Конфуцийдің пікірінше, адамгершілік туа біткен қасиет
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ – КОНФУЦИЙ ІЛІМІ 8
1.1 Конфуций ілімінің негіздері мен ерекшеліктері 8
1.2 Конфуций ілімінің рухани құндылықтары 26
II КОНФУЦИЙ ІЛІМІНІҢ ҚЫТАЙ ҚОҒАМЫНА ЫҚПАЛЫ 43
2.1 Қазіргі Қытай қоғамындағы Конфуций ілімінің ықпалы 43
2.2 Конфуций іліміндегі адамның қазіргі қоғамдағы модернизация процесіне
бейімделуі 53
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Конфуцийдің өзі ертедегі ойшылдардан үйрене отырып, олардың сөздерін
өздерінше ойланып - толғануға мүмкіндік қалдырса, енді көне мұраға
абсолютті бедел, мызғымас қуат ретінде қабылдау доктринасы күшіне енді.
Уақыт өткен сайын, конфуциялық ілім мен тәрбие өткенге, тарихқа үлкен мән
берді.
Өткендегі "алтын ғасыр" болашақтың да үлгісі болады, деген үміт күшейе
түсті. Мұндай түсініктен практикалық нақты тұжырым: заман өзгерсе де
қоғамдағы қалыптасқан тәртіпті және қытайлықтардың келбетін сақтау, - басты
міндет деген ұйғарым туындады.
Конфуций идеясы, ілімі, идеологиясы екі мың жылдан артық уакытта
қытайлықтардың сана - сезімін қалыптастырды, олардың мінез - құлқына,
психологиясына, сеніміне шешуші ықпал етті, өмір салтын жалғастырды. Осы
бас бағыт пен үлкен әрекет барысында ұлттық тұтас менталитет қалыптасты.
Мұның бәрі де ұлттық мінездегі конфуцийлік ерекшеліктер еді.
Біздің елімізде көрші Қытай халқының өміріне деген қызығушылықтың тамыры
тереңге тартып жатыр. Ежелден бері Аспан асты империясының салт – жырларын
бейнелейтін әдебиетке, қытайлардың өмір философиясының ерекшеліктеріне көп
көңіл бөлінуде. Көрші мемлекетте болып жатқан күнделікті оқиғаларға деген
зор ықылас, сөзсіз Ежелгі Қытайдың идеологиясы мен мәдениетіне деген
қызығушылыққа, Ұлы Қытай халқының өткеніне көз жүгіртер болсақ, оның бай
мәдениетіне, оның ұлы ойшылдары, саяси – философиясының негізін салушылар
Конфуций, Сао – цзы, Мао – цзының көзқарастарымен танысатын болсақ, біздің
қытай өркениетінің жасырын жақтарына терең енуімізге көмектеседі, олардың
Қытай қоғамының тарихына, психологиясына, қытай халқының ойлауы мен жүріс –
тұрыс нормаларына әсері ұзаққа созылған әрі тұрақты болған ілімдерімен
танысамыз. Бүгінгі біздің бітіру жұмысымызда қарастырылып отырған осындай
ілімнің бірі – Конфуций ілімі. Қоғамдағы жеке тұлғаның мән – маңызы Батыс
пенШығыста біздің дәуірімізге дейін мыңдаған жылдар бұрын зерттеле
бастаған. Қытайдың рухани мәдениетінде бұндай рөлді Конфуций ілімі алды.
Конфуцийліқ доктрина қытай жерінде күшті мемлекеттің құрылуына,
әлеуметті тәртіп тұрғысынан ұйымшылдықпен сақтауға үлкен септігін тигізді.
Бұл доктрина қытай өмірін қилы - қилы заманда мемлекет деңгейінде реттеді.
Қытайдағы инвестицияның көп бөлігін шетелдердегі байқуатты қандастары
құйған. Басқа жерден табыс табады да, ақшасын Қытайға алып келеді. Бұл
дәстүрлі құндылықтардың негізінде туған ілім мен сенімнің жемісі. Қытайдың
рухани дүниесінен үйренуіміз керек деудің себебі де осы. Қытай атомдық
технологияны, ғарыштық технологияны игерді, артық болмаса, ешкімнен кем
емес. Қалай болғанда да біз басқа мемлекетке барып келгенде, дипломатиялық
қатынас жасағанда таң қалу үшін емес, олардың осындай ішкі тұңғиық
сырларынан үйренуіміз керек. Отбасылық борыш мемлекеттік борышқа айналса
ғана, ұтамыз.
Қазіргі кезде көңіл аударарлық жәйт бұл Қытайдағы әлеуметтік –
экономикалық жағдай. Аз ғана салыстырмалы уақыттың ішінде мемлекет
экономикалық дағдарыстан шығып, жаңа сапалы саяси экономикалық дамуға
түсті.
1949 жылға дейін Қытайда Конфуций ілімі ресми идеология болды. 50-ші
жылдардан бастап көптеген жылдар бойы Конфуцийшілдік қатаң қадағаланып
отырды. Бірақ уақыт өте келе мемлекет өзінің дағдарысын шешуге мәжбүр
болған жағдайда Қытай қоғамы Конфуций ілімі мен олардың жалғастырушыларына
көңіл аудара бастады.
Соңғы жылдарда Конфуцийшілдік өзінің ықпалын шығыс аймақтарында
жоғалтпай, керісінше өзінің деңгейін әрдайым күшейтіп жатыр.
Шығыс елдері және Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттері дәстүрлі қытай
мемлекетінің өркениетінің ықпалына кіретін, яғни конфуцийшілдік идеялары
осы мемлекеттердің халықтарына жақандануына зор ықпалын тигізеді.
Экономикалық жетістіктерін “Маленьких Драконов Юго - Восточной Азии”
көптеген ғалымдар және саяси зиялылар конфуцийшілдікпен байланыстырады.
Қазір ХХІ ғасырда, кейбір Шығыс Азия мемлекеттері, фундаментальдық
конфуцийшілдік құндылықтарын сақтап қалып, өзінің экономикалық әлеуметтік
дамуында алға шыққан себептерін ғылыми және саяси тұлғаларды толғандырады.
Экономикалық „ғажаптың” жаратушысы Ли Куан Конфуцийшілдіктің
маңыздылығын айтып өткен: “Мы на этом держимся, если мы позаимствуем
западные моральные ценности, силы сцепления, которые поддерживают наше
общество, рухнут”. Шығыс және Оңтүстік – Шығыс елдерінің экономикалық
ресурстары және этикалық ресурстары конфуцийшілдікке жаңаша көзқараспен
қарап және бұрын соңды елемеген құндылықтарына көңіл аудартқызады 1.
Қазіргі Қытайдың саяси және әлеуметтік процестері объективтік тұрғыда
зерттеле алмайды, өйткені қазіргі болып жатқан жәйттарды тани отырып,
сонымен қатар ұлттық саяси – қоғамдық идеалдарының ерекшеліктерін, яғни
негізгі қоғамдағы жаһандануы ретінде Қытай қоғамының тарихи дамуын дұрыс
түсінбеген болса, өзінің объективтік сараптамасын бере алмайды.
1999 жылы қазан айында Пекинде және Цюйфуда Конфуцийдің туғанына 2550
жыл болғанына байланысты халықаралық конференция өтті. Осы конференцияда
ғалымдар Конфуций ілімі Батыс елдеріне де өзінің пайдасын тигізетінін атап
өтті. Р. Деллиос өзінің “Конфуцианская парадигма глобальной политики”
докладында қазіргі әлем өте қатты жаһандануын атап өтті. Әлеуметтік және
саяси коммуникациялардың әлемдік экономиканың дамуы – бұл қазіргі уақыт
шындығы болып табылады 2.
Басқаша сөзбен айтқанда – бүкіл әлем бірлігіне инфраструктура дайындалу
үстінде. Бірақ бұл бірлік материалдық бірлік болып табылады, ал рухани
бірлік Деллиостың және басқа ғалымдардың ойынша Конфуцийшілдік бола алады.
Көптеген Батыс саясаттанушылары, соның ішінде С Хонг – Тингтон
„конфуцийліқ демократия” ішкі қайшылықты түсінік болып табылады деп
есептейді: олардың ішінде бірыңғай мойындалатын факт дәстүрлік Конфуцийлік
не демократиялық не антидемократиялық деп есептеу. Дегенменде Ф. Фукуяма
өзінің „Конфуцийшілдік және демократия” деген еңбегінде, конфуцийліктің
демократияға қарсы емес аймағын қарастырған. Осындай аймақтық бірі ретінде
ол мемлекеттік аппаратқа ұсынлушыларды таңдауда емтиханның дәстүрлі
конфуцийлік жүйесін атап көрсетеді. Конфуцийлік пен демократияның бір –
біріне қарсы келмеуінің келесі аймағын ол демократияның маңызды белгісі
болып табылатын білімге деген назардың жоғары болуы, сонымен қатар қоғамды
әртүрлі жаңалықтардың түрін қабылдауда Конфуцийлік моральдік қажеттілікке
мән бере отырып, жоғары ұйымдасқан қоғамды жоғарыдан төмен емес, төменнен
жоғары құратындығынан көрінеді.
Конфуций ілімі, Конфуцийшілдік жайында Батыс ғалымдары, орыс және
қытай ғалымдары көртеген зерттеу жұмыстарын жүргізіп, төптеген еңбектер
жазған. Мысалы айта кететін болсақ: Афанасьев А.Г. „Борьба против
конфуцианства в период „движения за новую культуру”. – Конфуцианство в
Китае. Проблемы теории и практики. – Москва, 1982. Кобзев А.И. Проблема
природы человека в конфуцианской социальной утопии. – Китайские социальные
утопии. – Москва, 1987. Переломов Л.С. „Книга правителя области Шан”
(Москва, 1993), „Конфуцианство и легизм в политической истории Китая”
(Москва, 1981), „Конфуций „Лунь юй”” (Москва, 1998), „Слово Конфуция”
(Москва, 1992), „Мао, легисты и конфуцианцы” (Москва, 1975). Сонымен қатар
көптеген батыстық, қытайлық және отандық ғалымдардың зерттелген еңбектері
сан алуан.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндеті.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты – Конфуций ілімінің
құндылықтарының қалыптасуы мен дамуына тарихи - әлеуметтік тұрғысынан
талдаулар жасау; Конфуцийшілдіқтің негізгі ілімін сараптаудан өткізу және
қазіргі Қытай өркениетінде танылған – Конфуций ілімінің ықпалын,
ерекшеліктерін көрсету. Осы мақсатқа жету жолында зерттеу жұмысымыздың
алдына мынадай міндеттер қойылды:
1. Конфуций ілімінің негіздері мен ерекшеліктерін анықтау;
2. Конфуций ілімінің рухани құндылықтарын көрсету;
3. Қазіргі Қытай қоғамындағы Конфуций ілімінің алатын орны мен ыпалын
анықтау;
4. Конфуцийшілдік жеке тұлғаның қазіргі қоғамға бейімделуін көрсету.
Зерттеу жұмысымыздың жаңалығы.
Бітіру жұмысымыздың ғылыми жаңалығы – Конфуций ілімінің негізгі
құндылықтарына тарихи - әлеуметтік талдаудың жасалуында және қазіргі
қоғамдағы ықпалын ашу.
Бітіру жұмысымыздың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ – КОНФУЦИЙ ІЛІМІ
1.1 Конфуций ілімінің негіздері мен ерекшеліктері
Біздің елімізде көрші Қытай халқының өміріне деген қызығушылықтың
тамыры тереңге тартып жатыр. Ежелден бері Аспан асты империясының салт –
жырларын бейнелейтін әдебиетке, қытайлардың өмір философиясының
ерекшеліктерін көп көңіл бөлінуде. Көрші мемлекетте болып жатқан күнделікті
оқиғаларға деген зор ықылас, сөзсіз Ежелгі Қытайдың идеологиясы мен
мәдениетіне деген қызығушылыққа, Ұлы Қытай халқының өткеніне апарады.
Ежелгі мемлекеттің өткеніне көз жүгіртер болсақ, оның бай мәдениетіне, оның
ұлы ойшылдары, саяси – философиясының негізін салушылар Конфуций, Лао –
цзы, Моцзының көзқарастарымен танысатын болсақ, біздің қытай өркениетінің
жасырын жақтарына терең енуімізге көмектеседі, олардың қытай қоғамының
тарихына, психологиясына, қытай халқының ойлауы мен жүріс – тұрыс
нормаларына әсері ұзаққа созылған әрі тұрақты болған ілімдерімен танысамыз.
Ежелгі Қытай саяси – этикалық философиясының әртүрлі мектептері болды.
Олар бір – бірінен адамның мінезі мен мәні, оның қоғам мен мемлекеттегі
орны, адам мен мемлекет арасындағы өзара қарым – қатынас т.с.с. мәселелерді
шешуге деген тәсілінің әртүрлілігімен ерекшеленеді. Ежелгі Қытай
философтары табиғатқа емес, адамға, қоғам мен мемлекетке көп көңіл
аударады. Олардың барлығына қалыптасқан әлемді өзгертуге деген талпыныс пен
адамзатты ұйымдастыруының негізіне ең идеалды, ең мақсатты, ең әділетті
болып көрінген принциптерді қалау тән болды.
Жеке адамның мән маңызы Батыс пен Шығысты біздің эрамызға дейін
мыңдаған жылдар бұрын зерттеле бастаған. Егер де Еуропалық „болмыста жеке
адамға ғана табынуды жақтау” дәстүрінің негізі жеке адамды өзіндік бір
әулие ретінде қарайтын христиан діні болса, ал Қытайдың рухани
мәдениетіндек бұндай ролді Конфуцийдің ілімі алды. Абсолют функциясын жеке
адамның барлық идеалдық қасиеттерін бойына жинақтаған „Цзюнь - цзы”
(Қайырымды адам) атқарды. Көктем және күз (Чунь цю), соғысушы патшалықтар
(Чжань го) дәуірлері – ежелгі Қытай тарихында өзгеріске толы кезең еді.
Қоғамда болған әлеуметтік – экономикалық өзгертулер ең алдымен адамға
әсерін тигізбей қоймайды. Ежелгі Қытай ойшылдарының таңқалған назарларының
алдында бұрын беймәлім адамның мінезі мен жүріс – тұрысы ашылды. Егер бұрын
жеке адам өзінің жүріс – тұрысын, талпынысын, туысқандық коллектившілдікке
бағындырып, өзін жанұядан сырт елестете алмайтын жанұяның бір құрамды
бөлігі ғана болса жерге жеке меншіктің пайда болуы, жеке кәсіптердің,
сауданың дамуы, қалалардың бой көтеруі оны жанұядан алыстатты. Адамдардың
жүріс – тұрыстарында да өзгерістер болды. Кей кезде атасы кедей, немересі
бай болған, бай туыстары кедей туыстарынан көмек көрсетуден бас тартқан
сияқты жағдайлар кездесе бастады. Осындай адамдардың моральдық құлдилауы
ойшылдарды таңқалдырды. Сондықтан да олардың көпшілігі өткен, қайтып келмес
„Алтын ғасырды” аңсады. Бұл Конфуций ілімінде де байқалды.
Ежелгі Қытай ойшылдары сияқты Конфуцийді де адам табиғаты қызықтырмай
қоймады. Ол алдымен ең болмағанда өзі үшін оның түп тамырын ұғынғысы келді.
Әр түрлі әлеуметтік дәрежедегі адамдармен әңгімелесу оған жұбанышты
қорытындыны бермеді. „Лунь юй” (әңгімелсу және талқылау) кітабында өзі
енгізген „жэнь” (адамгершілік) ұғымына сипаттама берген кезде, біз адам
табиғатына оның берген нақтылы анықтамасын кездестіреміз: Ұстаз „Конфуций”
айтты: „Байлық пен атақтылық міне осыған барлық адам талпынады. Егер
олардың бұған жетуіне Даоны „Жол” тағайындамасақ, онда оған жетпейді.
Кедейлік пен жеккөрушілік – міне осыны барлық адамдар жек көреді. Бұдан
құтылу үшін Даоны (жолды) тағайындамасақ, онда олар бұдан ешқашан
құтылмайды.”3
Конфуцийдің пікірінше, байлық пен атаққұмарлыққа талпыну, кедейлік пен
жеккөрушілердің қатарында болып қалудан қорқу адам табиғатына тән бірдей
нәрселер. Ежелгі Қытай ойшылдары соның ішінде Конфуцийден жүз жыл кейін
өмір сүрген Ян Чжу Конфуцийдің көзқарастарын қолдады. Ян Чжу ұзақ өмір сүру
мен атақ абыройды қосып төрт негізгі талпынысты атап көрсетті: „Адамдарға
тыныштыққа жетуге маза бермейтін төрт нәрсе бар:
- бірінші - ұзақ өмір сүруге талпыныс;
- екінші - атақ абырой;
- үшінші – қоғамдағы жағдай;
- байлық.
Осы төрт нәрсені иемденушілер рухтан қорқады, адамдардан қорқады, күштен
қорқады, жазалаудан қорқады.” 4
Конфуцийдің адам табиғаты туралы айтқандары аса көп емес, мүмкін бұл
ұстаздың өзін қоршағандардың ренжіткісі келмегенімен түсіндірілген шығар.
Дегенмен „Лунь юйде” кездесетін кейбір айтқандарына қарап Конфуцийдің
адамның табиғи қасиеттеріне соншалықты масаттанбағанын шамалауға болады.
Цзы Гун (Конфуцийдің сүйікті шәкірттерінің бірі) айтты: „мен басқа
адамдардың көреалмағанын қаламас едім, сонымен қатар өзімнің басқа
адамдарды қорлағанымды да қаламас едім”. Ұстаз айтты: „сен бұған ешқашан
жетпейсің”5.
Конфуций үшін басты нәрсе адамның жасырын табиғатын анықтап алып, оған
қажетті бағытта әсерлі ықпал ету болды. Адамдар егер, оларға тұрақталған
даомен жүрсе, сонда ғана өздерінің талпыныстарын іске асырып, тіпі жексұрын
жағдайлардан да құтыла алады. Конфуций „Дао” түсінген (Дао – Цзыдан
айырмашылығы) тек „адам” тақырыбымен байланыстырды. Адам мен Даоны
салыстыра отырып, Конфуций өзінің ілімінің орталық тақырыбы адам екенін
атап көрсетті. „Лунь юйде” Дао (жол) Конфуцийдің тұтас ойларын,
принциптерін, әдістерін білдірді. Даоның көмегімен ол адамдарды ақиқат
жолында бастауға, бағындыруға, оған әсер етуге әзірленді. Даоны ұғыну бұл,
яғни ақтқатты түсіну жолына бастау.
Дегенмен, Конфуций әркімнің оның даосын игеруге қабілетті екеніне
сенбеді, бірақ мұндай мүмкіндіктің бар екенін естен шығармады. Конфуций
қоғамда әлеуметтік теңсіздік бар екенін, адамдардың жоғарғылар мен
төменгілердің, байлар мен кедейлер деп бөлінетінін түсіндірді. Бірақ бұндай
теңсіздікті қалай жоюға болады? Оған адамдардың әлеуметтік жағдайларына
қарамай, оларды моральдық – этикалық жолмен тәрбиелеу арқылы ғана жетуге
болады. Егер қанаушы мен қаналушы, әмір мен қызметшілер тұрақталған
моральдық – этикалық принциптерді ұстайтын болса, Конфуций ілімі бойынша,
әділеттілік жеңіске жетеді.
Алғашқы кезеңдегі Конфуцийшілдер әлеуметтік мәселелерді экономикалық
жолмен емес, адамгершілік рухындағы оқытулар мен және этикалық ережелер
арқылы шешуге тырысты. Конфуций оларды „аспанның” өзі биік жүргізуге
жіберген деген.
Конфуций осыған орай жалпы Қытай қоғамын, адамдарды үш категорияға
бөлді:
• біріншісі. Цзюнь - Цзы (қайырымды адам);
• екіншісі. Сяо жэнь (сөзбе – сөз аударсақ „кішіпейіл адам”, „арам
адам”);
• Жэнь (адам).
Цзюнь - цзы және Сяо жэнь – бұл өзара байланысты екі түсінік бірнеше
жүздеген жылдар бойы тек қана саяси мәдениеттің дамуын емес, сонымен бірге
Қытай ұлтының рухани мәдениетінің тағдырын анықтады. Цзюнь – цзы Конфуций
ілімінде орталық орындардың бірін алады. Оған идеалды адамның ролі
берілген, басқа екі категорияның өкілдері еліктеу үшін көрнекті мысал.
Сяо Жэнь - өзіне әрі этикалық, әрі әлеуметтік жүкті көтерген, бір
мағыналы емес термин. Бұл термин көбінесе Цзюнь – Цзыға қарама – қарсы
қолданылады.
Жэнь термині - әдеттегі қарапайым адамдарды айқындау үшін қолданылады.
Конфуций іліміндегі адам – бұл жанұя мүшесі, әлеуметтік адам, өз орнын,
коллективтегі орнын анық білетін адам. Адамдар тең емес. Олардың әлеуметтік
– жанұялық жағдай, ең алдымен өзіндік абыройы мен қызметі тұрғысынан қатты
өзгеруі мүмкін, сондықтан тең болуы да мүмкін емес. Бірақ олардың
әрқайсысына қоғамдағы орнын көрсету – Конфуций ілімінің зор еңбегі осында.
Бұның мәні ақыр – аяғында „барлығы адамдардың игілігі үшін” дегенге саяды.
Бұған дейін билеушілердің даналықтарын коллективтік санамен барлық қоғаммен
жүріс – тұрысының бейнесі ретінде қараса, Конфуций әдеттегі қарапайым
адамға сүйенді. Бірақ шындығында, кез – келгенге емес, адамгершілті,
ақылды, қабілетті және білімге ұмтылған, өз ойларымен жүріс – тұрысына
сенімділерге, нақтырақ айтсақ „қайрымды адамдарға” сүйінді.
Н.А. Бердяевтің айтуынша: „адам – ол не құдайға сеніп өмір сүруге, не
идеалмен үлгі тұтып, табынуға сеніп өмір сүруге лайықталған”6.
Қытай халқы үшін осындай идеал ретінде ұзақ ғасырлар бойы Конфуций
сомдаған „Цзюнь - цзы” болды.
Үлкен әріпті адам, яғни Цзюнь – цзы болу, Конфуцийдің пікірінше әркімнің
қолынан келеді. Дегенмен философ тәжірбиеде шәкірттерінің зеректігін жоғары
бағаласа да, адамдар әртүрлі қабілетке ие екенін жақсы түсінседе, адамдарға
сенді, кез – келген „Дао” жолына түссе, өзгеретіндігін, өзін - өзі
жетілдіретін, идеалға жақындай түсетіндігіне сенді. „Тек ең ақылдылар мен
ең ақымақтар ғана өзгермейді”. Ең ақымақтар жайлы айтпасақта түсінікті. Ал
ең ақылдыларға Конфуций ежелгі кезеңдердегі даналардың кейбіреуін ғана
қосты, ал өз замандастарын, тіпті өзін де ең ақылдылардың санатына қоспады.
Конфуций өзін көне заман, көне заман жаналарын жақсы көретіндердің қатарына
қосты. Енді, Конфуций іліміндегі идеал, кемелденген адам Цзюнь – цзынь
қарастырайық. Астан – кестең өмір қарсылығына төтеп беретін әрі өзінің
абыройын сақтап қалатын тек „Қайрйымды адам”. Рухани негізі жоғарғы
моральдан құралғандар „Қайырымды” болып табылды. „Аштықтан өлу – бұл үлкен
уақиға емес, ал адамгершіліктен айырылу бұл үлкен оқиға” деген Конфуций
7.
Қайырымды адамға Конфуций мынадай өнегелі қасиет берген:
Кунь – Цзы (Конфуций) айтты: „Қайырымды адам тоғыз нәрсе туралы ойлайды
– анық көру туралы;
– анық істеу туралы;
– оның жүзі ақжарқын болу туралы;
– оның іс – қылығы ізетті болу туралы;
– сөзі шынайы болу туралы;
– оның қимылы сақ болу туралы;
– күдік туған кезде өзгелерден сұрау қажеттігі туралы;
– ашу – ызаның зардабы неге әкеліп соқтыратыны есінде болу қажеттігі
туралы;
– пайда табуға мүмкіндік бар кезде әділеттілік қажет екені
туралы”8.
Ұстаз „Конфуций” айтты: „Қайырымды адам әртүрлі қабілеттерге ие емес
екенініе мазасызданады, бірақ адамдар ол, Цзюнь – цзы, туралы білмегеніне
мазасызданбайды”9.
„Цзы – Гун сұрады: Қайырымды адамның біреу – міреуге деген жеккөршілік
сезімі бар ма? Конфуций жауап береді: Жек көрушілік сезімі бар. Адамдар
туралы жаман айтқандар оған жек көрінішті. Төменде тұрып жоғарыдағылаға
жала жабатындар оған жек көрінішті. Батыл бола тұрып, салт – дәстүрді
сақтамайтындар оған жек көрінішті. Табанды бола тұрып, ойламай
қимылдайтында оған жек көрінішті”10.
Бұл келтірілген Конфуцийдің пікірлерінен қайырымды адамдарының өнегелі
байлығы көзге елестетуге болады. Цзюнь – цзы бұл этикалық және моральдық
нормалардың іске асуы. Конфуций оған спайылық, шыншылдық, әділеттілік,
құрметтеу, бай болу, ой – арманын іске асыруға талпыну сияқты қасиеттер тән
ейді. Цзюнь – цзы ешқашан өзінің қол жеткігенімен тоқтап қалмайды. Ол үнемі
жақсы қасиеттерін, қабілеттерін саналы түрде тәрбиелеп жетілдіре түседі.
Адам өзінің ішкі дүниесінің жетіспеушілігін түзету қажет.
Егер біз Конфуций іліміндегі ең маңызды ұғым – „жэнь” (адамгершілік,
адамсүйгіштік) жайлы айтпасақ, қайырымды адам – ның моральдық абыройы
толлық болмаған болар еді. Жэнь мәселесі (адамгершілік мәселесі) барлық
дәуірдің мәселесі. Оның пікірінше „жэньнан” айырылған адам Цзюнь – цзы
емес. Енді осы ұғымға тоқталайық.
„Жэнь” ұғымы жан – жақты. „Жэньге” иелерге бұл қасиет өмірден қымбат, ол
қандай да бір өзіндік терең нәрсе. Адамға келген әрі берекет, бір көп
нәрсеге міндеттендіретін ауыртпалық. Ол адамға жаңа әлемді ашады, оған
барлығына басқаша қарауға көмектеседі. Жэнь - қоршаған әлемнің әдемілігі
бірақ бос бояма сөзбен, кекірейген үлгі – Жэнь емес; Жэнь – шынайы, ішкі
жан дүниенің байлығы, және де аса мол қажеттілік; Онсыз қол жеткізген
біліміңді сақтап қала алмайсың. Жэньге ие болу үнемі жетіліп отыруды
шамалайды; Жэньді жақсы көру және оқуды жақсы көрмеу – ақымақтық. Олай
болуы мүмкін емес.
„Ұстаз айтты: қошаметтеушілік, сыпайы кершілік, шыншылдық, тапқырлық,
мейірімділік – осы „бес” қасиетке иелер ғана Жэньге ие. Егер адам
қошаметшіл болса, оны жек көрмейді. Егер адам сыпайы болса оны қолдайды.
Егер адам шыншыл болса, оған сенеді. Егер адам тапқыр болса, ол жетістікке
жетеді. Егер адам мейірімді болса, ол өзгелерде қолдана алады”11.
Конфуцийдің айтуынша, жастық шақтан бастап адамгершілікке (Жэньге)
ұмтылу керек. Әйтпесе адам да өмірде тұрақтылықұ болмайды. Сондықтан шын
бар жерде асықпау ақылсыздық. Әсіреме әлеуметтік - әкімшілдік баспалдақтың
шыңында тұрғандарға қатысты.
Конфуцийдің пікірінше, адамгершілік туа біткен қасиет. Адамгершілік
дегеннің астарында мейірімділік, салмақтылық, рақымдылық, біреудің
қайғысына ортақтасу ұғымдары жатыр. Бұл қасиеттің негізгі жауы -
өзімшілдік. Олардың қатар тұруы мүмкін емес. Сондықтан адам, алдымен,
айталық мейрімді болу үшін, өзін жеңе білу қажет. Адамгершілік қасиетін
байқап көрсетуі керек, ол бір сәттік әуестенудің қортындысы болмау керек.
Өзін - өзі құрбан қылуға айналмас үшін, ол белгілі бір шекке дейін ғана
созылып, тоқтауы қажет. Адамгершілік қасиетін көрсете отырып, қайырымды
адам аспан еркін таниды, жер бетіндегі игіліктерді пайдалануды үйренеді.
Екі жүзді адам сырт кейпімен ғана сабырлы және таза – ол тіпті жақсы жерде,
жасқы адамдардың арасында өмір сүрсе де, ол көң – қоқырда отырған адамның
көрінісін береді.
Қайырымды адам жэньсіз бола алмайды, егер жэньмен (адамгершіліктен)
айырылса ол цзюнь – цзы болудан қалады. Конфуций адамгершіліксіз қайырымды
адамды кездестіруге болады, ал жэньге ие сяо жэнь („кішкентай адам”) деген
мүлде болмайды деп сендіреді 12. Соған орай, ол сяо жэнь үшін қол жетпес
нәрсе. Шынайы цзюнь – цзы өзгелер арасына жэньді таратуға қабілетті.
Басқаша айтқанда, жэнь міндетті түрде барлық нәрседе қатысады, адамның
өмірі мен қызметінде көрінеді. Ақыр аяғында жэнь – кемелденген адам болуға
талпыныс пен мүмкіндік, осы жолға өзгелерді бастау, халыққа қызмет ету
мәселесін үндейді.
Адамгершілік – бұл әр адамның өзіне бастар жолы. ОЛ адамды қазіргісі мен
болашағының арасындағы көпір етеді. Конфуцийге адамгершілік бір қол
жетпейтін мұрат сияқты көрінді. Оның айтуынша жэнь „ауыр еңбектің
нәтижесінде келеді”. Ұстаз тіпті өзін де адамгершілік үлгісі деп
есептемейді. Ежелгі дәуірдегі билеушілер Яо, Шунь, Юй – ғана жэньге ие
болған, олардан үйрену, оларға ұқсау қажет деп Конфуций үнемі мысал
келтіріп отырған. (Бұл билеушілердің халыққа жасаған жақсы істері ұрпақтан
– ұрпаққа аңыз болып кең таралған). Дегенмен, егер адамгершілік – жол
болса, онда әркім одан өзі жүріп өте алады. Адамгершілікке қарай кішкентай
қадам мұратқа жақындаудың нақ көзі.
Ұстаз айтты: „Адамгершілік бізден алыс па мен оны тілесем, ол бірден
менің қасымда болады”13.
Конфуций бойынша адамның кемелденуінің мақсаты, адам өзін әлем алдында
көрсетуде емес, әлемде бар болуы мен өзін үнемі „жеңуінде”. Конфуцийлік
адамгершілік – адамды айқындаудың жолы. Міне сондықтан Конфуций
адамгершілік қиындықтарды жеңгенде келеді деп есептеді. Қандай да бір
сезімдер мен білімнің бар болуы қиын емес. Өзіңді „жеңу үшін” лайықты
парасатты ақыл мен мызғымас жігердің бар болуы өте қиын.
Сонымен Конфуций іліміндегі идеалды адам „қайырымды адам” жэньге тән
талаптарға лайық болуы қажет.
Бірақ қайырымды адам үшін бұл аз. Ол сонымен қатар тағы мынандай
ізгіліктерге ие: білім, этика, өзаралық.
Ежелгі Қытайдағы адам мәселесін зерттеуші Д.Мунро Конфуцийдің адамның
табиғаты жағынан теңдігінің әлеуметтік ретіне үлкен көңіл бөлді. Зерттеуші
Конфуцийдің әлеуметтік ретінің үш негізгі элементін бөліп алды:
- басқарушылар структурасының үстемділігі (әркім өз орнында, сяо
(құрметтеумен) байланысқан);
- қатаң иерархия;
- өзара қарым – қатынастар реті, яғни Ли ережесі 14.
Алдыңғы екеуі - өткеннің мұрасы, үшіншісі – жаңадан ерекше көңіл
аударған нәрсе. Ли – жүріс – тұрыс ережелері, әлеуметтік норма, салттық
қалыптасқан моральдық заңдар жинағы. Әрине, бұл жазылмаған және де үнемі
ұғылмаған дәстүр емес. Конфуций оны ұғынды, басқаларды да соған шақырды. Ли
ережелерін білу, үйрену (тек қана дәстүрден үлгі алу емес, оны ұғыну әрі
зерттеу) – міне осылар, цзюнь – цзы болуға талап еткендердің басты мақсаты.
Сондықтан да ұлы философтың оқу – білімге ерекше көңіл бөлгені кездейсоқ
емес. Осыған лайық ол білімінің негізі мен теориясын қалады: „Мен сені
білімнің не екеніне үйретемін. Білсең – білемін деп есепте, білмесең –
білмеймін деп есепте, білім дегеніміз де осы”15. Бұл Сократтың „Мен
өзімнің ешнәрсе білмейтінімді ғана білемін” дегенімен үндес. Және де
екуінің айтқандарында да еш қылмысу жоқ. Конфуций шындығында да көп білемін
деп санамады. Конфуций адамдардың шексіз мүмкіндіктеріне сенді: ол соларды
жүзеге асыруға талпынды, әрі өзгелерді де соған үйретті. Жүзеге асыру ең
алдымен оқу арқылы болады: „Көп тыңдаймын, қажет болатынын тыңдап аламын;
соған байланысты көп бақылаймын, барлығын есімде сақтаймын” 16. Осылайша
шын мәнінде көп нәрсеге үйренуге болатынына, тіпті түсініп білмейтін, жалпы
болжау ғана айта алатын тақырыптарды талқылауға болатынына келіспеске
болмайды. Ең маңыздысы – тоқталмау.
Конфуций білімге оқудың арқасында қол жеткізеді деген. Ол мынандай білім
түрлерін атап көрсетті: туа біткен білім, оқу арқылы келген білім,
қиындықтармен күресте ие болған білім. Тіпті туа біткен білімді де оқу
арқылы жетілдіру қажет. Білімнің қайнар көзі – ежелгі аңыздар мен
шежірелер. Жаңаны ескі тәжірибе тұрғысынан бағалау қажет. Білім адамдарға
қызмет етуге жаралған, бірақ оған жету оңай емес. Оны түйір – түйірімен
жинау қажет, және де білімге ие болғанда қателесуден қорықпау керек, ең
бастысы – қателікті түсініп, оны жөндеу. Білімді болуға ұмытылушы өзі нені
оқып – үйреніп жатқанын ойлау қажет. „Ойсыз оқу – зая кеткен еңбек, ал ой
оқусыз қауіпті” – деген Конфуций 17.
Конфуций жеке тұлғаны тәрбиелеуді оқудың ең маңызды сатысы ретінде
есептейді. Қайырымды адам сөздері мен жүріс – тұрысына сақ болуы қажет. Ол
тұратын жері ретінде – игі ниеттілікті; жолы ретінде – адалдықты; киімі
ретінде - әдептілікті; шамы ретінде – білімді таңдау қажет. Қайырымды
адамның ерекше белгісінің мәні адамгершілік, құрмет, заңдылық және адалдық.
Осы қасиеттер сөйлеген сөзбен жүріс – тұрыста көрінеді, сондықтан ол іс -
әрекетінде шынайы, сөздерінде сақ болуы керек.
„Лунь юй” текістері „оқу және уақыт өткен сайын оқығаныңды қайталап
отырса” – бұл жағымды нәрсе емес пе?” 18 деген афоризмнен басталады. Осы
айтылғанды Конфуцийдің нақыл сөздерін жатқа айтатын Қытай халқы Ұлы Дананың
өсиеттерінің кілті ретінде көрді. Конфуций шәкірттеріне мынандай кеңес
берді: „атақ пен байлық туралы ойламаңдар, білімдеріңді іске орайлы қолдана
біліңдер; адамдар көп ортада көп нәрсеге үйренуге болатынын есте сақтаңдар;
егер адам лайықты болса, оған ұқсауға тырысыңда; жат жерлік адамдармен
әңгімелесуден қашпаңдар, олардан көп жаңа нәрселерді білуге болады;
қайырымды болыңдар, өзге адамдарды сыйласаң өзің де сыйға ие боласың; сөзге
шешен әрі өзін көрсеткісі келетіндердің ішінде адамгершілікке иелер өте
сирек; өзін басқара алатын өзгені де басқара алады; өзіңнің білімініңді
іске жұмса, өз даоңа жұмса, болуға ниетің болсын” 19.
Сонымен, Конфуций үшін адам - әрі білімпаз адам. Білім мен оны дұрыс
қолдану шеберлігі – цзюнь - цзының негізгі белгілерінің бірі, оның жақсы
қасиеттерінің бірі. Әрине, адамдар әр түрлі - ақылды және ақымақ, қабілетті
және қабілетсіз, ізгілікті және ізгіліктен айырылғандар, пайдакүнем мен
риясыздар т.с.с. Әрине, олардың барлығын оқыту керек, үйрену керек. Одан да
маңыздысы оларды түсінуге үйрету, кім неге жарамды екенін білу соған лайық
оларды пайдалану. Осындай ептілік - шынайы „қайырымды адамның” ерекше
қасиеттерінің бірі.
Бірақта Конфуций оқуды жоғары қойса да, оқумен бір жақты әуестенуден
сақтандырады. Барлық күш - жігерін тек оқуға арнаған адамдар өмірге
икемділігін жояды. Конфуций қоғам тек ”кітап оқығандан” ғана құрылуы мүмкін
емес екенін де түсінді. Адам әркімге беріле бермеген табиғи қасиеттер мен
адал еңбекпен тапқан білімін өзіне сиғыза білуі қажет, бұған тек идеалды
адам ғана қол жеткізеді. „Адамның табиғи қасиеттері мен адамның мәдениет
табыстары бір - біріне сай келген кезде жоғарғы адамгершілікке ие адам –
цзюнь - цзы пайда болады”20.
Этикет - бұл қайырымды адамның кез - келген жағдайда өзін - өзі дұрыс
ұстай білуі. Оның негізгі сыпайыгершілік, салт - жоралар мен әр түрлі
рәсімдердің егжей - тегжейлеріне шейін білу. Қалыптасқан этикетке лайық
жүріс - тұрыс туғаннан меңгеріліп, әрі мыңдаған жылдар бойы ұлттық сана -
сезімге енгізілуі қытайлардың әдеттегі тұрмыс қалпына айналды.
Қайрымды адам өз жұрыс - тұрысына табиғи екпін - қарқынға берілмеуі
керек, мысалы ашу немесе қуанышты, махаббат немесе жек көрушілікті
көрсетпеуі қажет. Қандай қиын болса да ол этикетті сақтайды.
Этикет еру жиі ұрыс – тартыстан, балағаттаудан құтқарады, ең қауіпті
жағдайларда шыдамдылық пен қырағылықты сақтайды. Этикет адамдар арасындағы
қарым - қатынасты жөнге келтіреді. Конфуций осындай қарым - қатынастардың
бес принципін атап көрсетті:
1. Үкімет пен қол астына қарайтындар арасындағы әділеттілік борышы;
2. Үлкен мен кішілер арасындағы тәртіп;
3. Әке мен бала арасындағы сүйіспеншілік;
4. Ерлі - зайыптылар арасындағы қамқорлық;
5. Достар арасындағы сенім мен адалдық.
Этикет ережелері аспан заңдарына лайық. Жоғарыда айтылған қарым -
қатынастың бес принципіне еретін - цзюнь - цзы. Ол аспан еркіне берілген,
сондықтан бақытты өмірге жетеді.
”Жэнь” жүйесін ұйымдастырушы приципі бұл ”өзаралық” (Sһu) ”Өмір бойы
бір сөзді басшылыққа алуға бола ма?” деген сұраққа Конфуций ”бұл сөз -
өзаралық„ деді.
”Өзаралықтың ” мағынасы аспан жайлы ілімде ашылған. Конфуцийдің
пікірінше, шынайы адамгершілікке әдеттегі сана шеңберінде, шынайы
адамгершілікке әдеттегі сана шеңберінде қол жетпейді. Өзаралық -
кемелденген адамның бейімдеуінің ең жоғарғы шегі. Жетісу, кемелдену адамның
өзіне байланысты. ”Адам өзі жүрген жолын Ұлы жол ете алады, бірақ жол (дао)
адамды ұлы қыла алмайды”21. Бірақ осы жолда да шамасын білу маңызды, ол
дөрекі тәрізді, егер де тәрбиелік табиғилықтан басым болса, ол дөрекі
тәрізді, егер де тәрбиелік табиғилықтан басым болса, ол кітапшіл оқымысты
тәрізді. Адам бойындағы тәрбиелік пен табиғилық тең дәрежеге түскен кезде,
ол ”цзюнь цзы” қайырымды адам болады.
Конфуцийдің айтуынша, өзін - өзі жетілдіру адамның өмірлік басты
міндетін құрайды. Ол адамды өсімдіктің тамырымен, ал қоғамды жапырағымен
салыстырады. ”Өзіңді - өзің жетілдіру, өзгелерге тыныштық әкел” деген
сөздер қайырымды адамға арналды.
Конфуций іліміндегі цзюнь - цзыға қарсы категория – сяо жэнь
(кішкентай адам, арам адам). Осы категория жайында бір - екі ауыз сөз айта
кеткен жөн деп ойлаймыз. Егер цзюнь - цзы адамда бар барлық жақсы
қасиеттерге ие болса, сяо жэньге тән басты қасиет – ли (пайда). Конфуций
былай деді: ”Қайырымды адам тек парызын, міндетін ойлайды, арам адам өзінің
пайдасын ғана ойлайды 22.
”Қайырымды адам адамдарға жақсы істер жасауға көмектеседі, жаман іс
жасауға жол бермейді. Арам адам керісінше жасады”23.
Сяо жэнь ұғымы этикалық категория ретінде қолданылады. Конфуций
жағымсыз қылықтарды бойына жинақтаған ”арам адам” бейнесін замандастарына,
әсіресе келер ұрпаққа өзінің жеке басының пайдасына жету үшін талпынған
адам неге айналатындығын көрсеткісі келеді. Әркім міндетті түрде цзюнь -
цзы болуы міндет емес, бірақ барлығы жоғары сатыға көтерілудің өнегелі және
мәдениетті жолына түсуі керек. Адам үнемі өзін - өзі жетілдіруі қажет.
Конфуцийдің іліміндегі қайырымды адамға ас, балық, өмірдегі
ыңғайлылық, материалдық пайда бәрі бір. Ол өзін жоғары мұраттарға
талпынуға, адамдарға қызмет етуге және ақиқатты іздеуге арнайды.
Конфуцийлік цзюнь - цзы – ең алдымен жоғарғы адамгершілік қасиеттерге
ие адам. Ол сөзсіз кішпейілді, мейірімді, бастысы - мызғымас жігер мен
табанды рухқа ие адам. Қорқу сезімі оған жат, тағдыр соққыларына қарсы
өзін байсалды ұстайды. Оның сыртынан ешкім теріс пікір айта алмайды - өз
істері мен сөздеріне өзі төреші. Оған оңай бой ұсынуға болады, өйткені ол
өзгелерден олардың қол жетерлік нәрсесін ғана талап етеді, биік жігері оны
өзгелерге ұқсамайтын етеді, бірақ өз дегенін істейтін ”жеке адамға
айналдырмайды. Ол – адамдарды өз аясына тартады. Конфуций іліміндегі цзюнь
- цзы тек жасанды әлеуметтік идеал емес, ең ақырғы этикалық шың, тағы да ол
өзіндік ұлы қазына, саяси өмірде көп болатын айла – қулықтың нысанасы
ешқашан болмақ емес. Цзюнь - цзы адал, табанды. Ол тек өзінің алдына және
өз өнегелігінің алдына жауап береді. ”Цзюнь – цзы - аспан емес”24.
Конфуций және оның қалыптастырған ілімі Қытыйға үлкен әсерін тигізді.
Бұл елдің кейінгі екі жарым мың жылдық дамуы Конфуцийдің идеяларының ұраны
астында жүрді деп айтуға болады. Конфуций ілімінің мәңгілігі, қытай
қоғамының барлық жақтарына терең әсерінің негізгі, оның қайырымды адам
бейнесін сомдауында. Сонымен қатар Конфуций ілімінің ұзақ сақталып келуі,
оның адамгершілікті, адамсүйгіштікті уағыздауында. Қытай тарихындағы
алғашқы және ең ұлы философ , ойшыл, ұстаз әрқашанда жоғары бағалағаны
таңқаларлық емес. Конфуций адамдарды пайдалы, қажетті нәрселерге үйретті.
Б. Шварц Конфуций моральдык - рухани әлемнің (цзюнь - цзыны) – соның қайнар
көзі ретінде жариялады деп көрсетті 25.
1.2 Конфуций ілімінің рухани құндылықтары
Чжоу дәуіріндегі Қытайда (б.д.д. VI ғасырда) үлкен саяси - әлеуметтік
өзгерістер болып жатты. Чжоулық билеуші - ван өзін Аспан Көк тәңірінің
жердегі Ұлы ретінде бас әулиелік қызметті атқарып жатса да, оның үкіметі
де, беделі де ыдырай бастайды. Тайпалар арасындағы қан төгістен
патриархалды - қандас қатынастың тіреніштері шытынады, тұқымдас
шонжарлардың мәңгі билігі ыдырады. Оның орнына бір орталыққа ұйымдасқан
тәртіп енді.
Көне қытайлық естеліктер Чуньцюда айтылғандай, б.д.д. ҮІІІ - Ү ғғ.
Қытайда билік, байлық және ықпал үшін күресте тіпті ағайын - туысқандар
бірін - бірі аямай, өздерін - өздері өлтіруден тайынбаған. Отбасы мен
тұрмыстары көне дәстүрдің ыдырауы, топ - топпен, тайпалар арасындағы
ымырасыз күрестер, шонжарлардың тойымсыздығы, қарапайым халықтың кедейленуі
мен қайғысы — мұңын бәрі қиыншылықты көбейтті, тіпті ескі салтқа деген
наразылыққа толы, сыни көзқарастарды ұшқындатты. Тәртіпсіздікке қарсы жаңа
идеялар туындады, жаңа түсінік пен көзқарасты іздеушілер катары қомақтанды.
Жаңа идея тың беделге мұқтаж болды 26
Ескіні елеп, жаңара жақындау - қытайдың көне дәстүрі. Ескіні дәріптеу -
Конфуций дәуірінде өзіндік мақсатқа айналады. Кун Фу - цзы ілімінің түп
тамыры адам және қоғам мәселесіне тіреледі. Қытайдың алғашкы философиясында
аспан, жер және адам мәселелерінің жалпы сипаттары қаралады. Бұрын Аспан
мәселесіне біржақты, басым көңіл бөлінді де, адам туралы астарлап айтылса,
жер туралы әңгіме арнайы қозғалмады.
Конфуций:
а) аспан, жер, адам туралы бұрынғы жалпылама сипатты негізге алды;
б) дао, дэ, тағдыр (мин), аспан астындағы жазмышы (тянь мин) туралы
идеяны қабылдады;
в) адам табиғаты мәселесін арнайы қарастырды.
Конфуций аспанды өзіндік болмысы бар дүние ретінде, ең жоғарғы,
құдіретті күш ретінде қарастырады. Аспан, ол үшін, әділеттілік аясы, аспан
өз еркін әр адамға білдіреді, өз үкімін күллі аспан астындағы елдерге,
мемлекеттер мен қоғамға таратады. Аспан туралы жеке адамдық түсінікте
кезігеді. Содан аспан ұғымы Конфуций философиясында діни, саяси және
этикалық қызмет атқарады.
Тағдыр ұғымын Конфуций аспанмен ұштастырады да, оны кейде аспан еркі,
аспан бұйрығы, аспан жазмышы (тянь мин) деген мағынада қолданады. Тағдыр
батыста алдын - ала айқындалған біржақтылық, абсолютті еркінсіздік деп
қабылданса, Конфуций философиясы тағдырды адамның күні бұрын белгіленген
жоғарғы бағдары, адамды кез келген тәуелсіздіктен босататын мұраты ретінде
көрсетті. Конфуций ілімі адамды тағдырмен (минмен) салыстырғанда, адамның
өзі таңдайтын еркіндік арнасын қалдырады. Адам еркіндік жолымен жүруі де,
жүрмеуі де мүмкін. Конфуций бұрынғы ілімнен дао және дэ сипаттамасын
қабылдап, оларды ұғымға айналдырады. Дэ "рақымшыл", берекелі деген, дао
рақымшылдыққа, аспанға деген жол деген мағынамен толықтырылды. Конфуций
даоның болмыстық деңгейі аспаннан төмен, кейінгі. Дао - адам табиғатына да
апаратын жол. Адам табиғаты (син) Конфуций философиясында басты
мәселелердің қатарына жатады. "Аспан адамға нені сыйласа, ол адамның
табиғатын құрайды" ("Ли цзи"). Табиғат - адамның алғашқы қасиеті. Адам
өмірге немен келсе, сол бастама оның табиғатын құрайды 27.
Бірақ адамның мәнісі тек табиғатпен салыстыру шеңберінде анықталынбайды.
Адам мәнісі - табиғилықтан тыс, әлеуметтік - мәдени жетістік. "Адамның бәрі
де байлық пен беделге ұмтылады. Адамның бәрі де кедейлік пен жамандықты жек
көреді" — дейді ұлы Ұстаз. Екі қасиет те адамның табиғатына тән ерекшелік.
Адамға үнемі тыныштық бермейтін төрт ұмтылысты Конфуций тізіп өтеді. Олар:
- жасын ұзартға ұмтылыс,
- даңққа ұмтылыс,
- қоғамда орнын таппаққа ұмтылыс,
- байлыққа деген ұмтылыс.
Осы атақты нәрсеге жеткендер, рухтан тартынады, күштен сескенеді,
адамнан қорқады, жазадан қауіптенеді. Бәрінен жоғары тұрған қасиет -
"адамды сүйе білушілік" (жэнь). Ұлы Ұстаз адамды сүйе білудің жолы мен
жөнін (дао) таңдайды. Дао Конфуций үшін адамды шынайы жолға салатын, адамға
оң ықпал ете отырып, оны басқаруға қажетті бүкіл идеялардың, амал - әрекет
пен қағидалардың жиынтығы. Адамның табиғатын үш тұрғыдан саралайды:
- қайырымды еркек (цзюнь - цзы),
- шарын адам (сяо - жэнь),
- адамсүйгіштік (жэнь).
Адамсүйгіштіктің мәнісі - өз олқылықтарын жеңіп, сөзі мен іс -
әрекетінде дұрыс жолға түсуде. Даоның осы идеясы "вэнь" термині арқылы
жеткізіледі. Түптеп келгенде "вэнь" - сөз бен биімділік арқылы жеткізуге
болатын рухани мәдениет. "Вэньге" ниет қойған адам күнделікті өмірде
көптеген қиыншылыққа ұшырайды. Асыл да ақылды жандарға жалған мен жаман
ортада тіршілік жасау жеңіл болмайды. Бірақ ұлысты ұстаз болу үшін, дейді
Конфуций, мына қасиеттерді игеру шарт:
1) өзінше ұстаздыққа жету;
2) ұстаздыққа ылайық биязы болу;
3) ұстаздыққа іштей бейімділігі;
4) Адамдармен тіл табыса білу;
5) өз өсиетіне берік болуы;
6) өз уәжінде тұру;
7) ұстаздың даралығы;
8) ұстаздың еркін тәуелсіздігі;
9) жұмыстағы мінез - құлықтың ұстамдылығы;
10) ұстаз ниетінің адалдығы;
11) ұстаз жанының мейірімділігі;
12) ұстаздың ақылдыны айқындап, таланттыны қолдай білуі,
13) жолдасқа деген сенімділігі;
14) ұстаздық талапты орындау;
15) ұстаздың қарым - қатынастары тартымдылығы;
16) ұстаздың құрметтеуі және төзімділігі.
Сонымен адам - әлеуметті жан, әлеуметті ортада оның нағыз орны, қызметі
анықталады. Әлеуметтік орта дегеніміз қоғам мен мемлекет бірлестігі, оны
басқаратын патшалық. Адам бұл орталыққа өз көзқарасын анықтайды. Олай
болса, әлеуметтік ортада этикалық бастау айқын, адам әлеуметтің этикалық
субъектісіне іспеттес. Адам аспанға, тағдырға, дүниеге өз түсінігін білдіре
алады 28.
Адамның табиғаты туа бітсе, адам өмірінің мән - жайы коғамда, басқа
адамдармен қарым - қатынаста қалыптасады, тіпті ашылады. Адамның мәнісін
"бес тұрақтылық" (у чан) құрайды. Бес тұрактылықка:
- жэнь (адамгершілік, адамды ұнату),
- и (әділеттілік, парыз),
- ли (сыпайылық рәсім, әдеп),
- чжи (даналық, ақылдылык, білім),
- синь (сенімділік, ашықтық) жатады.
Бұл ұғымдарға кейде балалық парыз, ата - ананы құрметтеу (сяо), ағаны
сыйлау, іні алдындағы қарызды өтеу (ти), берілгендік, шындык, сенімділік
(чжун), келісім, үйлесімділік (хэ), ерлік, батылдық, батырлық (юн), талант,
дарын (цай) сияқты кісілік қасиеттерде енеді. Осы қасиеттердің көрінісі мен
қызметіне қарай адамдарды екі топқа, екі түрге бөледі. Олардың бірі -
мейірімді ерге (цзюнь - цзы), қалғаны – төменгі сатыдағы әлсіз адамға (сяо
жэнь) жатады. Цзюнь цзы аспан астындағы өмірдің жоғарғы сатысын, ал сяо
жэнь - оның төменгі сатысын құрайды. Біріншісі барлык бес жағымды
қасиеттерді иегері, ал сяо жэнь болса, онда теріс қасиеттер басым. Конфуций
әлеуметтік мұраты — жетілген адамның (цзюнь - цзы) бейнесін жасап, әдетін
тәрбиелеу. Жетілген адамның беделі - оның адамгершілігі (жэнь) мен парыздық
сезімінде, Конфуций үшін, адамгершілік көптеген қасиеттерден -
қарапайымдылықтан, әділеттіліктен, ұстамдылықтан, абыройдан, риясыздықтан,
адамға деген ілтипаттан тұрады. Жэнь - ертедегі таңдаулыларға ғана лайықты
жетістік, жаңа заманның жоғарғы мұраты.
Бірак цзюнь - цзы үшін адамгершілік қасиеттері жеткіліксіз. Адам жетілу
үшін тағы бір қасиетті — парызға деген сезімталдық (и) пен сенімділікті
иемдену керек еді. Парыз — адамгершілік адамның өз еркімен қабылдайтын
моральдық міндеттемесі. Парыз сезмі есептен емес, терең білім мен тұрақты
қағидадан туындайды. "Мейірбан жан парызын ойлайды, жаман ниетті адам
арамдығын қоймайды". "И" ұғымы білімге деген құштарлықты, окуға және
бұрынғылардың даналығына жету міндеттерін қамтиды. Конфуций тағы да басқа
ұғымдардың - берілгендік пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ – КОНФУЦИЙ ІЛІМІ 8
1.1 Конфуций ілімінің негіздері мен ерекшеліктері 8
1.2 Конфуций ілімінің рухани құндылықтары 26
II КОНФУЦИЙ ІЛІМІНІҢ ҚЫТАЙ ҚОҒАМЫНА ЫҚПАЛЫ 43
2.1 Қазіргі Қытай қоғамындағы Конфуций ілімінің ықпалы 43
2.2 Конфуций іліміндегі адамның қазіргі қоғамдағы модернизация процесіне
бейімделуі 53
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Конфуцийдің өзі ертедегі ойшылдардан үйрене отырып, олардың сөздерін
өздерінше ойланып - толғануға мүмкіндік қалдырса, енді көне мұраға
абсолютті бедел, мызғымас қуат ретінде қабылдау доктринасы күшіне енді.
Уақыт өткен сайын, конфуциялық ілім мен тәрбие өткенге, тарихқа үлкен мән
берді.
Өткендегі "алтын ғасыр" болашақтың да үлгісі болады, деген үміт күшейе
түсті. Мұндай түсініктен практикалық нақты тұжырым: заман өзгерсе де
қоғамдағы қалыптасқан тәртіпті және қытайлықтардың келбетін сақтау, - басты
міндет деген ұйғарым туындады.
Конфуций идеясы, ілімі, идеологиясы екі мың жылдан артық уакытта
қытайлықтардың сана - сезімін қалыптастырды, олардың мінез - құлқына,
психологиясына, сеніміне шешуші ықпал етті, өмір салтын жалғастырды. Осы
бас бағыт пен үлкен әрекет барысында ұлттық тұтас менталитет қалыптасты.
Мұның бәрі де ұлттық мінездегі конфуцийлік ерекшеліктер еді.
Біздің елімізде көрші Қытай халқының өміріне деген қызығушылықтың тамыры
тереңге тартып жатыр. Ежелден бері Аспан асты империясының салт – жырларын
бейнелейтін әдебиетке, қытайлардың өмір философиясының ерекшеліктеріне көп
көңіл бөлінуде. Көрші мемлекетте болып жатқан күнделікті оқиғаларға деген
зор ықылас, сөзсіз Ежелгі Қытайдың идеологиясы мен мәдениетіне деген
қызығушылыққа, Ұлы Қытай халқының өткеніне көз жүгіртер болсақ, оның бай
мәдениетіне, оның ұлы ойшылдары, саяси – философиясының негізін салушылар
Конфуций, Сао – цзы, Мао – цзының көзқарастарымен танысатын болсақ, біздің
қытай өркениетінің жасырын жақтарына терең енуімізге көмектеседі, олардың
Қытай қоғамының тарихына, психологиясына, қытай халқының ойлауы мен жүріс –
тұрыс нормаларына әсері ұзаққа созылған әрі тұрақты болған ілімдерімен
танысамыз. Бүгінгі біздің бітіру жұмысымызда қарастырылып отырған осындай
ілімнің бірі – Конфуций ілімі. Қоғамдағы жеке тұлғаның мән – маңызы Батыс
пенШығыста біздің дәуірімізге дейін мыңдаған жылдар бұрын зерттеле
бастаған. Қытайдың рухани мәдениетінде бұндай рөлді Конфуций ілімі алды.
Конфуцийліқ доктрина қытай жерінде күшті мемлекеттің құрылуына,
әлеуметті тәртіп тұрғысынан ұйымшылдықпен сақтауға үлкен септігін тигізді.
Бұл доктрина қытай өмірін қилы - қилы заманда мемлекет деңгейінде реттеді.
Қытайдағы инвестицияның көп бөлігін шетелдердегі байқуатты қандастары
құйған. Басқа жерден табыс табады да, ақшасын Қытайға алып келеді. Бұл
дәстүрлі құндылықтардың негізінде туған ілім мен сенімнің жемісі. Қытайдың
рухани дүниесінен үйренуіміз керек деудің себебі де осы. Қытай атомдық
технологияны, ғарыштық технологияны игерді, артық болмаса, ешкімнен кем
емес. Қалай болғанда да біз басқа мемлекетке барып келгенде, дипломатиялық
қатынас жасағанда таң қалу үшін емес, олардың осындай ішкі тұңғиық
сырларынан үйренуіміз керек. Отбасылық борыш мемлекеттік борышқа айналса
ғана, ұтамыз.
Қазіргі кезде көңіл аударарлық жәйт бұл Қытайдағы әлеуметтік –
экономикалық жағдай. Аз ғана салыстырмалы уақыттың ішінде мемлекет
экономикалық дағдарыстан шығып, жаңа сапалы саяси экономикалық дамуға
түсті.
1949 жылға дейін Қытайда Конфуций ілімі ресми идеология болды. 50-ші
жылдардан бастап көптеген жылдар бойы Конфуцийшілдік қатаң қадағаланып
отырды. Бірақ уақыт өте келе мемлекет өзінің дағдарысын шешуге мәжбүр
болған жағдайда Қытай қоғамы Конфуций ілімі мен олардың жалғастырушыларына
көңіл аудара бастады.
Соңғы жылдарда Конфуцийшілдік өзінің ықпалын шығыс аймақтарында
жоғалтпай, керісінше өзінің деңгейін әрдайым күшейтіп жатыр.
Шығыс елдері және Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттері дәстүрлі қытай
мемлекетінің өркениетінің ықпалына кіретін, яғни конфуцийшілдік идеялары
осы мемлекеттердің халықтарына жақандануына зор ықпалын тигізеді.
Экономикалық жетістіктерін “Маленьких Драконов Юго - Восточной Азии”
көптеген ғалымдар және саяси зиялылар конфуцийшілдікпен байланыстырады.
Қазір ХХІ ғасырда, кейбір Шығыс Азия мемлекеттері, фундаментальдық
конфуцийшілдік құндылықтарын сақтап қалып, өзінің экономикалық әлеуметтік
дамуында алға шыққан себептерін ғылыми және саяси тұлғаларды толғандырады.
Экономикалық „ғажаптың” жаратушысы Ли Куан Конфуцийшілдіктің
маңыздылығын айтып өткен: “Мы на этом держимся, если мы позаимствуем
западные моральные ценности, силы сцепления, которые поддерживают наше
общество, рухнут”. Шығыс және Оңтүстік – Шығыс елдерінің экономикалық
ресурстары және этикалық ресурстары конфуцийшілдікке жаңаша көзқараспен
қарап және бұрын соңды елемеген құндылықтарына көңіл аудартқызады 1.
Қазіргі Қытайдың саяси және әлеуметтік процестері объективтік тұрғыда
зерттеле алмайды, өйткені қазіргі болып жатқан жәйттарды тани отырып,
сонымен қатар ұлттық саяси – қоғамдық идеалдарының ерекшеліктерін, яғни
негізгі қоғамдағы жаһандануы ретінде Қытай қоғамының тарихи дамуын дұрыс
түсінбеген болса, өзінің объективтік сараптамасын бере алмайды.
1999 жылы қазан айында Пекинде және Цюйфуда Конфуцийдің туғанына 2550
жыл болғанына байланысты халықаралық конференция өтті. Осы конференцияда
ғалымдар Конфуций ілімі Батыс елдеріне де өзінің пайдасын тигізетінін атап
өтті. Р. Деллиос өзінің “Конфуцианская парадигма глобальной политики”
докладында қазіргі әлем өте қатты жаһандануын атап өтті. Әлеуметтік және
саяси коммуникациялардың әлемдік экономиканың дамуы – бұл қазіргі уақыт
шындығы болып табылады 2.
Басқаша сөзбен айтқанда – бүкіл әлем бірлігіне инфраструктура дайындалу
үстінде. Бірақ бұл бірлік материалдық бірлік болып табылады, ал рухани
бірлік Деллиостың және басқа ғалымдардың ойынша Конфуцийшілдік бола алады.
Көптеген Батыс саясаттанушылары, соның ішінде С Хонг – Тингтон
„конфуцийліқ демократия” ішкі қайшылықты түсінік болып табылады деп
есептейді: олардың ішінде бірыңғай мойындалатын факт дәстүрлік Конфуцийлік
не демократиялық не антидемократиялық деп есептеу. Дегенменде Ф. Фукуяма
өзінің „Конфуцийшілдік және демократия” деген еңбегінде, конфуцийліктің
демократияға қарсы емес аймағын қарастырған. Осындай аймақтық бірі ретінде
ол мемлекеттік аппаратқа ұсынлушыларды таңдауда емтиханның дәстүрлі
конфуцийлік жүйесін атап көрсетеді. Конфуцийлік пен демократияның бір –
біріне қарсы келмеуінің келесі аймағын ол демократияның маңызды белгісі
болып табылатын білімге деген назардың жоғары болуы, сонымен қатар қоғамды
әртүрлі жаңалықтардың түрін қабылдауда Конфуцийлік моральдік қажеттілікке
мән бере отырып, жоғары ұйымдасқан қоғамды жоғарыдан төмен емес, төменнен
жоғары құратындығынан көрінеді.
Конфуций ілімі, Конфуцийшілдік жайында Батыс ғалымдары, орыс және
қытай ғалымдары көртеген зерттеу жұмыстарын жүргізіп, төптеген еңбектер
жазған. Мысалы айта кететін болсақ: Афанасьев А.Г. „Борьба против
конфуцианства в период „движения за новую культуру”. – Конфуцианство в
Китае. Проблемы теории и практики. – Москва, 1982. Кобзев А.И. Проблема
природы человека в конфуцианской социальной утопии. – Китайские социальные
утопии. – Москва, 1987. Переломов Л.С. „Книга правителя области Шан”
(Москва, 1993), „Конфуцианство и легизм в политической истории Китая”
(Москва, 1981), „Конфуций „Лунь юй”” (Москва, 1998), „Слово Конфуция”
(Москва, 1992), „Мао, легисты и конфуцианцы” (Москва, 1975). Сонымен қатар
көптеген батыстық, қытайлық және отандық ғалымдардың зерттелген еңбектері
сан алуан.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндеті.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты – Конфуций ілімінің
құндылықтарының қалыптасуы мен дамуына тарихи - әлеуметтік тұрғысынан
талдаулар жасау; Конфуцийшілдіқтің негізгі ілімін сараптаудан өткізу және
қазіргі Қытай өркениетінде танылған – Конфуций ілімінің ықпалын,
ерекшеліктерін көрсету. Осы мақсатқа жету жолында зерттеу жұмысымыздың
алдына мынадай міндеттер қойылды:
1. Конфуций ілімінің негіздері мен ерекшеліктерін анықтау;
2. Конфуций ілімінің рухани құндылықтарын көрсету;
3. Қазіргі Қытай қоғамындағы Конфуций ілімінің алатын орны мен ыпалын
анықтау;
4. Конфуцийшілдік жеке тұлғаның қазіргі қоғамға бейімделуін көрсету.
Зерттеу жұмысымыздың жаңалығы.
Бітіру жұмысымыздың ғылыми жаңалығы – Конфуций ілімінің негізгі
құндылықтарына тарихи - әлеуметтік талдаудың жасалуында және қазіргі
қоғамдағы ықпалын ашу.
Бітіру жұмысымыздың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ – КОНФУЦИЙ ІЛІМІ
1.1 Конфуций ілімінің негіздері мен ерекшеліктері
Біздің елімізде көрші Қытай халқының өміріне деген қызығушылықтың
тамыры тереңге тартып жатыр. Ежелден бері Аспан асты империясының салт –
жырларын бейнелейтін әдебиетке, қытайлардың өмір философиясының
ерекшеліктерін көп көңіл бөлінуде. Көрші мемлекетте болып жатқан күнделікті
оқиғаларға деген зор ықылас, сөзсіз Ежелгі Қытайдың идеологиясы мен
мәдениетіне деген қызығушылыққа, Ұлы Қытай халқының өткеніне апарады.
Ежелгі мемлекеттің өткеніне көз жүгіртер болсақ, оның бай мәдениетіне, оның
ұлы ойшылдары, саяси – философиясының негізін салушылар Конфуций, Лао –
цзы, Моцзының көзқарастарымен танысатын болсақ, біздің қытай өркениетінің
жасырын жақтарына терең енуімізге көмектеседі, олардың қытай қоғамының
тарихына, психологиясына, қытай халқының ойлауы мен жүріс – тұрыс
нормаларына әсері ұзаққа созылған әрі тұрақты болған ілімдерімен танысамыз.
Ежелгі Қытай саяси – этикалық философиясының әртүрлі мектептері болды.
Олар бір – бірінен адамның мінезі мен мәні, оның қоғам мен мемлекеттегі
орны, адам мен мемлекет арасындағы өзара қарым – қатынас т.с.с. мәселелерді
шешуге деген тәсілінің әртүрлілігімен ерекшеленеді. Ежелгі Қытай
философтары табиғатқа емес, адамға, қоғам мен мемлекетке көп көңіл
аударады. Олардың барлығына қалыптасқан әлемді өзгертуге деген талпыныс пен
адамзатты ұйымдастыруының негізіне ең идеалды, ең мақсатты, ең әділетті
болып көрінген принциптерді қалау тән болды.
Жеке адамның мән маңызы Батыс пен Шығысты біздің эрамызға дейін
мыңдаған жылдар бұрын зерттеле бастаған. Егер де Еуропалық „болмыста жеке
адамға ғана табынуды жақтау” дәстүрінің негізі жеке адамды өзіндік бір
әулие ретінде қарайтын христиан діні болса, ал Қытайдың рухани
мәдениетіндек бұндай ролді Конфуцийдің ілімі алды. Абсолют функциясын жеке
адамның барлық идеалдық қасиеттерін бойына жинақтаған „Цзюнь - цзы”
(Қайырымды адам) атқарды. Көктем және күз (Чунь цю), соғысушы патшалықтар
(Чжань го) дәуірлері – ежелгі Қытай тарихында өзгеріске толы кезең еді.
Қоғамда болған әлеуметтік – экономикалық өзгертулер ең алдымен адамға
әсерін тигізбей қоймайды. Ежелгі Қытай ойшылдарының таңқалған назарларының
алдында бұрын беймәлім адамның мінезі мен жүріс – тұрысы ашылды. Егер бұрын
жеке адам өзінің жүріс – тұрысын, талпынысын, туысқандық коллектившілдікке
бағындырып, өзін жанұядан сырт елестете алмайтын жанұяның бір құрамды
бөлігі ғана болса жерге жеке меншіктің пайда болуы, жеке кәсіптердің,
сауданың дамуы, қалалардың бой көтеруі оны жанұядан алыстатты. Адамдардың
жүріс – тұрыстарында да өзгерістер болды. Кей кезде атасы кедей, немересі
бай болған, бай туыстары кедей туыстарынан көмек көрсетуден бас тартқан
сияқты жағдайлар кездесе бастады. Осындай адамдардың моральдық құлдилауы
ойшылдарды таңқалдырды. Сондықтан да олардың көпшілігі өткен, қайтып келмес
„Алтын ғасырды” аңсады. Бұл Конфуций ілімінде де байқалды.
Ежелгі Қытай ойшылдары сияқты Конфуцийді де адам табиғаты қызықтырмай
қоймады. Ол алдымен ең болмағанда өзі үшін оның түп тамырын ұғынғысы келді.
Әр түрлі әлеуметтік дәрежедегі адамдармен әңгімелесу оған жұбанышты
қорытындыны бермеді. „Лунь юй” (әңгімелсу және талқылау) кітабында өзі
енгізген „жэнь” (адамгершілік) ұғымына сипаттама берген кезде, біз адам
табиғатына оның берген нақтылы анықтамасын кездестіреміз: Ұстаз „Конфуций”
айтты: „Байлық пен атақтылық міне осыған барлық адам талпынады. Егер
олардың бұған жетуіне Даоны „Жол” тағайындамасақ, онда оған жетпейді.
Кедейлік пен жеккөрушілік – міне осыны барлық адамдар жек көреді. Бұдан
құтылу үшін Даоны (жолды) тағайындамасақ, онда олар бұдан ешқашан
құтылмайды.”3
Конфуцийдің пікірінше, байлық пен атаққұмарлыққа талпыну, кедейлік пен
жеккөрушілердің қатарында болып қалудан қорқу адам табиғатына тән бірдей
нәрселер. Ежелгі Қытай ойшылдары соның ішінде Конфуцийден жүз жыл кейін
өмір сүрген Ян Чжу Конфуцийдің көзқарастарын қолдады. Ян Чжу ұзақ өмір сүру
мен атақ абыройды қосып төрт негізгі талпынысты атап көрсетті: „Адамдарға
тыныштыққа жетуге маза бермейтін төрт нәрсе бар:
- бірінші - ұзақ өмір сүруге талпыныс;
- екінші - атақ абырой;
- үшінші – қоғамдағы жағдай;
- байлық.
Осы төрт нәрсені иемденушілер рухтан қорқады, адамдардан қорқады, күштен
қорқады, жазалаудан қорқады.” 4
Конфуцийдің адам табиғаты туралы айтқандары аса көп емес, мүмкін бұл
ұстаздың өзін қоршағандардың ренжіткісі келмегенімен түсіндірілген шығар.
Дегенмен „Лунь юйде” кездесетін кейбір айтқандарына қарап Конфуцийдің
адамның табиғи қасиеттеріне соншалықты масаттанбағанын шамалауға болады.
Цзы Гун (Конфуцийдің сүйікті шәкірттерінің бірі) айтты: „мен басқа
адамдардың көреалмағанын қаламас едім, сонымен қатар өзімнің басқа
адамдарды қорлағанымды да қаламас едім”. Ұстаз айтты: „сен бұған ешқашан
жетпейсің”5.
Конфуций үшін басты нәрсе адамның жасырын табиғатын анықтап алып, оған
қажетті бағытта әсерлі ықпал ету болды. Адамдар егер, оларға тұрақталған
даомен жүрсе, сонда ғана өздерінің талпыныстарын іске асырып, тіпі жексұрын
жағдайлардан да құтыла алады. Конфуций „Дао” түсінген (Дао – Цзыдан
айырмашылығы) тек „адам” тақырыбымен байланыстырды. Адам мен Даоны
салыстыра отырып, Конфуций өзінің ілімінің орталық тақырыбы адам екенін
атап көрсетті. „Лунь юйде” Дао (жол) Конфуцийдің тұтас ойларын,
принциптерін, әдістерін білдірді. Даоның көмегімен ол адамдарды ақиқат
жолында бастауға, бағындыруға, оған әсер етуге әзірленді. Даоны ұғыну бұл,
яғни ақтқатты түсіну жолына бастау.
Дегенмен, Конфуций әркімнің оның даосын игеруге қабілетті екеніне
сенбеді, бірақ мұндай мүмкіндіктің бар екенін естен шығармады. Конфуций
қоғамда әлеуметтік теңсіздік бар екенін, адамдардың жоғарғылар мен
төменгілердің, байлар мен кедейлер деп бөлінетінін түсіндірді. Бірақ бұндай
теңсіздікті қалай жоюға болады? Оған адамдардың әлеуметтік жағдайларына
қарамай, оларды моральдық – этикалық жолмен тәрбиелеу арқылы ғана жетуге
болады. Егер қанаушы мен қаналушы, әмір мен қызметшілер тұрақталған
моральдық – этикалық принциптерді ұстайтын болса, Конфуций ілімі бойынша,
әділеттілік жеңіске жетеді.
Алғашқы кезеңдегі Конфуцийшілдер әлеуметтік мәселелерді экономикалық
жолмен емес, адамгершілік рухындағы оқытулар мен және этикалық ережелер
арқылы шешуге тырысты. Конфуций оларды „аспанның” өзі биік жүргізуге
жіберген деген.
Конфуций осыған орай жалпы Қытай қоғамын, адамдарды үш категорияға
бөлді:
• біріншісі. Цзюнь - Цзы (қайырымды адам);
• екіншісі. Сяо жэнь (сөзбе – сөз аударсақ „кішіпейіл адам”, „арам
адам”);
• Жэнь (адам).
Цзюнь - цзы және Сяо жэнь – бұл өзара байланысты екі түсінік бірнеше
жүздеген жылдар бойы тек қана саяси мәдениеттің дамуын емес, сонымен бірге
Қытай ұлтының рухани мәдениетінің тағдырын анықтады. Цзюнь – цзы Конфуций
ілімінде орталық орындардың бірін алады. Оған идеалды адамның ролі
берілген, басқа екі категорияның өкілдері еліктеу үшін көрнекті мысал.
Сяо Жэнь - өзіне әрі этикалық, әрі әлеуметтік жүкті көтерген, бір
мағыналы емес термин. Бұл термин көбінесе Цзюнь – Цзыға қарама – қарсы
қолданылады.
Жэнь термині - әдеттегі қарапайым адамдарды айқындау үшін қолданылады.
Конфуций іліміндегі адам – бұл жанұя мүшесі, әлеуметтік адам, өз орнын,
коллективтегі орнын анық білетін адам. Адамдар тең емес. Олардың әлеуметтік
– жанұялық жағдай, ең алдымен өзіндік абыройы мен қызметі тұрғысынан қатты
өзгеруі мүмкін, сондықтан тең болуы да мүмкін емес. Бірақ олардың
әрқайсысына қоғамдағы орнын көрсету – Конфуций ілімінің зор еңбегі осында.
Бұның мәні ақыр – аяғында „барлығы адамдардың игілігі үшін” дегенге саяды.
Бұған дейін билеушілердің даналықтарын коллективтік санамен барлық қоғаммен
жүріс – тұрысының бейнесі ретінде қараса, Конфуций әдеттегі қарапайым
адамға сүйенді. Бірақ шындығында, кез – келгенге емес, адамгершілті,
ақылды, қабілетті және білімге ұмтылған, өз ойларымен жүріс – тұрысына
сенімділерге, нақтырақ айтсақ „қайрымды адамдарға” сүйінді.
Н.А. Бердяевтің айтуынша: „адам – ол не құдайға сеніп өмір сүруге, не
идеалмен үлгі тұтып, табынуға сеніп өмір сүруге лайықталған”6.
Қытай халқы үшін осындай идеал ретінде ұзақ ғасырлар бойы Конфуций
сомдаған „Цзюнь - цзы” болды.
Үлкен әріпті адам, яғни Цзюнь – цзы болу, Конфуцийдің пікірінше әркімнің
қолынан келеді. Дегенмен философ тәжірбиеде шәкірттерінің зеректігін жоғары
бағаласа да, адамдар әртүрлі қабілетке ие екенін жақсы түсінседе, адамдарға
сенді, кез – келген „Дао” жолына түссе, өзгеретіндігін, өзін - өзі
жетілдіретін, идеалға жақындай түсетіндігіне сенді. „Тек ең ақылдылар мен
ең ақымақтар ғана өзгермейді”. Ең ақымақтар жайлы айтпасақта түсінікті. Ал
ең ақылдыларға Конфуций ежелгі кезеңдердегі даналардың кейбіреуін ғана
қосты, ал өз замандастарын, тіпті өзін де ең ақылдылардың санатына қоспады.
Конфуций өзін көне заман, көне заман жаналарын жақсы көретіндердің қатарына
қосты. Енді, Конфуций іліміндегі идеал, кемелденген адам Цзюнь – цзынь
қарастырайық. Астан – кестең өмір қарсылығына төтеп беретін әрі өзінің
абыройын сақтап қалатын тек „Қайрйымды адам”. Рухани негізі жоғарғы
моральдан құралғандар „Қайырымды” болып табылды. „Аштықтан өлу – бұл үлкен
уақиға емес, ал адамгершіліктен айырылу бұл үлкен оқиға” деген Конфуций
7.
Қайырымды адамға Конфуций мынадай өнегелі қасиет берген:
Кунь – Цзы (Конфуций) айтты: „Қайырымды адам тоғыз нәрсе туралы ойлайды
– анық көру туралы;
– анық істеу туралы;
– оның жүзі ақжарқын болу туралы;
– оның іс – қылығы ізетті болу туралы;
– сөзі шынайы болу туралы;
– оның қимылы сақ болу туралы;
– күдік туған кезде өзгелерден сұрау қажеттігі туралы;
– ашу – ызаның зардабы неге әкеліп соқтыратыны есінде болу қажеттігі
туралы;
– пайда табуға мүмкіндік бар кезде әділеттілік қажет екені
туралы”8.
Ұстаз „Конфуций” айтты: „Қайырымды адам әртүрлі қабілеттерге ие емес
екенініе мазасызданады, бірақ адамдар ол, Цзюнь – цзы, туралы білмегеніне
мазасызданбайды”9.
„Цзы – Гун сұрады: Қайырымды адамның біреу – міреуге деген жеккөршілік
сезімі бар ма? Конфуций жауап береді: Жек көрушілік сезімі бар. Адамдар
туралы жаман айтқандар оған жек көрінішті. Төменде тұрып жоғарыдағылаға
жала жабатындар оған жек көрінішті. Батыл бола тұрып, салт – дәстүрді
сақтамайтындар оған жек көрінішті. Табанды бола тұрып, ойламай
қимылдайтында оған жек көрінішті”10.
Бұл келтірілген Конфуцийдің пікірлерінен қайырымды адамдарының өнегелі
байлығы көзге елестетуге болады. Цзюнь – цзы бұл этикалық және моральдық
нормалардың іске асуы. Конфуций оған спайылық, шыншылдық, әділеттілік,
құрметтеу, бай болу, ой – арманын іске асыруға талпыну сияқты қасиеттер тән
ейді. Цзюнь – цзы ешқашан өзінің қол жеткігенімен тоқтап қалмайды. Ол үнемі
жақсы қасиеттерін, қабілеттерін саналы түрде тәрбиелеп жетілдіре түседі.
Адам өзінің ішкі дүниесінің жетіспеушілігін түзету қажет.
Егер біз Конфуций іліміндегі ең маңызды ұғым – „жэнь” (адамгершілік,
адамсүйгіштік) жайлы айтпасақ, қайырымды адам – ның моральдық абыройы
толлық болмаған болар еді. Жэнь мәселесі (адамгершілік мәселесі) барлық
дәуірдің мәселесі. Оның пікірінше „жэньнан” айырылған адам Цзюнь – цзы
емес. Енді осы ұғымға тоқталайық.
„Жэнь” ұғымы жан – жақты. „Жэньге” иелерге бұл қасиет өмірден қымбат, ол
қандай да бір өзіндік терең нәрсе. Адамға келген әрі берекет, бір көп
нәрсеге міндеттендіретін ауыртпалық. Ол адамға жаңа әлемді ашады, оған
барлығына басқаша қарауға көмектеседі. Жэнь - қоршаған әлемнің әдемілігі
бірақ бос бояма сөзбен, кекірейген үлгі – Жэнь емес; Жэнь – шынайы, ішкі
жан дүниенің байлығы, және де аса мол қажеттілік; Онсыз қол жеткізген
біліміңді сақтап қала алмайсың. Жэньге ие болу үнемі жетіліп отыруды
шамалайды; Жэньді жақсы көру және оқуды жақсы көрмеу – ақымақтық. Олай
болуы мүмкін емес.
„Ұстаз айтты: қошаметтеушілік, сыпайы кершілік, шыншылдық, тапқырлық,
мейірімділік – осы „бес” қасиетке иелер ғана Жэньге ие. Егер адам
қошаметшіл болса, оны жек көрмейді. Егер адам сыпайы болса оны қолдайды.
Егер адам шыншыл болса, оған сенеді. Егер адам тапқыр болса, ол жетістікке
жетеді. Егер адам мейірімді болса, ол өзгелерде қолдана алады”11.
Конфуцийдің айтуынша, жастық шақтан бастап адамгершілікке (Жэньге)
ұмтылу керек. Әйтпесе адам да өмірде тұрақтылықұ болмайды. Сондықтан шын
бар жерде асықпау ақылсыздық. Әсіреме әлеуметтік - әкімшілдік баспалдақтың
шыңында тұрғандарға қатысты.
Конфуцийдің пікірінше, адамгершілік туа біткен қасиет. Адамгершілік
дегеннің астарында мейірімділік, салмақтылық, рақымдылық, біреудің
қайғысына ортақтасу ұғымдары жатыр. Бұл қасиеттің негізгі жауы -
өзімшілдік. Олардың қатар тұруы мүмкін емес. Сондықтан адам, алдымен,
айталық мейрімді болу үшін, өзін жеңе білу қажет. Адамгершілік қасиетін
байқап көрсетуі керек, ол бір сәттік әуестенудің қортындысы болмау керек.
Өзін - өзі құрбан қылуға айналмас үшін, ол белгілі бір шекке дейін ғана
созылып, тоқтауы қажет. Адамгершілік қасиетін көрсете отырып, қайырымды
адам аспан еркін таниды, жер бетіндегі игіліктерді пайдалануды үйренеді.
Екі жүзді адам сырт кейпімен ғана сабырлы және таза – ол тіпті жақсы жерде,
жасқы адамдардың арасында өмір сүрсе де, ол көң – қоқырда отырған адамның
көрінісін береді.
Қайырымды адам жэньсіз бола алмайды, егер жэньмен (адамгершіліктен)
айырылса ол цзюнь – цзы болудан қалады. Конфуций адамгершіліксіз қайырымды
адамды кездестіруге болады, ал жэньге ие сяо жэнь („кішкентай адам”) деген
мүлде болмайды деп сендіреді 12. Соған орай, ол сяо жэнь үшін қол жетпес
нәрсе. Шынайы цзюнь – цзы өзгелер арасына жэньді таратуға қабілетті.
Басқаша айтқанда, жэнь міндетті түрде барлық нәрседе қатысады, адамның
өмірі мен қызметінде көрінеді. Ақыр аяғында жэнь – кемелденген адам болуға
талпыныс пен мүмкіндік, осы жолға өзгелерді бастау, халыққа қызмет ету
мәселесін үндейді.
Адамгершілік – бұл әр адамның өзіне бастар жолы. ОЛ адамды қазіргісі мен
болашағының арасындағы көпір етеді. Конфуцийге адамгершілік бір қол
жетпейтін мұрат сияқты көрінді. Оның айтуынша жэнь „ауыр еңбектің
нәтижесінде келеді”. Ұстаз тіпті өзін де адамгершілік үлгісі деп
есептемейді. Ежелгі дәуірдегі билеушілер Яо, Шунь, Юй – ғана жэньге ие
болған, олардан үйрену, оларға ұқсау қажет деп Конфуций үнемі мысал
келтіріп отырған. (Бұл билеушілердің халыққа жасаған жақсы істері ұрпақтан
– ұрпаққа аңыз болып кең таралған). Дегенмен, егер адамгершілік – жол
болса, онда әркім одан өзі жүріп өте алады. Адамгершілікке қарай кішкентай
қадам мұратқа жақындаудың нақ көзі.
Ұстаз айтты: „Адамгершілік бізден алыс па мен оны тілесем, ол бірден
менің қасымда болады”13.
Конфуций бойынша адамның кемелденуінің мақсаты, адам өзін әлем алдында
көрсетуде емес, әлемде бар болуы мен өзін үнемі „жеңуінде”. Конфуцийлік
адамгершілік – адамды айқындаудың жолы. Міне сондықтан Конфуций
адамгершілік қиындықтарды жеңгенде келеді деп есептеді. Қандай да бір
сезімдер мен білімнің бар болуы қиын емес. Өзіңді „жеңу үшін” лайықты
парасатты ақыл мен мызғымас жігердің бар болуы өте қиын.
Сонымен Конфуций іліміндегі идеалды адам „қайырымды адам” жэньге тән
талаптарға лайық болуы қажет.
Бірақ қайырымды адам үшін бұл аз. Ол сонымен қатар тағы мынандай
ізгіліктерге ие: білім, этика, өзаралық.
Ежелгі Қытайдағы адам мәселесін зерттеуші Д.Мунро Конфуцийдің адамның
табиғаты жағынан теңдігінің әлеуметтік ретіне үлкен көңіл бөлді. Зерттеуші
Конфуцийдің әлеуметтік ретінің үш негізгі элементін бөліп алды:
- басқарушылар структурасының үстемділігі (әркім өз орнында, сяо
(құрметтеумен) байланысқан);
- қатаң иерархия;
- өзара қарым – қатынастар реті, яғни Ли ережесі 14.
Алдыңғы екеуі - өткеннің мұрасы, үшіншісі – жаңадан ерекше көңіл
аударған нәрсе. Ли – жүріс – тұрыс ережелері, әлеуметтік норма, салттық
қалыптасқан моральдық заңдар жинағы. Әрине, бұл жазылмаған және де үнемі
ұғылмаған дәстүр емес. Конфуций оны ұғынды, басқаларды да соған шақырды. Ли
ережелерін білу, үйрену (тек қана дәстүрден үлгі алу емес, оны ұғыну әрі
зерттеу) – міне осылар, цзюнь – цзы болуға талап еткендердің басты мақсаты.
Сондықтан да ұлы философтың оқу – білімге ерекше көңіл бөлгені кездейсоқ
емес. Осыған лайық ол білімінің негізі мен теориясын қалады: „Мен сені
білімнің не екеніне үйретемін. Білсең – білемін деп есепте, білмесең –
білмеймін деп есепте, білім дегеніміз де осы”15. Бұл Сократтың „Мен
өзімнің ешнәрсе білмейтінімді ғана білемін” дегенімен үндес. Және де
екуінің айтқандарында да еш қылмысу жоқ. Конфуций шындығында да көп білемін
деп санамады. Конфуций адамдардың шексіз мүмкіндіктеріне сенді: ол соларды
жүзеге асыруға талпынды, әрі өзгелерді де соған үйретті. Жүзеге асыру ең
алдымен оқу арқылы болады: „Көп тыңдаймын, қажет болатынын тыңдап аламын;
соған байланысты көп бақылаймын, барлығын есімде сақтаймын” 16. Осылайша
шын мәнінде көп нәрсеге үйренуге болатынына, тіпті түсініп білмейтін, жалпы
болжау ғана айта алатын тақырыптарды талқылауға болатынына келіспеске
болмайды. Ең маңыздысы – тоқталмау.
Конфуций білімге оқудың арқасында қол жеткізеді деген. Ол мынандай білім
түрлерін атап көрсетті: туа біткен білім, оқу арқылы келген білім,
қиындықтармен күресте ие болған білім. Тіпті туа біткен білімді де оқу
арқылы жетілдіру қажет. Білімнің қайнар көзі – ежелгі аңыздар мен
шежірелер. Жаңаны ескі тәжірибе тұрғысынан бағалау қажет. Білім адамдарға
қызмет етуге жаралған, бірақ оған жету оңай емес. Оны түйір – түйірімен
жинау қажет, және де білімге ие болғанда қателесуден қорықпау керек, ең
бастысы – қателікті түсініп, оны жөндеу. Білімді болуға ұмытылушы өзі нені
оқып – үйреніп жатқанын ойлау қажет. „Ойсыз оқу – зая кеткен еңбек, ал ой
оқусыз қауіпті” – деген Конфуций 17.
Конфуций жеке тұлғаны тәрбиелеуді оқудың ең маңызды сатысы ретінде
есептейді. Қайырымды адам сөздері мен жүріс – тұрысына сақ болуы қажет. Ол
тұратын жері ретінде – игі ниеттілікті; жолы ретінде – адалдықты; киімі
ретінде - әдептілікті; шамы ретінде – білімді таңдау қажет. Қайырымды
адамның ерекше белгісінің мәні адамгершілік, құрмет, заңдылық және адалдық.
Осы қасиеттер сөйлеген сөзбен жүріс – тұрыста көрінеді, сондықтан ол іс -
әрекетінде шынайы, сөздерінде сақ болуы керек.
„Лунь юй” текістері „оқу және уақыт өткен сайын оқығаныңды қайталап
отырса” – бұл жағымды нәрсе емес пе?” 18 деген афоризмнен басталады. Осы
айтылғанды Конфуцийдің нақыл сөздерін жатқа айтатын Қытай халқы Ұлы Дананың
өсиеттерінің кілті ретінде көрді. Конфуций шәкірттеріне мынандай кеңес
берді: „атақ пен байлық туралы ойламаңдар, білімдеріңді іске орайлы қолдана
біліңдер; адамдар көп ортада көп нәрсеге үйренуге болатынын есте сақтаңдар;
егер адам лайықты болса, оған ұқсауға тырысыңда; жат жерлік адамдармен
әңгімелесуден қашпаңдар, олардан көп жаңа нәрселерді білуге болады;
қайырымды болыңдар, өзге адамдарды сыйласаң өзің де сыйға ие боласың; сөзге
шешен әрі өзін көрсеткісі келетіндердің ішінде адамгершілікке иелер өте
сирек; өзін басқара алатын өзгені де басқара алады; өзіңнің білімініңді
іске жұмса, өз даоңа жұмса, болуға ниетің болсын” 19.
Сонымен, Конфуций үшін адам - әрі білімпаз адам. Білім мен оны дұрыс
қолдану шеберлігі – цзюнь - цзының негізгі белгілерінің бірі, оның жақсы
қасиеттерінің бірі. Әрине, адамдар әр түрлі - ақылды және ақымақ, қабілетті
және қабілетсіз, ізгілікті және ізгіліктен айырылғандар, пайдакүнем мен
риясыздар т.с.с. Әрине, олардың барлығын оқыту керек, үйрену керек. Одан да
маңыздысы оларды түсінуге үйрету, кім неге жарамды екенін білу соған лайық
оларды пайдалану. Осындай ептілік - шынайы „қайырымды адамның” ерекше
қасиеттерінің бірі.
Бірақта Конфуций оқуды жоғары қойса да, оқумен бір жақты әуестенуден
сақтандырады. Барлық күш - жігерін тек оқуға арнаған адамдар өмірге
икемділігін жояды. Конфуций қоғам тек ”кітап оқығандан” ғана құрылуы мүмкін
емес екенін де түсінді. Адам әркімге беріле бермеген табиғи қасиеттер мен
адал еңбекпен тапқан білімін өзіне сиғыза білуі қажет, бұған тек идеалды
адам ғана қол жеткізеді. „Адамның табиғи қасиеттері мен адамның мәдениет
табыстары бір - біріне сай келген кезде жоғарғы адамгершілікке ие адам –
цзюнь - цзы пайда болады”20.
Этикет - бұл қайырымды адамның кез - келген жағдайда өзін - өзі дұрыс
ұстай білуі. Оның негізгі сыпайыгершілік, салт - жоралар мен әр түрлі
рәсімдердің егжей - тегжейлеріне шейін білу. Қалыптасқан этикетке лайық
жүріс - тұрыс туғаннан меңгеріліп, әрі мыңдаған жылдар бойы ұлттық сана -
сезімге енгізілуі қытайлардың әдеттегі тұрмыс қалпына айналды.
Қайрымды адам өз жұрыс - тұрысына табиғи екпін - қарқынға берілмеуі
керек, мысалы ашу немесе қуанышты, махаббат немесе жек көрушілікті
көрсетпеуі қажет. Қандай қиын болса да ол этикетті сақтайды.
Этикет еру жиі ұрыс – тартыстан, балағаттаудан құтқарады, ең қауіпті
жағдайларда шыдамдылық пен қырағылықты сақтайды. Этикет адамдар арасындағы
қарым - қатынасты жөнге келтіреді. Конфуций осындай қарым - қатынастардың
бес принципін атап көрсетті:
1. Үкімет пен қол астына қарайтындар арасындағы әділеттілік борышы;
2. Үлкен мен кішілер арасындағы тәртіп;
3. Әке мен бала арасындағы сүйіспеншілік;
4. Ерлі - зайыптылар арасындағы қамқорлық;
5. Достар арасындағы сенім мен адалдық.
Этикет ережелері аспан заңдарына лайық. Жоғарыда айтылған қарым -
қатынастың бес принципіне еретін - цзюнь - цзы. Ол аспан еркіне берілген,
сондықтан бақытты өмірге жетеді.
”Жэнь” жүйесін ұйымдастырушы приципі бұл ”өзаралық” (Sһu) ”Өмір бойы
бір сөзді басшылыққа алуға бола ма?” деген сұраққа Конфуций ”бұл сөз -
өзаралық„ деді.
”Өзаралықтың ” мағынасы аспан жайлы ілімде ашылған. Конфуцийдің
пікірінше, шынайы адамгершілікке әдеттегі сана шеңберінде, шынайы
адамгершілікке әдеттегі сана шеңберінде қол жетпейді. Өзаралық -
кемелденген адамның бейімдеуінің ең жоғарғы шегі. Жетісу, кемелдену адамның
өзіне байланысты. ”Адам өзі жүрген жолын Ұлы жол ете алады, бірақ жол (дао)
адамды ұлы қыла алмайды”21. Бірақ осы жолда да шамасын білу маңызды, ол
дөрекі тәрізді, егер де тәрбиелік табиғилықтан басым болса, ол дөрекі
тәрізді, егер де тәрбиелік табиғилықтан басым болса, ол кітапшіл оқымысты
тәрізді. Адам бойындағы тәрбиелік пен табиғилық тең дәрежеге түскен кезде,
ол ”цзюнь цзы” қайырымды адам болады.
Конфуцийдің айтуынша, өзін - өзі жетілдіру адамның өмірлік басты
міндетін құрайды. Ол адамды өсімдіктің тамырымен, ал қоғамды жапырағымен
салыстырады. ”Өзіңді - өзің жетілдіру, өзгелерге тыныштық әкел” деген
сөздер қайырымды адамға арналды.
Конфуций іліміндегі цзюнь - цзыға қарсы категория – сяо жэнь
(кішкентай адам, арам адам). Осы категория жайында бір - екі ауыз сөз айта
кеткен жөн деп ойлаймыз. Егер цзюнь - цзы адамда бар барлық жақсы
қасиеттерге ие болса, сяо жэньге тән басты қасиет – ли (пайда). Конфуций
былай деді: ”Қайырымды адам тек парызын, міндетін ойлайды, арам адам өзінің
пайдасын ғана ойлайды 22.
”Қайырымды адам адамдарға жақсы істер жасауға көмектеседі, жаман іс
жасауға жол бермейді. Арам адам керісінше жасады”23.
Сяо жэнь ұғымы этикалық категория ретінде қолданылады. Конфуций
жағымсыз қылықтарды бойына жинақтаған ”арам адам” бейнесін замандастарына,
әсіресе келер ұрпаққа өзінің жеке басының пайдасына жету үшін талпынған
адам неге айналатындығын көрсеткісі келеді. Әркім міндетті түрде цзюнь -
цзы болуы міндет емес, бірақ барлығы жоғары сатыға көтерілудің өнегелі және
мәдениетті жолына түсуі керек. Адам үнемі өзін - өзі жетілдіруі қажет.
Конфуцийдің іліміндегі қайырымды адамға ас, балық, өмірдегі
ыңғайлылық, материалдық пайда бәрі бір. Ол өзін жоғары мұраттарға
талпынуға, адамдарға қызмет етуге және ақиқатты іздеуге арнайды.
Конфуцийлік цзюнь - цзы – ең алдымен жоғарғы адамгершілік қасиеттерге
ие адам. Ол сөзсіз кішпейілді, мейірімді, бастысы - мызғымас жігер мен
табанды рухқа ие адам. Қорқу сезімі оған жат, тағдыр соққыларына қарсы
өзін байсалды ұстайды. Оның сыртынан ешкім теріс пікір айта алмайды - өз
істері мен сөздеріне өзі төреші. Оған оңай бой ұсынуға болады, өйткені ол
өзгелерден олардың қол жетерлік нәрсесін ғана талап етеді, биік жігері оны
өзгелерге ұқсамайтын етеді, бірақ өз дегенін істейтін ”жеке адамға
айналдырмайды. Ол – адамдарды өз аясына тартады. Конфуций іліміндегі цзюнь
- цзы тек жасанды әлеуметтік идеал емес, ең ақырғы этикалық шың, тағы да ол
өзіндік ұлы қазына, саяси өмірде көп болатын айла – қулықтың нысанасы
ешқашан болмақ емес. Цзюнь - цзы адал, табанды. Ол тек өзінің алдына және
өз өнегелігінің алдына жауап береді. ”Цзюнь – цзы - аспан емес”24.
Конфуций және оның қалыптастырған ілімі Қытыйға үлкен әсерін тигізді.
Бұл елдің кейінгі екі жарым мың жылдық дамуы Конфуцийдің идеяларының ұраны
астында жүрді деп айтуға болады. Конфуций ілімінің мәңгілігі, қытай
қоғамының барлық жақтарына терең әсерінің негізгі, оның қайырымды адам
бейнесін сомдауында. Сонымен қатар Конфуций ілімінің ұзақ сақталып келуі,
оның адамгершілікті, адамсүйгіштікті уағыздауында. Қытай тарихындағы
алғашқы және ең ұлы философ , ойшыл, ұстаз әрқашанда жоғары бағалағаны
таңқаларлық емес. Конфуций адамдарды пайдалы, қажетті нәрселерге үйретті.
Б. Шварц Конфуций моральдык - рухани әлемнің (цзюнь - цзыны) – соның қайнар
көзі ретінде жариялады деп көрсетті 25.
1.2 Конфуций ілімінің рухани құндылықтары
Чжоу дәуіріндегі Қытайда (б.д.д. VI ғасырда) үлкен саяси - әлеуметтік
өзгерістер болып жатты. Чжоулық билеуші - ван өзін Аспан Көк тәңірінің
жердегі Ұлы ретінде бас әулиелік қызметті атқарып жатса да, оның үкіметі
де, беделі де ыдырай бастайды. Тайпалар арасындағы қан төгістен
патриархалды - қандас қатынастың тіреніштері шытынады, тұқымдас
шонжарлардың мәңгі билігі ыдырады. Оның орнына бір орталыққа ұйымдасқан
тәртіп енді.
Көне қытайлық естеліктер Чуньцюда айтылғандай, б.д.д. ҮІІІ - Ү ғғ.
Қытайда билік, байлық және ықпал үшін күресте тіпті ағайын - туысқандар
бірін - бірі аямай, өздерін - өздері өлтіруден тайынбаған. Отбасы мен
тұрмыстары көне дәстүрдің ыдырауы, топ - топпен, тайпалар арасындағы
ымырасыз күрестер, шонжарлардың тойымсыздығы, қарапайым халықтың кедейленуі
мен қайғысы — мұңын бәрі қиыншылықты көбейтті, тіпті ескі салтқа деген
наразылыққа толы, сыни көзқарастарды ұшқындатты. Тәртіпсіздікке қарсы жаңа
идеялар туындады, жаңа түсінік пен көзқарасты іздеушілер катары қомақтанды.
Жаңа идея тың беделге мұқтаж болды 26
Ескіні елеп, жаңара жақындау - қытайдың көне дәстүрі. Ескіні дәріптеу -
Конфуций дәуірінде өзіндік мақсатқа айналады. Кун Фу - цзы ілімінің түп
тамыры адам және қоғам мәселесіне тіреледі. Қытайдың алғашкы философиясында
аспан, жер және адам мәселелерінің жалпы сипаттары қаралады. Бұрын Аспан
мәселесіне біржақты, басым көңіл бөлінді де, адам туралы астарлап айтылса,
жер туралы әңгіме арнайы қозғалмады.
Конфуций:
а) аспан, жер, адам туралы бұрынғы жалпылама сипатты негізге алды;
б) дао, дэ, тағдыр (мин), аспан астындағы жазмышы (тянь мин) туралы
идеяны қабылдады;
в) адам табиғаты мәселесін арнайы қарастырды.
Конфуций аспанды өзіндік болмысы бар дүние ретінде, ең жоғарғы,
құдіретті күш ретінде қарастырады. Аспан, ол үшін, әділеттілік аясы, аспан
өз еркін әр адамға білдіреді, өз үкімін күллі аспан астындағы елдерге,
мемлекеттер мен қоғамға таратады. Аспан туралы жеке адамдық түсінікте
кезігеді. Содан аспан ұғымы Конфуций философиясында діни, саяси және
этикалық қызмет атқарады.
Тағдыр ұғымын Конфуций аспанмен ұштастырады да, оны кейде аспан еркі,
аспан бұйрығы, аспан жазмышы (тянь мин) деген мағынада қолданады. Тағдыр
батыста алдын - ала айқындалған біржақтылық, абсолютті еркінсіздік деп
қабылданса, Конфуций философиясы тағдырды адамның күні бұрын белгіленген
жоғарғы бағдары, адамды кез келген тәуелсіздіктен босататын мұраты ретінде
көрсетті. Конфуций ілімі адамды тағдырмен (минмен) салыстырғанда, адамның
өзі таңдайтын еркіндік арнасын қалдырады. Адам еркіндік жолымен жүруі де,
жүрмеуі де мүмкін. Конфуций бұрынғы ілімнен дао және дэ сипаттамасын
қабылдап, оларды ұғымға айналдырады. Дэ "рақымшыл", берекелі деген, дао
рақымшылдыққа, аспанға деген жол деген мағынамен толықтырылды. Конфуций
даоның болмыстық деңгейі аспаннан төмен, кейінгі. Дао - адам табиғатына да
апаратын жол. Адам табиғаты (син) Конфуций философиясында басты
мәселелердің қатарына жатады. "Аспан адамға нені сыйласа, ол адамның
табиғатын құрайды" ("Ли цзи"). Табиғат - адамның алғашқы қасиеті. Адам
өмірге немен келсе, сол бастама оның табиғатын құрайды 27.
Бірақ адамның мәнісі тек табиғатпен салыстыру шеңберінде анықталынбайды.
Адам мәнісі - табиғилықтан тыс, әлеуметтік - мәдени жетістік. "Адамның бәрі
де байлық пен беделге ұмтылады. Адамның бәрі де кедейлік пен жамандықты жек
көреді" — дейді ұлы Ұстаз. Екі қасиет те адамның табиғатына тән ерекшелік.
Адамға үнемі тыныштық бермейтін төрт ұмтылысты Конфуций тізіп өтеді. Олар:
- жасын ұзартға ұмтылыс,
- даңққа ұмтылыс,
- қоғамда орнын таппаққа ұмтылыс,
- байлыққа деген ұмтылыс.
Осы атақты нәрсеге жеткендер, рухтан тартынады, күштен сескенеді,
адамнан қорқады, жазадан қауіптенеді. Бәрінен жоғары тұрған қасиет -
"адамды сүйе білушілік" (жэнь). Ұлы Ұстаз адамды сүйе білудің жолы мен
жөнін (дао) таңдайды. Дао Конфуций үшін адамды шынайы жолға салатын, адамға
оң ықпал ете отырып, оны басқаруға қажетті бүкіл идеялардың, амал - әрекет
пен қағидалардың жиынтығы. Адамның табиғатын үш тұрғыдан саралайды:
- қайырымды еркек (цзюнь - цзы),
- шарын адам (сяо - жэнь),
- адамсүйгіштік (жэнь).
Адамсүйгіштіктің мәнісі - өз олқылықтарын жеңіп, сөзі мен іс -
әрекетінде дұрыс жолға түсуде. Даоның осы идеясы "вэнь" термині арқылы
жеткізіледі. Түптеп келгенде "вэнь" - сөз бен биімділік арқылы жеткізуге
болатын рухани мәдениет. "Вэньге" ниет қойған адам күнделікті өмірде
көптеген қиыншылыққа ұшырайды. Асыл да ақылды жандарға жалған мен жаман
ортада тіршілік жасау жеңіл болмайды. Бірақ ұлысты ұстаз болу үшін, дейді
Конфуций, мына қасиеттерді игеру шарт:
1) өзінше ұстаздыққа жету;
2) ұстаздыққа ылайық биязы болу;
3) ұстаздыққа іштей бейімділігі;
4) Адамдармен тіл табыса білу;
5) өз өсиетіне берік болуы;
6) өз уәжінде тұру;
7) ұстаздың даралығы;
8) ұстаздың еркін тәуелсіздігі;
9) жұмыстағы мінез - құлықтың ұстамдылығы;
10) ұстаз ниетінің адалдығы;
11) ұстаз жанының мейірімділігі;
12) ұстаздың ақылдыны айқындап, таланттыны қолдай білуі,
13) жолдасқа деген сенімділігі;
14) ұстаздық талапты орындау;
15) ұстаздың қарым - қатынастары тартымдылығы;
16) ұстаздың құрметтеуі және төзімділігі.
Сонымен адам - әлеуметті жан, әлеуметті ортада оның нағыз орны, қызметі
анықталады. Әлеуметтік орта дегеніміз қоғам мен мемлекет бірлестігі, оны
басқаратын патшалық. Адам бұл орталыққа өз көзқарасын анықтайды. Олай
болса, әлеуметтік ортада этикалық бастау айқын, адам әлеуметтің этикалық
субъектісіне іспеттес. Адам аспанға, тағдырға, дүниеге өз түсінігін білдіре
алады 28.
Адамның табиғаты туа бітсе, адам өмірінің мән - жайы коғамда, басқа
адамдармен қарым - қатынаста қалыптасады, тіпті ашылады. Адамның мәнісін
"бес тұрақтылық" (у чан) құрайды. Бес тұрактылықка:
- жэнь (адамгершілік, адамды ұнату),
- и (әділеттілік, парыз),
- ли (сыпайылық рәсім, әдеп),
- чжи (даналық, ақылдылык, білім),
- синь (сенімділік, ашықтық) жатады.
Бұл ұғымдарға кейде балалық парыз, ата - ананы құрметтеу (сяо), ағаны
сыйлау, іні алдындағы қарызды өтеу (ти), берілгендік, шындык, сенімділік
(чжун), келісім, үйлесімділік (хэ), ерлік, батылдық, батырлық (юн), талант,
дарын (цай) сияқты кісілік қасиеттерде енеді. Осы қасиеттердің көрінісі мен
қызметіне қарай адамдарды екі топқа, екі түрге бөледі. Олардың бірі -
мейірімді ерге (цзюнь - цзы), қалғаны – төменгі сатыдағы әлсіз адамға (сяо
жэнь) жатады. Цзюнь цзы аспан астындағы өмірдің жоғарғы сатысын, ал сяо
жэнь - оның төменгі сатысын құрайды. Біріншісі барлык бес жағымды
қасиеттерді иегері, ал сяо жэнь болса, онда теріс қасиеттер басым. Конфуций
әлеуметтік мұраты — жетілген адамның (цзюнь - цзы) бейнесін жасап, әдетін
тәрбиелеу. Жетілген адамның беделі - оның адамгершілігі (жэнь) мен парыздық
сезімінде, Конфуций үшін, адамгершілік көптеген қасиеттерден -
қарапайымдылықтан, әділеттіліктен, ұстамдылықтан, абыройдан, риясыздықтан,
адамға деген ілтипаттан тұрады. Жэнь - ертедегі таңдаулыларға ғана лайықты
жетістік, жаңа заманның жоғарғы мұраты.
Бірак цзюнь - цзы үшін адамгершілік қасиеттері жеткіліксіз. Адам жетілу
үшін тағы бір қасиетті — парызға деген сезімталдық (и) пен сенімділікті
иемдену керек еді. Парыз — адамгершілік адамның өз еркімен қабылдайтын
моральдық міндеттемесі. Парыз сезмі есептен емес, терең білім мен тұрақты
қағидадан туындайды. "Мейірбан жан парызын ойлайды, жаман ниетті адам
арамдығын қоймайды". "И" ұғымы білімге деген құштарлықты, окуға және
бұрынғылардың даналығына жету міндеттерін қамтиды. Конфуций тағы да басқа
ұғымдардың - берілгендік пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz