына байланысты одан әр
түрлі тондар, былғары киімдер, тұрмысқа қажетті заттар шығара
отырып, фабрикаларда жұмыс істейтін маман кадрлар қалыптасады.
Қазақстанның сауда қатынастарын дамытуда өзбектер үлкен үлес қосты.
Қазақстан өзбектері Шымкент, Қызыл Орда қалаларында тігін
шеберханаларын ұстайды.
1986 жылы Өзбек атты қоғам құрылып, Низам Алиоғлы ақсақал оның
төрағалығына сайланды. 6 жылдан кейін ол қоғамның төрағалығы Омар
Бакиевтің қолына өтеді. Бұл қоғамның құрудағы мақсат- ұлттық салт-
дәстүрді жастар санасына қалыптастыру, жоқ-жітіктерге әлеуметтік
тұрғадан көмектесу, жергілікті халыққа өзбекшілікті таныту еді. Өзбек
деген атты ешқашан ұмытпай, ата-баба салтын келер ұрпаққа қалдыру болды.
Қазақстандағы екінші Отанында тамыр жайған өзбектер өзге
диаспораларға үлгі боларлықтай деп толық айтуға болады. 1960-жылдары
Қазақстанның аудандарына ығысқан өзбектер 1980-90 жылдары қоғаммен біте
қайнасып, орысшалана бастаған еді. Бұны тоқтатудың жолын қарастырған
Дәлелхан Назар, Хамза Улычев бастаған ақсақалдар ана тілін сақтау үшін
ауыл тұрғызып, өзбекше оқытатын бастауыш және орта мектептер ашуға
тырысады. Қазір өзбек ауылында тұрып, өз ортасын жасап, туған елдің
тынысымен тыныстауға мүмкіндік туғызған Қазақстан басшылығына елдегі
өзбек диаспорасының алғысы шексіз.
Қазіргі кезде Қазақстан өзбек зиялылары да қалыптасып үлгерді деуге
негіз бар. Өзбекстанда жыл сайын әлем түкпір түкпіінен жиналатын құрылтай
жиналыстарына өткізіледі.
Қазақстан және шетел өзбектері Өзбекстан тәуелсіз ел болғаннан
кейін Атамекенімен жиі араласа бастады. Өзбекстанда өткен бірнеше
дүниежүзі өзбектері құрылтайларында Қазақстандағы өзбек диаспорасының
өкілдері келіп әлеуметтік – экономикалық жағдайларын өз қандастарына
жеткізді.38.
Құрылтай қонақтарында ерекше толқу мен тебiренiс байқалды. Оларда
алғаш рет қадам басып, ел мен жерге қауышудың қуанышы сезiлдi. Бұл олар
үшiн ондаған жылдар бойы қол жетпес бiр арман болып көрiнушi едi.
Ондаған жылдар бойы жүректе жазылмайтын жара болып жүрген ел
сағынышы, жер сағынышы аяқталған едi. Құрылтай жұмысы кезiнде Дүниежүзi
өзбектері қауымдастығының iргетасы қаланды. Өзбекстандағы басшылардан өзге
қауымдастықтың төралқа мүшелiгiне Қазақстан тарапынан өзбектердің көш
бастаушы ақсақалдарының бiрi Дәлелхан Назар сайланды. Мұның өзi атамекеннiң
Қазақстан өзбекеріне деген ықылас, құрметiнiң бiр белгiсi ретiнде жоғары
бағаланды.
1997 жылы шілдеде Стамбұлда өзбектердің кiшi құрылтайы өткiзiлдi. Оған
Қазақстан, Өзбекстан, Моңғолия, Франция, Германия, Швеция, Австрия және
Голландиядан өкiлдер қатысты. Түркия үкiметi де қолдау көрсеткен сол
құрылтайды Дүниежүзi өзбектері қауымдастығы мен Өзбек түрiктерi қоры
бiрiгiп ұйымдастырды. Құрылтай кезiнде, Өзбек түрiктерi қорының жаңа
салынып бiткен бес қабатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін белсенді диаспоралық саясат
жүргізіп, этникалық бірегейлікті сақтап қалуға бағытталған, Қазақстан шағын
және орта кәсіпкерлікті дамытуға көмектесетін маңызды стратегиялық
мәселелерді ұсынып отыр. Демографиялық жағдай дағдарыста тұрған кезде
мемлекет ішінде диаспора қосымша адами ресурс. Бір жағынан, қазіргі заманғы
жаһандық және ықпалдасу жағдайында өзбек диаспорасы сыртқы саяси және ішкі
экономикалық-саяси күшке айналуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан – 2030
жолдауында: ...ұлттық қауіпсіздіктің маңызды приоритеттерінің бірі
демографиялық және миграциялық саясат - деп көрсетіп берді. Бұл дегеніміз
қазіргі таңда Қазақстандағы өзбек диаспорасына да тікелей қатысы бар
екендігін білеміз. Сондықтан тарихи демографияның, оның ішіндегі елдегі
өзбек диаспорасын зерттеу қоғамдық маңызы бар өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты:
Қазақстан Республикасындағы өзбек диаспорасының әлеуметтік-
экономикалық жағдайын, саяси-мәдени аспектілерін және олардың
ерекшеліктерін ашып көрсету.
Міндеттері:
- Өзбек диаспорасының қалыптасу тарихын қарастыру.
- қазақстандық қоғамдағы өзбек диаспорасын зерттеудің теориялық-
әдіснамалық, әдістемелік негіздерін жасау;
- диаспора түсінігін, типологиясын, құрылымын анықтау және диаспоралық
саясатты қарастыру;
- Өзбектердің әлеуметтік-экономикалық және рухани салалардағы орнын
қарастыру;
- Қазақстандағы өзбектердің өмірлік құндылықтары мен ұстанымдарын
айқындау;
- Қазақстандағы өзбектердің көші-қон үдерісін және олардың әлеуметтік
экономикалық жағдайын зерттеу;
- Қ.Р. ұлттық саясатының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру;
- Өзбек диаспорасының қазақстандық қоғамға кірігу тенденцияларын
бағамдау;
Зерттеудің объектісі:
Қазақстанда тұратын өзбек диаспорасы
Зерттеудің пәні:
Өзбек диаспорасының қазақстандық қоғамдағы орны.
Негізгі ұғымдар:
диаспора, ирредента, миграция, Ассамблея, халық, ұлт, ұлтшылдық,
саясат
Зерттеу болжамдары:
1. Өзбектер тарапынан көп игерілген салалар құрылыс, транспорт, шикізат
өнеркәсібі, ауыр өнеркәсібі, егін шаруашылығы болып табылады
2. Қазақстанда өзбектер отбасылық бизнестің кең етек жаюына елеулі үлес
қосуда.
3. Қазақстанға қазіргі таңда көшіп келіп жатқан өзбектер көп жағдайда
отбасыларын асырау, тұрмыс жағдайын жақсарту, қосымша қаражат табу
мақсатында келген.
4. Өзбектер күнделікті тұрмыста тек өз ана тілін қолданады
5. Өзбектерде дәстүрлі отбасы сақталған және олардың репродуктивтілік
көрсеткіштері жоғары.
6. Өзбектердің жеке қасиеттері арқылы қазақстандық қоғамға
идентификациялануы қарқынды жүруде.
7. Өзбектерде ассимиляция үдерісі өте төмен деңгейде жүреді.
8. Өзбектер өздерінің мәдени институттарын, ана тілін және өз
отандастарымен байланыстарын жақсы сақтап қалған.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі ретінде жүйелі талдау әдістері
қолданылды. Диплом жұмысын жазу барысында әлеуметтік шындықты талдаудың
жалпы ғылыми әдістері қолданылды: жүйелілік, кешенділік, салыстырмалылық,
тарихи, статистикалық әдістері және типтеу әдісі.
Зерттеу әдісі: сауалнама, контент анализ , эксперттік сұхбат
Іріктеу жиынтығы негіздемесі: Қазақстанның барлық өңірлері бойынша
жүргізіледі сауалнама.
Хронологиялық кезең
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан 2012 жылға дейінгі
диаспоралық саясаты.
Демографиялық көрсеткіштері бойынша репонденттер саны
Жынысы:
Әйел – 50
Ер – 50
Ұлты : өзбек
1 ҚАЗАҚСТАНДА ӨЗГЕ ҰЛТ ӨКІЛДЕРІНІҢ МЕКЕН ЕТУ ТАРИХНАМАСЫ
1. Диаспора туралы жалпы түсінік
Диаспора грек сөзі, шашыранды өсу деген мағынаны білдіреді. Осылайша
басқа жаққа кетіп, шашыранды жүргендердің немесе шоғыр болып отырғандардың
өз атамекеніне қайтып оралғандарға репатрианттар деген термин қолданылады.
М.Тәтімов диаспора сөзін қазақша шашырау, ал репатрианттарды ізгі
тілекпен тарихи Отанына қайтып оралған майтабандар деп атаған. Ал екі
халықтың ортасында отырып, не қазақ не тағы басқа халықтың құрамына
кірмейтіндерді маргинал терминімен аталады. Қазақстаннан тыс жерде саны
қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай жерлерде шашырап кеткен қазақ
диаспорасының саны 1991 жылдың соңы мен 1992 жылдың басында жалпы саны 3
миллион 400 мың деп есептелінді. Ол халқымыздың 32,2% яғни үштен бірін
құрайды. Қазақтардың шет елдердегі шашырандысын салыстыратын болсақ,
туысқан, қырғыз халқынан біршама көп, ал түркімендермен бірдей,
башқұрттардан 2 еседен артық. Осының өзін-ақ олардың бәрін қоссақ, бір
қауым халық екені белгілі.Қазақстанада өздіктерінен күн көріп кетуі
қиынырақ. Сондықтан жақын шетел қазақтарын көшіру саясаты ұтымды да, алыс
шетел қазақтарын көшіру онша ұтымды емес. Бірақ, әрине, өз
мүмкіншіліктерімен көшіп келген қазақтарға қолайлы жағдай жасаған орынды.
Ұлттық диаспора деп Қазақстаннан тыс жерде өмір сүріп келген халықты
айтамыз. Себебі Қазақстаннан тыс жерде тұратын қазақтардың жартысынан
астамы , яғни, 1,8 миллионы (1993 жыл бойынша) өзінің ежелгі атамекенін
бұрынғыдай жайласа, ал қалған 1,6 миллионы бөтен жерлерді қоныстанған.
Қазіргі Қазақстан Республикасының территориясы бүкіл қазақтың атамекені
тек үштен екісін ғана қамтиды. Демек қазақтың ежелгі атамекені 4 миллион
шаршы километрге жайылып жатыр. Оның 12 млн. шаршы шақырымы Ресейде (600
мың шаршы шақырым), Орта Азияда (200 мың шаршы шақырым) және Қытайда (400
мың шақырым) қалып қойды.
Диаспора (гр. διασπορά - шашыраңқы) - әлеуметтік ғылымдарда ұлттық ата-
жұрты болып табылатын елден тысқары өмір сүретін халықтың бір бөлігі.
Диаспора ұлттық шығарып жіберу,геноцид қаупі және т.б. факторлар әсерімен
пайда болады.
Диаспора күштеп көшірудің, геноцид қатерінің, экономикалық және
географиялық факторлардың әсері салдарынан пайда болды. Диаспора термині
алгаш рет еврейлердің Палестинадан тысқары жерлерде тұруына қатысты,
әсіресе, оларды б.з.б VI ғасырдың басында Вавилон патшасы Навиходоносар ӀӀ-
шінің, одан соң б.з Ӏ-ӀӀ ғасырларда римдіктердің қудалауына байланысты
қоныс аударуынан кейін қолданыла бастаган. Кейінірек диаспора термині басқа
этностық қауымдастықтар мен діни қауымдастықтар діни қауымдастықтарға да
қатысты қолданылатын болды. Диаспора өзі тұрып жатқан елде аз этностық
топ болып табылады да, әрдайым өзінің тегі шыққан елмен рухани
және шаруашылық байланыста болуға тырысады.
Диаспоралардың бес түрі анықталган, олар мына жағдайлардың нәтижесінде
қалыптасады:
1. туған жерінде қудалауға ұшырап, күш қолданылуы салдарынан
туған мәжбүрлік (еврей, армян, ирла нд, ресей, қазақ, т.б.);
2. отарлық көші-қон салдары (британ, неміс, португал, испан, орыс);
3. еңбек миграциясы (қытай, итальян, ү нді және т.б.);
4. кәсіби (бизнес, сауда), миграция (жапон, қ ытай, ливия және т.б.);
5. "мәдени" миграция (латынамерикандық , үнділік, қытай).
1.2 Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі
Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі уақытта, қазақ елінің жүріп өткен
жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы
болды. Отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты
айтылмай келген оқиғалары мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген
қажеттілік туындады. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы
зерттеулер жүргізіле бастады. Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын
тарихи демография бағытында да, республика халқы жайында зерттеулер
жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Республикамыздағы демографиялық
ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақты
мғліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла бастады.
Тарихи демография саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі жерде
белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық санының динамикасындағы
өзгерістерге, көші-қон процестерінің ауқымына және олардың жекелеген
аймақтардағы ерекшеліктеріне баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл
мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау
да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін,
оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті
проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға
мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі – Кеңестік
дәуірде қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен
дараланған, ол биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-
шараларымен тығыз байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын
алған азамат соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін,
күштеп қоныс аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация,
депортация, соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына
келтіру жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың
және тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі
және сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік
дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара
салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих
ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет
ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші-қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған
жоқ. Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік ғалымдар
тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи
концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру
отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші-қон
процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие
екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми
сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Кеңестік дәуірде алғашқылардың бірі болып
қазақ халқының саны, құрамы, орналасуы жайында М. Тынышпаев, кейін,
Қазақстан демографиялық ахуалына байланысты Т. Шонанұлы, М. Есболұлы жазды.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін Қазақстан халқы күрделі тарихи
кезеңді басынан өткізді. Ұлтаралық қатынастардың дамуы мемлекеттің саяси
институттары қызметінің түбегейлі өзгеруі, экономикалық реформалар, рухани-
идеологиялық жаңалықтармен қатар жүрді. Жұмыссыздық, кедейлік, құқықтық
немқұрайдылық, шовинизм, ұлтсыздық психология, бюрократизм көріністері мен
кең ауқымды миграциялық үрдістер ұлтаралық қатынастарға кері әсерін
тигізді.Осы жағдайда ұлттық саясат тарихи қордаланған қайшылықтардың және
жаңа әлеуметтік-экономикалық проблемалардың зардаптарын азайтуға
бағытталды. Басты назар Ресей және бұрынғы кеңес республикаларынан ажырап
қалған диаспораларды жаңа саяси жағдайға бейімдеуге бағытталып олардың
этномәдени сұраныстарын қанағаттандыруға, мемлекеттік тілде және басқа да
тілдерде білім алуын, мәдени-рухани мұраның жаңаруына мән берілді.
Мемлекеттің саясаты тарихи қалыптасқан дәстүрге, күш көрсетпеу, төзімділік,
халықтардың ғасырлар бойы бірге өмір сүрген тәжірибесіне сүйенді.
Мемлекеттің іс-әрекеті қазақтың және диаспоралардың да ұлттық сана-
сезімінің оянуын кертартпа күштердің өз мақсаттарына пайдалануына жол
бермеді. Бұл қоғамдық келісімді сақтауды қамтамасыз етті.
Бүгінгі күні елден көшу саябырсыды, ел халқының басым көпшілігі
ұйысып, азаматтық қоғам қалыптаса бастады. Елде ірі этнодемографиялық
өзгерістер болды: Қазақстан екі этностық қауымдастық (қазақтар мен орыс
диаспорасы) басым болған мемелекеттен, сан жағынан бір этнос, қазақ этносы
басым мемлекетке айналды.
Тәуелсіздік алғаннан кейін жиырма жылдай уақыт өтті, ұлт мәселелерін
жаңа ой елегінен өткізудің қажеттілігі туды. Қоғамдық санада, БАҚ-та және
ғылыми жиындарда бұл мәселелер жиі көрініс алды. Осы тұста елді
дүрліктірген Ел бірлігі доктринасы жобасы өмірге келді, ол қызу
талқыланды. Оның жаңа үлгісі де мақұлданды. Бірақ Доктрина ел бірлігінің
құқықтық, әлеуметтік-этникалық, саяси, мемлекетттік басқару шараларының
біртұтас жүйесін жасаудың негізі болып табылады делініп, көптеген нақты
мәселелерге жауап бере алмады. Оның қайшылықты тұстары да жетерлік. Ел
бірлігінің қажеттілігі былайша түйінделеді: Егер мемлекеттің қалыптасу
кезеңінде басты міндет этносаралық төзімділік пен қоғамдық келісім
негізінде қоғамды ұйыстыру болса, ел дамуының жаңа кезегінде, стратегиялық
басымдық ретінде, қоғамның барлық азаматтары мойындаған ортақ құндылықтар
мен қағидаттар жүйесіне негізделген Ұлт Бірлігіне жету болып табылады.
Төзімділік пен келісім елімізге сырттан келген идея емес, қазақ
халқына ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келетін құндылықтар. Қазыбек би: Біз
қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз, -
дей келіп: Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз.
Досымызды сақтай білген, дәм-тұзды ақтай білген елміз. Асқақтаған хан
болса, хан ордасын таптай білген елміз, – деген асыл ойлы сөздер
төзімділік, байсалдық бүгінде ел тұтастығына кеше де, бүгін де қызмет жасап
келді, ел дамуының жаңа кезеңінде де қызмет жасайды, барлық азаматтар
мойындаған ортақ құндылықтар болып қала береді, оларды бірлікке қарсы
қоюдың реті жоқ.
Доктрина бір мемлекет – бір ұлт идеясына негізделген. Бұл жаңалық
емес, әлемде көп тараған идея. Сонымен, қанша ерімізді бауырымызға алып
тулағанымызбен казақстандық ұлт идеясын мойындадық. Тек көбірек орыс
тілінде сөйлеп, ойлап дағдыланған қазақстандықтар орыс тілді жаңа этнос
өмірге келеді деп қабылдау қаупі жоқ емес.
Ұлт саясатында шексіз либерализм де, ұрда-жық, ымыраға келмейтін,
бұлтартпайтын саясат та қауіпті. Сонымен бірге ұлт саясаты биліктің барлық
деңгейлеріндегі шешім қабылдайтын, оны жүзеге асыратын адамдарға
байланысты. Олардың ұлтжандылық, патриоттық болмысы, не ұлтсыздық,
нигилистік, болмаса бейтарап ұстанымы этникалық қатынастарға ықпалын
тигізеді. Олардың шешімді асығыс не кешігіп қабылдауы да этносаралық
кайшылықтарды ушықтыруы мүмкін.
Ұлт болмысы күрделі, оны тамақтың тоқтығымен, күйлілікпен ғана
өлшесек, мәдени-рухани өмір тасада қалады. Сонымен бірге, оны мәдени
мекемелердің, сарайлардың, концерттердің санымен де өлшеуге болмайды. Ұлт
кедей, қайыршы күй кешіп, біліксіз, кәсіби деңгейі төмен, басқа этностық
топтардың арасында өзінің лайықты, сыйлауға тұрарлық орнын алмаса, ұлт
мәртебесі төмен болатыны белгілі. Сондықтан этносаралық қатынастарды жан-
жақты ойластырған байсалды ұстаным қажет екені сөзсіз.
Ұлт саясаты, тек қазақ саясаты емес, қазақ өз мүддесі үшін атасы
басқаның арасынан дау шықпауын, ауылы басқаның арасынан жау шықпауын
ойлайды. Сондықтан кешенді жаңа ұлт саясатына мүдделі. Тек қазақтар ғана
емес, диаспоралар да қоғамдық келісімді, ел бірлігін жоғары бағалайды.
Бірақ бірлікті нұсқаумен, тікелей, үзілді-кесілді түрде қалыптастыруға
болмайды. Ол елдің іргесін нығайтатын нақты да айқын және өзара іштей
байланысты жүйелі идеяларды негізге алу арқылы жүзеге асады. Оның
негізгілеріне тоқталайық.
Еліміздегі белді этностың бірі - өзбектер. Өзбектердің жалпы саны 20
млн. адамнан артық. Соның ішінде 18 млн-дайы Өзбекстан Республикасында
тұрады. Ауғанстан мен Тәжікстанның әрқайсысында 1 миллионнан артық өзбек
бар. Содан кейінгі көп тараған елдері Қырғызстан, Қазақстан және
Түркіменстан. Қазақстанда тұратын өзбектер саны 400 мың адамға жуық.
Облыстар арасында ең көп тараған жері Оңтүстік Қазақстан облысы. Ондағы
өзбектердің саны 350 мың, яғни бүкіл Қазақстандағы санының 90 пайызы сонда.
Өзбектер – Орталық Азиядағы көне халықтардың бірі, сондықтан тарихы да
алуан қырлы. Қазіргі Өзбекстан аумағында алғаш құрылған мемлекеттер біздің
жыл санауымыздан бұрынғы бірінші мыңжылдықтан бері белгілі. Олар тарихта
Бактрия, Хорезм, Соғда құл иеленуші мемлекеттері деген атаулармен белгілі.
Жыл санауымыздан бұрынғы VІ ғасырдың екінші жартысында бұл мемлекеттерді
парсылардың Ахеменид державасы жаулап алады. Сөйтіп парсы тілі мен
мәдениеті етек алады. Содан кейінгі ұзақ жылдар бойы қазіргі өзбек
жеріндегі халықтар Ескендір Зұлқарнайын, одан кейін грек жаулап алушылары
(Диодот) қоластында болды. Біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырда жергілікті
халықтар арасындағы қошан тайпасының көсемі Кафиз жатжұрттықтарға қарсы күш
біріктіріп, Қошан патшалығын құрады. Бұл мемлекет біздің дәуіріміздің ІІІ
ғасырында тарап, көшпелі эфталит атты күшті тайпаға бағынуға мәжбүр болады.
Ел аумағында VІ-VІІ ғасырларда декхан сословиесі пайда болып,
феодалдық қатынастар дамиды. Ал эфталиттердің қарамағына түскен Қошан
патшалығы ыдырап, Соғда, Бұхара, Хорезм, Ферғана, Елек және Шаш (Ташкент)
атты шағын иеліктерге бөлініп кетеді. VІ ғасырдың екінші жартысынан бастап
қазіргі өзбек жеріндегі халықтар Түркі қағанатына бағынады. Осы кезден
бастап негізінен парсы тілдері тобына жататын олардың тілдерінің ұзақ уақыт
бойғы түркіге ауысу үдерісі жүреді және ол қазіргі өзбек халқы тілінің
негізі болды. Ал VІІ ғасырдың екінші жартысындағы араб шапқыншылығы бұл
аймаққа ислам дінін әкелді. Сөйтіп, әртүрлі діндерде болған тайпалардың
рухани бірігуі басталып, ол ХІ-ХІІ ғасырларда түркілердің Қараханидтер
әулетінің басып алған кезімен аяқталады. ХІІІ ғасырдағы Шыңғыс хан
шапқыншылығынан кейін Орталық Азия ханның Шағатай есімді ұлының иелігіне
беріледі. Бірақ ұлыстың әлсіреуінен ірі қалалар өз алдына мемлекет болып
кетеді. Соның бірі Самарқан ХІV ғасырдың екінші жартысынан Шыңғыс хан
тұқымдарына бағынбай, үлкен империя құрады. Империяның басында Әмір Темір
(1370-1405) болды. Ол өлгеннен кейін мұрагерлерінің арасында тақ таласы
басталды. Бірақ бәрін Темірдің ұлы Шахрух жеңеді. Ол қазіргі Өзбекстан
аумағын үлкен ұлы Ұлықбектің еншілігіне береді. Ұлықбектің (1409-1449)
тұсында ғылым қатты өркендеп, Самарқанда тамаша обсерватория салынғаны
белгілі.
ХVІ ғасырда Дешті Қыпшақ даласынан барған Мұхаммед-Шәйбани бастаған
көшпелі өзбек тайпалары Орталық Азиядағы қазіргі Өзбекстан жерін жаулап
алады. Сөйтіп, ондағы түркі тілдес халықтармен араласа келе оларға өзінің
атауын берген. Қазіргі өзбек тілі үлкен үш тілдік орта - қыпшақ, оғыз және
қарлұқ-ұйғырдың араласуынан шыққан ерекше ауыр тілдік құрылым. Онда
ташкенттік, самарқан-бұхаралық, ферғаналық, оңтүстік-хорезмдік және басқа
да тілдік диалектілер бар. Ал әдеби тілдік норма ретінде Ташкент пен
Ферғананың говоры бекітілген.
Дешті Қыпшақтың орнында қалған тайпалар қазақ ұлысын құрды. Сөйтіп,
қазақ пен өзбектің шыққан тегі бір болып шығады.
Шәйбани әулетінің тұтас Өзбекстан аумағында құрған хандығы ХVІ
ғасырдың аяғында әлсірей бастайды. Соңғы хан Абдулланың тұсында ғана берік
хандық болып, ыдырау кейін Бұхара, Хиуа және Бұхарадан бөлінген Қоқан
хандығының құрылуына әкелді. 1740 жылы бұлардың жеріне парсының шахы Нәдір
басып кіреді. Сөйтіп, ол өзі басып алған жерлерінде жаңа тәртіп орнатады.
Мәселен, Бұхараның басшысы бұдан былай хан болмай, әмір деп аталады.
Артынан, ХVІІІ ғасырдың аяғында Хиуадағы билікті қоңырат тайпасының басшысы
Мұхаммед-Әмин тартып алады.
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында орыс патшалығының Орталық Азияны
отарлауы басталды. 1865 жылы олар Ташкентті, 1868 жылы Самарқанды басып
алды. Бұхара әмірлігі мен Хиуа хандығы да өзінің үстінен орыс үкіметінің
қарайтынын мойындады. Сөйтіп, Орталық Азияда Ресейдің үстемдігі орнады.
Қазан төңкерісінен кейін, ел аумағында “Қоқан автономиясы”, “Түркістан
автономиялы КСР-і”, бұрынғы Хиуа хандығының орнында “Хорезм халықтық
республикасы” және “Бұхара халықтық кеңестік республикасы” атты бірнеше
мемлекеттік құрылымдар болды. 1924 жылы мұның бәрі біріктіріліп, Өзбек КСР-
ін құрады. 1991 жылы Өзбекстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады.
Өзбектердің діні – мұсылман сүннит. Жазуы 1927 жылға дейін араб
әліпбиінің негізінде болса, содан кейін аз уақыт латын әліпбиіне
көшірілген. 1939 жылдан бастап ол кириллицаға өткен, бірақ тәуелсіздік
алған соң өзбектер қайтадан латын әліпбиіне көшті.
Қазақстандық өзбектер 1992 жылдан өздерінің ұлттық мәдени орталығын
тіркеткен. Қазір еліміздегі бір белді диаспора ретінде олар өздерінің
мәдениетін дамытуда. Өзбек тілінде оқытатын мектептер бар және газет-
журналдар шығып тұрады. Радио мен телевизиядан да арнаулы күндері хабарлар
мен ән-күйлер беріледі. Өзбектің өнері әсем, әрі қазаққа жақын.
Қазақ және өзбек халқы бірнеше ғасырлар бойы бір-бірімен ауылы аралас,
қойы қоралас, шекаралас жатқан жерлерде мекендеп келеді. Оларды күрделі
оқиғалар ғана емес, мәдениет ортақтығы да тығыз байланыстырып отыр. Екі
халықтың тарихи және жеке тағдыры бір-бірімен біте қайнасып кеткелі қашан.
Қазақстан 448 мың өзбектің екінші Отанына айналды.
Сонымен қатар өзбектер Ауғанстанда (1,7 млн. артық адам), Тәжікстанда
(шамамен 1,2 млн адам) тұрады. Ана тілі - өзбек тілі. Діні- мұсылман
сүнниттер.
Алматы облысын 2986 өзбек мекендейді. Олардың ат салысуымен 2006 жылы
облыстық өзбек мәдени орталығы құрылды. Орталық мәдени құндылықтарын,
дәстүрлерін үйрету, ана тілін оқыту, мәдени-ағартушылық сұраныстарын
қанағаттандыру бағытында жұмыс істейді. Орталық белсенділері Қазақстанда
тұратын халықтар достығының көрінісі, сонымен қатар өзбектердің
экономикалық және мәдени салалардағы жетістіктерінің өзіндік көрмесі
іспеттес республикалық мерекелерге бар ынта-ықыласпен қатысады. Қазақстан
және Үзбекстан республикаларының ғылым, мәдениет қайраткерлерімен,
кәсіпкерлерімен кездесулер тұрақты өткізіп отырады.
Үзбек халқының мәдениеті көпқырлы.
Олардың бір де бір мерекесі арқанда жүру өнерінсіз өткен емес. Бұл
мерекеге ерекше серпін беріп, көрерменді баурап алады. Сурна үні мен өзбек
барабанының дауысы концертке нағыз шығыстық сипат береді. Үзбекстанның
қашаннан палуандарымен даңқы шыққан. Ал өзбектің курашы әлемге әйгілі бола
бастады. Бүгінгі күні барлық құрлықтарда өзбектің яхтаке палуандарын
кездестіруге болады, ал күрестегі белдесулер кезінде тәжім, халол,
енбош, чала, дакки терминдері қолданылады.
Есте жоқ ескі замандардан бері өзбектерде тал бесіктен жер бесікке
дейінгі атап өтілетін, жасалатын барлық әдет-ғұрыптар ән-күйсіз өтпейді.
Нәресте дүниеге келгеніне 7 күн толғанда алғаш рет жөргекке орап, Ялла
жырымен бесікке бөлейді. Сәбилер сырқаттанып қалса, оны Бәдік әнімен
уатады.
Қалыңдықты күйеужігіттің үйіне шығарып саларда әйелдер қайырмасы Жар-
жар! болып келетін әнді шырқайды. Ежелгі жоқтау әндері күні бүгінге дейін
жерлеу және еске алу ғұрыптарында айтылып жүр. Көптеген өзбек отбасыларында
ерекше мазмұнды, тіпті сонау исламға дейінгі тілдік мәдениеттен бастау
алатын, ұрпақтан ұрпаққа мұра боп келген дәстүрлі тұрмыс-салт жырлары
сақалып келеді. Әрине өзбек музыкалық фольклоры тек тұрмыс-салт жырларымен
шектелмейді. Кушык, лапар, Ялла сияқты көне ән жанрлары күні бүгінге
дейін кеңінен айтылады. Ән мәтіні мен саздың үйлесімі - өзбек халық
музыкасының негізі.
Өзбектің музыкалық мұралының ішінде дастандар - лирикалық-батырлық
мазмұндағы эпостық жырлар ерекше орын алады. Үзбекстан аумағын мекендейтін
халықтардың ауызша музыкалық-поэзиялық шығармашылығының тамыры тереңде
жатқаны сонша, тіпті Гур-угли дастаны немесе Алпомыш батырлық эпосы
сияқты жаућарлардың шығу кезеңін тап басып айту мүмкін емес.
Қонақты күте білу өзбек қоғамында дастарқан молшылығынан немесе
отбасының байлығынан жоғарырақ бағаланады. Шақырылған қонақтың түскі немесе
кешкі астан бас тартуы әбестік саналады, мейман үшін мұқият болу, ұқыптылық
басты ұстаным болып есептеледі. Кез келген тамақтану ең алдымен шай ішумен
басталып, шаймен аяқталады. Ең әуелі дастарқанға тәттілер, пісірілген нан,
құрғақ жидектер мен жаңғақтар, жеміс–жидектер мен көкөністер қойылады,
содан кейін жеңіл тамақтарды, тек соңында міндетті түрде палауды немесе
үлкен асты әкеледі.
Өзбектің палауы - сіңімді және өте тоқ ас, ол күрделі рецептпен
әзірленеді және оны жеуге бірден кірісуге болмайды. Дастарханға міндетті
түрде ыстық шелпектер қойылады, оларды төңкеріп қоюға болмайды. Жерге
шелпек кесегін түсіріп алу, оны матаға немесе қағазға орап жерге қою жаман
ырым болып саналады. Өзбектердің тұрмыс-тіршілігінде шай және шай жасау
рәсімі маңызды орын алады. Сусынның демделуі сияқты, оны қонақтарға құю да
ең алдымен үй иесінің, ер адамдардың құқығында. Шайды кішкентай шәйнектерде
демдеп, кішкентай кеселерге құяды.
Қонақ сыйлы болған сайын оның ыдысына құйылатын шай мөлшерінің азая
түсуі бұл қонақжайлылықтың дәстүрлі элементі болып сипатталады. шайға
кесеңізді отағасына немесе оның әйеліне қайта-қайта беруіңіз арқылы үй
қожайынын сыйлайтындығыңызды көрсете аласыз.
Өзбектердің ең негізгі және сүйікті мейрамдарының бірі- Наурыз.
Шуақты күндерді күту, көктемді қарсы алу қуанышы бірыңғай халық шаттығына
келіп қосылады. Өзбектер қайда болса да әрқашан осы ғажайып мейрамды атап
өтеді. Бұл күні көктемді қарсы алу қуанышында келетін қонақтарға дастарқан
жайылып, есік ашық болуы тиіс.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӨЗБЕК ДИАСПОРАСЫ ТАРИХНАМАСЫНЫҢ ЗЕРТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ
Қазақстандағы өзбектер өзге елдерге барған өзбектерден гөрі молырақ
зерттеуді қажет етеді. Өйткені, 1991 жылдың аяғында Қазақстан әлемдегі
түркі тектес барлық халықтардың бірден-бір тәуелсіздік алған елі болып
келді. Сондықтан да жат жұрттық отаршылдық қанаудан қашқан барлық түркі
тектестер өздері барып паналайтын бірден-бір ел ретінде Қазақстанды
қалады.12
Қазақстанға өзбектер Кеңес үкіметі кезеңінен бастап қоныс тебе
бастады. Міне, сол уақыттан бері қарай өткен жарты ғасырлық
мезгілде олар туралы бір сыпыра зерттеулер жасалды. Олардың өз
ішінен шыққан қаламгерлер өзбектердің тарихын және салт – дәстүрін
таныстырып кітаптар жазды. Осындай еңбектерді 4 кезеңге бөліп
қарастыруымызға болады:
1. 1910 – 1940 жж. Қазақстанға қоныстанған өзбектерді шетелдерге
таныстыру кезеңі;
2. 1940 – 1960 жж. Қазақстандағы өзбектердің өзін қазақ
жұртшылығына және өзінің жас ұрпағына таныстыру кезеңі;
3. 1960 – 1990 жж. Өзбектердің Қазақстандағы өмірін зерттеу
кезеңі;
4. 1990 жылдан бері қарай Қазақстан өзбектерінің Атамекен, яғни
Өзбекстанмен қарым қатынас жасау кезеңі.
Көбінесе өзбек халқы қазақтармен шатастырылатын. Міне, осы кезеңде
кей ғалымдар, әсіресе өзбекті бұрыннан білетін немесе білетіндердің
кеңесі бойынша, Өзбек деген халық кім және де ол сонау Азияның
кіндігінен қалай келіп отыр деген сұрақтарды қанағаттандырып, өзбектерді
әлем жұртшылығына таныстыруға тырысты.
Осы мақсатпен Қазақстандағы өзбек диаспорасының тарихын
көптеген ғалымдар мен тарихшылар зерттей бастады. Соның ішінде ең
алғашқылардың бірі болып, Қазақстандық өзбектер арасынан шыққан
зерттеушілердің бірі – Шахнұр Қосанов. Ол кісінің екеуі қазақ, біреуі өзбек
тілінде жарық көрген үш еңбегі бар. Оның бірінші еңбегі 1977 жылы қазақ
тілінде жарық көрген Өзбек халқының тарихы деп аталады. Бұл шағын
кітапшада Қазақстандағы өзбектердің шежіресі жазылған. Екінші еңбегі 1980
жылы Естеліктерім деген атпен Ташентте өзбек тілінде жарыққа шықты.
Шахнұр Қосанов өзі көш барысында куә болған оқиғаларды өлең түрінде
дастан етіп жырлайды. Кітапта автор өзбектердің көші туралы және де
ондағы оқиғаларды баяндайды, әсіресе, Үндістан мен Пәкістанда өткізген
өмірлеріне қатысты құнды мәліметтер береді. Бұл Қазақстанда өзбек тілінде
жарық көрген алғашқы еңбек болып табылады.14
Автордың үшінші әрі кең тараған еңбегі Атажұрттан Түркістанға
дейін деген еңбегі болып табылады. Ол 1981 жылы Өзбек мәдениет
басылымдары арасында Түркістанда қазақ тілінде жарыққа шықты. Онда өзбектің
салт – дәстүрі мен мәдениеті егжей – тегжейлі әңгімеленеді. Бұл
кітап ықшамдалып өзбек тіліне аударылып 1995 жылы Самарканд қаласында
жарық көрді.15 Бұл еңбектер Қазақстандағы өзбек диаспорасының тарихын
зерттеуде маңызды рөл атқарады.
Қазақстан өзбектері туралы зерттеуді қазақстандық ғалым Сағдат
Шағатай жасаған. Ол 1952 жылы қазан айында Кәшмірден бір топ өзбектің
Өзбекстанға қоныс аударғанын естіп, 1953 жылы ақпан айында Түркістаннан
Алматыға келеді. Өзбектер жатқан Оңтүстіктегі бір топ ауылға барады.
Сағдат Шағатай өзбек халқының тарихы мен мәдениетін жіті білетіндердің
алдыңғы қатарларының бірі еді. Сағдат ханымның өзбектерге көңіл бөлуі
тектен тек емес еді. Ол Мұстафа Шоқайдың жақын досы Тахир Шағатайдың
зайыбы болатын. Ол 1952 жылы Өзбекстанға көшіп келген өзбектердің ауыз
әдебиетіне көбірек үңіледі. Өзбектерден мақал-мәтел, айтыс, беташар, жар-
жар, әңгімелер сияқты ауыз әдебиеті үлгілерін жинады. Бұл зерттеу
нәтижесінде 1961 жылы Самарканд қаласында Өзбекше мәтіндер деген кітап
жарияланды. Кітаптың кіріспе сөзінде автор көш туралы алған мәліметтерін
келтіреді. Мұның да тарихи деректік маңызы зор.16
Одан кейін ағылшын журналисі Лияс Годфрей өзбектердің босқындыққа
ұшырау тарихын зерделей келе Өзбек дауылы атты кітап жазады. Ол кітап
1956 жылы Лондон қаласында жарық көрді. Бұл кітапта Годфрей Бахадор
Ұлықбекоғлы жетекшілігінде көшіп барған өзбектер туралы, сонымен
қатар Шығыс Түркістан өзбектері туралы және өзбек халқының болған
қарулы көтерілістеріне қатысуына жан – жақты сипаттама берген. 17
1960-1980 жылдар аралығында Қазақстандағы өзбектер біршама ес жинап,
қазақ халқымен етене араласа бастайды.Өсіп келе жатқан ұрпақтарға өзінің
кім екенін, қайдан келіп шыққандарын ұмыттырмау үшін кітаптар жазу керек
еді. Өйткені, уақыт өте келе жастардың өзбек екендіктерін білмей қалулары
ғажап емес еді. Сонымен қатар, сол кезеңде НАТО елдерімен Варшава елдері
арасындағы Қырғи-қабақ соғыс салдарынан, Кеңес Одағы құрамындағы
Қазақстан және Қытай қол астындағы Шығыс Түркістандағы өзбектер арасында
ешқандай бір байланыс орнату мүмкін емес еді. Сондықтан келешек ұрпақтардың
салт-дәстүр мен тілін ұмытуы, аталарының не себепті, қай жолмен және қандай
қиындықтармен Қазақстанға келіп қоныстанғанын, тіпті өздерінің өзбек деген
халықтың перзенттері екенін білмей қалулары әбден мүмкін еді.18 Мұндай
жағдайға ұшарамас үшін, Қазақстанға жасалған көштің қаһармандары тірі
тұрғанда, олардың берген мәліметтері бойынша тарих пен салт дәстүрді
қағазға түсіріп, рухани мұра ретінде келешек ұрпаққа қалдыру аса қажет
саналды.
Осы орайда Қазақстан өзбектерінің өз ішінен шыққан Икрам Алькаевты
айта кеткен жөн. Икрам Алькаевтың Бостандық жолында өзбектер атты
еңбегі 1961 жылы Ташкентте жарық көрді. Ол жалпы өзбек тарихы
мен мәдениеті туралы мәлімет беріп, әкесі Ильфуздың төңірегінде
өткен оқиғаларға кеңінен тоқталады. 19 Кітап 1976 жылы екінші рет
жарық көреді.
Қазақстандағы өзбек жазушыларының бірі Хызырбек Ғайретолланың
Алтайдағы қанды күндер атты еңбегі 1977 жылы Шығыс Түркістан босқындар
қоғамының басылымдары арасында жарық көрген.
1960 жылы Шығыс Түркістандық өзбектер мен ұйғырлар бірлесіп
Түркістанда іргесін қалаған аталмыш ұйым, Қазақстандағы өбектердің тарихы
мен мәдениетін зерттеу үшін, 70-ші жылдардың орта шенінде арнайы комитет
ұйымдастырады. Бұл комитет өзбектердің тарихи оқиғаларының бас-қасында
болған ірі тұлғалары және көне көз қарияларымен сұхбаттар өткізді. Сондай-
ақ үй-үйді аралап тарихи мәні бар құжаттар мен суреттерді жинады. Жазушы
және журналист Хызырбек Ғайретолла жиналған осы материалдардың негізінде
аталған еңбекті қазақ тілінде баспаға дайындады. Кітапта өзбектердің көш
тарихы турасында, оқиғалардың бел ортасында жүрген куәгерлердің
мәліметтеріне сүйенген өте құнды деректер баршылық. Кітаптың соңғы
беттерінде құнды суретер басылған. 20
1980-1990 жылдар өзбектердің осы елде тамырын кең жая бастаған, әрі
жаңа елдегі әлеуметтік, шаруашылық және мәдени өмірін зерттеуге қызыққан
кезең болды. Өзбектердің Қазақстанға қоныстанғанына ширек ғасырдан астам
уақыт өтіп, және мұншама уақыттың өтуіне қарамастан олар өздерінің ана
тілін, салт-дәстүрін сақтап отырса да, жаңа ортада тіршілік етулеріне
байланысты олардың рухани өмірлерінде кейбір өзгерістер де болмай қойған
жоқ. Көптеген тәжірибелер мен оқиғаларды бастан кешірді. Сонымен қатар бұл
кезеңде Қазақстандағы өзбектер мен Атамекен өзбектерінің арасында алғашқы
байланыстар жасала бастаған еді.
Өзбектердің осындай қам-қарекеті Швециялық ғалым Ангельс Виллингтің
назарын аударды. Ол Қазақстан өзбектерінің тарихын зерттеп, алғаш
докторлық диссертация қорғаған ғалым. Ангельс Виллинг 1979 -1986 жылдар
аралығында Қазақстан өзбектері арасында зерттеулер жүргізді. Осы
зерттеулердің нәтижесінде 1989 жылы Қазақстандағы өзбек босқындар
деген кітабын жариялады. Швецияның бір қаласында ағылшын тілінде
жарық көрген кітабында Виллинг, Қазақстан өзбектері туралы жан-жақты
мәлімет береді. Кітабын дайындау барысында ол, Қазақстанның Алматы,
Түркістан, Шымкент, Оңтүстік сияқты өзбектер тұратын бүкіл өңірлерді
аралауға тырысты. Сонымен қатар ол, Қазақстан өзбектерінің бір бөлігі
1960 жылдардан бастап қоныс аударған Азербайжан мен Пәкістан
елдерінде де зерттеулерін жалғастырды. Виллинг қонақты жатырқамайтын
аса меймандос өзбектер арасында зерттеу жүргізудің онша қиын
еместігін баса көрсетуде. Оның айтуынша өзбектермен жақсы қарым-
қатынас орнатудың бірден бір тиімді құралы өзбекше дайындалған
палау жеу. Өзбектер әдетте үйіне келген өзбек емес қонақтарға
тұрып жатқан елдің тамағын ұсынады. Егер, - дейді Виллинг – сіз жай
тамақтан гөрі палауды ұнатам десеңіз онда үй иесінің қуанышында
шек болмайды және де палау жемейтіндер өзбектер арасында зерттеу
жүргізе алмайды22.
Виллинг Қазақстандағы өзбек босқындар деген кітабының бір бөлігі
орыс тіліне аударылып, Алматыда 1997 жылы жарық көрген. Онда Узбекская
диаспора: Проблемы этнического выживания деген кітаптың Узбекские беженцы
мира деген тарауы орын алған.
Өзбекстан тәуелсіз ел болғаннан кейін шеттегі өзбектерге, оның ішінде
Қазақстан өзбектеріне назар аудара бастады. Одан алдын шеттегі өзбектер
туралы Өзбекстан баспасөзі мен радио хабарларында мәлімет бермейтіні,
олар жөнінде әңгіме қозғалмайтыны әркімге белгілі жайт. Тек Өзбекстан
Мәскеудің бұғауынан құтылып, өз алдына ел бола бастағаннан кейін ғана
өзінің шетелдегі отандастарына көңіл бөле бастады. Өзбекстан ғалымдары мен
журналистері басқа елдерге барған сапарларында сонда тұратын өзбектердің
жағдайларымен таныс болып, көрген білгендерін Өзбекстан жұртшылығына
жеткізіп мақалалар жариялады.
Қазақстандағы өзбек диаспорасының тарихын Өзбекстаға таныстыру
барысында Хафиз Эльчук Елсіз өткен өмірім деген кітабы 1999 жылы
Самаркандта жарық көреді. Автор Түркістандағы өзбектер төңірегінде болған
оқиғаларды және Қазақтанға қоныстанғаннан кейін жаңа елге тамыр жаю
барысында болған өмірін баяндайды.24
Қорыта айтқанда Өзбекстанға қатысты жазылған зерттеулер мен
еңбектерді мазмұн-маңызына қарай ғылыми зерттеулер,танымдық зерттеулер,
жалпы мәлімет беретін дерек көздері және саяси әдебиет деп төртке бөліп
қарастыруға болады. Өзге елдермен салыстырғанда, Қазақстандағы өзбек
диаспорасы тақырыбы толық болмаса да, біршама игерілгені байқалады. Осының
бәрі өзбек халқының мәдениетін зерттеп, кешегі тарихын екшеп, бүгінгі
беталысын байыптауға септігін тигізе алады. Ал көптеген елдерде ел
мәдениетін таныту – сыртқы саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады. Біздің
сыртқы саясатта осы бағытта жұмыстар жүзеге асырылуда.
Ғалымдардың айтуынша Қазақстандағы өзбек диаспорасы тарихының
жоғарыда аталып көрсетілген 4 – ші кезеңі әлі зерттелуде.
1. Өзбектердің Қазақстанға көшіп келу себептері
Өзбек халқы қазақ халқы секілді Жұбан ақын жырлағандай мың
өліп, мың тірілген халық. Азияның кіндігінде өмір сүріп отырған
өзбектер не үшін, қалай және қашан басқа елдерге қоныс аударды
деген заңды сұрақтар туындайды. Қазақстанның оңтүстік аудандарында
Шымкент шаһарының аудандарында тек түр-түсі ғана емес, мінез-құлқы, әдет-
ғұрыптары да өзбекке ұқсас үйірлі ел бар.Олардың кейбір қарияларының айтуы
бойынша, аталары ХІХ ғасырда Сырдария өзенінің бойына келіпті. 25
Қазақстанға алғаш келген қазақтардың бірі ретінде, осы
жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде келген.
Қазақстанға өзбек босқындарының көшіп баруына 2 себеп бар:
1. Сол кездегі саяси жағдай шырғалаңы.
2. Қазақстан елін Түркістандық өзбектер екінші Отан етіп
таңдауы.
Қазақстандағы өзбектердің қалыптасу тарихы 2 кезеңнен тұрады. Олардың
алғашқысы бұл елге сонау 50 ші жылдардың басында Қытайдан Үндістан арқылы
келген. Ал, екінші толқын – 30 жылдары Батыс және Оңтүстік Өзбекстан
өлкелерінен, одан 70 жылдардың ортасынан бастап Қазақстанға қоныс
аударған ағайындар.
Өткен ғасырдың 1930-жылдарында түркістандық өзбек ағайындыларына
қайғының қара бұлты үйірілді. Қазақстанда болған ұлт-азаттық көтерілістен
кейін қазақтың бетке ұстар атқа мінерлері жаппай қуғын-сүргінге ұшырады,
араларында өзбектер де болды. Шыңшысайдың қанды шөңгелінен қашып құтылуды
ойлаған қандастарымыз топ-тобымен Гансу, Баркөл өлкелері арқылы Тибетке
қоныс аударады. Алайда, Шыңшысай қызыл табан боп босқан қазақ ауылдарының
соңынан қуып, ұшақпен бомбалап, сая таптырмайды. Шыңшысайдың хабар беруімен
қазақ босқындарының алдынан Тибеттің қарулы әскері күтіп алады. Қайта
бет бұруға тура келеді. Талай айдан бері сарпалаңға түсіп, өліммен үрейден
зәтте болған қазақтар мен өзбектер Түркістандық мұсылмандардың қолдауына ие
болады. Өлкедегі мұсылмандар оларға қолдарынан келгенше көмегін жасады.
Ғалым Зейнеп Гайрот Өзбекстандықтар мұндайды тағдыр тауқыметі деп
жүр, ал меніңше сол кездегі саяси жағдай шырғалаңы басты себепкер болған.
Соңың салдарынан күн бетіндегі он екі керейдің бір талайы 30-шы жылдарда
үдере көшті. Бірнеше көш үздік соқдық кетті. Біздің көш Шымкент, Қызыл Орда
өлкесіне барып 1941 жылы Қазақстанға жетті. Қандай жағдай болмасын өзбек
деген ат жойылып кетпесе екен деп соны хан көтердік.-дейді. 30 Азып-
тозып жүрсе де, өзбек атын қастерлеген.
1952 жылы Нарова Гүлнар, Махамаджанова Рахбара, Мұхиддинов
Хайтмұрад, Атажанов Акмал, Тешебаев Хамида, бастаған көш Қазақстанның
Сырдария, Амудария өзендерінің елді мекеніне қоныстанады. Қазақстан бұл
көшті искалла ретінде, яғни квота түрінде қабылдап, ақшалай жәрдем
етеді.
Қазақстан өкіметі өзбек босқындарына жаңа ортаға бейімделуге
қажет көмегін аяған жоқ.Олар арнайы бөлінген қонақ үйлерге
орналастырылып, ең қажет деген мұқтаждықтары қанағаттандырылды. Жер-
сумен, үй-жаймен қамтамасыз етіп, тірлік қылып кетуіне мүмкіндік тудырады.
Қазақ тілін үйренуге және жаңа кәсіп игеруге мүмкіндік туғызатын
оқу курстары ұйымдастырылды. Бір – екі жыл мерзім өткен соң әр –
бір отбасына өздері қалаған жерге барып орналасуына рұқсат берілді.31
Әрине, жаңа ортаға келіп қоныстанушылардың басым бөлігіне ата
кәсібі - мал өсірумен шұғылдану тиімді еді. Сондықтан да оларды
Оңтүстік Қазақстанға орналастырды. Қазақстанға көшіп келуші еркін
мигранттарға төл құжат беріп, Қазақстан мемлекетінің Көші-қон заңы
бойынша еркін көшіп келген мигрант үй салуға жерді жалға алуға
құқығы болды.32 Олар әскери қызмет етуге 5 жылға босатылды.
Өзбек халқы ежелден кең далада емін-еркін өмір сүріп үйреніп қалған.
Сонымен қатар мал шаруашылығы ата-баба кәсібі болып табылады. Өзбектердің
осындай жағдайларын ескере отырып, қазақ үкіметі мал шаруашылығына
қолайлы аймақтардан оларға арнайы жер бөліп, үй, қора – қопсы салып
алуға көмек берді.
Өзбекстанның тәуелсiздiгiн бiрiншi болып Қазақстан таныды. Мұның
өзi, Қазақстан өзбектерінің қуанышын еселеп өсiрiп жiбердi.
Қазақстан өзбектерінің өмiрiндегi ең маңызды оқиға 1991 жылғы 1
қыркүйегінде орын алды. Сол күнi Өзбекстан өзiнiң бағымсыздығын,
яғни тәуелсiздiгiн бүкiл әлемге жария еткенi мәлiм. Қазақстандық өзбектер,
жалпы өзбек тарихында зор маңызға ие осы оқиғаны жүрекжарды қуанышпен қарсы
алды.34
Өзбекстан тәуелсiздiгiн жариялағаннан соң, шетелдердегi
отандастармен 70 жылдай үзiлiп қалған байланыстарын қайта қалпына келтiруге
жол ашылды. Қазақстан мен басқа ел өзбектері арасында 14 жылдық осы
байланыстарға көз жүгiрткенiмiзде, Өзбекстанның Қазақстандық отандастарына
ыстық iлтипат көрсетiп отырғандығын айта аламыз.
Қазақтандағы өзбектер қауымдастығының берген мәлiметi бойынша, бүгiнде
Түркiстанда 2010 жылғы халық санағының мәлiметi бойынша 21 ұлттың өкiлiнен
құралған 235 202 халық тұрады. Осының 131 401-i қазақтар, 98 785-i
өзбектер, қалғаны басқа ұлттардың өкiлдерi мекендейдi екен.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бәсекеге қабілетті 50 елдің
қатарына қосылуды мақсат етіп отыр. Осыған байланысты халық санын
көбейту мақсатында шетелдегі қандастарымызды және өзге ұлт өкілдерін
бірдей деңгейде құрметтеп, бар жағдай жасауымыз қажет.
Кез келген халық Ата -жұртты аңсап, өз отанына ерінбей еңбек етуді
мақсат тұтып, ұрпағының болашағын ойлап, сағынышпен оралғаннан кейін
ортаға көптеген проблемелар туындайды. Проблемалардың бірқатары: үкімет
көмек ретінде берген қаражаттың жетіспеуі, комуналдық қызметтің қымбаттығы,
жұмысқа орналасудың қиындығы, қазақша сөйлей алса да жаза алмауы, орыс
тілін білмеуі, елімізде бұрыннан қалыптасқан белгілі бір өмір сүру құлқына
үйрене алмауы тағы басқалар.
2. Қазақстандағы өзбектердің қазіргі жағдайы мен орналасуы
Бұл күндері Қазақстанның жалпы халық санының 2,9% өзбектер құрайды,
яғни 464278 адам.
Қазақстанда тұратын өзбектер екі топқа бөлінеді. Біріншісін –
оңтүстік өзбектер құрайды - бұлар Қазақстанмен оңтүстікте шекаралас
Өзбекстан ауданынан келгендер. Олар ерте кезде елімізге қоныс аударып,
кейін сауда мен жер игерумен айналысқан өзбек ағайындыларымыздың ұрпақтары.
Екінші тобы- Ауғанстан жеріндегі соғыстан қашқан ауған өзбектері.
Қазақстан жерінде негізінен қазіргі таңда өзбек халқының диаспоасы
құрылып, өзбек мәдени орталықтары әр қалады белсенді жұмыс атқарып отыр.
Бизнес саласында негізінен тері өңдеу мен тоқыма саласын, тағы да
басқа жеңіл өнеркәсіп саласын жақсы меңгерген. Жастарды тәрбиелеуде діни
көзқарасқа баса көңіл аударатындығы байқалады. Алматыда бір топ зиялы қауым
өзбек тілінде бірнеше журнал шығарады. Олардың арасында мемлекеттік
мекемелерде, Парламентте, Сыртқы істер министрлігінде, университеттерде
қызмет атқаратындар бар.
Ауғанстанның Қазақстан жеріне қоныс аударған өзбек диаспорасы
өкілдерімен болған кездесулерде келешекте саны 300 отбасының Өзбекстанның
оңтүстік аудандарына қоныстануға ниеттілігі анықталды. Аталған отбасы
өкілдері негізінен жер өңдеп, диқаншылықпен айналысуды кәсіп етпек.35
Оңтүстік өлкелерге көшіп келген өзбек босқындары төрт түлік малдың
терілерін өңдеумен айналысты. Тері бұйымдарынан киім тігуді бірінші
өзбектер мен қазақтар бастаған. Алғашында олар өз үйлерінде өңдеп,
кейінен кішігірім шеберханаларда және кәсіпорындарда өңдей бастады. Одан
түскен қаржыны жинай отырып ірі елдімекендердегі қалаларға барып
фабрикалар ашады. Бұл күнде Қазақстанның тері бұйымдары әлемдік базарда
алдыңғы орындардың бірін алады.37
Өзбектердің барлығы дерлік жеке кәсіппен айналысады. Тері, тігін, цехы
жоқ үй кемде-кем. Өзбектер Түркістан қаласының орталығын жаулап алған
бірде бір ұлт. Тері өңдеу саласының дамуына байланысты одан әр
түрлі тондар, былғары киімдер, тұрмысқа қажетті заттар шығара
отырып, фабрикаларда жұмыс істейтін маман кадрлар қалыптасады.
Қазақстанның сауда қатынастарын дамытуда өзбектер үлкен үлес қосты.
Қазақстан өзбектері Шымкент, Қызыл Орда қалаларында тігін
шеберханаларын ұстайды.
1986 жылы Өзбек атты қоғам құрылып, Низам Алиоғлы ақсақал оның
төрағалығына сайланды. 6 жылдан кейін ол қоғамның төрағалығы Омар
Бакиевтің қолына өтеді. Бұл қоғамның құрудағы мақсат- ұлттық салт-
дәстүрді жастар санасына қалыптастыру, жоқ-жітіктерге әлеуметтік
тұрғадан көмектесу, жергілікті халыққа өзбекшілікті таныту еді. Өзбек
деген атты ешқашан ұмытпай, ата-баба салтын келер ұрпаққа қалдыру болды.
Қазақстандағы екінші Отанында тамыр жайған өзбектер өзге
диаспораларға үлгі боларлықтай деп толық айтуға болады. 1960-жылдары
Қазақстанның аудандарына ығысқан өзбектер 1980-90 жылдары қоғаммен біте
қайнасып, орысшалана бастаған еді. Бұны тоқтатудың жолын қарастырған
Дәлелхан Назар, Хамза Улычев бастаған ақсақалдар ана тілін сақтау үшін
ауыл тұрғызып, өзбекше оқытатын бастауыш және орта мектептер ашуға
тырысады. Қазір өзбек ауылында тұрып, өз ортасын жасап, туған елдің
тынысымен тыныстауға мүмкіндік туғызған Қазақстан басшылығына елдегі
өзбек диаспорасының алғысы шексіз.
Қазіргі кезде Қазақстан өзбек зиялылары да қалыптасып үлгерді деуге
негіз бар. Өзбекстанда жыл сайын әлем түкпір түкпіінен жиналатын құрылтай
жиналыстарына өткізіледі.
Қазақстан және шетел өзбектері Өзбекстан тәуелсіз ел болғаннан
кейін Атамекенімен жиі араласа бастады. Өзбекстанда өткен бірнеше
дүниежүзі өзбектері құрылтайларында Қазақстандағы өзбек диаспорасының
өкілдері келіп әлеуметтік – экономикалық жағдайларын өз қандастарына
жеткізді.38.
Құрылтай қонақтарында ерекше толқу мен тебiренiс байқалды. Оларда
алғаш рет қадам басып, ел мен жерге қауышудың қуанышы сезiлдi. Бұл олар
үшiн ондаған жылдар бойы қол жетпес бiр арман болып көрiнушi едi.
Ондаған жылдар бойы жүректе жазылмайтын жара болып жүрген ел
сағынышы, жер сағынышы аяқталған едi. Құрылтай жұмысы кезiнде Дүниежүзi
өзбектері қауымдастығының iргетасы қаланды. Өзбекстандағы басшылардан өзге
қауымдастықтың төралқа мүшелiгiне Қазақстан тарапынан өзбектердің көш
бастаушы ақсақалдарының бiрi Дәлелхан Назар сайланды. Мұның өзi атамекеннiң
Қазақстан өзбекеріне деген ықылас, құрметiнiң бiр белгiсi ретiнде жоғары
бағаланды.
1997 жылы шілдеде Стамбұлда өзбектердің кiшi құрылтайы өткiзiлдi. Оған
Қазақстан, Өзбекстан, Моңғолия, Франция, Германия, Швеция, Австрия және
Голландиядан өкiлдер қатысты. Түркия үкiметi де қолдау көрсеткен сол
құрылтайды Дүниежүзi өзбектері қауымдастығы мен Өзбек түрiктерi қоры
бiрiгiп ұйымдастырды. Құрылтай кезiнде, Өзбек түрiктерi қорының жаңа
салынып бiткен бес қабатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz