Мәдиналық алғашқы мұсылмандар
Мазмұны
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі
Бірінші тарау
Мәдиналық алғашқы мұсылмандар
Бірінші Ақаьа келісімі
Екінші Ақаба келісімі
Меккеден Мәдинаға қоныс аудару
Екінші тарау
Жаңа қоғам
Мәдина-мұсылмандар мекені
Иман-бауырластық бастауы
Пайғамбар мешітінің құрылысы
Пайғамбарымыздың яһудейлермен келісімі
Үшінші тарау
Мединедегі соғыстар
Шайқасуға рұқсат
Бадр шайқасы
Мұнафиқтардың пайда болуы
Қайнұқа соғысы
Ухуд соғысы
Хәндек шайқасы
Табук пайғамбарымыздың соңғы жорығы
Төртінші тарау
Рыдуан серті
Худайбиядағы бейбіт келісім
Ел билеушілерін Исламға шақыру
Алғашқы және соңғы қажылық
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Мейірімді Рахымды Аллаһтың атымен бастаймын.
Аллаһ Тағала өзінің заңдылықтарын жіберу үшін әрбір қауымға
пайғамбарлар жіберді. Сол пайғамбарлардың соңғысы және үкімі қияметке дейін
болып адамдарды тура жолға бастайтың Құран Кәрім түсірілген пайғамбар
Мұхаммед Мұстафаның(с.а.у.) ұлы тұлғасының (Медина кезеңіндегі дағуаты)
атты тақырыбын таңдаған себебім. Оның адамзаттың азаттығы үшін атқарған іс
шарасы адам баласының жазылмас жараларына абилхаят етіп ұсынылуы һәм ұлы
ғұмырында ұлылығына лайықтанылуы, қарапайым бейкүнә адамдар секілді меніңде
ой-санам мен ішкі сезімдерімді қызықтырғаны анық. Сондықтан да бұл мен үшін
мәңгілік аңсау мен жүрек қалауынан түратын тақырып.
Ол-адам заттың ардақ тұтар тұлғасы. Он төрт ғасырдан бері әлемдегі ең
үлкен кемеңгерлер, алып философтар мен ойшылдар, ғалымдар Оның артында
әрқашан қол қусырып тұрып: Сен өзіміздің мақтан нткен адамсың деген пікірге
бейне бір шоқ жұлдыздай мойынұсынып келген. Иә заман ағымымен кейбір ойлар
көнеріп бағаланбай қалатын болса, адамдардың жан-жүрегіндегі Мұхаммет
(с.а.у.) күн сайын жаңа ашылған гүлдей мәңгілік жаңғыра бермек.
Жұма күндері мешіттерге лық толған жандарға көз салып қарасақ, олардың
басым көпшілігі жастар екенін байқаймыз. Осы жастарды қыстың қақаған
аязында дәрет алдыртып ең қиын кезеңдерде де мешітке асықтырған Мұхаммедің
(с.а.у.) қасиетті тартылыс күші. Ол- пайғамбарлық тұрғысынан алғанда
әлемнің жаратылыс мақсатының бірден-бір себебі. Иә, мағынасы айқындалмаған
дүние кітаптың жазылуы бос әуерешілік. Аллаһ Тағала мұндай нәрседен пәк.
Сондықтанда әлемнің мағынасы аңғарылуы үшін ерекше кәміл куәгер керек.
Енднше Ол ақырғы пайғамбар етіп жіберілмегенде ғаламда, адам да мағынасыз
болар еді. Иұхаммед (с.а.у.) затқа мән мағына әкелген адам.
Және ол қоғамдық өмірге тиісті барлық проблемаларды сары майдан қыл
суырғандай оп-оңай шешетін адам болатын. Одан 13 ғасыр кейін келген Бернард
шоу мына төмендегі сөздермен осы шындықты еріксіз мойындаған жүздеген қарсы
шептегі адамдардың бірі: Проблемалар қат-қабат жиналған мына ғасырымызда
барлық мәселелерді кофе ішкендей емін-еркін шешкен ұхаммедке (с.а.у.)
адамзат қаншалықты мұқтаж десеңізші!. Иә, оның даналығы сонша –
дұшпандарыда Оның шын мәнінде Ақыл иесі екеніне шүбә келтірмеген.
Аллаһ Тағала шарапатына сүйеніп осы Ардақ тұтар Тұлға жайлы барымша осы
кіріспе сөзімде айтуға тырыстым.
Зерттеу өзектілігі.
Зерттеу нысанасы:
Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) затқа мән-мағына әкелген адам. Ол біз
үшін сүйіктімізден әлде қайда сүйікті болғандықтан (Мәдине кезеңіндегі
дағуаты) атты тақырыбты таңдадым.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Мен осы зерттеу жұмысымды Пайғамбарымыздың (с.а.у.) Мәдине кезеңіндегі
(Дағуат) мәселесінің мәнін анықтау, оны ғылыми тұрғыдан зерттеу және
дғуаттын қолданған түрлерін баяндау. Ол үшін төмендегі міндеттер
қарастырылады.
1) Құрандағы дағуат туралы аяттармен танысу.
2) Пайғамбарымыздың дағуат қылу әдісін қарастыру.
3) Қазіргі таңда біздің елімізде осы тақырыпта зертеу жұмысы жазылған
жазылмағанын анықтау.
4) Пайғамбарымыздың Мәдиа кезеңіндегі дағуаты туралы Ислам
ғұламаларының пікірлерімен танысу және оларға диплом жұмысын жазу
барысында сүйену.
Зерттеу әдістері:
Жмыс барысында сипаттамалық, салыстырмалық, констектуалды талау
әдістерін қолданамыз.
Диплом жұмысының теориялық құндылығы:
Қазақ тілінде жарық көргенСира іліміне арналлған ғылыми еңбектерге
дәлелдермен дәиектер қосып, пайғамбар уағызын халыққа жан-жақты түсіндіруге
үлес қосады.
Диплом жұмысының практикалық мәні:
Диплом жұмысының нәтижелерін қазақ аудиториясында Сира, уағыз
сияқты пәндер барысында пайдалануға болады. Осы еңбекте келтірілген
материялдарды мешіттерде немесе басқа жерлерде айтылған уағыздарда, газет-
журналдарда, осы мәселеде мақалалар жазғанда, басқада танымдық бағдмаларда
қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы:
Жұмыс Кіріспеден, Негізгі бөлімнен, Қортындыдан, Пайдаланылған
әдебиеттер тізіімінінен тұрады.Негізгі бөлімді 4-тарауға бөліп, бірінші
тарауда Мединалық алғашқы мұсылмандар ,бірінші және екіеші ақаба
келісімі және пайғамбарымыздың һижреті баяндалады. Екінші тарауда
пайғамбарымыздың һижретінен кейін Мединадағы жаңа қоғам пайғамбарымыздың
алғашқы іс-шаралары жайлы. Үшінші тарау Мединедегі соғыстар яғни дағуат
қылу үшін болған ғазауаттар мен дағуатқа жол ашу турасында. Төртінші
тарауда пайғамбарымыздың көрегендігі мен істелген Ислам дағуатына пайдалы
келісімдер. Және келісімнің себебі мен болған халық- аралық дағуат.
Бірінші тарау
МӘДИНАЛЫҚ АЛҒАШҚЫ МҰСЫЛМАНДАР
Қажылық мерзімі. Мұхаммедтің пайғамбарлығының он бірінші жылы...
Меккеге Араб түбегінің түкпір-түкпірінен қажылық міндетін орындауға
келгендер арасында бірнеше мәдиналық мейман да бар.
Пайғамбарлар сардары қажылық кезіндегі жылдағы әдетімен ру-тайпаларды
аралап, Исламды уағыздап жүріп, Ақаба деген жерде Мәдинадан келгендерге
жолығады.
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) :
“Қай тайпадан боласыздар?”
Мәдиналықтар:
“Хазраж тайпасының өкілдеріміз”.
“Яһудилердің көршілері болып шықтыңыздар ғой”.
“Дәл солай”.
“Сіздермен әңгімелессем деп едім”.
Қонақтар келіскен сыңай танытып, жайғасып отырады.
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) оларға Аллаhтың барлығы мен бірлігіне иман
келтіру жайын уағыздап, “Ибраһим” сүресінің бір бөлігін оқып, түсіндірді.
Сонан соң Исламға мойынсұнуға шақырды.
Олар ертеректе аталарынан Пайғамбарымыздың тоғызыншы атасы – Ғалип ибн
Фихрдің нәсілінен пайғамбар шығады дегенді естиді екен...
Сондай-ақ Мәдинадағы ағайынды хазраж, әус рулары мен жергілікті яһудилер
арасында бітіспес дау бар екен де, яһудилер хақ кітаптан хабардар, ілімді
болғандықтан, Аллаhқа ортақ қосып пұтқа табынатын әустер мен хазраждарды
менсінбей, әжуа қылады екен.
Керісіп қалса болды, яһудилер оларға:
“Сендер не білесіңдер, өңкей миғұлалар? Жуырда соңғы пайғамбар пайда
болуға тиіс. Біз соның соңынан ереміз де, сендерді түп тамырларыңмен
жоямыз” дейтін үнемі.
Күтпеген жерден Аллаhтың елшісіне жолығып, оның уағызына елтіген
хазраждар өз құлақтарына сенбестен:
“Яһудилер айтатын пайғамбар осы болды ғой. Бұйырған кетпейді деген осы
шығар, кеудемсоқтанып жүрген яһудилерден бұрын танысу бізге нәсіп болды.
Иман келтіріп, дұшпанымыздан басым түсейік”- деп, ләм-мим сөзге келместен
кәлимаға тілдерін келтіріп, мұсылман болды.
Сонан соң сүйікті Пайғамбарымызға былай деді:
“Біз ру-ру болып бөлініп, бір-бірімізді аяқтан шалып, дұшпандық жасауда
алдымызға жан салмай келдік. Өзара ауызбірлік жоқ жерде басқалармен
сыйластық қайдан болсын. Мұнан былайғы жерде сол рулардың Аллаhтың
құдіретімен басы біріксе екен дейміз. Елімізге барған соң сенен
естігендерімізді жұртымызға да баяндап, оларды жақсылыққа шақыратын
боламыз.
Егер Аллаh Тағала оларды дін арқылы жақындастырып, ынтымақтастыратын
болса, жер жүзінде сенен ардақты жанның болмағаны деп білеміз”.
Аллаh Расулының үндеуіне үн қосып, Ислам нұрына бөленген алғашқы
мәдиналық мұсылмандар мыналар:
Әбу Умама Әсад, Ауф ибн Харис, Рафи’ ибн Малик, Қутба ибн Амир, Жабир
ибн Абдуллаһ.
Алтауы да елдерінде елеулі, көпшілік құрметтейтін жандар. Сол себепті
атамекендеріне қайтып, халқына пайғамбарды, оның өнегесін ұқтыруға асықты,
насихаттары нәтижесіз қалмады. Аз уақыт ішінде Мәдинада Ислам нұры кеңінен
жайылды. Аллаh пен оның елшісінің тарапынан келген ақиқат шұғыласы әрбір
шаңырақты шаттыққа кенелтті...
Мәдинаға Ислам нұрының ұшқынын әкелген алғашқы алты мұсылманның
арқасында қалың қауым мұсылмандар сапында бақытқа қауышты.
Осылайша Мәдинаны құшағына алған иләһи нұр бірте-бірте қаланы Ислам
мемлекетінің орталығына айналдырады...
Мәдина халқының көпшілігі мұсылмандықты мойындағанмен кедергілер
түбегейлі жойылды деуге болмас еді. Жақсылық тосқауылсыз болған ба?...
Әус руының басшысы Саад ибн Муаз бен Үсәййід ибн Хұдайыр мұсылмандықты
қабылдамаған болатын. Олардың бұл халі қара халыққа әсер ететіні рас.
Саад ибн Муаздың Әсад ибн Зурараға жиен болып келетін жақындығы да бар.
Бір күні Хазіреті Мусаб пен Хазіреті Әсад бір топ мұсылмандармен иман
төңірегінде сұхбаттасып отырды. Әңгіме қызығын тасадан садағын асынып, оқыс
шыға келген Үсәййід ибн Хұдайырдың:
“Отырыстарыңа болайын, тіпті жайбарақатсыңдар ғой. Мүрдем кетірсем, кім
мені тергер дейсің? Неге келдіңдер тып-тыныш жатқан еліміздің шырқын бұзып.
Өзіндік пікірі жоқ деп дәрменсіз бұқараны алдап-арбап жинағандағы
мақсаттарың не?” – дейді зілденіп.
Хазіреті Мусаб:
“Ау, адамның баласысың ғой сен де. Адам – сөйлескенше деген, отыр
алдымен айтарымызды тыңда. Ұнаса - қабылдарсың, ұнамаса – сонан соң
қарсылыққа көш” - деді.
Үсәййід мұндай лебізді күтпесе керек, қолындағы оғын жерге қадады да
отыра кетті.
Хазіреті Мусаб Ислам жайында жалпы айтып шықты да, Құранды нәшіне
келтіріп оқыды.
Үсәййід Құран сүресі оқылып бітпей жатып:
“Неткен керемет! Не деген шешендік!” деп таңданысын жасыра алмай:
“Бұл дінге кіру үшін не істеу керек?”-деп сұрады.
Хазіреті Мусаб оған Исламдық қағидаларды түсіндіріп шықты. Үсәййід екі
сөзге келместен иман келтірді.
Сонан соң асығыс жиналып:
“Мен қазір сіздерге біреуді жіберемін. Егер ол да мұсылман болса,
Мәдинада имансыз жан қалмайды” - деп кетіп қалады. Барған бойы Үсәййід Саад
ибн Муазбен сөйлесіп, мұсылмандардан жамандық келмейтінін ұғындырады. Саад
ибн Муаз оның айтқандарына қанағаттанбай, сенімсіздік көрсетіп өзі
барғанды мақұл көреді.
Салып ұрып Мусабты қаумалаған мұсылмандардың қасына келді:
“Ей, Әсад! Менің ағайындыққа салып, үндемей жүргенімді сезетін боларсың.
Әйтпесе, сенің істегендеріңе кез-келген кісі төзбес еді”- деді.
Мусаб оны да ақырын сабырға шақырып:
“Ентелеп қайда барасыз? Отырып айтқандарымды тыңдап көріңіз. Түсініп,
жақтырсаңыз қабылдарсыз. Көңіл қошыңыз соқпаса, біз де сізге мұнан былай
ұсыныс айтпаймыз” - деді.
Саад та мұсылман ұстаздың әңгімесіне құлақ түріп, Құранға ден қойды.
Хазіреті Мусаб “Зухруф” сүресінің бірнеше аятын оқып шықты. Қасиетті кәлам
оқылып жатқанда Саадтың жүзі нұрланып, көзі күлімдеп қалай жұмсарғанын өзі
де байқамай қалады. Оны еліткен Құрандағы теңдессіз әуезділік пен
үйлесімділік, соған негізделген нанымды насихат еді.
“ Бұл дінге кірудің жолы қандай?”- деп сұрады аптығып.
Хазіреті Мусаб оған хақ дінге кірудің негіздерін түсіндірді. Саад сол
жерде куәлік кәлимасын айтып мұсылман болды.
Руластарының арасына қайтып келгендегі көңілін кернеген қуанышты қауымы
да сезді. Халықты жинап:
“Ей, халайық! Мені жетекші деп мойындайтындарың рас па?” - деп сұрады.
Көпшілік бірауыздан:
“Сен біздің басшымызсың”- деп мадақ жаудырды.
“Олай болса, мен Аллаhқа, оның елшісі Хазіреті Мұхаммедке иман
келтірдім. Сіздерден де соны өтінемін. Иманға келгенше сіздермен тілдесу
маған харам болсын!” - деді.
Осы сөзден соң қауымы бір кісідей Саадтың айтқандарына ұйып, иман
келтіргендіктерін жария етті.
Сол күнгі Әсад ибн Зурара мен Мусаб ибн Умаййрдың шаттығын бүкіл болмыс,
айнала қоршаған табиғат бөліскен сыңайлы. Жер мен көк масаттанып
мұсылмандарға мейірлене қарайтындай. Мәдинадағы Ислам тәлімгерлерінің
иықтарынан зіл батпан жүк түскендей.
Иә, Мәдина аз уақыт ішінде иман нұрына малынды. Бастарына мәңгілік бақ
қонған құтты мекеннің тұрғындары арасында Бәни Үмаййа ибн Зәйдтің отбасы
ғана мүшрік қалпында қала берген...
Кейінірек олар да мұсылман болады.
БІРІНШІ АҚАБА КЕЛІСІМІ
Біздің эрамыздың 621 жылы...
Хазіреті Мұхаммедке (с.а.у.) пайғамбарлық міндеті берілгелі он екі жыл
өткен.
Бір жыл бұрын Мекке маңында – Ақабада пайғамбары-мызбен кездесіп, иман
шәрбатын татқан мәдиналық алты мұсылман келер жылы дәл осы күні, сол жерде
бас қосамыз деп Аллаh Расулымен сөз байласты.
Күн артынан күн, ай артынан ай жылжып келісілген мерзім де келді.
Мәдиналықтар уәде бойынша қастарына тағы да алты адам ертіп, бас-аяғы он
екі кісілік топ Меккеге келеді. Келісілген жерде – Пайғамбарлар Сұлтанымен
(с.а.у.) жүздеседі.
Осы жүздесудің соңында:
1. Аллаhқа ешнәрсені ортақ қоспау;
2. Ұрлық жасамау;
3. Зинақорлық жасамау;
4. Балаларын өлтірмеу;
5. Ешкімге жала жаппау;
6. Қайырлы істерге қарсылық білдірмеу жөнінде пайғамбарымыздың алдында
келісімге келіп, серт береді.
Осы келісімнен соң Мұхаммед (с.а.у.) былай дейді:
“Сіздердің берген уәдеде тұрғандарыңның қайтарымын Аллаh береді. Ол
серттен таймағандар үшін жәннат сыйын дайындаған.
Кімде-кім пендешілікпен берген сертін бұзса және осы дүниеде соған сай
жазаланар болса, істеген күнәсінің қайтарымы сол.
Ал егер кімде-кім пендешілікпен берген сөзінің біреуінен тайқып, оны
Аллаh жазаламай, жұрттан жасырар болса, оның ақыры Аллаhқа ғана мәлім,
тілесе кешірер, болмаса азапқа душар етер”.
Мұсылмандар Мұхаммедпен (с.а.у.) төмендегі жайттар турасында да мәмілеге
келді:
“Қиыншылықта да, қуанышта да басшының айтқанын тыңдау, оған мойынсұну.
Пайғамбарға зәредей наразылық көрсетпеу”.
Алғашқы Ақаба келісімі деген атпен тарихта қалған бұл мәміледе
айтылғандар нағыз ауызбіршіліктің іргетасын қалыптастыратын принциптер еді.
Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығармаған жағдайда қандай қоғам болмасын,
сен салар да мен салардың кебін киері хақ.
Күллі адамзатты бақытқа бөлеп, бейбітшілік, өзара келісім принциптеріне
негізделген Ислам дінінің алғашқы маңызды көрінісі еді бұл.
Алғашқы Ақаба келісіміне қатысқандар:
1) Әсад ибн Зурара;
2) Ауф ибн Харис;
3) Муаз ибн Харис;
4) Рафи’ ибн Малик;
5) Зәкуан ибн Қайс;
6) Убада ибн Самид;
7) Язид ибн Салаба;
8) Аббас ибн Убада;
9) Қутба ибн Амир;
10) Уқба ибн Амир;
11) Уәйм ибн Саида;
12) Әбул Хәйсам Малик ибн Тәййіхан
Мәдиналық мұсылмандар Ақабадағы мәміледен соң туған жеріне қайтып,
Исламның көкжиегін кеңейтуге бар күштерін салды...
Арадан біраз уақыт өткенде мәдиналық мұсылмандар Расулаллаһқа қолқа
салып, Исламның қағидаларын жан-жақты үйрететін Құран тағылымын жүргізетін
тәлімгер ұстаз жіберуін өтінеді... Аллаh Расулы олардың бұл өтініштерін сол
заматта орындайды. Мәдиналықтарды иман нәрімен сусындату үшін құрайыштан
шыққан жаратылысынан нәзік, жоғары мәдениетті, парасаты мен көркі үйлескен
жас сахаба Мусаб ибн Умайр лайық деп табылады.
Мәдиналық мұсылмандардың жетекшісі Әсад ибн Зурара Меккеден ат арытып
ақиқат жолын үйретуге келген Мусаб ибн Умайрды өз үйіне орналастырады. Сол
күннен бастап Әсадтың үйі Құран шәкірттерінің білім ордасына айналады.
Расулаллаhтан тікелей дәріс алған Хазіреті Мусаб уақытты, шарттарды өте
ыждағатты пайдалана білетін, кез келген мүмкіндікті қалт жібермейтін аса
ұқыпты жігіт еді. Бар қажыр-қайратын Мәдинада мұсылмандықтың кең өрістеуі
үшін жұмсаған. Ел ағаларымен кеңесіп, жиі кездесіп жұмсақ тілімен жылы
лебізін білдіріп Исламды түсіндіруге тырысатын.
ЕКІНШІ АҚАБА КЕЛІСІМІ
Біздің эрамыздың 622-жылы...
Пайғамбарлықтың он үшінші жылы...
Қағбаны дәстүрлі зиярат заманы келгенде Мусаб ибн Умайр пайғамбарымызды
Мәдинадағы ахуалдан өзі хабардар ету үшін бір топ мұсылманмен бірге Меккеге
келеді. Келгендердің жалпы саны жетпіс бес адам, олардың екеуі әйел.
Меккеге кірген соң көпшіліктің назарын аудармау үшін араларынан бірнеше
кісіні Қағбаға –Мұхаммедке (с.а.у.) хабар беруге жолдайды. Расулаллаh бұл
сәтте Харам мешітінде Хазіреті Аббаспен сұхбаттасып отырған. Мәдиналық
өкілдер кірген бойда оларға сәлем беріп:
“Уа, Расулаллаh! Біз Мәдинадан келдік. Топ адамның ішінен бізді хабаршы
етіп жіберді. Өз арамызда сенің жолыңнан таймауға, саған әрдайым
көмектесуге, сен үшін, сенің дінің үшін қажет болса жанымызды қиюға
серттескенбіз. Осы мәселелер төңірегінде өзіңізбен кеңірек әңгімелессек
деген ойымыз бар еді, кездесетін орынды белгілесеңіз” - деді.
Ардақты Пайғамбарымыз тағы да Ақабада жолыққанды жөн санады. Жүздесу түн
жарымында жүзеге асырылмақ. Жан-жақтағыларға сыр білдірмеу, түнде жұртты
күдіктендірмеу үшін бір-бірлеп жиналу жайы да баса ескертілді.
Мәдиналық мұсылмандар осы талаптарды орындап, түн ортасы ауғанда жан
баласына сездірместен Ақабада бас қосады.
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) Ақабаға әлі де мұсылмандықты қабылдамаған
бауыры Хазіреті Аббаспен бірге барады. Хазіреті Аббастың мақсаты –
жақынын маңызды мәселеде жалғыз тастамау, әрі болатындарды өз көзімен көру
еді.
Алдымен сөз алған да сол. Мәдиналық мұсылмандарға қарап, әркімнің өзіне
сенімі болса ғана бұл іске кірісулері қажеттігін, көңілдерінде аз күмән
болатын болса, осы бастан баз кешкендері дұрыс екенін сөз етті. Мәдинадан
келгендер Аллаh Расулының лебізін өз аузынан тыңдағанды хош көрді. Бәрі
жапа- тармағай:
“Уа, Расулаллаh! Не тілегің болса айт, Аллаh үшін, өзің үшін сертімізді
ал”- десті.
Мұнан соң мәдиналық меймандардың көш бастаушысы Хазіреті Әсад ибн
Зурара пайғамбардан рұқсат сұрап, сөз бастады:
“Ей, Аллаhтың Нәбиі! Әрбір шақырудың өзіне тән жөн-жоралғысы бар, ол жол
қиын не жеңіл болады.
Бүгінгі сенің халыққа тастаған үндеуің – адамдар оңайлықпен қабылдай
қоймайтын шетін жол.
Сен бізді сонау ата-бабаның ғұрпымен сеніп келген дінімізді тастап, өз
дініңе бас июге шақырдың. Айтуға жеңіл болғанмен, шынтуайтында оңай шаруа
емес. Соған қарамастан біз сенің ұсынысыңды қабыл еттік.
Біз туған жерімізде баршадан үстем, жұртқа сөзіміз өтетін тайпа едік. Өз
туысқандарың сенен безіп, мойындамай жатқанда саған шын көңілден иландық.
Айтқандарыңды құптадық.
Аллаh Тағала тура жолға түсіріп, ақиқатты нәсіп етпесе анау-мынау
адамның өз еркімен құптай қоймасы да хақ. Алайда біз тілімізді кәлимаға
келтіріп, жүрегімізбен иманымызды бекіттік. Бар ықыласымызбен сенің өнегеңе
берілдік.
Аллаhтан аян болған уахиларыңды біліп, сеніп, саған серт беруге келдік.
Біз Раббымыздың алдында ант ішеміз!
Аллаhтың құдіретіне сеніп, сенің елшілігіңе куәлік еттік.
Жанымызды, малымызды, отбасы, бала-шаға, әйел аналарымызды қалай
қорғасақ, саған да солай қорған болуға әзірміз!
Егер осы сөзімізде тұрмайтын болсақ, Аллаhтың алдында антұрған, бейбақ
біз болайық!
Уа, Расулаллаһ! Енді Жаратушы Аллаh үшін, өзің үшін қоятын талап-
тілектеріңді бұйыр!” - деп, Хазіреті Әсад сөзін түйіндеді.
Сүйікті Пайғамбарымыз (с.а.у.) алдымен Құраннан бірнеше аят оқып, оларды
тура жолға шақырып, сөзін жалғады:
“Ұлы Аллаh Тағала үшін сіздерге қоятын шартым мынау-Оған еш нәрсені
ортақ қоспастан ғибадат қылыңыздар... Намаз оқып, зекет беріңіздер.
Өзім үшін қояр талабым:
Аллаhтың пайғамбары екендігіме куәлік келтіріңіздер; Өздеріңізді, әйел,
бала-шағаларыңызды қорғағандай мені де қорғаңыздар!
Осы тұста Абдуллаһ ибн Рәуаха тұрып:
“Уа, Расулаллаһ! Осы айтқандарыңды орындасақ, нәтижесі не болмақ?”- деп,
сауал тастады.
Пайғамбарымыз:
“Нәтижесі – жәннат сыйы”- деп жауап берді де, жоғарыда айтқан шарттарын
қайталады. Сонан соң:
“Әрбір істе маған жәрдемші, баршылықта да, таршылықта да қолдаушы
болатын он екі өкіл тағайындаңыздар. Мұса пайғамбар да бір кездері Исраиыл
ұлдары арасынан он екі өкіл сайлаған” - деді.
Мәдиналық мұсылмандар кеңесе келе хазраж руынан тоғыз, әустерден үш өкіл
сайлады.
Хазраж өкілдері мыналар:
1) Әбу Умама Әсад ибн Зурара;
2) Саад ибн Рәби;
3) Рафи ибн Малик;
4) Абдуллаһ ибн Рәуаха;
5) Абдуллаһ ибн Амр;
6) Бәра ибн Маарур;
7) Сааб ибн Убада;
8) Убада ибн Самид;
9) Мүнзир ибн Амр.
Әус руының өкілдері:
1) Үсәййід ибн Хұдайр;
2) Саад ибн Хәйсама;
3) Әбул Хәйсам Малик ибн Таййіхан.
Бұлардың қай-қайсысы да Мәдинаның құрметті азаматтары еді.
Білімділігімен, жөн білерлілігімен ерекшеленген жандар болатын...
Пайғамбарымыз оларға қарап:
“Хауарилердің Мәриям ұлы Исаның алдында өз қауымының өкілдері болғаны
сияқты, сіздер де тайпаларыңыздың атынан кепілсіздер. Ал мен меккелік
муһажирлердің[1] өкілімін”- деп, он екі адамдық топқа басшы етіп Әсад ибн
Зурараны белгіледі.
Өкілдер өздерімен бірге келген руластарына пайғамбарымызға серт берудің
маңызын түсіндірген соң олардың әрқайсысы жеке-жеке Хазіреті Мұхаммедпен
(с.а.у.) қол алысып, ант берді. Тек топтағы екі әйел пайғамбарымызбен қол
алысқан жоқ. Ауызша ант ішісті.
Осы ант беру рәсімі бір жағынан мәдиналық және меккелік мұсылмандар
ынтымағының көрінісі іспетті еді.
Ант беру рәсімі, алдын-ала ойластырылғандай түн қараңғысында, көптің
көзінен таса жерде ұйымдастырылды.
Солай бола тұра серт беру аяқтала бергенде түн тыныштығын жара
айқайлаған дауыс естіледі:
“Ей, құрайыштар! Неге мүлгіп жатырсыңдар? Мұхаммед пен аталарының
дінінен безген мәдиналықтар сендермен шайқасудың жайын кеңесуде”.
Мұсылмандар әп-сәтте сапырылысып қалады. Дауыстың нақ кімдікі екенін
ажырата алмағанмен Мүнәббих ибн Хажжаждікіне ұқсатты. Пайғамбарымыз
(с.а.у.):
“Бұл – Ақабаның шайтаны” - деді де мәдиналық мұсылмандарға:
“Жылдам өз орындарыңызға барып жайғасыңыздар!” - деп бұйырды.
Сол кезде мәдиналық Аббас ибн Убада:
“Уа, Расулаллаh! Рұқсат етсең, таңмен таласа қылышымызды қайрап, Мина
халқына шайқас ашып, құдайларын естеріне түсірсек”- деді.
Бірақ Расулаллаh сабырлы қалпынан айнымаған күйі:
“Жо-жоқ, бізге мұндай әрекетке кірісу әмірі әлі берілмеді. Әзірше шапшаң
жатар орындарыңызға қайтыңыздар” - деп, мұсылмандарды қайтарады.
Таң алагеуімнен бір нәрседен сезіктенген мүшріктер болған оқиғаның
шындығын үйрену үшін тіміскілене бастады. Бірінші өздері сияқты пұтқа
табынатын мәдиналықтарға сұрау салды. Мардымды жауап ала алмаған соң
мәдиналық мұсылмандардың тынышын алды.
Алайда олар ештеңе білмегенсіп, үндемей құтылды.
Құрайыш мүшріктері мұнымен де қалмай, қайтадан Абдуллаһ ибн Үбайдан
сұрайды. Ол болса:
“Сендердің айтып отырғандарың үлкен шаруа. Мұндай нәрсе болған жоқ.
Жерлестерім менімен мұндай мәселені кеңескен емес. Олар Мәдинада менімен
кеңеспей ештеңе істемейтін еді” - деді.
Осыдан соң құрайыш мүшріктері мәдиналық пұтқа табынушылардың бұл мәселе
жөнінен бейхабар екенін түсінді...
Егер Пайғамбарлар Сұлтаны (с.а.у.) болған жайды тіс жарып ешкімге
айтпауларын ескертпегенде, істің ақыры насырға шаппасына кім кепіл?!
Мәдиналық мұсылмандар елдеріне кеткеннен соң мұсылмандар арасындағы
келісімнің анық-қанығына көз жеткізген мүшріктер сандарын соқты.
Кәпірлердің кейбіреулері өлерменденіп мәдиналықтардың ізіне түсіп, қуғын
салды. Абырой болғанда, мұсылмандар едәуір ұзап кеткен еді. Тек Саад ибн
Убада мен Мүнзир ибн Амр қолға түсіп қалады... Мүнзир айла шарғысын асырып,
құтылып кетеді де, Саадты құрайыш қаныпезерлері Меккеге алып келіп,
азаптайды. Ақыры, не керек, бір кездері Мәдинада үйінің төрінен орын беріп,
қонақ етіп күткен екі мүшрік оны танып, аман алып қалады.
Еліне оралған мәдиналық мұсылмандар енді екі көздері төрт болып,
Хазіреті Мұхаммед пен меккелік муһажирлердің келуін күтеді.
ХИЖРЕТ БАҒЫТЫ – МӘДИНА
Пайғамбарымыз бен мәдиналық мұсылмандар арасындағы Ақаба келісімі мен
өзге де мәмілелер мұсылмандардың ертеңгі күніне деген сенімін нықтай түсті.
Наным-сенімдеріне сай еркін ғибадат етіп, діндерін қорықпай-үрікпей тарату
мүмкіндігі туды... Өйткені Мәдинаның ең мықты екі руы – хазраж бен әус ел
басына күн туса да меккелік мұсылмандарға қорған болуға, көмектерін аямауға
сөз берген-ді...
Ислам шұғыласы осылайша бүкіл Мәдинаға жайылды.
Мүшріктер мұсылмандардың жолы болғыштығына қызғана қарап, Исламның кең
таралуынан қауіптенсе, Хазіреті Мұхаммед Мәдинаның тезірек Ислам орталығы
болуын тіледі...
Мәдиналықтармен арадағы келісімдерін естіген меккелік мүшріктер
мұсылмандарға зорлық-зомбылықты онан сайын күшейтіп, тістерін қайрады.
Меккеде мұсылмандардың жалғыз жүруінің өзі мүмкін болмай қалды. Олар зәр
ішіп, у жұтқандай күй кешті.
Аллаh алдындағы парыздарын да адам айтқысыз ауыр азаппен арпалысып
жүріп, зорға өтейтін мұсылмандар пайғамбарымызға жағдайларын айтып, елден
көшуге рұқсат сұрады. Сүйікті Пайғамбарымыз Аллаhтан ондай жарлық
келмегенін түсіндіріп, діндестерін сабырға шақырды.
Осы әңгімеден соң арадан бірнеше күн өткенде Аллаhтан бұйрық түсіп,
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) бұл жайды мұсылмандарға сүйіншілете жеткізді:
“Сіздердің көшіп ат басын тірейтін тұрақтарыңыз – екі тастақ жердің
арасында орналасқан, құрма бағы жайқалған қала екені маған көрсетілді.
Меккеден кеткісі келгендер солай қарай бағыт алсын. Мәдинадағы бауырларымен
тізе қосып, төс қағыстырсын, ынтымақтассын. Ұлы Аллаh Тағала оларды
сіздерге бауыр етіп, Мәдинаны сенімді, қауіпсіз мекен қылды”.
Осыдан байқалғандай, құрайыш мүшріктерінің қыспағы Исламның әмірлерін
орындауға қауіп төндірген, қу тірліктің мәнін кетіріп, мұсылмандардың,
ішкенін іріңге, жегенін желімге айналдырған. Хазіреті Айшаның:
“Мұсылмандар дінін қорғау үшін хижрет етуге – көшуге мәжбүр болды.
Өйтпесе діннің әмірлерін орындау мүмкін емес еді” - дегені бар.
Олай болса, Мәдинаға хижрет, яғни мұсылмандардың ауа көшуі, кейбіреулер
айтқандай, қашу емес, адалдық жолындағы ізденіс. Дінге төнген қауіпті
сейілтіп, Аллаhтың қағидаларын орындау үшін тыныш, қолайлы мекен іздеу.
Дін – Аллаhтың әмірі болғандықтан, оның шарттары міндетті түрде жүзеге
асырылуға тиіс. Егер орта ол талаптарды атқаруға қолайсыз болса, ол жерді
тастап көшу – мұсылмандар үшін шарт. Мүмкіндік бола тұрып, дініне қауіпті
ортадан бас тартпағандарға кешірім жоқ екені Құранда айтылады. Әрбір
Аллаhтың құлы парыздарын өтеуге оңтайлы орын іздеуге жауапты.
Пайғамбарлар пайғамбары Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) хижрет мәселесін
егжей-тегжейлі ойланып, мұсылмандарға өте мұқият, сақ қимылдауды тағы да
тапсырды. Мүшріктердің назарына ілікпеудің амалдарын қарастырып, бірнеше
адамнан бөлек-бөлек шығуды ойластырды.
Пайғамбардың кеңестерін тыңдап, ақылға түйген мұсылмандар екі-үштен
ықтиятты түрде сапарға шығуға бел буды.
Ең бірінші болып Әбу Сәлама ибн Әсет есімді сахаба Меккеден Мәдинаға
қарай бағыт алды...
Отыз тістен шыққан сөз естілмей қалсын ба, мүшріктер мұны да біліп
қойып, мұсылмандардың ізін кесіп, қолға түсіргендерін Меккеге қайтарып,
әлекке түсті. Әйелдерді күйеулерінен айырып, көнбегендерін зорлықпен
қапасқа қамап ойран топырын шығарды. Тек қана ашық шайқасқа себеп болып
кетер деген оймен адам өлтіруден басқа айуандықтың бәрін жасап бақты. Бірақ
олардыкі босқа сабылу, босқа шашылу еді. Өйткені, иманнан күш алған
мұсылмандар алға қойған мақсаттарын орындауға тас-табандап бекінген.
Бірбеткейліктерінің арқасында Аллаhтың ақ жолын ұстануға бекінген оларды
қорқыту, қайтару еш пайда әпермейтіні белгілі болды. Көш жалғаса берді...
Қыспаққа ұшыраған сайын қанаттанған көңілдер Мәдинаға бұра тартып, нұрлы
көкжиекке ұмсынып, самғай түсті.
Құтты мекен де жаңа тұрғындарын зарыға күтуде...
Екінші тарау
МӘДИНА – МҰСЫЛМАНДАР МЕКЕНІ
Мұхаммед (с.а.у.) Мәдинаға көшіп келіп, орныққан соң қала Ислам
орталығына айналды. Сол кездегі Мәдина қаласы және тұрғындары хақында
қысқаша тоқталар болсақ, осынау мұсылмандар мекені сол дәуірдің өзінде Араб
түбегінде маңызды нысан саналатын. Айналасы таулы, жазықта орналасқан
қаланың жері шұрайлы, топырағы құнарлы, суы мол, ауа райы да қолайлы әрі
Меккеге қарағанда жауын-шашынды.
Аллаһ Расулы хижрет еткенге дейін қала Ясриб аталған. Осында көшіп
келген соң Расулуллаһ қаланың атын “Мәдина” деп өзгертті. Мәдина - арабша
қала дегенді білдіреді. Осы сәттен мұсылмандар жаңа мекенді Мәдина деп атай
бастады. “Мәдинатун-нәби”, яғни Пайғамбар қаласы деп атағандар да болды,
бірақ келе-келе Мәдина атауы ғана қалды.
Мәдинаға мұсылмандардың көші тұсында қаланың жергілікті тұрғындары
арасында яһудилер мен христиандар да басым еді. Сол кезде қала халқының
саны он мыңға жуық дегенді мәліметтерден кездестіреміз.
Мәдиналық жергілікті мұсылмандар әус, хазраж руларының өкілдері еді.
Әустер мен хазраждар арасында атам заманнан дау-дамай, жанжал, төбелес
толастамай келген. Ең соңғы ішкі соғыс Буас деп аталған, жүз жиырма жылға
созылған бұл қырғын Пайғамбарымыздың Мәдинаға хижретінен бес жыл бұрын
аяқталған. Қанды қырқыста екі рудың да атақты батырлары қаза болған.
Хижреттен соң екі ағайынды ру арасында дұшпандық достыққа, бақастық
бауырластыққа айналды. Бір ғасырлық алауыздықтың адамгершілікке,
түсінісушілікке айналуы – ұлы Аллаһтың сүйікті елшісіне тамаша тартуы.
Мәдинаны яһудилердің үш руы, яғни қайнуқа, қурайза және надрлар
мекендейтін...
Христиандар саны жағынан аз саналатын. Исламның Мәдинада кең таралуына
бейжай қарап отыра алмаған олар қоныс аударғанды жөн көрді. Ухуд шайқасында
мүшріктерге қосылып, мұсылмандарға қарсы шыққан осы христиандар, кейіннен
Византияға (Румға) барып бас сауғалаған.
Саяси тұрғыдан алғанда сол шақтағы Мәдинаның халі өте төмен еді. Адамдар
тайпа-тайпаға, ру-руға бөлініп, әр рудың өзінше заңы болатын да, өз
басшыларынан басқаға құлақ аспайтұғын.
Адам құқы аяқ асты етілген әлсіз руларға төлемақы өтелетіндей жағдай
бола қалса, я болмашы құн төленетін, я болмаса мүлдем мән берілмейтін. Өте
қажет болғанда қазы сайланып, олар да өздерінің жеке пікір, көзқарастарына
сәйкес үкім шығара салатын...
Сауаттылар саусақпен санарлық еді.
Сүйікті пайғамбарымыз хижрет еткен мекеннің географиялық, саяси,
қоғамдық сипаты осындай еді. Пайғамбарды маңызды мәселелер күтіп тұрған-ды...
Пайғамбарымыз бен Мәдинаға орныққан мұсылмандардың тыныш өмірін
Меккедегі мүшріктер көре алмай, әр қилы шараларды ұйымдастыруды қолға
алады. Ендігі мақсат – муһажир мұсылмандар мен жергілікті халық арасына, от
тастау. Саналарын билеген сайқал сезім мүшріктердің дегбірін қашырып, ақыры-
мұсылмандарды емен-жарқын қарсы алып, қошемет көрсетуші әнсарларға ескерту
ретінде екі рет хат жолдайды. Үшбу хаттағы жазылғандар ескертуден гөрі
қорқыту-үркітуге ұқсайтын. Мұсылмандарды қолдауын қоймаса, адам айтқысыз
ауыр халге душар болатындықтары айтылған суыт хабарларға әнсарлар бой
алдырмады, қайта көмек-демеуді күшейте түсті. Азаматтық әрекеттерімен қауіп-
қатерге бірлесе бас тігетіндіктерін білдірді. Ескертулерінің жан баласына
шыбын шаққан құрлы әсер етпегенін аңдаған мүшрік хабаршылары ұнжырғасы
түсіп елге қайтты. Осылайша мәдиналықтарды Хазіреті Мұхаммедке қарсы қоюдың
мүмкін еместігі де айқындалды.
ИМАН – БАУЫРЛАСТЫҚ БАСТАУЫ
Бауырластық қан жақындығымен ғана айқындалмайды. Діндестер де өзара
бауыр саналады. Бауырластық жүгі қашанда ауыр. Адамзат тарихында
бауырластықтың, ағайындықтың көрінісі деп ауыз толтырып айтар мысал өте
көп. Дегенмен әнсар-муһажир мұсылмандар арасындағы бауырластық үлгісін осы
көп мысалдың ең ерекшесі деп бөле жарсақ, талас тумаса керек. Аллаһ
ырзалығы үшін туған жерін, үй-жайын, мал-мүлкін тастап, туған-туыспен
араздасып ел асып келген муһажир мұсылмандар мәдиналық әнсар бауырларынан
жылы лебіз естіп, барынша қолдау көреді. Білмеген жердің ой-шұқырын ә
дегенде меңгеріп кетулеріне қолайлы жағдай туғызады. Жаңа жерді жатсынбай,
үйренісіп кетулері үшін құрақ ұшып, бәйек болған жергілікті мұсылмандар
Ислам тарихында әнсарлар, яки жәрдем берушілер аталады.
Мәдинаға хижрет еткеннен соң арадан бес ай өткенде парасаттың падишасы –
пайғамбарымыз әнсарлар мен муһажир мұсылмандардың басын қосты. Сол алқалы
жиында қырық бес әнсар мен қырық бес муһажирді, барлығы тоқсан мұсылманды
бір-біріне бауыр етіп жариялады. Хазіреті Мұхаммедтің бастамасы болған бұл
істің астары материалдық және моральдық тұрғыдан бірігу, бір-біріне мұрагер
болу принциптеріне сүйеніп, муһажирлердің туған елге деген сағынышын аздап
та болса басуға, жаңа жерге үйренісуге, достық, туыстық сезімнің күшеюіне
негіз болады.
Бауырластық бірліктің дәстүрі бойынша, мәдиналық әрбір мұсылман отбасы
меккелік мұсылман жанұясының біреуін үйлеріне кіргізіп, мал-мүлкін, үй-
жайын бөлісуге тиіс. Бірге еңбектеніп, табысты өзара бөлісуге келісті.
Пайғамбар парасаты бұл жолы да діттеген мақсатқа дөп тиді. Екі мұсылманды
бауыр деп жарияламас бұрын Аллаһ Расулы әрбіреуінің жағдайын, жеке бас
ерекшелігін, отбасылық ахуалын жан-жақты зерттеп, үйлесім тапқандарды
жарастырды. Мысалы, Салман Фариси мен Әбуд-Дәрда, Аммар мен Хузайфа, Мусаб
пен Әбу Әюб әл-Әнсари талғамдары, өмірге көзқарастары сәйкестігінен бауыр
деп танылғандардың бірнешеуі ғана. Аллаһ ырзалығы мен Оның пайғамбарына
деген сүйіспеншілікпен ғана қаруланған, жиған-тергенін тастап, иманын
сақтау жолында атамекенінен қуылған муһажирлердің ішіп-жемі, жатын орны
мәселесі осылайша шешімін тапты. Әнсарлар муһажир бауырларына төрінен орын
беріп, жылы-жұмсағын алдарына тосты. Иман бірлігі, діндес ағайынгершіліктің
жарқын өнегесі еді бұл. Отанынан алыста, қамкөңіл мұсылмандар үшін мұнан
артық сый болмаса керек-ті. Мәдиналық әнсар о дүниелік болған жағдайда
муһажир бауыры өзге туыстары қатарында мирасқоры саналды. Осы бауырластықты
жария ету арқылы муһажир мұсылмандар қиыншылықтан құтылды. Мәдиналық әр
мұсылман меккелік бауырына дүние-мүліктің тең жартысын бөліп беріп
меймандостықтың, жомарттықтың, адамгершіліктің шоқтығына көтерілді.
Мәдиналықтар мұнымен де қарап қалмай, Хазіреті Мұхаммедтің рұқсатымен
құрмалық алқаптарын да бөліспекші болды. Алайда муһажирлер бұған дейін
бақша өсіру, егістік істеріне араласпағандықтан, Пайғамбарымыз әнсардың бұл
ұсынысын құптамайды.
Мәдиналық мұсылмандар болмай жүріп, муһажирлерге жерді тырмалау және
бақша суаруды жүктеп, ақыры жиналған өнімді бауырларымен бөлісуге
көндірді. Пайғамбарлар Сәруары бұл ұсынысқа разылығын білдіріп, келіседі.
Адамзат тарихы небір көштерге куә. Бірақ осыншалық мәнді, көшіп
келгендер мен жергілікті тұрғындар арасындағы шынайы көңілден шыққан
сүйіспеншілікке негізделген қауышу тарихта бұрын соңды болмаған. Себебі бұл
көш қасиетті иманды қабылдау, тарату және шын көңілден ақыреттік сыйды
мақсат еткен. Осынау қасиетті қауышу иман қуатын арттырып, көп ұзамай
мұсылмандар бүкіл Арабстанға өздерін мойындатады.
Муһажирлер бастарына қонған баққа масайрамай, шүкірлік етті. Үй-
жайлары, азық-түлігі жеткілікті бола тұра еңбектенудің, тер төгудің амалын
қарастырды. Имандылықтың негізі де сол, әркім өз әлінше әрекет жасап,
тірлікке араласты. Олар мәдиналық бауырларына салмақ болмаудың жайын
ойластырып, тірліктің көзін іздегендерін пайғамбар хадистерін жаттап,
кейінгілерге жеткізуімен әйгіленген Әбу Хурайраның төмендегі жауабы
аңғартады:
“Мәдиналық мұсылмандар бақшасын баптап, муһажирлер сауданы қыздырып қал-
қадарынша тер төкті, мен Расулаллаһтың қасынан бір елі шықпайтынмын. Оның
айтқандарын тыңдап, сөзбе-сөз жаттап жүріп, пайғамбардың ақ батасын алдым.”
Тілек – ортақ, мақсат – айқын
Мәдиналық әнсарлар мен Меккеден көшіп келгендер арасында жария етілген
бауырластықтың жемісі күн санап көрінді. Ең бастысы, әр түрлі қоғамдық топ
өкілдері бір-бірімен сіз-біз десіп, сыйласып, менсінбеушілік, қор санау
сынды арабтар арасында кең таралған жаман қасиеттер келмеске кетті. Ниеті –
пәк, тілегі – ортақ рухани өрлеуді көксеген, жоғары адами қасиетке ие қоғам
пайда болды.
Аллаһ Расулы әлдеқалай ұзақ сапарға, жорыққа шығу қажет болғанда екі
ағайынның біреуін қатарға тұрғызатын да, екіншісін екі отбасына жауапты
етіп Мәдинада қалдыратын. Нәтижеде бала-шаға қорғансыз қалмайтын.
Мәдина мұсылмандарының ерлікке бергісіз меймандостығы Құран Кәрімде Хашр
сүресінің 9-аятында былайша баяндалады:
“Муһажирлерден бұрын Мәдинаны мекендеп, иман бастауына айналдырғандар
(өздеріне) мекендеріне хижрет етіп келгендерді сүйіспеншілікпен бауырларына
басады. Оларға берілген олжаға байланысты көкіректерінде титтей де реніш
сезінбейді. Тіпті өздерінің мұқтаждықтары бола тұра (муһажир) бауырларына
берілуін үстем көреді. Кімде-кім нәпсінің дегеніне көнбесе, жеңіске жетуші
(азаптан құтылып, сыйға кенелетін) – нағыз сол.”
Иә, рухани бауырластық жер жүзіндегі мақтанға лайық көрініс еді.
Исламның пайда болу кезеңіне сәйкес келуі тұрғысынан да хижреттің маңызы
зор. Ширек ғасыр аралығында Ислам нұрының төрткүл дүниені сәулелендіруі,
Иранның алынуы, Шығыс Рум императорлығына қауіп төндіру – бәрі де діни
бауырластықтың нәтижесі екені даусыз.
ПАЙҒАМБАР МЕШІТІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
Хижреттен соң арада бір жыл өткен.
Сүйікті Пайғамбарымыз Мәдинаға көшіп келгенде қалада бүкіл жамағатпен
намаз оқитындай, қажет жағдайда көп болып бас қосып, жиын өткізетіндей
қолайлы орын жоқ-тын. Исламның негізгі шарттарын жүзеге асыру үшін арнайы
орталықтың – мешіттің жоқтығы мұсылмандардың арқасына аяздай батты. Уақытты
көп созбай құрылысқа кірісу қажеттігін түйсінген Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.)
сахабаларымен кеңесіп, мешіт салуға оңтайлы орын іздеді.
Қалаға алғаш табан тірегенде түйесінің шөккен жері Сәһл, Сүһәйл есімді
ағайынды жетім жігіттердің құрма кептіретін алаңқайы болатын. Ағайынды
екеуі мәдиналық мұсылман Муаз ибн Афраның қамқорлығында еді. Хазіреті
Мұхаммед Хазіреті Муаздан әлгі алаңды сатып алғысы келетінін айтып, бағасын
сұрайды. Муаз жердің құнын иелеріне яғни екі жетім жігітке төлеп, алаңды
Аллаһ ырзалығы үшін тарту еткісі келетінін білдіреді. Пайғамбарымыз бұл
ұсынысқа қарсы болып, жер иесін шақырып құнын қаншаға бағалайтындықтарын
сұрады. Ағайынды екеуі бірауыздан:
“Уа, Расулаллаһ! Біз саған жерімізді ақы-пұлсыз-ақ берейік, төлемін
Аллаһтан күтейік. Жаратқан бізді жеткерсін,”-дейді.
Алайда Пайғамбарымыз бұған да келіспей, ақыры он мысқал алтынға әлгі
жерді сатып алады. Сахабалар осы сәтті көптен күткендей білек сыбана іске
кірісіп кетеді. Құрылыс алаңын сыпырып тазалап, балшықтан қыш құйып,
керекті заттарды дайындайды. Мешіттің іргетасын қалайтын шақта Аллаһ
Расулының қасында төрт-ақ кісі – Хазіреті Әбу Бәкір, Хазіреті Омар,
Хазіреті Осман және Хазіреті Әли ғана болады. Сол жерге кездейсоқ келіп
қалған мұсылмандардың бірі:
“Уа, Расулаллаһ! Алып құрылысқа небары төрт адаммен кіріспексің бе?”-деп
сұрайды.
Мұхаммед (с.а.у.):
“Осы төртеуі менен соң ұлы істің басы-қасында болмақ,”-деп жауап береді.
Сөйтіп атақты пайғамбар мешітінің іргетасының алғашқы кірпішін мүбәрак
қолымен Аллаһ Расулының өзі қалап, онан соң Хазіреті Әбу Бәкір, Хазіреті
Омар, Хазіреті Осман және Хазіреті Әли кезектесе қыш өреді. Пайғамбарлар
сардары мешіт құрылысында да өзі бас болып, ағаш тасып, тас қалап, өзге
мұсылмандарды да ықыласпен оң іске жұмылдыра білді.
“Арқалаған жүгіміз – қайырлы жүк. Уа құдіретті Аллаһ Тағалам! Бізді
ақыретте алдымыздан жарылқа, муһажир мен әнсардың қолдаушысы Өзің
болғайсың!” деген сынды дұғалармен мұсылмандарды қайрай түсті.
Ізгі ниетпен аянбай істелген еңбектің нәтижесінде пайғамбар мешітінің
құрылысы аз уақытта тәмамдалды. Төрт қабырғасы кірпіштен қаланған,
қарапайымдылығымен қасиетті бұл ғибадатхананың төбесі әдейі ашық күйінде
қалдырылады. Пайғамбар мешіті тек намаз оқуға арналған ғибадатхана емес,
мұсылман жұртшылықтың алқа қотан жиналып имани мәселелерді талқылайтын,
діни мұқтаждықтарын өтейтін орны болған. Діни оқулар, ру-тайпа басшыларының
әр түрлі дәрежедегі кездесулері осында ұйымдастырылатын.
Мешіт құрылысы аяқталғаннан соң ғибадатханамен жапсарлас екі бөлмелі үй
салынды. Қабырғасы кірпіштен қаланып, төбесі құрма ағашының діңімен, ұзынша
бұтақтарымен жабылған бұл бөлмелер пайғамбарымыздың құрметті зайыптары –
Хазіреті Сәуда мен Хазіреті Айшаға арналған-тын. Артынан Аллаһ Расулының
басқа әйелдерімен некесі қиылған сайын бөлмелер саны арттырылып отырған.
Төбесі құрма ағашының бұтақтарымен жабылған тоғыз бөлменің төртеуі қолдан
құйылған қыштан, бесеуі тастан қаланған. Мешіт жанынан өзіне арналған үй
салынған соң Пайғамбарымыз Хазіреті Әюб Әл-Әнсаридің үйінен көшіп, өз
шаңырағына келіп орнығады.
Паиғамбарымыздың яһудеилермен келісімі
Пайғамбарымыз (с.а.у) Медина қаласына һижра етіп, жаңа Ислам қоғамының
негіздері нығайғанына көзі жеткеннен кейін, және бұл жетістік діни, саяси
және әлеуметтік бірлік болғаннан кейін мұсылман қоғамында
пайғамбарымыз(с.а.у) сол ортадағы мұсылман еместермен қарым-қатынасты
реттеуге назар аударды.Бұл қарым-қатынасты реттеудегі басты мақсат
адамдардың қауыпсіздігі, бейбітшілік, бақыт және тағы да басқажақсылықтар
және болашақта Медина ауданындағы барлық адамдар арасындағы түсінушілікке
қол жеткізу болды. Сол мақсатпен пайғамбарымыз(с.а.у) сол бір фанатизмнің
не бір түрлері шарықтау шегіне жетіп тұрған кезде, әлем білмейтін
кеңпейілді заң орнатты. Айтып кеткеніміздей Медина айналасында тұратын
мұсылман еместердің көбісі яһудейлер еді. Олар мұсылмандарды іштей жек
көргенімен, ашық түрде қарсылық немесе келіспеушілік көрсетпеді.
Пайғамбарымыз олармен келісім шарт жасап ол бойынша өз діндерін еркін
ұстап және өз байлықтарына ие болды. Пайғамбарымыздың(с.а.у) ниеті оларды
қуу,не болмаса байлығын тартып алу, не болмаса қандайда бір келіспеушілікке
жол бермеу болды.
Яһудейлермен жасаған келісім баптары
1. Бану Ауф руының яһудейлері мұсылмандармен бірге бір қоғамға кіреді.
Яһудейлерде өзінің діні, мұсылмандарда өзінің діні және олардың еркіндікке
жіберілгендеріне және бұл Бану Ауф руынан басқа яһудейлерге де қатысты.
2. Яһудейлер шығындарын өз қаражатынан, мұсылмандар өз қаражатынан.
3. Соғыс жағдайнда әрбір жақ бір-біріне көмек беру керек. Мысалы:
яһудейлерге қарсы біреу соғыс ашса.
4. Әрбір жақ бір-бірімен жақсы қарым-қатынасты сақтап, бір-біріне жақсы
кеңес беріп, және бұл қарым-қатынастың күнәлі істерді шетке шығарып,
адамгершілік негізінде қалыптасуы.
5. Бір жақ екінші жақтың қателіктеріне жауапкершілік көтермейді.
6. Қыспақтағыға көмек жәрдем беру.
7. Соғыс жағдайында мұсылмандарменқтар яһудейлерде шығынды тнң шығару
керек.
8. Осы келісімнің шарты бойынша барлық қол қойғандар үшін Ясриб қаласы
неприкосновенный қла болады.
9. Егер екі жақ арасында шешілмейтін дау пайда болсанң бірінші Аллаһқа
екінші оның елшісі Мұхаммедке(с.а.у) барып жөн сұрау.
10. Құрайыштарға көмек және қорғаушылық көрсетуге болмайды.
11. Егер Ясриб қаласына біреу шабуыл жасаса екі жақта қаланың өзі
тұратын жағын қорғау.
12. Бұл келісім қыспақ жасаушылармен күнә істеушілерге қорғаныш бола
алмайды.
Бұл келісім шарттан кейін қала өз маңайындағы елдімекендермен ынтымақты
мекенге айналды, оның астанасы Ясриб, оның президенті блайша айтқанда
пайғамбарымыз(с.а.у)болды. Шншуші сөзбен басшылық бұл мемлекетте
мұсылмандарда болды. Медина қаласы мұсылман әлемінің астанасы болды.
Кейіннен қауіпсіздік пен бейбітшілік кеңеюі үшін пайғамбарымыз(с.а.у)
басқада рулармен осындай келісім шарт жасасады.
Үшінші тарау
Мединедегі соғыстар
ШАЙҚАСУҒА РҰҚСАТ
Аллаһ Елшісі Мұхаммед (с.а.у.) Аллаһтың әмірімен әрекет ететін. Меккеде
қанша қастандық, зұлымдыққа кез болса да дұшпанға қарсы шығуға рұқсат
берілмеген. Міндеті – иманға шақыру, жүректерге жол табу, ақиқатты жариялау
ғана болатын. Мүшріктерден қорғану үшін де шайқасуға Аллаһ тарапынан тиым
салынған. Жалпы Ислам құқығының негізі де сол, адамдар арасындағы
түсіністікті, ауызбірлікті сақтау және нығайту, соғысқа мүлде шектен шыққан
жағдайда ғана рұқсат етіледі. Бір ата мен бір анадан тараған құлдарына
Аллаһтың теңдей қойған құқығы да осы.
Адамдардың ру-тайпаға бөлінуі де ұрпақтарының танылуы, рухани тазалық
үшін қажет. Басқа шауып, төске өрлеген жауыз мүшріктердің адам төзгісіз
қиянаттарына қарамастан пайғамбар бастаған мұсылмандар сабыр сақтап бақты.
Елінен айрылып бөтен жерге ауа көшкен соң да мүшріктермен шайқасуға Аллаһ
тарапынан рұқсат берілмеді.
Ислам күн санап Мәдинаны нұрлы шұғыласына бөлеп, Құран шуағы әнсарларды
рухани ләззатқа кенелтіп жатты. Дегенмен муһажирлер мен Пайғамбарымыздың
көңілдері тоғайды деуге ертерек еді. Мәдина мұсылмандары Аллаһ Расулын
дегбірсіздене күтіп алып, жер-көкке сыйғызбай мадақтап қуаныштарын
айғақтағанмен, мунафиқтардың (екіжүзділер) өшпенділігі сәт санап арта
түсті.
Яһудилер Расулаллаһпен (с.а.у.) келісім жасап, ортақ принциптерді
мойындағандықтарын білдіргенмен іс жүзінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі
Бірінші тарау
Мәдиналық алғашқы мұсылмандар
Бірінші Ақаьа келісімі
Екінші Ақаба келісімі
Меккеден Мәдинаға қоныс аудару
Екінші тарау
Жаңа қоғам
Мәдина-мұсылмандар мекені
Иман-бауырластық бастауы
Пайғамбар мешітінің құрылысы
Пайғамбарымыздың яһудейлермен келісімі
Үшінші тарау
Мединедегі соғыстар
Шайқасуға рұқсат
Бадр шайқасы
Мұнафиқтардың пайда болуы
Қайнұқа соғысы
Ухуд соғысы
Хәндек шайқасы
Табук пайғамбарымыздың соңғы жорығы
Төртінші тарау
Рыдуан серті
Худайбиядағы бейбіт келісім
Ел билеушілерін Исламға шақыру
Алғашқы және соңғы қажылық
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Мейірімді Рахымды Аллаһтың атымен бастаймын.
Аллаһ Тағала өзінің заңдылықтарын жіберу үшін әрбір қауымға
пайғамбарлар жіберді. Сол пайғамбарлардың соңғысы және үкімі қияметке дейін
болып адамдарды тура жолға бастайтың Құран Кәрім түсірілген пайғамбар
Мұхаммед Мұстафаның(с.а.у.) ұлы тұлғасының (Медина кезеңіндегі дағуаты)
атты тақырыбын таңдаған себебім. Оның адамзаттың азаттығы үшін атқарған іс
шарасы адам баласының жазылмас жараларына абилхаят етіп ұсынылуы һәм ұлы
ғұмырында ұлылығына лайықтанылуы, қарапайым бейкүнә адамдар секілді меніңде
ой-санам мен ішкі сезімдерімді қызықтырғаны анық. Сондықтан да бұл мен үшін
мәңгілік аңсау мен жүрек қалауынан түратын тақырып.
Ол-адам заттың ардақ тұтар тұлғасы. Он төрт ғасырдан бері әлемдегі ең
үлкен кемеңгерлер, алып философтар мен ойшылдар, ғалымдар Оның артында
әрқашан қол қусырып тұрып: Сен өзіміздің мақтан нткен адамсың деген пікірге
бейне бір шоқ жұлдыздай мойынұсынып келген. Иә заман ағымымен кейбір ойлар
көнеріп бағаланбай қалатын болса, адамдардың жан-жүрегіндегі Мұхаммет
(с.а.у.) күн сайын жаңа ашылған гүлдей мәңгілік жаңғыра бермек.
Жұма күндері мешіттерге лық толған жандарға көз салып қарасақ, олардың
басым көпшілігі жастар екенін байқаймыз. Осы жастарды қыстың қақаған
аязында дәрет алдыртып ең қиын кезеңдерде де мешітке асықтырған Мұхаммедің
(с.а.у.) қасиетті тартылыс күші. Ол- пайғамбарлық тұрғысынан алғанда
әлемнің жаратылыс мақсатының бірден-бір себебі. Иә, мағынасы айқындалмаған
дүние кітаптың жазылуы бос әуерешілік. Аллаһ Тағала мұндай нәрседен пәк.
Сондықтанда әлемнің мағынасы аңғарылуы үшін ерекше кәміл куәгер керек.
Енднше Ол ақырғы пайғамбар етіп жіберілмегенде ғаламда, адам да мағынасыз
болар еді. Иұхаммед (с.а.у.) затқа мән мағына әкелген адам.
Және ол қоғамдық өмірге тиісті барлық проблемаларды сары майдан қыл
суырғандай оп-оңай шешетін адам болатын. Одан 13 ғасыр кейін келген Бернард
шоу мына төмендегі сөздермен осы шындықты еріксіз мойындаған жүздеген қарсы
шептегі адамдардың бірі: Проблемалар қат-қабат жиналған мына ғасырымызда
барлық мәселелерді кофе ішкендей емін-еркін шешкен ұхаммедке (с.а.у.)
адамзат қаншалықты мұқтаж десеңізші!. Иә, оның даналығы сонша –
дұшпандарыда Оның шын мәнінде Ақыл иесі екеніне шүбә келтірмеген.
Аллаһ Тағала шарапатына сүйеніп осы Ардақ тұтар Тұлға жайлы барымша осы
кіріспе сөзімде айтуға тырыстым.
Зерттеу өзектілігі.
Зерттеу нысанасы:
Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) затқа мән-мағына әкелген адам. Ол біз
үшін сүйіктімізден әлде қайда сүйікті болғандықтан (Мәдине кезеңіндегі
дағуаты) атты тақырыбты таңдадым.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Мен осы зерттеу жұмысымды Пайғамбарымыздың (с.а.у.) Мәдине кезеңіндегі
(Дағуат) мәселесінің мәнін анықтау, оны ғылыми тұрғыдан зерттеу және
дғуаттын қолданған түрлерін баяндау. Ол үшін төмендегі міндеттер
қарастырылады.
1) Құрандағы дағуат туралы аяттармен танысу.
2) Пайғамбарымыздың дағуат қылу әдісін қарастыру.
3) Қазіргі таңда біздің елімізде осы тақырыпта зертеу жұмысы жазылған
жазылмағанын анықтау.
4) Пайғамбарымыздың Мәдиа кезеңіндегі дағуаты туралы Ислам
ғұламаларының пікірлерімен танысу және оларға диплом жұмысын жазу
барысында сүйену.
Зерттеу әдістері:
Жмыс барысында сипаттамалық, салыстырмалық, констектуалды талау
әдістерін қолданамыз.
Диплом жұмысының теориялық құндылығы:
Қазақ тілінде жарық көргенСира іліміне арналлған ғылыми еңбектерге
дәлелдермен дәиектер қосып, пайғамбар уағызын халыққа жан-жақты түсіндіруге
үлес қосады.
Диплом жұмысының практикалық мәні:
Диплом жұмысының нәтижелерін қазақ аудиториясында Сира, уағыз
сияқты пәндер барысында пайдалануға болады. Осы еңбекте келтірілген
материялдарды мешіттерде немесе басқа жерлерде айтылған уағыздарда, газет-
журналдарда, осы мәселеде мақалалар жазғанда, басқада танымдық бағдмаларда
қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы:
Жұмыс Кіріспеден, Негізгі бөлімнен, Қортындыдан, Пайдаланылған
әдебиеттер тізіімінінен тұрады.Негізгі бөлімді 4-тарауға бөліп, бірінші
тарауда Мединалық алғашқы мұсылмандар ,бірінші және екіеші ақаба
келісімі және пайғамбарымыздың һижреті баяндалады. Екінші тарауда
пайғамбарымыздың һижретінен кейін Мединадағы жаңа қоғам пайғамбарымыздың
алғашқы іс-шаралары жайлы. Үшінші тарау Мединедегі соғыстар яғни дағуат
қылу үшін болған ғазауаттар мен дағуатқа жол ашу турасында. Төртінші
тарауда пайғамбарымыздың көрегендігі мен істелген Ислам дағуатына пайдалы
келісімдер. Және келісімнің себебі мен болған халық- аралық дағуат.
Бірінші тарау
МӘДИНАЛЫҚ АЛҒАШҚЫ МҰСЫЛМАНДАР
Қажылық мерзімі. Мұхаммедтің пайғамбарлығының он бірінші жылы...
Меккеге Араб түбегінің түкпір-түкпірінен қажылық міндетін орындауға
келгендер арасында бірнеше мәдиналық мейман да бар.
Пайғамбарлар сардары қажылық кезіндегі жылдағы әдетімен ру-тайпаларды
аралап, Исламды уағыздап жүріп, Ақаба деген жерде Мәдинадан келгендерге
жолығады.
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) :
“Қай тайпадан боласыздар?”
Мәдиналықтар:
“Хазраж тайпасының өкілдеріміз”.
“Яһудилердің көршілері болып шықтыңыздар ғой”.
“Дәл солай”.
“Сіздермен әңгімелессем деп едім”.
Қонақтар келіскен сыңай танытып, жайғасып отырады.
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) оларға Аллаhтың барлығы мен бірлігіне иман
келтіру жайын уағыздап, “Ибраһим” сүресінің бір бөлігін оқып, түсіндірді.
Сонан соң Исламға мойынсұнуға шақырды.
Олар ертеректе аталарынан Пайғамбарымыздың тоғызыншы атасы – Ғалип ибн
Фихрдің нәсілінен пайғамбар шығады дегенді естиді екен...
Сондай-ақ Мәдинадағы ағайынды хазраж, әус рулары мен жергілікті яһудилер
арасында бітіспес дау бар екен де, яһудилер хақ кітаптан хабардар, ілімді
болғандықтан, Аллаhқа ортақ қосып пұтқа табынатын әустер мен хазраждарды
менсінбей, әжуа қылады екен.
Керісіп қалса болды, яһудилер оларға:
“Сендер не білесіңдер, өңкей миғұлалар? Жуырда соңғы пайғамбар пайда
болуға тиіс. Біз соның соңынан ереміз де, сендерді түп тамырларыңмен
жоямыз” дейтін үнемі.
Күтпеген жерден Аллаhтың елшісіне жолығып, оның уағызына елтіген
хазраждар өз құлақтарына сенбестен:
“Яһудилер айтатын пайғамбар осы болды ғой. Бұйырған кетпейді деген осы
шығар, кеудемсоқтанып жүрген яһудилерден бұрын танысу бізге нәсіп болды.
Иман келтіріп, дұшпанымыздан басым түсейік”- деп, ләм-мим сөзге келместен
кәлимаға тілдерін келтіріп, мұсылман болды.
Сонан соң сүйікті Пайғамбарымызға былай деді:
“Біз ру-ру болып бөлініп, бір-бірімізді аяқтан шалып, дұшпандық жасауда
алдымызға жан салмай келдік. Өзара ауызбірлік жоқ жерде басқалармен
сыйластық қайдан болсын. Мұнан былайғы жерде сол рулардың Аллаhтың
құдіретімен басы біріксе екен дейміз. Елімізге барған соң сенен
естігендерімізді жұртымызға да баяндап, оларды жақсылыққа шақыратын
боламыз.
Егер Аллаh Тағала оларды дін арқылы жақындастырып, ынтымақтастыратын
болса, жер жүзінде сенен ардақты жанның болмағаны деп білеміз”.
Аллаh Расулының үндеуіне үн қосып, Ислам нұрына бөленген алғашқы
мәдиналық мұсылмандар мыналар:
Әбу Умама Әсад, Ауф ибн Харис, Рафи’ ибн Малик, Қутба ибн Амир, Жабир
ибн Абдуллаһ.
Алтауы да елдерінде елеулі, көпшілік құрметтейтін жандар. Сол себепті
атамекендеріне қайтып, халқына пайғамбарды, оның өнегесін ұқтыруға асықты,
насихаттары нәтижесіз қалмады. Аз уақыт ішінде Мәдинада Ислам нұры кеңінен
жайылды. Аллаh пен оның елшісінің тарапынан келген ақиқат шұғыласы әрбір
шаңырақты шаттыққа кенелтті...
Мәдинаға Ислам нұрының ұшқынын әкелген алғашқы алты мұсылманның
арқасында қалың қауым мұсылмандар сапында бақытқа қауышты.
Осылайша Мәдинаны құшағына алған иләһи нұр бірте-бірте қаланы Ислам
мемлекетінің орталығына айналдырады...
Мәдина халқының көпшілігі мұсылмандықты мойындағанмен кедергілер
түбегейлі жойылды деуге болмас еді. Жақсылық тосқауылсыз болған ба?...
Әус руының басшысы Саад ибн Муаз бен Үсәййід ибн Хұдайыр мұсылмандықты
қабылдамаған болатын. Олардың бұл халі қара халыққа әсер ететіні рас.
Саад ибн Муаздың Әсад ибн Зурараға жиен болып келетін жақындығы да бар.
Бір күні Хазіреті Мусаб пен Хазіреті Әсад бір топ мұсылмандармен иман
төңірегінде сұхбаттасып отырды. Әңгіме қызығын тасадан садағын асынып, оқыс
шыға келген Үсәййід ибн Хұдайырдың:
“Отырыстарыңа болайын, тіпті жайбарақатсыңдар ғой. Мүрдем кетірсем, кім
мені тергер дейсің? Неге келдіңдер тып-тыныш жатқан еліміздің шырқын бұзып.
Өзіндік пікірі жоқ деп дәрменсіз бұқараны алдап-арбап жинағандағы
мақсаттарың не?” – дейді зілденіп.
Хазіреті Мусаб:
“Ау, адамның баласысың ғой сен де. Адам – сөйлескенше деген, отыр
алдымен айтарымызды тыңда. Ұнаса - қабылдарсың, ұнамаса – сонан соң
қарсылыққа көш” - деді.
Үсәййід мұндай лебізді күтпесе керек, қолындағы оғын жерге қадады да
отыра кетті.
Хазіреті Мусаб Ислам жайында жалпы айтып шықты да, Құранды нәшіне
келтіріп оқыды.
Үсәййід Құран сүресі оқылып бітпей жатып:
“Неткен керемет! Не деген шешендік!” деп таңданысын жасыра алмай:
“Бұл дінге кіру үшін не істеу керек?”-деп сұрады.
Хазіреті Мусаб оған Исламдық қағидаларды түсіндіріп шықты. Үсәййід екі
сөзге келместен иман келтірді.
Сонан соң асығыс жиналып:
“Мен қазір сіздерге біреуді жіберемін. Егер ол да мұсылман болса,
Мәдинада имансыз жан қалмайды” - деп кетіп қалады. Барған бойы Үсәййід Саад
ибн Муазбен сөйлесіп, мұсылмандардан жамандық келмейтінін ұғындырады. Саад
ибн Муаз оның айтқандарына қанағаттанбай, сенімсіздік көрсетіп өзі
барғанды мақұл көреді.
Салып ұрып Мусабты қаумалаған мұсылмандардың қасына келді:
“Ей, Әсад! Менің ағайындыққа салып, үндемей жүргенімді сезетін боларсың.
Әйтпесе, сенің істегендеріңе кез-келген кісі төзбес еді”- деді.
Мусаб оны да ақырын сабырға шақырып:
“Ентелеп қайда барасыз? Отырып айтқандарымды тыңдап көріңіз. Түсініп,
жақтырсаңыз қабылдарсыз. Көңіл қошыңыз соқпаса, біз де сізге мұнан былай
ұсыныс айтпаймыз” - деді.
Саад та мұсылман ұстаздың әңгімесіне құлақ түріп, Құранға ден қойды.
Хазіреті Мусаб “Зухруф” сүресінің бірнеше аятын оқып шықты. Қасиетті кәлам
оқылып жатқанда Саадтың жүзі нұрланып, көзі күлімдеп қалай жұмсарғанын өзі
де байқамай қалады. Оны еліткен Құрандағы теңдессіз әуезділік пен
үйлесімділік, соған негізделген нанымды насихат еді.
“ Бұл дінге кірудің жолы қандай?”- деп сұрады аптығып.
Хазіреті Мусаб оған хақ дінге кірудің негіздерін түсіндірді. Саад сол
жерде куәлік кәлимасын айтып мұсылман болды.
Руластарының арасына қайтып келгендегі көңілін кернеген қуанышты қауымы
да сезді. Халықты жинап:
“Ей, халайық! Мені жетекші деп мойындайтындарың рас па?” - деп сұрады.
Көпшілік бірауыздан:
“Сен біздің басшымызсың”- деп мадақ жаудырды.
“Олай болса, мен Аллаhқа, оның елшісі Хазіреті Мұхаммедке иман
келтірдім. Сіздерден де соны өтінемін. Иманға келгенше сіздермен тілдесу
маған харам болсын!” - деді.
Осы сөзден соң қауымы бір кісідей Саадтың айтқандарына ұйып, иман
келтіргендіктерін жария етті.
Сол күнгі Әсад ибн Зурара мен Мусаб ибн Умаййрдың шаттығын бүкіл болмыс,
айнала қоршаған табиғат бөліскен сыңайлы. Жер мен көк масаттанып
мұсылмандарға мейірлене қарайтындай. Мәдинадағы Ислам тәлімгерлерінің
иықтарынан зіл батпан жүк түскендей.
Иә, Мәдина аз уақыт ішінде иман нұрына малынды. Бастарына мәңгілік бақ
қонған құтты мекеннің тұрғындары арасында Бәни Үмаййа ибн Зәйдтің отбасы
ғана мүшрік қалпында қала берген...
Кейінірек олар да мұсылман болады.
БІРІНШІ АҚАБА КЕЛІСІМІ
Біздің эрамыздың 621 жылы...
Хазіреті Мұхаммедке (с.а.у.) пайғамбарлық міндеті берілгелі он екі жыл
өткен.
Бір жыл бұрын Мекке маңында – Ақабада пайғамбары-мызбен кездесіп, иман
шәрбатын татқан мәдиналық алты мұсылман келер жылы дәл осы күні, сол жерде
бас қосамыз деп Аллаh Расулымен сөз байласты.
Күн артынан күн, ай артынан ай жылжып келісілген мерзім де келді.
Мәдиналықтар уәде бойынша қастарына тағы да алты адам ертіп, бас-аяғы он
екі кісілік топ Меккеге келеді. Келісілген жерде – Пайғамбарлар Сұлтанымен
(с.а.у.) жүздеседі.
Осы жүздесудің соңында:
1. Аллаhқа ешнәрсені ортақ қоспау;
2. Ұрлық жасамау;
3. Зинақорлық жасамау;
4. Балаларын өлтірмеу;
5. Ешкімге жала жаппау;
6. Қайырлы істерге қарсылық білдірмеу жөнінде пайғамбарымыздың алдында
келісімге келіп, серт береді.
Осы келісімнен соң Мұхаммед (с.а.у.) былай дейді:
“Сіздердің берген уәдеде тұрғандарыңның қайтарымын Аллаh береді. Ол
серттен таймағандар үшін жәннат сыйын дайындаған.
Кімде-кім пендешілікпен берген сертін бұзса және осы дүниеде соған сай
жазаланар болса, істеген күнәсінің қайтарымы сол.
Ал егер кімде-кім пендешілікпен берген сөзінің біреуінен тайқып, оны
Аллаh жазаламай, жұрттан жасырар болса, оның ақыры Аллаhқа ғана мәлім,
тілесе кешірер, болмаса азапқа душар етер”.
Мұсылмандар Мұхаммедпен (с.а.у.) төмендегі жайттар турасында да мәмілеге
келді:
“Қиыншылықта да, қуанышта да басшының айтқанын тыңдау, оған мойынсұну.
Пайғамбарға зәредей наразылық көрсетпеу”.
Алғашқы Ақаба келісімі деген атпен тарихта қалған бұл мәміледе
айтылғандар нағыз ауызбіршіліктің іргетасын қалыптастыратын принциптер еді.
Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығармаған жағдайда қандай қоғам болмасын,
сен салар да мен салардың кебін киері хақ.
Күллі адамзатты бақытқа бөлеп, бейбітшілік, өзара келісім принциптеріне
негізделген Ислам дінінің алғашқы маңызды көрінісі еді бұл.
Алғашқы Ақаба келісіміне қатысқандар:
1) Әсад ибн Зурара;
2) Ауф ибн Харис;
3) Муаз ибн Харис;
4) Рафи’ ибн Малик;
5) Зәкуан ибн Қайс;
6) Убада ибн Самид;
7) Язид ибн Салаба;
8) Аббас ибн Убада;
9) Қутба ибн Амир;
10) Уқба ибн Амир;
11) Уәйм ибн Саида;
12) Әбул Хәйсам Малик ибн Тәййіхан
Мәдиналық мұсылмандар Ақабадағы мәміледен соң туған жеріне қайтып,
Исламның көкжиегін кеңейтуге бар күштерін салды...
Арадан біраз уақыт өткенде мәдиналық мұсылмандар Расулаллаһқа қолқа
салып, Исламның қағидаларын жан-жақты үйрететін Құран тағылымын жүргізетін
тәлімгер ұстаз жіберуін өтінеді... Аллаh Расулы олардың бұл өтініштерін сол
заматта орындайды. Мәдиналықтарды иман нәрімен сусындату үшін құрайыштан
шыққан жаратылысынан нәзік, жоғары мәдениетті, парасаты мен көркі үйлескен
жас сахаба Мусаб ибн Умайр лайық деп табылады.
Мәдиналық мұсылмандардың жетекшісі Әсад ибн Зурара Меккеден ат арытып
ақиқат жолын үйретуге келген Мусаб ибн Умайрды өз үйіне орналастырады. Сол
күннен бастап Әсадтың үйі Құран шәкірттерінің білім ордасына айналады.
Расулаллаhтан тікелей дәріс алған Хазіреті Мусаб уақытты, шарттарды өте
ыждағатты пайдалана білетін, кез келген мүмкіндікті қалт жібермейтін аса
ұқыпты жігіт еді. Бар қажыр-қайратын Мәдинада мұсылмандықтың кең өрістеуі
үшін жұмсаған. Ел ағаларымен кеңесіп, жиі кездесіп жұмсақ тілімен жылы
лебізін білдіріп Исламды түсіндіруге тырысатын.
ЕКІНШІ АҚАБА КЕЛІСІМІ
Біздің эрамыздың 622-жылы...
Пайғамбарлықтың он үшінші жылы...
Қағбаны дәстүрлі зиярат заманы келгенде Мусаб ибн Умайр пайғамбарымызды
Мәдинадағы ахуалдан өзі хабардар ету үшін бір топ мұсылманмен бірге Меккеге
келеді. Келгендердің жалпы саны жетпіс бес адам, олардың екеуі әйел.
Меккеге кірген соң көпшіліктің назарын аудармау үшін араларынан бірнеше
кісіні Қағбаға –Мұхаммедке (с.а.у.) хабар беруге жолдайды. Расулаллаh бұл
сәтте Харам мешітінде Хазіреті Аббаспен сұхбаттасып отырған. Мәдиналық
өкілдер кірген бойда оларға сәлем беріп:
“Уа, Расулаллаh! Біз Мәдинадан келдік. Топ адамның ішінен бізді хабаршы
етіп жіберді. Өз арамызда сенің жолыңнан таймауға, саған әрдайым
көмектесуге, сен үшін, сенің дінің үшін қажет болса жанымызды қиюға
серттескенбіз. Осы мәселелер төңірегінде өзіңізбен кеңірек әңгімелессек
деген ойымыз бар еді, кездесетін орынды белгілесеңіз” - деді.
Ардақты Пайғамбарымыз тағы да Ақабада жолыққанды жөн санады. Жүздесу түн
жарымында жүзеге асырылмақ. Жан-жақтағыларға сыр білдірмеу, түнде жұртты
күдіктендірмеу үшін бір-бірлеп жиналу жайы да баса ескертілді.
Мәдиналық мұсылмандар осы талаптарды орындап, түн ортасы ауғанда жан
баласына сездірместен Ақабада бас қосады.
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) Ақабаға әлі де мұсылмандықты қабылдамаған
бауыры Хазіреті Аббаспен бірге барады. Хазіреті Аббастың мақсаты –
жақынын маңызды мәселеде жалғыз тастамау, әрі болатындарды өз көзімен көру
еді.
Алдымен сөз алған да сол. Мәдиналық мұсылмандарға қарап, әркімнің өзіне
сенімі болса ғана бұл іске кірісулері қажеттігін, көңілдерінде аз күмән
болатын болса, осы бастан баз кешкендері дұрыс екенін сөз етті. Мәдинадан
келгендер Аллаh Расулының лебізін өз аузынан тыңдағанды хош көрді. Бәрі
жапа- тармағай:
“Уа, Расулаллаh! Не тілегің болса айт, Аллаh үшін, өзің үшін сертімізді
ал”- десті.
Мұнан соң мәдиналық меймандардың көш бастаушысы Хазіреті Әсад ибн
Зурара пайғамбардан рұқсат сұрап, сөз бастады:
“Ей, Аллаhтың Нәбиі! Әрбір шақырудың өзіне тән жөн-жоралғысы бар, ол жол
қиын не жеңіл болады.
Бүгінгі сенің халыққа тастаған үндеуің – адамдар оңайлықпен қабылдай
қоймайтын шетін жол.
Сен бізді сонау ата-бабаның ғұрпымен сеніп келген дінімізді тастап, өз
дініңе бас июге шақырдың. Айтуға жеңіл болғанмен, шынтуайтында оңай шаруа
емес. Соған қарамастан біз сенің ұсынысыңды қабыл еттік.
Біз туған жерімізде баршадан үстем, жұртқа сөзіміз өтетін тайпа едік. Өз
туысқандарың сенен безіп, мойындамай жатқанда саған шын көңілден иландық.
Айтқандарыңды құптадық.
Аллаh Тағала тура жолға түсіріп, ақиқатты нәсіп етпесе анау-мынау
адамның өз еркімен құптай қоймасы да хақ. Алайда біз тілімізді кәлимаға
келтіріп, жүрегімізбен иманымызды бекіттік. Бар ықыласымызбен сенің өнегеңе
берілдік.
Аллаhтан аян болған уахиларыңды біліп, сеніп, саған серт беруге келдік.
Біз Раббымыздың алдында ант ішеміз!
Аллаhтың құдіретіне сеніп, сенің елшілігіңе куәлік еттік.
Жанымызды, малымызды, отбасы, бала-шаға, әйел аналарымызды қалай
қорғасақ, саған да солай қорған болуға әзірміз!
Егер осы сөзімізде тұрмайтын болсақ, Аллаhтың алдында антұрған, бейбақ
біз болайық!
Уа, Расулаллаһ! Енді Жаратушы Аллаh үшін, өзің үшін қоятын талап-
тілектеріңді бұйыр!” - деп, Хазіреті Әсад сөзін түйіндеді.
Сүйікті Пайғамбарымыз (с.а.у.) алдымен Құраннан бірнеше аят оқып, оларды
тура жолға шақырып, сөзін жалғады:
“Ұлы Аллаh Тағала үшін сіздерге қоятын шартым мынау-Оған еш нәрсені
ортақ қоспастан ғибадат қылыңыздар... Намаз оқып, зекет беріңіздер.
Өзім үшін қояр талабым:
Аллаhтың пайғамбары екендігіме куәлік келтіріңіздер; Өздеріңізді, әйел,
бала-шағаларыңызды қорғағандай мені де қорғаңыздар!
Осы тұста Абдуллаһ ибн Рәуаха тұрып:
“Уа, Расулаллаһ! Осы айтқандарыңды орындасақ, нәтижесі не болмақ?”- деп,
сауал тастады.
Пайғамбарымыз:
“Нәтижесі – жәннат сыйы”- деп жауап берді де, жоғарыда айтқан шарттарын
қайталады. Сонан соң:
“Әрбір істе маған жәрдемші, баршылықта да, таршылықта да қолдаушы
болатын он екі өкіл тағайындаңыздар. Мұса пайғамбар да бір кездері Исраиыл
ұлдары арасынан он екі өкіл сайлаған” - деді.
Мәдиналық мұсылмандар кеңесе келе хазраж руынан тоғыз, әустерден үш өкіл
сайлады.
Хазраж өкілдері мыналар:
1) Әбу Умама Әсад ибн Зурара;
2) Саад ибн Рәби;
3) Рафи ибн Малик;
4) Абдуллаһ ибн Рәуаха;
5) Абдуллаһ ибн Амр;
6) Бәра ибн Маарур;
7) Сааб ибн Убада;
8) Убада ибн Самид;
9) Мүнзир ибн Амр.
Әус руының өкілдері:
1) Үсәййід ибн Хұдайр;
2) Саад ибн Хәйсама;
3) Әбул Хәйсам Малик ибн Таййіхан.
Бұлардың қай-қайсысы да Мәдинаның құрметті азаматтары еді.
Білімділігімен, жөн білерлілігімен ерекшеленген жандар болатын...
Пайғамбарымыз оларға қарап:
“Хауарилердің Мәриям ұлы Исаның алдында өз қауымының өкілдері болғаны
сияқты, сіздер де тайпаларыңыздың атынан кепілсіздер. Ал мен меккелік
муһажирлердің[1] өкілімін”- деп, он екі адамдық топқа басшы етіп Әсад ибн
Зурараны белгіледі.
Өкілдер өздерімен бірге келген руластарына пайғамбарымызға серт берудің
маңызын түсіндірген соң олардың әрқайсысы жеке-жеке Хазіреті Мұхаммедпен
(с.а.у.) қол алысып, ант берді. Тек топтағы екі әйел пайғамбарымызбен қол
алысқан жоқ. Ауызша ант ішісті.
Осы ант беру рәсімі бір жағынан мәдиналық және меккелік мұсылмандар
ынтымағының көрінісі іспетті еді.
Ант беру рәсімі, алдын-ала ойластырылғандай түн қараңғысында, көптің
көзінен таса жерде ұйымдастырылды.
Солай бола тұра серт беру аяқтала бергенде түн тыныштығын жара
айқайлаған дауыс естіледі:
“Ей, құрайыштар! Неге мүлгіп жатырсыңдар? Мұхаммед пен аталарының
дінінен безген мәдиналықтар сендермен шайқасудың жайын кеңесуде”.
Мұсылмандар әп-сәтте сапырылысып қалады. Дауыстың нақ кімдікі екенін
ажырата алмағанмен Мүнәббих ибн Хажжаждікіне ұқсатты. Пайғамбарымыз
(с.а.у.):
“Бұл – Ақабаның шайтаны” - деді де мәдиналық мұсылмандарға:
“Жылдам өз орындарыңызға барып жайғасыңыздар!” - деп бұйырды.
Сол кезде мәдиналық Аббас ибн Убада:
“Уа, Расулаллаh! Рұқсат етсең, таңмен таласа қылышымызды қайрап, Мина
халқына шайқас ашып, құдайларын естеріне түсірсек”- деді.
Бірақ Расулаллаh сабырлы қалпынан айнымаған күйі:
“Жо-жоқ, бізге мұндай әрекетке кірісу әмірі әлі берілмеді. Әзірше шапшаң
жатар орындарыңызға қайтыңыздар” - деп, мұсылмандарды қайтарады.
Таң алагеуімнен бір нәрседен сезіктенген мүшріктер болған оқиғаның
шындығын үйрену үшін тіміскілене бастады. Бірінші өздері сияқты пұтқа
табынатын мәдиналықтарға сұрау салды. Мардымды жауап ала алмаған соң
мәдиналық мұсылмандардың тынышын алды.
Алайда олар ештеңе білмегенсіп, үндемей құтылды.
Құрайыш мүшріктері мұнымен де қалмай, қайтадан Абдуллаһ ибн Үбайдан
сұрайды. Ол болса:
“Сендердің айтып отырғандарың үлкен шаруа. Мұндай нәрсе болған жоқ.
Жерлестерім менімен мұндай мәселені кеңескен емес. Олар Мәдинада менімен
кеңеспей ештеңе істемейтін еді” - деді.
Осыдан соң құрайыш мүшріктері мәдиналық пұтқа табынушылардың бұл мәселе
жөнінен бейхабар екенін түсінді...
Егер Пайғамбарлар Сұлтаны (с.а.у.) болған жайды тіс жарып ешкімге
айтпауларын ескертпегенде, істің ақыры насырға шаппасына кім кепіл?!
Мәдиналық мұсылмандар елдеріне кеткеннен соң мұсылмандар арасындағы
келісімнің анық-қанығына көз жеткізген мүшріктер сандарын соқты.
Кәпірлердің кейбіреулері өлерменденіп мәдиналықтардың ізіне түсіп, қуғын
салды. Абырой болғанда, мұсылмандар едәуір ұзап кеткен еді. Тек Саад ибн
Убада мен Мүнзир ибн Амр қолға түсіп қалады... Мүнзир айла шарғысын асырып,
құтылып кетеді де, Саадты құрайыш қаныпезерлері Меккеге алып келіп,
азаптайды. Ақыры, не керек, бір кездері Мәдинада үйінің төрінен орын беріп,
қонақ етіп күткен екі мүшрік оны танып, аман алып қалады.
Еліне оралған мәдиналық мұсылмандар енді екі көздері төрт болып,
Хазіреті Мұхаммед пен меккелік муһажирлердің келуін күтеді.
ХИЖРЕТ БАҒЫТЫ – МӘДИНА
Пайғамбарымыз бен мәдиналық мұсылмандар арасындағы Ақаба келісімі мен
өзге де мәмілелер мұсылмандардың ертеңгі күніне деген сенімін нықтай түсті.
Наным-сенімдеріне сай еркін ғибадат етіп, діндерін қорықпай-үрікпей тарату
мүмкіндігі туды... Өйткені Мәдинаның ең мықты екі руы – хазраж бен әус ел
басына күн туса да меккелік мұсылмандарға қорған болуға, көмектерін аямауға
сөз берген-ді...
Ислам шұғыласы осылайша бүкіл Мәдинаға жайылды.
Мүшріктер мұсылмандардың жолы болғыштығына қызғана қарап, Исламның кең
таралуынан қауіптенсе, Хазіреті Мұхаммед Мәдинаның тезірек Ислам орталығы
болуын тіледі...
Мәдиналықтармен арадағы келісімдерін естіген меккелік мүшріктер
мұсылмандарға зорлық-зомбылықты онан сайын күшейтіп, тістерін қайрады.
Меккеде мұсылмандардың жалғыз жүруінің өзі мүмкін болмай қалды. Олар зәр
ішіп, у жұтқандай күй кешті.
Аллаh алдындағы парыздарын да адам айтқысыз ауыр азаппен арпалысып
жүріп, зорға өтейтін мұсылмандар пайғамбарымызға жағдайларын айтып, елден
көшуге рұқсат сұрады. Сүйікті Пайғамбарымыз Аллаhтан ондай жарлық
келмегенін түсіндіріп, діндестерін сабырға шақырды.
Осы әңгімеден соң арадан бірнеше күн өткенде Аллаhтан бұйрық түсіп,
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) бұл жайды мұсылмандарға сүйіншілете жеткізді:
“Сіздердің көшіп ат басын тірейтін тұрақтарыңыз – екі тастақ жердің
арасында орналасқан, құрма бағы жайқалған қала екені маған көрсетілді.
Меккеден кеткісі келгендер солай қарай бағыт алсын. Мәдинадағы бауырларымен
тізе қосып, төс қағыстырсын, ынтымақтассын. Ұлы Аллаh Тағала оларды
сіздерге бауыр етіп, Мәдинаны сенімді, қауіпсіз мекен қылды”.
Осыдан байқалғандай, құрайыш мүшріктерінің қыспағы Исламның әмірлерін
орындауға қауіп төндірген, қу тірліктің мәнін кетіріп, мұсылмандардың,
ішкенін іріңге, жегенін желімге айналдырған. Хазіреті Айшаның:
“Мұсылмандар дінін қорғау үшін хижрет етуге – көшуге мәжбүр болды.
Өйтпесе діннің әмірлерін орындау мүмкін емес еді” - дегені бар.
Олай болса, Мәдинаға хижрет, яғни мұсылмандардың ауа көшуі, кейбіреулер
айтқандай, қашу емес, адалдық жолындағы ізденіс. Дінге төнген қауіпті
сейілтіп, Аллаhтың қағидаларын орындау үшін тыныш, қолайлы мекен іздеу.
Дін – Аллаhтың әмірі болғандықтан, оның шарттары міндетті түрде жүзеге
асырылуға тиіс. Егер орта ол талаптарды атқаруға қолайсыз болса, ол жерді
тастап көшу – мұсылмандар үшін шарт. Мүмкіндік бола тұрып, дініне қауіпті
ортадан бас тартпағандарға кешірім жоқ екені Құранда айтылады. Әрбір
Аллаhтың құлы парыздарын өтеуге оңтайлы орын іздеуге жауапты.
Пайғамбарлар пайғамбары Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) хижрет мәселесін
егжей-тегжейлі ойланып, мұсылмандарға өте мұқият, сақ қимылдауды тағы да
тапсырды. Мүшріктердің назарына ілікпеудің амалдарын қарастырып, бірнеше
адамнан бөлек-бөлек шығуды ойластырды.
Пайғамбардың кеңестерін тыңдап, ақылға түйген мұсылмандар екі-үштен
ықтиятты түрде сапарға шығуға бел буды.
Ең бірінші болып Әбу Сәлама ибн Әсет есімді сахаба Меккеден Мәдинаға
қарай бағыт алды...
Отыз тістен шыққан сөз естілмей қалсын ба, мүшріктер мұны да біліп
қойып, мұсылмандардың ізін кесіп, қолға түсіргендерін Меккеге қайтарып,
әлекке түсті. Әйелдерді күйеулерінен айырып, көнбегендерін зорлықпен
қапасқа қамап ойран топырын шығарды. Тек қана ашық шайқасқа себеп болып
кетер деген оймен адам өлтіруден басқа айуандықтың бәрін жасап бақты. Бірақ
олардыкі босқа сабылу, босқа шашылу еді. Өйткені, иманнан күш алған
мұсылмандар алға қойған мақсаттарын орындауға тас-табандап бекінген.
Бірбеткейліктерінің арқасында Аллаhтың ақ жолын ұстануға бекінген оларды
қорқыту, қайтару еш пайда әпермейтіні белгілі болды. Көш жалғаса берді...
Қыспаққа ұшыраған сайын қанаттанған көңілдер Мәдинаға бұра тартып, нұрлы
көкжиекке ұмсынып, самғай түсті.
Құтты мекен де жаңа тұрғындарын зарыға күтуде...
Екінші тарау
МӘДИНА – МҰСЫЛМАНДАР МЕКЕНІ
Мұхаммед (с.а.у.) Мәдинаға көшіп келіп, орныққан соң қала Ислам
орталығына айналды. Сол кездегі Мәдина қаласы және тұрғындары хақында
қысқаша тоқталар болсақ, осынау мұсылмандар мекені сол дәуірдің өзінде Араб
түбегінде маңызды нысан саналатын. Айналасы таулы, жазықта орналасқан
қаланың жері шұрайлы, топырағы құнарлы, суы мол, ауа райы да қолайлы әрі
Меккеге қарағанда жауын-шашынды.
Аллаһ Расулы хижрет еткенге дейін қала Ясриб аталған. Осында көшіп
келген соң Расулуллаһ қаланың атын “Мәдина” деп өзгертті. Мәдина - арабша
қала дегенді білдіреді. Осы сәттен мұсылмандар жаңа мекенді Мәдина деп атай
бастады. “Мәдинатун-нәби”, яғни Пайғамбар қаласы деп атағандар да болды,
бірақ келе-келе Мәдина атауы ғана қалды.
Мәдинаға мұсылмандардың көші тұсында қаланың жергілікті тұрғындары
арасында яһудилер мен христиандар да басым еді. Сол кезде қала халқының
саны он мыңға жуық дегенді мәліметтерден кездестіреміз.
Мәдиналық жергілікті мұсылмандар әус, хазраж руларының өкілдері еді.
Әустер мен хазраждар арасында атам заманнан дау-дамай, жанжал, төбелес
толастамай келген. Ең соңғы ішкі соғыс Буас деп аталған, жүз жиырма жылға
созылған бұл қырғын Пайғамбарымыздың Мәдинаға хижретінен бес жыл бұрын
аяқталған. Қанды қырқыста екі рудың да атақты батырлары қаза болған.
Хижреттен соң екі ағайынды ру арасында дұшпандық достыққа, бақастық
бауырластыққа айналды. Бір ғасырлық алауыздықтың адамгершілікке,
түсінісушілікке айналуы – ұлы Аллаһтың сүйікті елшісіне тамаша тартуы.
Мәдинаны яһудилердің үш руы, яғни қайнуқа, қурайза және надрлар
мекендейтін...
Христиандар саны жағынан аз саналатын. Исламның Мәдинада кең таралуына
бейжай қарап отыра алмаған олар қоныс аударғанды жөн көрді. Ухуд шайқасында
мүшріктерге қосылып, мұсылмандарға қарсы шыққан осы христиандар, кейіннен
Византияға (Румға) барып бас сауғалаған.
Саяси тұрғыдан алғанда сол шақтағы Мәдинаның халі өте төмен еді. Адамдар
тайпа-тайпаға, ру-руға бөлініп, әр рудың өзінше заңы болатын да, өз
басшыларынан басқаға құлақ аспайтұғын.
Адам құқы аяқ асты етілген әлсіз руларға төлемақы өтелетіндей жағдай
бола қалса, я болмашы құн төленетін, я болмаса мүлдем мән берілмейтін. Өте
қажет болғанда қазы сайланып, олар да өздерінің жеке пікір, көзқарастарына
сәйкес үкім шығара салатын...
Сауаттылар саусақпен санарлық еді.
Сүйікті пайғамбарымыз хижрет еткен мекеннің географиялық, саяси,
қоғамдық сипаты осындай еді. Пайғамбарды маңызды мәселелер күтіп тұрған-ды...
Пайғамбарымыз бен Мәдинаға орныққан мұсылмандардың тыныш өмірін
Меккедегі мүшріктер көре алмай, әр қилы шараларды ұйымдастыруды қолға
алады. Ендігі мақсат – муһажир мұсылмандар мен жергілікті халық арасына, от
тастау. Саналарын билеген сайқал сезім мүшріктердің дегбірін қашырып, ақыры-
мұсылмандарды емен-жарқын қарсы алып, қошемет көрсетуші әнсарларға ескерту
ретінде екі рет хат жолдайды. Үшбу хаттағы жазылғандар ескертуден гөрі
қорқыту-үркітуге ұқсайтын. Мұсылмандарды қолдауын қоймаса, адам айтқысыз
ауыр халге душар болатындықтары айтылған суыт хабарларға әнсарлар бой
алдырмады, қайта көмек-демеуді күшейте түсті. Азаматтық әрекеттерімен қауіп-
қатерге бірлесе бас тігетіндіктерін білдірді. Ескертулерінің жан баласына
шыбын шаққан құрлы әсер етпегенін аңдаған мүшрік хабаршылары ұнжырғасы
түсіп елге қайтты. Осылайша мәдиналықтарды Хазіреті Мұхаммедке қарсы қоюдың
мүмкін еместігі де айқындалды.
ИМАН – БАУЫРЛАСТЫҚ БАСТАУЫ
Бауырластық қан жақындығымен ғана айқындалмайды. Діндестер де өзара
бауыр саналады. Бауырластық жүгі қашанда ауыр. Адамзат тарихында
бауырластықтың, ағайындықтың көрінісі деп ауыз толтырып айтар мысал өте
көп. Дегенмен әнсар-муһажир мұсылмандар арасындағы бауырластық үлгісін осы
көп мысалдың ең ерекшесі деп бөле жарсақ, талас тумаса керек. Аллаһ
ырзалығы үшін туған жерін, үй-жайын, мал-мүлкін тастап, туған-туыспен
араздасып ел асып келген муһажир мұсылмандар мәдиналық әнсар бауырларынан
жылы лебіз естіп, барынша қолдау көреді. Білмеген жердің ой-шұқырын ә
дегенде меңгеріп кетулеріне қолайлы жағдай туғызады. Жаңа жерді жатсынбай,
үйренісіп кетулері үшін құрақ ұшып, бәйек болған жергілікті мұсылмандар
Ислам тарихында әнсарлар, яки жәрдем берушілер аталады.
Мәдинаға хижрет еткеннен соң арадан бес ай өткенде парасаттың падишасы –
пайғамбарымыз әнсарлар мен муһажир мұсылмандардың басын қосты. Сол алқалы
жиында қырық бес әнсар мен қырық бес муһажирді, барлығы тоқсан мұсылманды
бір-біріне бауыр етіп жариялады. Хазіреті Мұхаммедтің бастамасы болған бұл
істің астары материалдық және моральдық тұрғыдан бірігу, бір-біріне мұрагер
болу принциптеріне сүйеніп, муһажирлердің туған елге деген сағынышын аздап
та болса басуға, жаңа жерге үйренісуге, достық, туыстық сезімнің күшеюіне
негіз болады.
Бауырластық бірліктің дәстүрі бойынша, мәдиналық әрбір мұсылман отбасы
меккелік мұсылман жанұясының біреуін үйлеріне кіргізіп, мал-мүлкін, үй-
жайын бөлісуге тиіс. Бірге еңбектеніп, табысты өзара бөлісуге келісті.
Пайғамбар парасаты бұл жолы да діттеген мақсатқа дөп тиді. Екі мұсылманды
бауыр деп жарияламас бұрын Аллаһ Расулы әрбіреуінің жағдайын, жеке бас
ерекшелігін, отбасылық ахуалын жан-жақты зерттеп, үйлесім тапқандарды
жарастырды. Мысалы, Салман Фариси мен Әбуд-Дәрда, Аммар мен Хузайфа, Мусаб
пен Әбу Әюб әл-Әнсари талғамдары, өмірге көзқарастары сәйкестігінен бауыр
деп танылғандардың бірнешеуі ғана. Аллаһ ырзалығы мен Оның пайғамбарына
деген сүйіспеншілікпен ғана қаруланған, жиған-тергенін тастап, иманын
сақтау жолында атамекенінен қуылған муһажирлердің ішіп-жемі, жатын орны
мәселесі осылайша шешімін тапты. Әнсарлар муһажир бауырларына төрінен орын
беріп, жылы-жұмсағын алдарына тосты. Иман бірлігі, діндес ағайынгершіліктің
жарқын өнегесі еді бұл. Отанынан алыста, қамкөңіл мұсылмандар үшін мұнан
артық сый болмаса керек-ті. Мәдиналық әнсар о дүниелік болған жағдайда
муһажир бауыры өзге туыстары қатарында мирасқоры саналды. Осы бауырластықты
жария ету арқылы муһажир мұсылмандар қиыншылықтан құтылды. Мәдиналық әр
мұсылман меккелік бауырына дүние-мүліктің тең жартысын бөліп беріп
меймандостықтың, жомарттықтың, адамгершіліктің шоқтығына көтерілді.
Мәдиналықтар мұнымен де қарап қалмай, Хазіреті Мұхаммедтің рұқсатымен
құрмалық алқаптарын да бөліспекші болды. Алайда муһажирлер бұған дейін
бақша өсіру, егістік істеріне араласпағандықтан, Пайғамбарымыз әнсардың бұл
ұсынысын құптамайды.
Мәдиналық мұсылмандар болмай жүріп, муһажирлерге жерді тырмалау және
бақша суаруды жүктеп, ақыры жиналған өнімді бауырларымен бөлісуге
көндірді. Пайғамбарлар Сәруары бұл ұсынысқа разылығын білдіріп, келіседі.
Адамзат тарихы небір көштерге куә. Бірақ осыншалық мәнді, көшіп
келгендер мен жергілікті тұрғындар арасындағы шынайы көңілден шыққан
сүйіспеншілікке негізделген қауышу тарихта бұрын соңды болмаған. Себебі бұл
көш қасиетті иманды қабылдау, тарату және шын көңілден ақыреттік сыйды
мақсат еткен. Осынау қасиетті қауышу иман қуатын арттырып, көп ұзамай
мұсылмандар бүкіл Арабстанға өздерін мойындатады.
Муһажирлер бастарына қонған баққа масайрамай, шүкірлік етті. Үй-
жайлары, азық-түлігі жеткілікті бола тұра еңбектенудің, тер төгудің амалын
қарастырды. Имандылықтың негізі де сол, әркім өз әлінше әрекет жасап,
тірлікке араласты. Олар мәдиналық бауырларына салмақ болмаудың жайын
ойластырып, тірліктің көзін іздегендерін пайғамбар хадистерін жаттап,
кейінгілерге жеткізуімен әйгіленген Әбу Хурайраның төмендегі жауабы
аңғартады:
“Мәдиналық мұсылмандар бақшасын баптап, муһажирлер сауданы қыздырып қал-
қадарынша тер төкті, мен Расулаллаһтың қасынан бір елі шықпайтынмын. Оның
айтқандарын тыңдап, сөзбе-сөз жаттап жүріп, пайғамбардың ақ батасын алдым.”
Тілек – ортақ, мақсат – айқын
Мәдиналық әнсарлар мен Меккеден көшіп келгендер арасында жария етілген
бауырластықтың жемісі күн санап көрінді. Ең бастысы, әр түрлі қоғамдық топ
өкілдері бір-бірімен сіз-біз десіп, сыйласып, менсінбеушілік, қор санау
сынды арабтар арасында кең таралған жаман қасиеттер келмеске кетті. Ниеті –
пәк, тілегі – ортақ рухани өрлеуді көксеген, жоғары адами қасиетке ие қоғам
пайда болды.
Аллаһ Расулы әлдеқалай ұзақ сапарға, жорыққа шығу қажет болғанда екі
ағайынның біреуін қатарға тұрғызатын да, екіншісін екі отбасына жауапты
етіп Мәдинада қалдыратын. Нәтижеде бала-шаға қорғансыз қалмайтын.
Мәдина мұсылмандарының ерлікке бергісіз меймандостығы Құран Кәрімде Хашр
сүресінің 9-аятында былайша баяндалады:
“Муһажирлерден бұрын Мәдинаны мекендеп, иман бастауына айналдырғандар
(өздеріне) мекендеріне хижрет етіп келгендерді сүйіспеншілікпен бауырларына
басады. Оларға берілген олжаға байланысты көкіректерінде титтей де реніш
сезінбейді. Тіпті өздерінің мұқтаждықтары бола тұра (муһажир) бауырларына
берілуін үстем көреді. Кімде-кім нәпсінің дегеніне көнбесе, жеңіске жетуші
(азаптан құтылып, сыйға кенелетін) – нағыз сол.”
Иә, рухани бауырластық жер жүзіндегі мақтанға лайық көрініс еді.
Исламның пайда болу кезеңіне сәйкес келуі тұрғысынан да хижреттің маңызы
зор. Ширек ғасыр аралығында Ислам нұрының төрткүл дүниені сәулелендіруі,
Иранның алынуы, Шығыс Рум императорлығына қауіп төндіру – бәрі де діни
бауырластықтың нәтижесі екені даусыз.
ПАЙҒАМБАР МЕШІТІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
Хижреттен соң арада бір жыл өткен.
Сүйікті Пайғамбарымыз Мәдинаға көшіп келгенде қалада бүкіл жамағатпен
намаз оқитындай, қажет жағдайда көп болып бас қосып, жиын өткізетіндей
қолайлы орын жоқ-тын. Исламның негізгі шарттарын жүзеге асыру үшін арнайы
орталықтың – мешіттің жоқтығы мұсылмандардың арқасына аяздай батты. Уақытты
көп созбай құрылысқа кірісу қажеттігін түйсінген Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.)
сахабаларымен кеңесіп, мешіт салуға оңтайлы орын іздеді.
Қалаға алғаш табан тірегенде түйесінің шөккен жері Сәһл, Сүһәйл есімді
ағайынды жетім жігіттердің құрма кептіретін алаңқайы болатын. Ағайынды
екеуі мәдиналық мұсылман Муаз ибн Афраның қамқорлығында еді. Хазіреті
Мұхаммед Хазіреті Муаздан әлгі алаңды сатып алғысы келетінін айтып, бағасын
сұрайды. Муаз жердің құнын иелеріне яғни екі жетім жігітке төлеп, алаңды
Аллаһ ырзалығы үшін тарту еткісі келетінін білдіреді. Пайғамбарымыз бұл
ұсынысқа қарсы болып, жер иесін шақырып құнын қаншаға бағалайтындықтарын
сұрады. Ағайынды екеуі бірауыздан:
“Уа, Расулаллаһ! Біз саған жерімізді ақы-пұлсыз-ақ берейік, төлемін
Аллаһтан күтейік. Жаратқан бізді жеткерсін,”-дейді.
Алайда Пайғамбарымыз бұған да келіспей, ақыры он мысқал алтынға әлгі
жерді сатып алады. Сахабалар осы сәтті көптен күткендей білек сыбана іске
кірісіп кетеді. Құрылыс алаңын сыпырып тазалап, балшықтан қыш құйып,
керекті заттарды дайындайды. Мешіттің іргетасын қалайтын шақта Аллаһ
Расулының қасында төрт-ақ кісі – Хазіреті Әбу Бәкір, Хазіреті Омар,
Хазіреті Осман және Хазіреті Әли ғана болады. Сол жерге кездейсоқ келіп
қалған мұсылмандардың бірі:
“Уа, Расулаллаһ! Алып құрылысқа небары төрт адаммен кіріспексің бе?”-деп
сұрайды.
Мұхаммед (с.а.у.):
“Осы төртеуі менен соң ұлы істің басы-қасында болмақ,”-деп жауап береді.
Сөйтіп атақты пайғамбар мешітінің іргетасының алғашқы кірпішін мүбәрак
қолымен Аллаһ Расулының өзі қалап, онан соң Хазіреті Әбу Бәкір, Хазіреті
Омар, Хазіреті Осман және Хазіреті Әли кезектесе қыш өреді. Пайғамбарлар
сардары мешіт құрылысында да өзі бас болып, ағаш тасып, тас қалап, өзге
мұсылмандарды да ықыласпен оң іске жұмылдыра білді.
“Арқалаған жүгіміз – қайырлы жүк. Уа құдіретті Аллаһ Тағалам! Бізді
ақыретте алдымыздан жарылқа, муһажир мен әнсардың қолдаушысы Өзің
болғайсың!” деген сынды дұғалармен мұсылмандарды қайрай түсті.
Ізгі ниетпен аянбай істелген еңбектің нәтижесінде пайғамбар мешітінің
құрылысы аз уақытта тәмамдалды. Төрт қабырғасы кірпіштен қаланған,
қарапайымдылығымен қасиетті бұл ғибадатхананың төбесі әдейі ашық күйінде
қалдырылады. Пайғамбар мешіті тек намаз оқуға арналған ғибадатхана емес,
мұсылман жұртшылықтың алқа қотан жиналып имани мәселелерді талқылайтын,
діни мұқтаждықтарын өтейтін орны болған. Діни оқулар, ру-тайпа басшыларының
әр түрлі дәрежедегі кездесулері осында ұйымдастырылатын.
Мешіт құрылысы аяқталғаннан соң ғибадатханамен жапсарлас екі бөлмелі үй
салынды. Қабырғасы кірпіштен қаланып, төбесі құрма ағашының діңімен, ұзынша
бұтақтарымен жабылған бұл бөлмелер пайғамбарымыздың құрметті зайыптары –
Хазіреті Сәуда мен Хазіреті Айшаға арналған-тын. Артынан Аллаһ Расулының
басқа әйелдерімен некесі қиылған сайын бөлмелер саны арттырылып отырған.
Төбесі құрма ағашының бұтақтарымен жабылған тоғыз бөлменің төртеуі қолдан
құйылған қыштан, бесеуі тастан қаланған. Мешіт жанынан өзіне арналған үй
салынған соң Пайғамбарымыз Хазіреті Әюб Әл-Әнсаридің үйінен көшіп, өз
шаңырағына келіп орнығады.
Паиғамбарымыздың яһудеилермен келісімі
Пайғамбарымыз (с.а.у) Медина қаласына һижра етіп, жаңа Ислам қоғамының
негіздері нығайғанына көзі жеткеннен кейін, және бұл жетістік діни, саяси
және әлеуметтік бірлік болғаннан кейін мұсылман қоғамында
пайғамбарымыз(с.а.у) сол ортадағы мұсылман еместермен қарым-қатынасты
реттеуге назар аударды.Бұл қарым-қатынасты реттеудегі басты мақсат
адамдардың қауыпсіздігі, бейбітшілік, бақыт және тағы да басқажақсылықтар
және болашақта Медина ауданындағы барлық адамдар арасындағы түсінушілікке
қол жеткізу болды. Сол мақсатпен пайғамбарымыз(с.а.у) сол бір фанатизмнің
не бір түрлері шарықтау шегіне жетіп тұрған кезде, әлем білмейтін
кеңпейілді заң орнатты. Айтып кеткеніміздей Медина айналасында тұратын
мұсылман еместердің көбісі яһудейлер еді. Олар мұсылмандарды іштей жек
көргенімен, ашық түрде қарсылық немесе келіспеушілік көрсетпеді.
Пайғамбарымыз олармен келісім шарт жасап ол бойынша өз діндерін еркін
ұстап және өз байлықтарына ие болды. Пайғамбарымыздың(с.а.у) ниеті оларды
қуу,не болмаса байлығын тартып алу, не болмаса қандайда бір келіспеушілікке
жол бермеу болды.
Яһудейлермен жасаған келісім баптары
1. Бану Ауф руының яһудейлері мұсылмандармен бірге бір қоғамға кіреді.
Яһудейлерде өзінің діні, мұсылмандарда өзінің діні және олардың еркіндікке
жіберілгендеріне және бұл Бану Ауф руынан басқа яһудейлерге де қатысты.
2. Яһудейлер шығындарын өз қаражатынан, мұсылмандар өз қаражатынан.
3. Соғыс жағдайнда әрбір жақ бір-біріне көмек беру керек. Мысалы:
яһудейлерге қарсы біреу соғыс ашса.
4. Әрбір жақ бір-бірімен жақсы қарым-қатынасты сақтап, бір-біріне жақсы
кеңес беріп, және бұл қарым-қатынастың күнәлі істерді шетке шығарып,
адамгершілік негізінде қалыптасуы.
5. Бір жақ екінші жақтың қателіктеріне жауапкершілік көтермейді.
6. Қыспақтағыға көмек жәрдем беру.
7. Соғыс жағдайында мұсылмандарменқтар яһудейлерде шығынды тнң шығару
керек.
8. Осы келісімнің шарты бойынша барлық қол қойғандар үшін Ясриб қаласы
неприкосновенный қла болады.
9. Егер екі жақ арасында шешілмейтін дау пайда болсанң бірінші Аллаһқа
екінші оның елшісі Мұхаммедке(с.а.у) барып жөн сұрау.
10. Құрайыштарға көмек және қорғаушылық көрсетуге болмайды.
11. Егер Ясриб қаласына біреу шабуыл жасаса екі жақта қаланың өзі
тұратын жағын қорғау.
12. Бұл келісім қыспақ жасаушылармен күнә істеушілерге қорғаныш бола
алмайды.
Бұл келісім шарттан кейін қала өз маңайындағы елдімекендермен ынтымақты
мекенге айналды, оның астанасы Ясриб, оның президенті блайша айтқанда
пайғамбарымыз(с.а.у)болды. Шншуші сөзбен басшылық бұл мемлекетте
мұсылмандарда болды. Медина қаласы мұсылман әлемінің астанасы болды.
Кейіннен қауіпсіздік пен бейбітшілік кеңеюі үшін пайғамбарымыз(с.а.у)
басқада рулармен осындай келісім шарт жасасады.
Үшінші тарау
Мединедегі соғыстар
ШАЙҚАСУҒА РҰҚСАТ
Аллаһ Елшісі Мұхаммед (с.а.у.) Аллаһтың әмірімен әрекет ететін. Меккеде
қанша қастандық, зұлымдыққа кез болса да дұшпанға қарсы шығуға рұқсат
берілмеген. Міндеті – иманға шақыру, жүректерге жол табу, ақиқатты жариялау
ғана болатын. Мүшріктерден қорғану үшін де шайқасуға Аллаһ тарапынан тиым
салынған. Жалпы Ислам құқығының негізі де сол, адамдар арасындағы
түсіністікті, ауызбірлікті сақтау және нығайту, соғысқа мүлде шектен шыққан
жағдайда ғана рұқсат етіледі. Бір ата мен бір анадан тараған құлдарына
Аллаһтың теңдей қойған құқығы да осы.
Адамдардың ру-тайпаға бөлінуі де ұрпақтарының танылуы, рухани тазалық
үшін қажет. Басқа шауып, төске өрлеген жауыз мүшріктердің адам төзгісіз
қиянаттарына қарамастан пайғамбар бастаған мұсылмандар сабыр сақтап бақты.
Елінен айрылып бөтен жерге ауа көшкен соң да мүшріктермен шайқасуға Аллаһ
тарапынан рұқсат берілмеді.
Ислам күн санап Мәдинаны нұрлы шұғыласына бөлеп, Құран шуағы әнсарларды
рухани ләззатқа кенелтіп жатты. Дегенмен муһажирлер мен Пайғамбарымыздың
көңілдері тоғайды деуге ертерек еді. Мәдина мұсылмандары Аллаһ Расулын
дегбірсіздене күтіп алып, жер-көкке сыйғызбай мадақтап қуаныштарын
айғақтағанмен, мунафиқтардың (екіжүзділер) өшпенділігі сәт санап арта
түсті.
Яһудилер Расулаллаһпен (с.а.у.) келісім жасап, ортақ принциптерді
мойындағандықтарын білдіргенмен іс жүзінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz