Уақыф сөзінің тілдік мағынасы
Мазмұны
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .2бет
2. Бірінші бөлім:Уақыфты
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5бет
3. Екінші бөлім:Қазақстан жеріндегі уақыфтар тарихы ... ... .33бет
4. Үшінші бөлім:Уақыфтың қоғамдағы орыны ... ... ... ... ... ...43бет
5.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...53бет
Осы еңбегімді аяулы анамыз Нүрсилә Түкібайқызының
рухына, бұл өмірде балаларының қызығын көре алмаса да, о дүниеде
ұрпақтарының дұғасына кенеле берсін деген перзенттік борышы ниетіммен
арнаймын ... .
Кіріспе
Аллаһ Тағала сансыз шүкір мен мадақ айтып, пайғамбарымыз Мұхаммедке,
оның үй-ішіне, артынан ерушілерге салауаттар мен сәлемдер жолдай отыра,
осы кішкене еңбегімді бастауға ниет еттім.
Аллаһқа шүкір еліміз тәуелсіздік алып, Президентіміз айтқандай алғашқы
күндерінен бастап, экономикалық дербестікке қол жеткізу мақсат тұтып,
қазіргі таңда Әлем алдында мойындалатын дербес ел болдық.
Әлбетте, материалдық қажеттілікпен, бірге рухани қажеттілігімізді де
дамытпасақ болмайды. Қандай да бір халықтың діні, тілі, ділі болмайынша,
халықтығы болмайды. Соның ең бір кіршіксіз таза болып саналатын жері –
діні, имандылығы.
Имандылықтың аздығынан, қоғамымыздағы рухани дерттерге жолығып
отырғанымыз белгілі нәрсе. Соның емін, адамдар имандылық орындарынан
іздейді. Ендеше елімізде мешіттеріміз имандылық орындарымыз көбеюімен
бірге, оның атқаратын істері көркеюі қажет.
Осы орайда, кешегі күні елбасымыз, дінбасы мен дін қызметкерлерін
Президент сарайында жинап, кеңесіп, күніміздегі діни ахуалға байланысты
мәселелерге тоқталуы, өзінің дер кезінде халыққа жолдаған Жолдауы
сияқты, діни салаға да бағдар берер жолдауы болды.
Сол жиында Қазақстандағы мешіттерді тіркеу, мешіт жерін меншікке
шығару, заңдастыру жөнінде сөз болды.
Жазғалы отырған еңбегіме де, осы мәселенің қажеттілігі бар екенін,
сөз етпес бұрын, мұсылман бауырларымызды дінімізге онсыз да көп кір жағып
жатқанда, бір Аллаһтың, бір дінінің ішінде тармақ-тармаққа
бөлінбей,бөлінгенді бөрі жейдінің кебін кимей, қандай да бір
идеологиялардың артынан еріп емес, Құранның бір үммет болу әміріне еріп,
кең байтақ жерімізде өмір сүріп жатқан халықтармен Ислам көрсеткен
сыйластық қарым-қатынаспен өмір сүруіміз керек.
БҰҰ-ның басшысы Кофи Анан: "Қазақстан – БҰҰ-ның кішкентай нұсқасы",-
деп айтқанындай, Жер бетіндегі жері үлкен мұсылман елі болсақ, ата-бабамыз
сияқты көңіліміз де, дархан болуына шақырамын.
Құран-Кәрімнің көпшілік аяттарында Шынында иман етіп, жақсылық
істегендер ... , - деп, иман мен жақсылық ету сөзі бірге жүреді, яғни
бірінсіз-бірі болмайды.
Сол жақсылық істердің бірі – пайғамбарымыз және оның саңлақ
сахабалары көрсетіп кеткен жақсылық ету, садақаның бір түрі – уақыф екенін
айтқым келеді.
Шариғатта уақыф дегеніміз – белгілі бір мал-мүлік көп мәрте
қайырылымдылық жолында пайдалану үшін ұзақ мерзім жұмсамай ұстап тұру.
Демек, ол – үзілмейтін садақа болып саналады. Ол мүлікті жамағат болып
мешіт немесе медресе пайдалануға болады. Әйтпесе жеке-жеке адамдар пақыр,
міскіндер болып та пайдалануға болады.
Ол уақыфтың шариғат анықтаған:
1. Таза діни .
2. Қайырымдылық.
3. Арнайы немесе ұрпаққа арналған түрлері бар.
Халқымыз Ислам дінін қабылдаған бері, мұндай орындар жерімізде бар
болған, жұмыс атқарған, бірақ қилы-қилы заманды бастан кешіп, ең соңғысы
70 жылғы атеистік идеяның қамауынан шыққанында, мұндай ұғым тұрмалық,
атымызды ұмытып қала жаздадық.
Уақыфты зерттеу – қазіргі таңда Исламның зерттелмей жатқан көп
жақтары сияқты тың мәселе болып отыр.
Сондықтан еңбегімнің дарияға құйылған бір тамшыдай болсын пайдалы
болуын тілеймін. Алдын-ала түзейтіндерінің болса түзеп, қосатындарыңыз
болса, қосып отырсаңыздар, зерттеуімнің нәтижелі болғаны деп білемін.
Зерттеу жұмысының жоспары
Кіріспе
Бірінші бөлім: Уақыфты анықтау.
1. Уақыф сөзінің тілдік мағынасы.
2. Уақыф сөзінің шариғаттағы мағынасы.
3. Уақыфтың шариғаттағы үкімі.
4. Түркиядағы уақыфтарға байланысты туындаған сұрақ-жауаптарға
шолу.
Екінші бөлім:
1. Қазақстан жеріндегі уақыфтар тарихы.
Үшінші бөлім: Уақыфтың қоғамдағы орыны.
1. Қазіргі ислам қоғамындағы уақыфтың маңыздылығы мен пайдалары.
2. Қазақстанға үлгі ретінде алуға болар Түркия, Мысыр елдеріндегі
уақыфтар.
Қорытынды
Бірінші бөлім:Уақыфты анықтау.
Уақыфтың араб тіліндегі мағынасы:
Мысырлық фиқһ ғалымы доктор Мұхаммед Рафат Османның Уақыфтың Ислам
шариғатындағы үкімі және оған байланысты Ислам оқу орындарының ұстанымы
атты еңбегін зерттей отыра уақыфқа байланысты төмендегідей мәселелерге
тоқталғанын анықтадым:
الوقف сөзі араб тілінде көп мағынада пайдаланылған сөздердің бірі.Оның
االسكون тыныштық التعليقтоқтату التأخيرкешіктіру الحبس ұстау сияқты
мағыналарда қолданғанын көреміз.Мәселен тыныштық мағынасына қолданғанда
وقفت الدابة хайуан тынышталды, ал тоқтату мағынасында қолданғанда وقفت
الرجل عن شيء وقفاер адамды бір нәрседен тоқтаттым,ал кешіктіру
мағынасына қолданғанда وقفت قسمة الميراث الى الوضعәйелдің босануына дейін
мирасының берілуін кешіктірдім,ал ұстаумағынасында қолданғанда وقفت
الدار وقفاүйімді Аллаһ жолында уақыф етіп ұстадым деген мағыналарда
қолдануға болады.
Осылайша,сөз омонимді бірнеше мағына беретін сөз болып,оның қолданылуы
да,мағыналары да әртүрлі болады.Мәселен عينсөзі араб тілінде
الباصرةкөз, الجاسوسтыңшы және одан да басқа қолданылған,тағы да
القرءсөзі الحيضхайыз, الطهرтазалық мағынасында,ал القضاءсөзі
الأمرбұйрық, الإرادةқалау, الموتөлім, الحكمүкім, الإلزامталап ету
және тағы басқа мағыналар бергені сияқты.
.الوقفсөзін қолданғандағы мақсат етілген нәрсе الموقوفуақыф етілген
нәрсе мағынасын білдіру,яғни الرهنсөзін кепілдік ету іс-әрекетін
білдіретін түбір ретінде қолданып,ондағы المرهونкепіл етілген нәрсені
білдіру керек болғаны сияқты.Кейбіреулер қолмен ұстаған нәрсені أوقفتهоны
қолмен ұстадым деп Әлифпен,ал қолмен ұстамаған нәрсені وقفتهоны қойып
қойдым деп Әлифсіз қолдану керек дейді.Алайда ғалымдар дұрысы деп егер
Әлифсіз қолданғанда ما أوقفك ها هنا؟Сені не тоқтатты? Немесе أنت تريد أي
شأن حملك علىالوقوف؟[1] Не себепті бұл жерде тұрсың? Деген сөзде
қолданып,ал أوقفت دارى أوأرضىдеп қолдану әдеби нормаға сәйкес емес
дейді.Камал ибн Аль
Һиман және Ибн Жунни айтты:Маған Әбу Али Аль-Фариси Әбубәкірден хабар
етті,Әбу Аббастан,Әбу Осман Әл-Мазани айтты: وقفت دارى و أرضىдеген не
أوقفتдеген сөзді арабтар білмейтін,сондықтан уақыф етілген нәрсе орнына
الموقوفсөзін қоймай,бәлки масдар орнына الوقفсөзін бейнелеу мәшһүр
болды.Осылайша هذه الدار وقفмынау уақыф етілген үй деп қолданды,сондықтан
оның көпше түрі أفعالуәзнімеوقت-أوقت,وقف-أوقف сияқты болды.[2]
Ғұламалар الوقف, الحبس, التسبيلсөздерінің мағынасы біреу,яғни
былай деп айтқанда: وقفت أرضى,حبستها,سلبتهاдесе оның барлығы жерімді
уақыфқа бердім деген мағынаны білдіреді.Бұл дүниесі уақыф деп
аталады,өйткені бұл дүние не бір адамға,не уақыф етіп тағайындалған жақта
болады.Мәселен:Құран-Кәрімді жаттау медрессесі,не жетім,тастанды балалардың
шығынын өтеу үшін,не осыған ұқсас қайырымдылық шараларға жұмсалып,оны не
сатуға,не сыйлауға болмайды.Ал қайырымдылық дүние деп аталуы ,оның
пайдасына не біреу,не уақыф жақты білдіретін өкіл иелік етеді.[3]
Уақыф сөзінің фиқшылар жанындағы анықтамасы:
Қандай да бір дүниені шариғат көрсеткен нормаларға сәйкес бір адамнан
екінші адамға,не бір жақтан екінші жаққа беруге болады.Егер адам өзінің
адамдар арасындағы айналымда жүрген ақшасын айналымнан алып,екінші біреуге
не екінші жаққа жекеменшікке қайырымдылық ретінде бере алуын тоқтата алатын
себеп жоқ.[4]
Уақыф-тың анықтамасы жөнінде ғалымдардың пікірі әртүрлі.Мәселен Әбу
Ханифада: Уақыф етілген дүние иесінің жекеменшігінде болып,ал оның
пайдасын садақа ете алады.[5]
Өйткені ӘбуХанифа уақыф етілген дүние басқа біреуге жекеменшікке
берілмейді деп есептейді және ол дүниені айналымнан алу қажет емес.
Уақыф етуші қалаған уақытында уақыф еткен дүниесін кері қайтара алады
және оны өз қалауынша жұмсай алады,сатуға,сыйлауға,жалға беруге хақысы бар
және бұл шешімі оның өз шешімінен қайтқандығын білдіреді.
Әбу Ханифа бойынша уақыф етуші уақыфын кері алу хұқына барлық
жағдайда хұқысы бар,егер өзі өлгенше қайтып алмаса,ол дүние балаларына
мирас болып қалады және оны балалары мирас етілген дүние сияқты
пайдалануларына хұқылары бар.[6]
Тек ғана Әбу Ханифа көрсеткен қағидадан тыс екі жағдайдан
басқа:біріншісі жағдай:егер өлгеннен кейінге өсиет етсе былай деп: Егер
мен өлсем,үйімді мынадай мақсатқа уақыф еттім немесе Мынау тіршілігімде
уақыф,өлгеннен кейін садақамдесе.
Екінші жағдай:егер қазы оның уақыф етілуі қажет екндігі жөнінде шешім
шығарса.
Міне осы уақыфты кері қайтара алмауға байланысты Әбу Ханифадағы
қағидадан тыс екі жағдай,осы жағдайларда уақыф ету міндет болады.
Әбу Ханифаның осы пікірін кейбіреулер Али ибн Әбуталибтен,Абдулла ибн
Масғудтан (Аллаһ олардан разы болсын)жеткізеді.[7]
Уақыфтың анықтамасы жөнінде Әбу Ханифаның екі шәкірті Әбу Юсуф және
Мұхаммед ибн Аль-Хасан былай деген: Белгіл бір мүлікке(حبس العين)Аллаһтың
деп үкім беру.
Әбу Ханифа мазһабы мәшһүр фиқшыларының бірі Аль-Камал ибн Аль-Хаммам
уақыфты былай деп анықтайды: Белгілі бір мүлікті уақыф мүлкі деп
ұстау,одан түсетін пайданы садақа ретіде немесе одан түсетін пайданы
қалағанына жұмсау.Осы соңғы сөзді Аль-Камал ибн Аль-Хаммам былай деп
түсіндіреді: Уақыф беруші адам байлардың ішінен қалаған адамына,оған
жақындауды ниет етпей-ақ берсе болады.Ибн Нужейм Аль-Ханафи былай деп
баяндаған: Байларға арналған уақыф дегеніміз-садақаның бір түрі,өйткені
садақаны кедейлерге де,байларға да беруге болады.Ал кейбір ғалымдар
байларға берілетін садақаны сыйға берудің(الهبة)ауыспалы түрі деп қана
біледі.Ибн Нужейм Әбу Ханифа мазһабы фиқшыларынан мынадай пікірді
келтіреді: Байға садақа беруде оған жақындаудың бір түрі бар,алайда ол
кедейге жақын болудан кем түседі.
Ас-Сарахси уақыфқа былай деп анықтама береді: Басқа біреудің мүлкін
иеленудеп қана айтады.[8]
Енді Мәлики мазһабына көшер болсақ,үлкен фиқшыларының бірі Ибн Арафа
уақыфқа төмендегідей анықтама береді: Бір нәрсенің пайдалануын беру(сол
нәрсе болып тұрғанша)ол берушінің иелігінде қала береді[9]
Уақыфқа қойылған заттың иелігі иесінде қала береді,бірақ пайдасы
басқаларға.Мәлики фиқшыларының бірі Ибн Шас былай дейді: Уақыф берілген
адам жеміске,сүтке,жүнге,түйе жүніне ие болады.
Тағы да Мәликилер былай деп баяндайды: Уақыфқа берілген нәрсенің
иелігі мешітке қатысты болғанда,басқаша болады.Яғни мешіт соғушы адам
мешітке иелік етпейді (затын да,түсетін пайдасын да).[10]
Шафиғи мазһабына келсек,Ар-Рамли деген ғалым уақыфқа мынадай
түсініктеме береді: Пайдалануға болатын мал-мүлікке иелігі қала
береді,бірақ пайдасы басқаларға.[11]Аль-Қалюби де осы пікірді айтады.[12]
Ханбалиттер фиқһына келсек,Аш-шейх Муафиқуддин өзінің Аль-Муғни
деген кітабында уақыфқа төмендегідей анықтама береді: Асылын ұстап
тұру,жемісін жұмсау.
Ибн Құдама өзінің Аш-шарху Аль-Кабирдеген кітабында былай дейді:
Асылын ұстап тұру,пайдасын беру. [13]
Ибн Хажар Аль-Асқалани былай дейді: Белгілі мүлікті сатуға тыйым
салу,бірақ пайдалануға рұхсат беру,нақты көрсетілген үлгіде.[14]
Ас-Санғани былай деп анықтама береді: Пайдалануға болатын мал-мүлікке
иелігі қала береді,бірақ пайдасы басқаларға мүбах нәрселер.[15]
Ахмед Ад-Дирдир былай деп анықтама береді: Затты немесе мүлікті
пайдалануға лайықты адамға беру.[16]
Қазіргі кездегі фиқшыларға келсек,Аш-шейх Мұхаммед Абу Захра былай
дейді: Иелігі өз иесінде қала беретін,бірақ пайдалануға болатын мүлікті
қайырымдылықтың бір түріне жұмсау басында да,соңында да.[17]
Аш-шейх Закиюддин Шағбан да солай дейді.[18]
Осы анықтамалар ішінен Ар-Рамлидің анықтамасы уақыфтың мағынасына
келетіндіктен оны таңдауға болады.
Жаһилият кезінде уақыф болмады:
Жаһилият кезінде адамдардың үйлерін немесе жерлерін уақыфқа
қойып,қайырымдылыққа жұмсағаны жөнінде хабарлардың жоқтығын ғалымдар
баяндаған.Қағба үйі олардың назарында Қасиетті,Ұлы болып саналған.Олар оның
құрылысын жаңартып отырған және зәмзәм құдығын қазған(көзін ашып
отырған).Алайда ол амалдар жақындау үшін болған жоқ, бәлки өзара мақтаныш
үшін жасады.[19]Аш-Шафиғи шариғатта анықтамасы бар уақыфтың жаһилиятте
болмағанын айтқан.[20]
Имам Аш-Шафиғи былай дейді: Біз жаһил адамның өз үйін баласына немесе
Аллаһ жолында немесе міскіндерге уақыф еткенін білмейміз.Біздің білуімізше
олар кейбір жануарларды уақыф еткен.(Сәибә,Бахира,Уасила және Аль-
Хам)[21]Бірақ Аллаһтың елшісі келгеннен соң,ол жануарларды пайдалануға
болатынын айтты.[22]
Уақыфқа қатысты Ислам оқу орындарының ұстанымы:
Олар екі мәселеге тоқтатылады.Бірінші мәселе уақыфтың үкімі жөнінде
ғалымдардың екі бағыт ұстануы.Бірінші бағыт:Көптеген әуелгі ғұламалардың
және олардан кейіңгілердің пікірінше уақыф ету-дұрыс,мәндуб болып
саналады.Тіпті Жабир ибн Абдулла айтқандай: Пайғамбарымыздың сахабалары
шамасы келгендерінің уақыф етпегені болмаған.
Екінші бағыт:Кейбіреулер уақыф етуді дұрыс емес деп санаған.Имам Аш-
Шафиғидің айтуынша: Кейбіреулер уақыфқа қойылған садақаларды дұрыс емес
деп есептейді.Шурейх былай деген: Мұхаммед(с.ғ.с) келді де,ұсталып тұрған
мүлікті(الحبس)босатуды айтты: Аллаһтың парызынан тыйыуға болмайды.[23]
Ибн Құдама былай дейді: Шурейх уақыфқа келіспеді: Аллаһтың парызынан
тыйыуға болмайдыдеп,бұл Куфалықтардың мазһабы.[24]
Анықтама берген кезде баяндағанымыздай, Әбу Ханифаның пікірінше уақыф
дегеніміз иелігі өзінде,пайдасы басқаларға.Осы анықтаманы түсінбей,уақыфқа
рұхсат емес деп ойлайтындар бар.[25]
Әбу Ханифаның сөзін түсіндіретін болсақ,уақыф беруші адамның кез келген
уақытта оны сатуға хақысы бар.Имам Әбу Ханифаның сөзінің сыртқы формасын
алып,уақыф дұрыс емес деген сөздері дұрыс.Аль-Камал ибн Аль-Һаммам Әбу
Ханифадан жеткен екі пікірді,яғни біріншісі уақыф рұхсат емес,екіншісі
уақыф ету рұхсат дегенді баяндай келе,былай дейді: Демек Әбу Ханифа
уақыфқа рұхсат бермейді,бірақ әкім үкім етсе болады.[26]
Ас-Сарахсидің түсіндіруі бойынша: Әбу Ханифа уақыф етуді міндетті
деп білмейді.Ал,оның рұхсат екендігі белгілі العاريةсиқты.(белгілі бір
мүлікті уақытша тегін пайдалануға беру)[27]
Жоғарыдағыны қорытындылай келе Әбу Ханифа уақыфқа рұхсат берді деп
айтуға болады.Екі жағдайдан басқа уақыф ету міндетті емес:
1)Қазының уақыфты міндетті деп үкім шығаруы.
2)Өсиет етіліп айтылса.
Доктор Аббас Муһажирани былай дейді: Әбу Ханифадан жеткен сөздерді
оқып шығып,қорытынды шығарғаным,ол уақыфқа рұхсат береді,бірақ міндетті деп
пәтуә бермейді.[28]
Уақыф жайында екі түрлі пікір бар.Бірінші пікір:Көпшілік ғұламалар
соның ішінде ӘбуХанифа уақыфтың үкімі жайыз,дұрыс,мәндуб дейді.Екінші
пікір:Шурейх Аль-Қадидың пікірі:уақыф дұрысемес.[29]
Уақыфтың Құраннан,Сүннеттен және Ижмағтан дәлелдері.
Бірінші Құран-Кәрім:
Құран-Кәрімде жақсылыққа,қайырымдылыққа,мал-мүлік жұмсауға шақыратын
аяттар көп.Уақыф соның бірі.
Сендер Аллаһ Тағала жолында жақсы көрген нәрселеріңнен жұмсамайынша
ізгілікке қол жеткізе алмайсыңдар.[30]
Мәдиналық ансарлардың(р.л.ғ)ішінде құрма талдары ең көбі Әбу Талха
(р.л.ғ)болатын.Әбу Талха(р.л.ғ)құрма бауларының ішінде,мешіттің алдындығы
Байруха деп аталатын бауды жақсы көретін еді.Расуллаһ(с.ғ.с)онда әрдайым
кіріп,шырын суымен шөлін басатын. Сендер Аллаһ Тағала жолына жақсы көрген
нәрселеріңнен жұмсамайынша ізгілікке қол жеткізе алмайсыңдар аяты
түсірілген уақытта Әбу Талха(р.л.ғ)Расуллаһ(с.ғүс)жанына барып:
Иә,Расулла(с.ғ.с)!Аллаһ Тағала: Сендер Аллаһ Тағала жолына жақсы көрген
нәрселеріңнен жұмсамайынша ізгілікке қол жеткізе алмайсыңдардеп
жатыр.Дәулетімнің ішінде мен ең жақсы көретінім Байруха бауы.Сол бау Аллаһ
Тағала жолында садақам болсын.Сол бауды садақа ету себебінен ізгілікке қол
жеткізіп,қалауыңызша пайдаланыңыз-дегенінде,Расуллаһ(с. ғ.с): Жақсы!Бұл
бау пайда келтіреді.Бұл баудың пайдасы болады.Ниетіңді естідім.Менің
ойымша.сен ол бауды жақын-туыстарыңа бергенің жөн-деп жауап берді.Әбу
Талха(р.л.ғ): Иә Расуллаһ(с.ғ.с)!Мен Сіз айтқандай істеймін,-деп,бауды
туыстары мен әке жағынан бауырларына бөліп берді.
Хадисті Әнас ибн Маликтен(р.л.ғ)Имам Бухари және Имам Муслим риуаят
етті.[31]
Екінші:Сүннеттен дәлел.
1.Абдулла ибн Омар жеткізген хадисте:Омар Хайбардан бір жер
алды.Аллаһтың елшісіне былай деді: Иә,Расулаллаһ!Менің Хайбардан алған
жеріме жететін ешнәрсе жоқ.Маған не бұйырасыз?.Пайғамбарымыз былай деді:
Қаласаң асылын өзіңе қалдырып,қалғанын садақа ет.Сосын Омар оны ешқашан
сатылмасын деп,пақырлар,туысқандар,құлдар,қона қтар,жолаушылар тегін жемісін
жеулеріне болады деп садақа етті.[32]
Осы хадисті Әбу Ханифаның шәкірті Әбу Юсуф естіген және сатылмасын
дегенді білгенде,Әбу Ханифаның сөзінен кері қайтып,былай деген: Егер Әбу
Ханифа осы хадисті естігенде,сол бойынша үкім берер еді.[33]
2.Әбу Хурейрадан жеткен хадис: Кімде-кім Аллаһ жолында Аллаһқа
сеніп,оның берген уәдесіне иман келтіріп,бір жылқыны(атты)уақыф етсе,онда
сол жылқының әр қылы,тезегі,кіші дәреті,тері Қиямет күні Мизанда
болады.[34]
3.Әбу Хурейрадан жеткен хадис: Адам баласы қайтыс болғаннан кейін үш
нәрседен барлық амалы тоқтайды:үзілмейтін садақасы,пайда беретін ілімі,дұға
ететін ізгі ұрпағы.[35]
Үшінші:Ижмағтан дәлел.
Тирмизи Омардан жеткен хадиске байланысты былай беген: Осы хадиске
пайғамбарымыздың сахабалары және ғылым иелері амал еткен,қарсы пікір айтқан
ешкімді білмейміз.
Аль-Хумейди былай дейді: Әбубәкір Сыддық өз үйін баласына,Омар
Мәруадағы жерін баласына,Осман Ромадағы жерін баласына,Али Янбодағы жерін
баласына,Аз-Зубейр Меккедегі үйін баласына,Амр ибн Ас Меккедегі және
Мәдинәдағы үйін баласына садақа (мирас бойынша бөлінбейтін етіп)етті.
Жабир ибн Абдулла былай дейді: Пайғамбарымыз сахабаларынан шамасы
жетіп тұрып уақыф етпегені болмады,Ибн Құдама былай дейді: Демек,бұл
мәселеде Ижмағ бар.Шамасы келгендері уақыф етті.Оны ешкім теріске
шығармайды.[36]
Уақыфқа рұқсат бермейтіндердің дәлелдері.
Бірінші:Бұл пікірді ұстанған үлкен табиғиндардың бірі Шурейх
төмендегідей дәлел келтіреді: Мұхаммед(ғ.с)келді
де,ұстауда(الحبس)тұрғанның бәрін боатты және لا حبس عن فرائض
الله(Аллаһтың парызынан қайтаруға болмайды)[37]оның мағынасы:
Мирасқорлардың арасында бөлінетін мал үлестеріне уақыф жасауға немесе
тыйым салуға болмайды.[38]
Имам Аш-Шафиғи осы пікірді келтіре отырып,өзі былай деп жауап береді:
Пайғамбарымыз келді де босатты дегеніміз,الله أعلم(Аллаһ біледі)ол-
жануарлар еді.Ол жаһилиятта араптар ұстаған Бахира,Сәиба,Уасила,Хам сияқты
жануарлар.Пайғамбарымыз келіп оларды босатып жіберді.[39]
Имам Аш-Шафиғиға қарсы шығатындар бар: Неге Имам Аш-Шафиғи сол хадисті
жануарлармен шектеп қойған ?,-деп.
Абдулла ибн Омардан жеткен хадисте: Омар Хайбардан бір жер
алды.Аллаһтың елшісіне былай деді: Иә Расулаллаһ!Менің Хайбарда алған
жеріме жететін ешнәрсе жоқ.Маған не бұйырасыз?Пайғамбарымыз оған: Қаласаң
асылын өзіңе қалдырып,қалғанын садақа ет,-деді.Шурейхтың: Аллаһтың
парызынан қайтаруға болмайдыдегеніне жауап беретін болсақ,уақыф ету-
Аллаһтың парыздарын тоқтатуға жатпайды.Өйткені,мирасқорлардың хұқықтары екі
жағдайда ғана дұрыс болады.
Бірінші:Өлімнен кейін.
Екінші:Өлім алдындағы ауруы кезінде.
Қалған жағдайда мирас тастаушы адамның мал-мүлкіне мирасқорлар қол
сұғуға болмайды.Имам Аш-Шафиғи былай деген: Аллаһтың парызынан қайтаруға
болмайдыдеген сөзі дұрыс емес.Өйткені оның іс-әрекеті мирасқа дейін
болады,ал мирас бөлісу өлімнен кейін болады.[40]
Егер уақыфты Аллаһтың парыздарын тоқтату деп санасақ,онда садақалардың
барлығы,өсиеттер және сыйлықтарға тыйым салынар еді.Ал,олай айтқан ешкім
жоқ.[41]
Екінші:Осы пікір Қиясқа да сүйенеді.Яғни,уақыфты
Бахира,Сәиба,Уасила,Хам сияқты жануарларға қияс етіп,яғни иесі өз иелігінен
шығарып тастауы.Демек,жануарлар харам етілген болса,уақыф та солай.Алайда
Имам Аш-Шафиғи бұл Қиясқа келіспей жоққа шығарады.Анау нәрсемен анау
нәрсені қалай қияс жасаймы?[42]
Көпшілік ғалымдардың дәлелі мықты екендігі анықталды.Осы мәселені Имам
Мәликтің сөзімен аяқтаймыз: Шурейх өз елінде отырып сөйлеген.Мәдинаға
келмеген.Пайғамбарымыздың әйелдерінің хабарларын естімеген.Олардың мал-
мүліктерін уақыф еткенін көрмеді.Оны ешкім жоққа шығармады.Ал,пайғамбарымыз
жеті бақты садақа етті.Кісі білмеген нәрсесін сөйлемеуі керек.[43]
Уақыфтың рүкүндері және дұрыс болу шарттары:
Ханафилерде уақыфтың рүкүні болып الصيغة (сөз формасы) ғана
саналады.Ал,бұл сөз формасы уақыф берушінің,уақыф алушының және уақыфқа
қойылатын нәрсенің бар болуын талап етеді.Ал,көпшілік ғұламалар пікірінше
уақыфтың төрт рүкүні бар:
1.Уақыф беруші. 2.Уақыф алушы.
3.Уақыфқа қойылған жер. 4.Сөз формасы.
Уақыф берушінің шарттары:
Уақыф беруші дегеніміз-заттың,мүліктің иесі.Оның бойында екі шарт болуы
керек:
Бірінші шарт:балиғат жасқа толған,ақыл-есі дұрыс,ерікті,тіпті мұсылман
емес жерін мешіт салуға берсе,Шафиғи мазһабындағы фиқһшылар бойынша уақыфы
дұрыс болып саналады.[44]
Мәликилер бойынша мұсылман еместің мешітке бергені уақыф болып
саналмайды.Тіпті мешіттен бөлек діни сипаты бар істері де уақыф болып
саналмайды.Мәлики ғалымдарының бірі Ад-Дасуқидің пікірінше: Діни жақындау
кәпірлерден болмаған себепті жарамайды.Ал,дүниәуи нәрселер мысалы:көпір
салу,арық қазу болса,онда жарайды.[45]
Осыны зерттеуші Мұхаммед Рафат Осман болса,Имам Аш-Шафиғидің пікіріне
қосылады.Демек мұсылман еместікі уақыфқа жатады.Егер,Мәликилер дүниәуи
нәрселерден пайдасы адамға қайтатын іс-әрекеттерді(өзен үстіне көпір
салу,арық қазу)есептесе,онда мешіт тұрғызу да адамға пайдалы.Өйткені,оның
пайдасы Аллаһқа қайтпайды,Аллаһ пайда табудан табудан пәк.
Мешітте намаз оқитын адам намазы үшін сауап табады.Аллаһ Тағала мешіт
тұрғызғаннан пайда табудан пәк.Құлшылық Аллаһқа пайда бермейді және күнә
Аллаһқа зиян тигізбейді.
Мұсылман мешіт соқса,оның пайдасы Аллаһқа қайтпайды,адамның өзіне
қайтады.Демек,уақыфы дұрыс болады.
Аллаһтың елшісінен жеткен кейбір хабарларда,ол кісі кей шайқастарда
мушриктерге қатысуға рұқсат берген,ендеше Аллаһ жолында мужаһидтермен бірге
тұруға рұқсат берілсе,мешіт соғуғы неге рұқсат болмайды?
Сәбиден және жындыдан уақыф дұрыс болмайды.
Екінші шарт:Қайырымдылық істеуге лайықты адам.Бұл шарт бірінші шартқа
қарағанда сәл нақтырақ.Кісі балиғатқа жеткен болуы мүмкін,бірақ
қайырымдылық істеуге лайық емес.Мысалы : الحجر (бір кісіге өз мал-мүлкін
пайдалануға қазы тыйым сал)яғни, ысырапшыл және жақсы мен жаманды айыра
білмейтін болса.Сол сияқты еріксіз уақыф ететіннің уақыфы дұрыс болып
саналмайды,لغو (лағу)болып саналады.[46]
Уақыфқа қойылатынның(الموقوف )шарттары:
Оның шарттары Шафиғи мазһабы бойынша екі түрлі болады:
1.Зат немесе мүлік.
2.Зат немесе мүліктен келетін пайда.
Ал,егер (الموقوف )зат немесе мүлік болса,онда төмендегідей шарттар
қажет:
1.Нақты мүлік немесе нақты зат.
2.Бір жерден екінші жерге көшіруге жарамды болу керек.
3.Өз заты қалғанымен,пайда беретін нәрсе.
Ал,егер (الموقوف )пайда беретін ғана болса,онда мынадай шарттар қажет:
1.Жалға беруге жарамды,пайдасы бар.Мысалы:Ағаштардағы жемістер және жан-
жануарлардың сүті.Олар (الفائدة )деп аталады,ал,үйде тұру,кйімді кию-олар
(المنفعة )деп аталады.
Жалға беруге жарамды пайдаларды уақыф етуге болады,ал,жарамсызын
мысалы:тамақты уақыф етуге етуге болмайды.[47]Егер Аллаһқа жақындауды ниет
еткен болса,онда садақа деп айтады.
Жылжыйтын және жылжымайтын мал-мүлікті уақыф етуге
болады.Мысалы:киімдер,жан-жануар,қа ру-жарақ,Құрандар,пайдалы кітаптар.
Кітаптардың уақыфы екі түрлі жүзеге асуы мүмкін:
1.Ілім іздегендерге уақыф етіліп,оны оқу арқылы пайдалана алады.
2.Кітаптар белгілі бір мекенге қойылып,сол кітаптарды ақы төлеп оқу
арқылы уақыф ете алады. [48]
Шафиғи мазһабының кейбір фиқшылары : айғырдың ұрығын уақыф етуге
болады,бірақ жалға беруге болмайды,-дейді.
Бір-біріне қайтаруда кешірілмейтін нәрсе (المعاوضة )конпенсация,Аллаһқа
жақындауда рұқсат етіледі.
Екінші шарт:Пайдалы бір нәрсе болу керек.Ғалымдардың баяндауы бойынша
мақсатты пайданың анықтамасы,жалға беруге жарамды нәрсені
айтады.[49]Ал,Ханафилердің пікірінше (الموقوف )шариғатта құны бар мүлік
болу керек.Олар бойынша:заттың немесе мүліктің өзін емес,пайдасын уақыфқа
қою дұрыс емес.Өйткені,оларда пайда дегеніміз мал-мүлікке жатпайды.Мысалы:
Үйімді тұруға бердім,-деу уақыф емес,үйін беру керек.
Жылжыйтын мүлікті уақыфқа қою Ханафилер бойынша дұрыс емес.Өйткені
(التأبيت )тұрақты болу-уақыфтың жартысы болып саналады.Ал,жылжымайтын мүлік
тұрақты емес.
Аль-Касани былай дейді: Егер жылжымайтын нәрсе жер немесе үймен тығыз
байланысты болса,онда оны уақыфқа қоюға болады.[50]
Уақыфты алатын кісінің (الموقوف عليه )шарты.
1.Өзіне берілетін пайданы дұрыс жұмсай алатын адам болу
керек.Мысалы:бір кісі үйін белгілі бір адамға бере алады немесе Құран-Кәрим
жаттатын медресе ете алады,немесе мешіт ете алады.
(الموقوف عليه )-дің бойында Ислам шарты болуы міндетті емес,мұсылман
емес те пайдалана алады.Тіпті,(الموقوف عليه )бай немесе уақыфқа берушінің
жақыны болмаса да.Дәлел ретінде ғалымдар: لا ينهاكم الله عن الذين ام
يقاتلوكم في الدين ولم يخرجوكم من دياركم أن تبروهم(Аллаһ(Т) дін жайында
сендермен соғыспаған және жұрттарыңнан шығармағандарға жақсылық
қылуларыңа,әділдік етулеріңе тыйым салмайды)Мумтахина:8. және و لقد
كرمنا بني آدم(Расында Біз Адам баласын құрметті еттік )аяттарына сүйенеді.
Уақыф дегенімізде қайырымдылық пиғылы болу керек.Сол үшін де
мұсылман еместерге беріле алады.[51]
Тіпті кейбір Шафиғи ғалымдары құстарға да уақыфтан құстар тірі кезінде
жем-азық бөлінуін құптайды.[52]
(الموقوف عليه )-дің екі бөлімі бар:
1.Нақты белгілі бір адам немесе жамағат.
2.Нақты емес жалпылама бір топ.Мысалы:Жерімді пақырлар мен міскіндерге
уақыф еттімдегенде.[53]
Уақыф беруші адам өзінің уақыфқа қойған нәрселерінен пайдалана алады.
Кез-келген адам сияқты,уақыф беруші адам да өз уақыф еткен мүлкінен
пайдалана алады.Мысалы:мешітке кіріп намаз оқу,судан ішу,оқуға қойған
кітпатардан оқу.[54]
Төртінші рүкүн:(الصيغة )сөз формасы.
Уақыф кезінде оны айтудың екі түрі бар:
1.Ашық айту.Яғни, уақыфқа қойдымжәне тағы басқа.
2.Анық емес,күңгірт түрде: Садақа ретінде бердім.т.б.Сол кезде
ниетіне қаралады.[55]
Ғалымдар уақыфтың сөзбен де,іс-әрекетпен де болатынын
баяндады.Мысалы:әдет-ғұрып бойынша бір кісі жерін қәбірстан етуге уақыф
етсе,адамдар ол жерге мәйіттерді көме береді.[56]
Исламдағы ең бірінші уақыф:
Кейбір ғалымдар пікірінше Исламдағы ең тұңғыш уақыф- Омар ибн Хаттабтың
Хайбар жері саналады.[57]
Басқа да пікір бар,яғни тұңғыш уақыф болып مخيريق (Мухейриқ) малы
саналады.Һижреттің үшінші жылы пайғамбардың өзі уақыф етуі.Мухейриқ деген
яһуди ғалымдарының бірі еді.Оның жеті бақшасы бар еді.Жетеуін де
пайғамбарымызға қалаған жеріне қоюына өсиет етті және өзінің қауымын
пайғамбарға және мұсылмандарға уақыф етуге шақырды.
Ухуд шайқасы кезінде былай деп шақырды: Ей,яһуд жамағаты!Аллаһтың
атымен ант етемін.Мұхаммедтің сендерді жеңетіні хақ.Сөйтті
де,мұсылмандардың сапына қосылып: Бүгін өлетін болсам,малымды Мұхаммедке
өсиет еттім.Қайда қаласа,сонда жұмсасын.Сол күні өлтірілгеннен
кейін,пайғамбарымыз былай деген: Мухейриқ-яһудтардың жақсысы.Ол тастап
кеткен Мәдинадағы жеті бақша уақыф етілді.[58]
Бірінші мәселе бітті.
Уақыф міндетті ме,міндетті емес пе?
Жоғарыда айтқанымыздай Имам Әбу Ханифа және көпшілік ғалымдар уақыфтың
үкімін-жайыз деді.Бірақ,Имам Әбу Ханифа екі жағдайда міндетті емес деді:
1.Қазы үкім берсе.Өйткені бұл мәселе ижтиһад етілетін мәселе.Қазы қалай
шешсе,солай болады.[59]
2.Өзі өлгеннен кейін,уақыф болсын деп өсиет етсе.[60]
Ал,жумһур қазы айтса,өзі өсиет етсе деп бөлмейді,барлығы дұрыс.[61]
Имам Әбу Ханифаның дәлелдері:Бірінші дәлел:.Абдулла ибн Аббас былай
деді: Ниса сүресі нәзіл болып,мирастың үлестері парыз етілген
кезде,пайғамбарымыз: لا حبس عن فرائض الله(Аллаһтың парызынан қайтаруға
болмайды),-деді.Демек, уақыф лазым емес.[62]
Бұл хадиске жауап ретінде оның әлсіз хадис екендігін келтіруге болады.
Жаһилиет кезінде кейбір мирасқорларды үлестерінен мақұрым
ететін:әйелдер мен балаларға мирас бермейтін.Яғни,уақыф дегеніміз-Аллаһтың
парызынан қайтару емес.[63] Екінші дәлел:Абдулла ибн Зейд(түсінде азанды
көрген сахаба)өзінің бақшасын садақа етіп,пайғамбарымызға берді.Оның әке-
шешесі пайғамбарымызға келіп: Иә расулаллаһ!Біздің бұл бақшадан басқа
азығымыз жоқ,-дейді.Сонда пайғамбарымыз қайтарып береді.Әке-шешесі қайтыс
болған соң,пайғамбарымызға мирас болып қалады.[64]
Яғни,уақыф міндетті емес,егер міндетті болғанда пайғамбар қайтарып
бермес еді.Бұл хадиске қалай жауап береміз?Бұл хадисте уақыф туралы айтылып
тұрған жоқ,бұл жерде садақа.Ол бақша кімдікі екендігі нақты емес.[65]
Әбу Ханифаның үшінші дәлелі:
Уақыфты садақаға қияс етуге болады,бірақ садақа мен уақыфты салыстыруға
болмайды.[66]
Төртінші дәлел:Ат-Тахауи риуаят етуі бойынша: Егерде мен садақамды
Аллаһтың елшісіне айтпағанымда,қайтарып алар едім.[67]
Омар осы сөзі арқылы жерді уақыфқа қоюы райынан кері қайтаруға кедергі
болған жоқ.Кедергі болған нәрсе-ол пайғамбарымыздың бұйырған нәрсесі.Сол
үшін Омар сөзінен кері қайтуды ұят санады.[68]
Бұл дәлелдерге жауап:
1.Бұл сахабаның сөзі.Ал,сахабалардың сөздері мен іс-әрекеттері дәлел
болып саналмайды.
2.Бұл хадис منقطع (тізбегі кесілген).Ондай хадистермен үкім шығаруға
болмайды.[69]
Көпшілік ғалымдардың пікіріне дәлелдер.
1.Омардың Хайбардағы жерін уақыф еткендігі жөніндегі хадис.
Осы хадис бойынша уақыфтың міндетті екендігі дәлелденіп тұр.
2.Әбу Хурейрадан жеткен адам баласы өлгеннен кейін үш нәрсенің сауабы
артынан жалғасатындығы жөніндегі хадис.
Бұл жерде үздіксіз садақадеген сөз дәлел болады.
3.Әбу Қатадан жеткен хадисте пайғамбарымыз былай деді: Адам баласы
өзінің артына қайырлы үш нәрсе қалдырады:1)Дұға ететін бала 2)Үзілмейтін
садақа 3)Ғылым,артындағылар онымен амал етеді.[70]
Қайсысын таңдаймыз:Яғни,көпшілік ғалымдар пікірін таңдаймыз.Ол бойынша
уақыфтың барлық шарттары дұрыс болса,уақыф етушіге де,басқаға да одан кері
қайтуға болмайды.
Сол себепті Әбу Юсуф Харун Рашидпен бірге қажылыққа барғанда имам
Мәликпен Мәдинеде кездеседі.Уақыфтың міндеттілігі жөнінде сөз болады.Сол
кезде имам Мәлик былай дейді: Міне мыналар Мәдине тұрғындарының
уақыфтары.Соңғылары әуелгілерінен алып отыр.Сол кезде Әбу Юсуф өз ойынан
қайтты.
Сол сияқты Мұхаммед ибн Хасан имам Мәликке барып, Муаттаныалу үшін үш
жыл жанында қалған кезде өз райынан қайтады.[71]
Уақыф етілген нәрсе موقوف عليه(уақыф етілген жақ)-тың иелігіне өте
ала ма?
Бұл мәселеде ғалымдар төрт пікір айтқан:
1.Иә,өтеді.Бұл пікірді ұстанғандар Мәлики,Шафиғи және Ханбали мазһабын
ұстанғандар.[72]
2.Уақыф уақыф берушінің иелігінен шығады,бірақ уақыф берілетіннің
иелігіне өтпейді,пайдаланатын зат брлып қалады.Бұл Ханафилердікі және
Ахмедтен бір риуаят бар.[73]
3.Уақыфтың иелігі-Аллаһ Тағала өтіп кетеді.Бұл пікір имам Әбу Ханифаның
бір риуаятында және имам Аш-Шафиғида бар.[74]
4.Нақты адамға арналған уақыф пен жалпылама уақыфтың арасындағы
айырмашылықты қарау керек.Егер нақты адамға болса,онда өтеді.Ал,жалпылама
болса,иелік Аллаһқа өтеді.Бұл пікірді Аль-Ғазали айтқан.Ал,Шафиғи
мазһабының көпшілік ғалымдары барлық жағдайда иелік Аллаһқа өтеді дейді.
Имам Ан- Науаи мынадай дәлелдер келтіреді:уақыф беруші адам өзінің
иелігіндегіні лайықты адамға берді.Сол себепті иелік оған өтуі-уәжіб
болады.
Егер уақыф заттың өзін емес,пайдасын ғана беру болса,онда иелік оған
өтпейді.[75]
Омар ибн Хаттабтың Хайбардағы жерін уақыф еткендігі жөніндегі хадиске
қәзіргі замандағы кейбір ғалымдар:уақыф берушінің иелігінен шығу деп
түсінбейді.Керісінше,иелік бойынша рұқсат етілетін кейбір іс-әректтерге
тыйым салу деп түсінеді.(сату,жалға беру сияқты)[76]
Екінші пікірдің дәлелі:
Уақыф дегеніміз-асылды ұстап тұру ғана.Ал,садақа ету-الفرع(асылдан
шығатын нәрсе) және бұл кепілдікке бір зат қою сияқты.[77]
Үшінші пікірдің дәлелі:
Бұл пікірді айтқандар уақыфты –құлды азат етумен
салыстырады.Демек,иелік Аллаһқа өтеді.[78]
Төртінші пікірге ешқандай дәлел таппадық.
Менің ойымша төрт пікірдің ешқайсысының да дәлелі күшті емес,-деп
осыны зерттеуші ғалым Мұхаммед Рафат Осман сөзін жалғастырады.Сонда да,
жалпыға арналған уақыфтың Аллаһ Тағаланың иелігіне өтеді деген
пікір,садақаның табиғатына тура келеді.Мысалы:Зекет-Аллаһтың хақысының
бірі.Бірақ,ол кедейлерге және міскіндерге т.б жұмсалады.Сол себепті де
уақыфты садақаның бір түрі деп қабылдап(үзілмейтін садақа),садақаның
үкімдерін жүргізу керек.Яғни,ол Аллаһтың хақысы –иелік Аллаһта.Ал,егер
нақты адамға арналса,онда соның иелігіне өтеді.
Уақыфтың шарттары:
Имам Ан-Науаидың баяндауы бойынша уақыфтың төрт шарты бар:[79]
1 التأبيد-шексіз.Уақытпен
шектелмейді.Мысалы:пақыр,міскіндер.
2 التنجيز-бірден істелу керек болатын.
3 الإلزام-міндет.Егер уақыф қоюшы адам шарттар
белгілесе,онда дұрыс болмайды.
4 Уақыфтың қайда жұмсалатынын баяндау.Біреу: Мына жерімді
немесе үйімді уақыф еттім,-деп не үшін екенін айтпаса,онда дұрыс болмайды.
Имам Аш-Шафиғидің шәкіртінің пікірі:уақыф күші жойылады.Жамағатқа уақыф
еттім десе дұрыс болмайды.[80]
Қайырымдылық және туысқандық уақыфы:
Уақыф-қайырымдылық немесе өзінің ұрпағына арналған болуы мүмкін,немесе
аралас.Егер,уақыф жалпыға арналған болса,онда القبول(қабыл алу)шарт емес.
Ал,егер нақты адам немесе жамағат болса,онда дұрысы-القبول(қабыл
алу)болу керек.[81]
Уақыф пен басқа да ислами ұйымдардың байланысы:
Жоғарыда айтылып өткендей,уақыф-қайырымдылық етудің бір түрі және
шариғат оған шақырады.Уақыф –кедейлер мен міскіндерге көмегін тигізеді және
ілім-білім таратады.Уақыфтың басқа ізгі
істерге(зекет,садақа,хадия,һиба,өси ет)байланысы тығыз.Өйткені,бұлардың
барлығы-қайтарымсыз көмек түрлері.
Аллаһ Тағаладан сауап жинау үшін ғана берілсе,онда ол-зекет,садақа
немесе уақыф деп аталады.Ал,егер сыйлау және өзара достық ниет етілсе,онда
хадия,болмаса Һиба.[82]Бұл амалдардың сауаптары әртүрлі.
Уақыф пен зекеттің айырмашылығы:
Аллаһ Тағала: إنما الصدقات للفقراء والمساككين والعاملين عليها والمؤافة
قلوبهم وفي الرقاب والغارمين وفي سبيل الله وابن السبيل(Шын мәнінде
садақалар,Алла тарапынан бір парыз:Қолы тар пақырларға,түгі жоқ
міскіндерге,оны жинауға бөлінгендерге,көңілдері алынатындарға,құлды азат
етуге,борыштыларға,Алла жолына және жолда қалғандарға беріледі)[83]-деп
бұйырады.Зекетте зат пен оның пайдасын біреуге иелендіруге болады.Сол
себепті аятта (للفقراء)деп ләм әріпімен келген.Ал,уақыфта олай емес.
Уақыф пен басқа садақалардың айырмашылығы:
Уақыф пен басқа садақалардың ұқсастығы-мұсылман еместерге де
жарайтыны.Ал,айырмашылығы-уақыф кезінде зат немесе мүлік сол күйінде
қалып,одан пайда алу үздіксіз жалғаса береді.Ал,хадия мен һиба кезінде зат
немесе мүлік сақталмауы мүмкін.
Уақыф пен өсиет:
Ұқсастығы-мұсылман еместерге де өсиет етуге болады.Айырмашылығы-өсиет
өлімнен кейін ғана жүзеге асатын іс-әрекет.Ал,уақыф тірі кезінде
де,өлгеннен кейін де жалғасады.Сол себепті уақыфтың мағынасы өсиетке
қарағанда кеңірек.Өсиет етуші өз өсиетіне кері қайта алады,ал уақыфта олай
емес.
Түркия мемлекетінде орын алған Уақыфтың дұрыс болу
шарттарынабайланысты Халил Гуненштің Күніміздің мәселелеріне фатуалар
кітабында көтерілген шолу ретіндегі сұрақ-жауапты мәселелері:
С:Уақыфтың дұрыс болуы үшін уақыф етілген мал-мүлік уақыф еткен кісіге
тиісті болуы шарт.Бірақ,Түркия жерлерінің көпшілігі мемлекетке тиісті
болғандықтан,уақыф етілген жер уақыфтың дұрыс болмағанын көрсетеді.Бұл
жайында не айтасыз?
Ж:Біріншіден мемлекет мүлкі жеке адам мүлкі емес,жалпы халықтың мүлкі.
Мемлекеттің азаматы мемлекеттің уақыф жасаса дұрыс емес. Бірақ мемлекетке
тиісті жерді өз ақшасымен сатып алып уақыф ететін болса дұрыс болады.
Алайда сұлтан немесе оның өкілі мемлекеттің жерін уақыф етсе, бұл уақыфтың
дұрыс немесе бұрыс екендігі туралы ихтилаф бар. Аш-шейх Қасым сияқты
ғалымдардың пікірінше осы тәріздес уақыф жалпы көпшіліктің пайдасына
болғандығы үшін уақыф дұрыс болып саналады.[84] Кейбір ғалымдардың
пікірінше жер сұлтанның мүлкі болмағандықтан оның жасаған уақыфы да дұрыс
емес.[85]
Әбу Сууд сияқты тұлғалармен сұлтан және бастықтар тарапынан жасалған
уақыф шарттарына сай болу шарт емес. Өйткені жер Бейтүл-малға тиісті.
Шынайы уақыф бола алмайды деп пәтуа шығарған.[86]
С: Бір қабырғасы құлаған мешіттің мүмкіншілігі болмағандықтан оның
жөнделуі де мүмкін емес. Сол қалпында қалдырсақ, қалған қабырғаларының да
қирауы мүмкін. Сондықтан да мешіт уақыфының бір бөлігін сатып, оны жөндеуге
бола ма?
Ж: Бір жағы құлаған мешітті жөндеуге, ақшасы да, оған жәрдем ететін
ешкімі де болмаса, егер сол қалпында қалса, қалған жақтары да құлайтын
болса, мұқтаждыққа байланысты оның жөнделуі үшін уақыфтың толығымен немесе
бір бөлігін сатудан басқа шара таба алмағандықтан, оны сатуда ешқандай зиян
жоқ. Өйткені екі зиянды нәрсеге тап болғанда жеңілдеуі таңдалуы керек.[87]
С: Ислам құқығында уақыф етілген нәрсені қандай жағдайда болмасын
сату немесе сатып алу дұрыс па?
Ж: Ислам құқығында қандай жағдайда болмасын уақыф етілген нәрсені сату
немесе сатып алу дұрыс емес. Хадисте бұған тыйым салынған сияқты, үмметтің
Ижмасы да бұған тыйым салған. Бұл жөнінде келіспеушіліктер жоқ. Ибн Омар
(р.а) былай дейді: Омар (р.а) (риуаят етушінің әкесі): Хайбар жерлерінен
оның үлесіне егістік жер тиді. Ол Расуллаһқа (с.ғ.с) барып осы мәселеге
байланысты пайғамбарымызбен кеңес жасап, былай дейді: Ей, Аллаһтың
елшісі, Хайбар жерлерінен менің үлесіме егістік жер тиді. Бүгінге дейін
бұдан да құнды нәрсе қолыма тимеген еді. Бұл туралы не айтасыз?. Хазірет
пайғамбарымыз (с.ғ.с): Егер қаласаң, оны қорғап, уақыф етіп, садақа
жасарсың, - деді.
Нәтижесінде, Хазірет Омар (р.а) сатпастан, сыйлыққа берместен,
мирасқа қалдырмастан садақа етті. Кедейлерге, еркіндікке шығу мақсатында
қожайындарымен келісім шартқа отырған құлдарға, Аллаһ жолында жүргендерге
(мужаһид), жолшыбай қалғандарға, қонақтарға беру шартымен уақыф етті. Оған
бақылаушы адамның оны қолдануында ешқандай зиян жоқ. Тек қана оны иелігіне
өткізе алмайды. (Тирмизи).
Уақыф етілген мал-мүліктің сатылуы және сатып алынуының дұрыс
еместігінде келісім бар. Бірақ уақыф етілген мал-мүлік қолдануға жарамсыз
жағдайға келетін болса немесе бір егістіктің қаланың ортасында қалуы
сияқты, Ханафи және Ханбали мазһабтарының пікірінше одан да жақсырағына
ауыстырылуға болатындығын айтады. Өйткені уақыфтың мақсаты – уақыф етілетін
жаққа көмектесу болып табылады. Пайдасы болмаған жағдайда оны сақтаудың
ешқандай мағынасы жоқ.[88]
Қорытындылай келе, Ханафи және Ханбали мазһабтарының сыртында, Ислам
құқығында уақыф етілген мал-мүлік сатылмайды да, сатып та алынбайды. Егер
бір себепке байланысты біреудің қолында уақыф малы болса, мүмкін болған
жағдайда негізгі иесіне қайтарып беруі тиіс.Егер мүмкін болмаса, жалданылуы
қанша ақша болса да уақыф етілетін жаққа берсін немесе жұмсасын.
С: Уақыф туралы шариғатта аят немесе хадис бар ма?
Ж: Уақыфқа байланысты Құранда нақты бір аят жоқ. Бірақ бұған қатысты
көптеген хадистер айтылған. Мысалы: Пайғамбарымыз (с.ғ.с) былай деген:
Адам баласы қайтыс болғанда, үш нәрседен басқа амал дәптері жабылады, олар
жалғаса беретін садақа, өзінен пайдаланылатын ілім және өзіне дұға ететін
салих (ізгі) бала. [89]
Ғұламалардың көпшілігі, жалғаса беретін садақаның уақыф екендігін
айтады. Хазірет Омарға (р.а) Хайбардан егістік жер берілгенде
Пайғамбарымызға (с.ғ.с): Ей, Аллаһтың елшісі, бұл егістік жерді не
істейін?,- деді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с) оған былай деп жауап қайтарады:
Егер қаласаң, оны уақыф ету арқылы садақа ретінде бер. Хазірет Омар (р.а)
ол жерді сатпастан, сыйлыққа берместен, мирасқа қалдырмастан садақа етті.
Исламдағы ең алғашқы уақыф та осы еді. [90]
С: Қазіргі таңда әр түрлі есімдермен байланысты көптеген уақыфтар
(қорлар) құрылған. Бұл қорларға ғимарат, жер, егістік жері, ақша сияқты
нәрселер уақыф етіледі. Осы іспетті уақыфтар Ислами ма, оларға жәрдем ету
дұрыс па?
Ж: Қазіргі таңдағы құрылған уақыфтардың Ислами болып, болмағандығын
түсіну үшін, Ислами уақыфтың анықтамасын және оның қандай екендігін
түсініп, одан кейін құрылған уақыфтардың жағдайын түсіне аламыз.
Ислами уақыф дегеніміз – қозғалатын және қозғалмайтын, қолдануға
болатын мал-мүліктің қайырымдылық түрінде берілуі.
Бұл анықтаманы үшке бөліп қарастырамыз:
1.Уақыф етілетін нәрсе қозғалмайтын мүлік, бау-бақша, жануар сияқты
жалғасатын нәрсе болуы керек. Ақша, сабын, тамақ сияқты қолданғанда
таусылатын заттардың уақыф етілуі дұрыс емес. Егер сондай нәрселерді уақыф
етсе, тазалану және садақа есебіне өтеді.
2.Уақыф етілген нәрсе уақытша емес, мәңгі болуы керек. Бір егістік
немесе ғимараттың бес немесе он жылға уақыф етілуі дұрыс емес.
3.Уақыф етілген нәрсе мешіт, медресе, көпір сияқты Ислам және
Отанға қызмет ететін қайырымдылық құрылым болуы керек. Сонымен қатар,
Исламға және Отанға зиян беретін мұсылмандардың сеніміне қауіп төндіретін
құрылымдарды уақыф өту харам болып табылады. Мысалы, ахлақсыздықты
жариялайтын баспа үйлерін уақыф еткен делік. Олардың мақсаты қайырымдылыққа
қызмет ету емес, ойын-сауыққа, өз пайдасын көздейтін, өздерінің мақсатына
жету үшін әр түрлі жамандықтармен, ахлақсыздықты жарнама ретінде қолданады.
Міне осы сияқты құрылымға көмектесудің қаншалықты күнә екендігі түсінікті.
Уақыфтың Ислами болып, болмағандығын түсіну үшін оны Ислами таразымен тарту
керек. Исламға, Отанға, дінге қызметі бар болып, зияны тимесе – Ислами,
әйтпесе, ол Ислами емес. Оған жәрдем берудің өзі де харам. Егер уақыф
құрылымына берілген ақшамен егістік немесе ғимарат сияқты нәрсе сатып
алынса, ол уақыф болып есептелмейді, пайдалылығына қарай сатуға болады.
С: Бір кісі балалары болмағандықтан заттарын қайырымдылық қорына уақыф
етуді қалайды, бірақ ол басқаның иеленбеуі үшін өлгенге дейін заттарын
уақыф еткенде оны қолдануға шарттасады. Дінде осы сияқты уақыфтар дұрыс па?
Ж: Имам Ағзам, Имам Шафиғи, Имам Мұхаммедтің пікірінше осы түрде
жасалған уақыф дұрыс емес. Әбу Юсуфтың пікірінше дұрыс. Ханафи мазһабынан
Әбу Юсуф, өзінен басқа біреуге не жалға, немесе ақысыз беруге болады дейді.
Уақыф мешітінің қирауы және меншіктік мәселесі:
С: Бір адам мешіт салдырып уақыф жасаса, кейін қирап бұзылса, сол
мешіттің меншіктігі қалай болады?
Ж: Егер қираған мешіттің уақыф еткен иесі белгілі және тірі болса,
меншік өзіне немесе мирасшыларына өтеді. Шафиғи мазһабында мешіт қираса,
Қияметке дейін мешіт ретінде қалады. Оны ешкім ешбір жағдайда иеленіп,
қолдана алмайды. Өйткені мешіт құласа, арасында намаз оқуға болады немесе
болашақта жаңа бір мешіттің салынуы мүмкін. [91]
С: Мұсылман бір әкімнің Бейтүл- малға тиісті жерді уақыф етуі дұрыс па?
Ж:Мұсылман бір әкім қазынаға тиісті жерді уақыф ететін болса, оның
пайдалылығы назарға алынады. Егер әкім жерді Ислам және мұсылман халқы
пайдасы үшін жасаған болса - дұрыс болады, әйтпесе, дұрыс емес.[92] Бірақ
Әбу Сууд, әкім жасаған уақыфының дұрыс еместігін айтады.
С: Бір адам ешкімге айтпай егістігіне мешіт, медресе салдырса немесе
жеріне мүрделердің көмілуіне рұқсат берсе бұл уақыф болып есептеле ме?
Ж: Егер кімде-кім – мынау мешіт немесе медресе ретінде уақыф еттім деп
айтпай, мешіт, медресе салдырса, ол мешіт және медресе уақыф болып
есептелмейді. Олар - салдырған адамның мүлкі. Бірақ: Мынаны – мешіт немесе
медресе ретінде уақыф еттім, деген кезде меншіктіктен шығып, уақыфқа
айналады. [93] Өйткені уақыф үшін ашық жариялау негіз болып табылады.
С: Қала ішінде немесе сыртында егістік уақыфы бар дейік. Жануарлар мен
адамдардың аяқ астына тапталып, қолдануға болмайтын дәрежеге келсе, оны
одан да жақсырақ жерімен ауыстыруға бола ма?
Ж: Ханафи мазһабында, егер уақыфқа берілген егістік жері пайдалануға
болмайтын дәрежеге келсе, оны одан да жақсы бір жерге айырбастауға болады
дейді. Өйткені уақыфтың мақсаты - уақыф етілген жаққа көмек беру. Ешқандай
табысы болмаған жерді ұстау мағынасыз. [94] Бірақ Шафиғи мазһабында уақыф
жерін ешбір жағдайда ауыстыруға рұқсат берілмейді.
С: Уақыф мүлкін сатуға бола ма?
Ж: Ислам құқығында қайырымдылық үшін уақыф етілген нәрсені сату немесе
сатып алу басқа кітаптарымызда айтып өткеніміздей дұрыс емес. Бірақ уақыф
басқарушысы артылып қалған уақыф табыстарыменен үй немес жер сияқты
нәрселерді сатып алатын болса, алынған мүліктер уақыф болып
саналмағандықтан оларды қайтадан сатуға болады. Сонымен қатар уақыф пайдасы
үшін сауда-саттық жасауға да болады. [95] Қазіргі таңда Түркияның көптеген
жерлерінде қайырымды кісілер бірлесіп уақыф құрылымдарын құрып,
мұсылмандардан ақша жинап, қозғалатын және қозғалмайтын мал-мүліктерді
құрылым атына тіркеп жатыр. Осы сияқты қозғалмайтын мүліктер де жоғарыда
айтқанымызға мысал болады. Олар уақыф болып есептелмегендігі үшін оны сату
немесе сатып алудың ешқандай оқасы жоқ.
С: Бір қалада немесе ауылда бірнеше мешіт болып, сол мешіттің табысы
басқалардікіне қарағанда көбірек болса, табысы аз болған мешіт, табысы көп
болған мешіттердің табыстарынан пайдалана ала ма?
Ж: Егерде бір мешіттің табысы көп болып, өз мұқтаждықтарын қамтамасыз
етсе, қалған табыстарын басқа мешіттерге беруге болады. [96]
С: Бірнеше жыл бұрын бір егістік жер сатып алдық дейік. Келе-келе бір
кісінің құжатына кезіктік. Құжатта егістік атақты бір мұрагердің уақыфы
екен. Бұған не істеуге болады?
Ж: Егерде бір кісінің жанында егістік немесе ауылдың уақыф екендігін
білдіретін құжат табылса, тек құжаттың өзі жеткіліксіз. Мемлекеттің ресми
құжаттарында, пәленше жер пәлен ауыл мұрагерінің уақыфы деп тіркелген
болса, сол кезде ғана сонымен амал етіледі. Ибн Абидин былай дейді:
Мемлекеттің ресми құжаттарында бір жер пәлен медресенің уақыфы деп
белгіленгеен болса, құжатқа куә болатын ешкім болмаса да, оған назар
аударылады.[97]
С: Егерде бір кісі өзіне тиісті бір ғимараттың бір бөлмесін мешіт
ретінде уақыф етсе дұрыс бола ма?
Ж: Егерде ғимарат, пәтер, басқа пәтерлермен төбесі, едені және
қабырғасы бірлескен болса, мешіт бола алмағандықтан уақыф етіле алмайды.
Уақыф етсе де дұрыс емес. Қалаған уақытта пәтерін сата алады, иесі дүние
салса, мирасшыларына беріледі. [98] Алайда, мешіт ретінде қолданылып,
мұсылмандар одан пайдаланған уақытта қайырымды кісі сауапқа ие болады.
Уақыф етілген нәрсені қайтарып алу дұрыс па?
С: Егерде бір кісі мешіт салдыруы үшін жер уақыф етсе, сол жерді
қайтадан қайтарып ала алады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .2бет
2. Бірінші бөлім:Уақыфты
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5бет
3. Екінші бөлім:Қазақстан жеріндегі уақыфтар тарихы ... ... .33бет
4. Үшінші бөлім:Уақыфтың қоғамдағы орыны ... ... ... ... ... ...43бет
5.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...53бет
Осы еңбегімді аяулы анамыз Нүрсилә Түкібайқызының
рухына, бұл өмірде балаларының қызығын көре алмаса да, о дүниеде
ұрпақтарының дұғасына кенеле берсін деген перзенттік борышы ниетіммен
арнаймын ... .
Кіріспе
Аллаһ Тағала сансыз шүкір мен мадақ айтып, пайғамбарымыз Мұхаммедке,
оның үй-ішіне, артынан ерушілерге салауаттар мен сәлемдер жолдай отыра,
осы кішкене еңбегімді бастауға ниет еттім.
Аллаһқа шүкір еліміз тәуелсіздік алып, Президентіміз айтқандай алғашқы
күндерінен бастап, экономикалық дербестікке қол жеткізу мақсат тұтып,
қазіргі таңда Әлем алдында мойындалатын дербес ел болдық.
Әлбетте, материалдық қажеттілікпен, бірге рухани қажеттілігімізді де
дамытпасақ болмайды. Қандай да бір халықтың діні, тілі, ділі болмайынша,
халықтығы болмайды. Соның ең бір кіршіксіз таза болып саналатын жері –
діні, имандылығы.
Имандылықтың аздығынан, қоғамымыздағы рухани дерттерге жолығып
отырғанымыз белгілі нәрсе. Соның емін, адамдар имандылық орындарынан
іздейді. Ендеше елімізде мешіттеріміз имандылық орындарымыз көбеюімен
бірге, оның атқаратын істері көркеюі қажет.
Осы орайда, кешегі күні елбасымыз, дінбасы мен дін қызметкерлерін
Президент сарайында жинап, кеңесіп, күніміздегі діни ахуалға байланысты
мәселелерге тоқталуы, өзінің дер кезінде халыққа жолдаған Жолдауы
сияқты, діни салаға да бағдар берер жолдауы болды.
Сол жиында Қазақстандағы мешіттерді тіркеу, мешіт жерін меншікке
шығару, заңдастыру жөнінде сөз болды.
Жазғалы отырған еңбегіме де, осы мәселенің қажеттілігі бар екенін,
сөз етпес бұрын, мұсылман бауырларымызды дінімізге онсыз да көп кір жағып
жатқанда, бір Аллаһтың, бір дінінің ішінде тармақ-тармаққа
бөлінбей,бөлінгенді бөрі жейдінің кебін кимей, қандай да бір
идеологиялардың артынан еріп емес, Құранның бір үммет болу әміріне еріп,
кең байтақ жерімізде өмір сүріп жатқан халықтармен Ислам көрсеткен
сыйластық қарым-қатынаспен өмір сүруіміз керек.
БҰҰ-ның басшысы Кофи Анан: "Қазақстан – БҰҰ-ның кішкентай нұсқасы",-
деп айтқанындай, Жер бетіндегі жері үлкен мұсылман елі болсақ, ата-бабамыз
сияқты көңіліміз де, дархан болуына шақырамын.
Құран-Кәрімнің көпшілік аяттарында Шынында иман етіп, жақсылық
істегендер ... , - деп, иман мен жақсылық ету сөзі бірге жүреді, яғни
бірінсіз-бірі болмайды.
Сол жақсылық істердің бірі – пайғамбарымыз және оның саңлақ
сахабалары көрсетіп кеткен жақсылық ету, садақаның бір түрі – уақыф екенін
айтқым келеді.
Шариғатта уақыф дегеніміз – белгілі бір мал-мүлік көп мәрте
қайырылымдылық жолында пайдалану үшін ұзақ мерзім жұмсамай ұстап тұру.
Демек, ол – үзілмейтін садақа болып саналады. Ол мүлікті жамағат болып
мешіт немесе медресе пайдалануға болады. Әйтпесе жеке-жеке адамдар пақыр,
міскіндер болып та пайдалануға болады.
Ол уақыфтың шариғат анықтаған:
1. Таза діни .
2. Қайырымдылық.
3. Арнайы немесе ұрпаққа арналған түрлері бар.
Халқымыз Ислам дінін қабылдаған бері, мұндай орындар жерімізде бар
болған, жұмыс атқарған, бірақ қилы-қилы заманды бастан кешіп, ең соңғысы
70 жылғы атеистік идеяның қамауынан шыққанында, мұндай ұғым тұрмалық,
атымызды ұмытып қала жаздадық.
Уақыфты зерттеу – қазіргі таңда Исламның зерттелмей жатқан көп
жақтары сияқты тың мәселе болып отыр.
Сондықтан еңбегімнің дарияға құйылған бір тамшыдай болсын пайдалы
болуын тілеймін. Алдын-ала түзейтіндерінің болса түзеп, қосатындарыңыз
болса, қосып отырсаңыздар, зерттеуімнің нәтижелі болғаны деп білемін.
Зерттеу жұмысының жоспары
Кіріспе
Бірінші бөлім: Уақыфты анықтау.
1. Уақыф сөзінің тілдік мағынасы.
2. Уақыф сөзінің шариғаттағы мағынасы.
3. Уақыфтың шариғаттағы үкімі.
4. Түркиядағы уақыфтарға байланысты туындаған сұрақ-жауаптарға
шолу.
Екінші бөлім:
1. Қазақстан жеріндегі уақыфтар тарихы.
Үшінші бөлім: Уақыфтың қоғамдағы орыны.
1. Қазіргі ислам қоғамындағы уақыфтың маңыздылығы мен пайдалары.
2. Қазақстанға үлгі ретінде алуға болар Түркия, Мысыр елдеріндегі
уақыфтар.
Қорытынды
Бірінші бөлім:Уақыфты анықтау.
Уақыфтың араб тіліндегі мағынасы:
Мысырлық фиқһ ғалымы доктор Мұхаммед Рафат Османның Уақыфтың Ислам
шариғатындағы үкімі және оған байланысты Ислам оқу орындарының ұстанымы
атты еңбегін зерттей отыра уақыфқа байланысты төмендегідей мәселелерге
тоқталғанын анықтадым:
الوقف сөзі араб тілінде көп мағынада пайдаланылған сөздердің бірі.Оның
االسكون тыныштық التعليقтоқтату التأخيرкешіктіру الحبس ұстау сияқты
мағыналарда қолданғанын көреміз.Мәселен тыныштық мағынасына қолданғанда
وقفت الدابة хайуан тынышталды, ал тоқтату мағынасында қолданғанда وقفت
الرجل عن شيء وقفاер адамды бір нәрседен тоқтаттым,ал кешіктіру
мағынасына қолданғанда وقفت قسمة الميراث الى الوضعәйелдің босануына дейін
мирасының берілуін кешіктірдім,ал ұстаумағынасында қолданғанда وقفت
الدار وقفاүйімді Аллаһ жолында уақыф етіп ұстадым деген мағыналарда
қолдануға болады.
Осылайша,сөз омонимді бірнеше мағына беретін сөз болып,оның қолданылуы
да,мағыналары да әртүрлі болады.Мәселен عينсөзі араб тілінде
الباصرةкөз, الجاسوسтыңшы және одан да басқа қолданылған,тағы да
القرءсөзі الحيضхайыз, الطهرтазалық мағынасында,ал القضاءсөзі
الأمرбұйрық, الإرادةқалау, الموتөлім, الحكمүкім, الإلزامталап ету
және тағы басқа мағыналар бергені сияқты.
.الوقفсөзін қолданғандағы мақсат етілген нәрсе الموقوفуақыф етілген
нәрсе мағынасын білдіру,яғни الرهنсөзін кепілдік ету іс-әрекетін
білдіретін түбір ретінде қолданып,ондағы المرهونкепіл етілген нәрсені
білдіру керек болғаны сияқты.Кейбіреулер қолмен ұстаған нәрсені أوقفتهоны
қолмен ұстадым деп Әлифпен,ал қолмен ұстамаған нәрсені وقفتهоны қойып
қойдым деп Әлифсіз қолдану керек дейді.Алайда ғалымдар дұрысы деп егер
Әлифсіз қолданғанда ما أوقفك ها هنا؟Сені не тоқтатты? Немесе أنت تريد أي
شأن حملك علىالوقوف؟[1] Не себепті бұл жерде тұрсың? Деген сөзде
қолданып,ал أوقفت دارى أوأرضىдеп қолдану әдеби нормаға сәйкес емес
дейді.Камал ибн Аль
Һиман және Ибн Жунни айтты:Маған Әбу Али Аль-Фариси Әбубәкірден хабар
етті,Әбу Аббастан,Әбу Осман Әл-Мазани айтты: وقفت دارى و أرضىдеген не
أوقفتдеген сөзді арабтар білмейтін,сондықтан уақыф етілген нәрсе орнына
الموقوفсөзін қоймай,бәлки масдар орнына الوقفсөзін бейнелеу мәшһүр
болды.Осылайша هذه الدار وقفмынау уақыф етілген үй деп қолданды,сондықтан
оның көпше түрі أفعالуәзнімеوقت-أوقت,وقف-أوقف сияқты болды.[2]
Ғұламалар الوقف, الحبس, التسبيلсөздерінің мағынасы біреу,яғни
былай деп айтқанда: وقفت أرضى,حبستها,سلبتهاдесе оның барлығы жерімді
уақыфқа бердім деген мағынаны білдіреді.Бұл дүниесі уақыф деп
аталады,өйткені бұл дүние не бір адамға,не уақыф етіп тағайындалған жақта
болады.Мәселен:Құран-Кәрімді жаттау медрессесі,не жетім,тастанды балалардың
шығынын өтеу үшін,не осыған ұқсас қайырымдылық шараларға жұмсалып,оны не
сатуға,не сыйлауға болмайды.Ал қайырымдылық дүние деп аталуы ,оның
пайдасына не біреу,не уақыф жақты білдіретін өкіл иелік етеді.[3]
Уақыф сөзінің фиқшылар жанындағы анықтамасы:
Қандай да бір дүниені шариғат көрсеткен нормаларға сәйкес бір адамнан
екінші адамға,не бір жақтан екінші жаққа беруге болады.Егер адам өзінің
адамдар арасындағы айналымда жүрген ақшасын айналымнан алып,екінші біреуге
не екінші жаққа жекеменшікке қайырымдылық ретінде бере алуын тоқтата алатын
себеп жоқ.[4]
Уақыф-тың анықтамасы жөнінде ғалымдардың пікірі әртүрлі.Мәселен Әбу
Ханифада: Уақыф етілген дүние иесінің жекеменшігінде болып,ал оның
пайдасын садақа ете алады.[5]
Өйткені ӘбуХанифа уақыф етілген дүние басқа біреуге жекеменшікке
берілмейді деп есептейді және ол дүниені айналымнан алу қажет емес.
Уақыф етуші қалаған уақытында уақыф еткен дүниесін кері қайтара алады
және оны өз қалауынша жұмсай алады,сатуға,сыйлауға,жалға беруге хақысы бар
және бұл шешімі оның өз шешімінен қайтқандығын білдіреді.
Әбу Ханифа бойынша уақыф етуші уақыфын кері алу хұқына барлық
жағдайда хұқысы бар,егер өзі өлгенше қайтып алмаса,ол дүние балаларына
мирас болып қалады және оны балалары мирас етілген дүние сияқты
пайдалануларына хұқылары бар.[6]
Тек ғана Әбу Ханифа көрсеткен қағидадан тыс екі жағдайдан
басқа:біріншісі жағдай:егер өлгеннен кейінге өсиет етсе былай деп: Егер
мен өлсем,үйімді мынадай мақсатқа уақыф еттім немесе Мынау тіршілігімде
уақыф,өлгеннен кейін садақамдесе.
Екінші жағдай:егер қазы оның уақыф етілуі қажет екндігі жөнінде шешім
шығарса.
Міне осы уақыфты кері қайтара алмауға байланысты Әбу Ханифадағы
қағидадан тыс екі жағдай,осы жағдайларда уақыф ету міндет болады.
Әбу Ханифаның осы пікірін кейбіреулер Али ибн Әбуталибтен,Абдулла ибн
Масғудтан (Аллаһ олардан разы болсын)жеткізеді.[7]
Уақыфтың анықтамасы жөнінде Әбу Ханифаның екі шәкірті Әбу Юсуф және
Мұхаммед ибн Аль-Хасан былай деген: Белгіл бір мүлікке(حبس العين)Аллаһтың
деп үкім беру.
Әбу Ханифа мазһабы мәшһүр фиқшыларының бірі Аль-Камал ибн Аль-Хаммам
уақыфты былай деп анықтайды: Белгілі бір мүлікті уақыф мүлкі деп
ұстау,одан түсетін пайданы садақа ретіде немесе одан түсетін пайданы
қалағанына жұмсау.Осы соңғы сөзді Аль-Камал ибн Аль-Хаммам былай деп
түсіндіреді: Уақыф беруші адам байлардың ішінен қалаған адамына,оған
жақындауды ниет етпей-ақ берсе болады.Ибн Нужейм Аль-Ханафи былай деп
баяндаған: Байларға арналған уақыф дегеніміз-садақаның бір түрі,өйткені
садақаны кедейлерге де,байларға да беруге болады.Ал кейбір ғалымдар
байларға берілетін садақаны сыйға берудің(الهبة)ауыспалы түрі деп қана
біледі.Ибн Нужейм Әбу Ханифа мазһабы фиқшыларынан мынадай пікірді
келтіреді: Байға садақа беруде оған жақындаудың бір түрі бар,алайда ол
кедейге жақын болудан кем түседі.
Ас-Сарахси уақыфқа былай деп анықтама береді: Басқа біреудің мүлкін
иеленудеп қана айтады.[8]
Енді Мәлики мазһабына көшер болсақ,үлкен фиқшыларының бірі Ибн Арафа
уақыфқа төмендегідей анықтама береді: Бір нәрсенің пайдалануын беру(сол
нәрсе болып тұрғанша)ол берушінің иелігінде қала береді[9]
Уақыфқа қойылған заттың иелігі иесінде қала береді,бірақ пайдасы
басқаларға.Мәлики фиқшыларының бірі Ибн Шас былай дейді: Уақыф берілген
адам жеміске,сүтке,жүнге,түйе жүніне ие болады.
Тағы да Мәликилер былай деп баяндайды: Уақыфқа берілген нәрсенің
иелігі мешітке қатысты болғанда,басқаша болады.Яғни мешіт соғушы адам
мешітке иелік етпейді (затын да,түсетін пайдасын да).[10]
Шафиғи мазһабына келсек,Ар-Рамли деген ғалым уақыфқа мынадай
түсініктеме береді: Пайдалануға болатын мал-мүлікке иелігі қала
береді,бірақ пайдасы басқаларға.[11]Аль-Қалюби де осы пікірді айтады.[12]
Ханбалиттер фиқһына келсек,Аш-шейх Муафиқуддин өзінің Аль-Муғни
деген кітабында уақыфқа төмендегідей анықтама береді: Асылын ұстап
тұру,жемісін жұмсау.
Ибн Құдама өзінің Аш-шарху Аль-Кабирдеген кітабында былай дейді:
Асылын ұстап тұру,пайдасын беру. [13]
Ибн Хажар Аль-Асқалани былай дейді: Белгілі мүлікті сатуға тыйым
салу,бірақ пайдалануға рұхсат беру,нақты көрсетілген үлгіде.[14]
Ас-Санғани былай деп анықтама береді: Пайдалануға болатын мал-мүлікке
иелігі қала береді,бірақ пайдасы басқаларға мүбах нәрселер.[15]
Ахмед Ад-Дирдир былай деп анықтама береді: Затты немесе мүлікті
пайдалануға лайықты адамға беру.[16]
Қазіргі кездегі фиқшыларға келсек,Аш-шейх Мұхаммед Абу Захра былай
дейді: Иелігі өз иесінде қала беретін,бірақ пайдалануға болатын мүлікті
қайырымдылықтың бір түріне жұмсау басында да,соңында да.[17]
Аш-шейх Закиюддин Шағбан да солай дейді.[18]
Осы анықтамалар ішінен Ар-Рамлидің анықтамасы уақыфтың мағынасына
келетіндіктен оны таңдауға болады.
Жаһилият кезінде уақыф болмады:
Жаһилият кезінде адамдардың үйлерін немесе жерлерін уақыфқа
қойып,қайырымдылыққа жұмсағаны жөнінде хабарлардың жоқтығын ғалымдар
баяндаған.Қағба үйі олардың назарында Қасиетті,Ұлы болып саналған.Олар оның
құрылысын жаңартып отырған және зәмзәм құдығын қазған(көзін ашып
отырған).Алайда ол амалдар жақындау үшін болған жоқ, бәлки өзара мақтаныш
үшін жасады.[19]Аш-Шафиғи шариғатта анықтамасы бар уақыфтың жаһилиятте
болмағанын айтқан.[20]
Имам Аш-Шафиғи былай дейді: Біз жаһил адамның өз үйін баласына немесе
Аллаһ жолында немесе міскіндерге уақыф еткенін білмейміз.Біздің білуімізше
олар кейбір жануарларды уақыф еткен.(Сәибә,Бахира,Уасила және Аль-
Хам)[21]Бірақ Аллаһтың елшісі келгеннен соң,ол жануарларды пайдалануға
болатынын айтты.[22]
Уақыфқа қатысты Ислам оқу орындарының ұстанымы:
Олар екі мәселеге тоқтатылады.Бірінші мәселе уақыфтың үкімі жөнінде
ғалымдардың екі бағыт ұстануы.Бірінші бағыт:Көптеген әуелгі ғұламалардың
және олардан кейіңгілердің пікірінше уақыф ету-дұрыс,мәндуб болып
саналады.Тіпті Жабир ибн Абдулла айтқандай: Пайғамбарымыздың сахабалары
шамасы келгендерінің уақыф етпегені болмаған.
Екінші бағыт:Кейбіреулер уақыф етуді дұрыс емес деп санаған.Имам Аш-
Шафиғидің айтуынша: Кейбіреулер уақыфқа қойылған садақаларды дұрыс емес
деп есептейді.Шурейх былай деген: Мұхаммед(с.ғ.с) келді де,ұсталып тұрған
мүлікті(الحبس)босатуды айтты: Аллаһтың парызынан тыйыуға болмайды.[23]
Ибн Құдама былай дейді: Шурейх уақыфқа келіспеді: Аллаһтың парызынан
тыйыуға болмайдыдеп,бұл Куфалықтардың мазһабы.[24]
Анықтама берген кезде баяндағанымыздай, Әбу Ханифаның пікірінше уақыф
дегеніміз иелігі өзінде,пайдасы басқаларға.Осы анықтаманы түсінбей,уақыфқа
рұхсат емес деп ойлайтындар бар.[25]
Әбу Ханифаның сөзін түсіндіретін болсақ,уақыф беруші адамның кез келген
уақытта оны сатуға хақысы бар.Имам Әбу Ханифаның сөзінің сыртқы формасын
алып,уақыф дұрыс емес деген сөздері дұрыс.Аль-Камал ибн Аль-Һаммам Әбу
Ханифадан жеткен екі пікірді,яғни біріншісі уақыф рұхсат емес,екіншісі
уақыф ету рұхсат дегенді баяндай келе,былай дейді: Демек Әбу Ханифа
уақыфқа рұхсат бермейді,бірақ әкім үкім етсе болады.[26]
Ас-Сарахсидің түсіндіруі бойынша: Әбу Ханифа уақыф етуді міндетті
деп білмейді.Ал,оның рұхсат екендігі белгілі العاريةсиқты.(белгілі бір
мүлікті уақытша тегін пайдалануға беру)[27]
Жоғарыдағыны қорытындылай келе Әбу Ханифа уақыфқа рұхсат берді деп
айтуға болады.Екі жағдайдан басқа уақыф ету міндетті емес:
1)Қазының уақыфты міндетті деп үкім шығаруы.
2)Өсиет етіліп айтылса.
Доктор Аббас Муһажирани былай дейді: Әбу Ханифадан жеткен сөздерді
оқып шығып,қорытынды шығарғаным,ол уақыфқа рұхсат береді,бірақ міндетті деп
пәтуә бермейді.[28]
Уақыф жайында екі түрлі пікір бар.Бірінші пікір:Көпшілік ғұламалар
соның ішінде ӘбуХанифа уақыфтың үкімі жайыз,дұрыс,мәндуб дейді.Екінші
пікір:Шурейх Аль-Қадидың пікірі:уақыф дұрысемес.[29]
Уақыфтың Құраннан,Сүннеттен және Ижмағтан дәлелдері.
Бірінші Құран-Кәрім:
Құран-Кәрімде жақсылыққа,қайырымдылыққа,мал-мүлік жұмсауға шақыратын
аяттар көп.Уақыф соның бірі.
Сендер Аллаһ Тағала жолында жақсы көрген нәрселеріңнен жұмсамайынша
ізгілікке қол жеткізе алмайсыңдар.[30]
Мәдиналық ансарлардың(р.л.ғ)ішінде құрма талдары ең көбі Әбу Талха
(р.л.ғ)болатын.Әбу Талха(р.л.ғ)құрма бауларының ішінде,мешіттің алдындығы
Байруха деп аталатын бауды жақсы көретін еді.Расуллаһ(с.ғ.с)онда әрдайым
кіріп,шырын суымен шөлін басатын. Сендер Аллаһ Тағала жолына жақсы көрген
нәрселеріңнен жұмсамайынша ізгілікке қол жеткізе алмайсыңдар аяты
түсірілген уақытта Әбу Талха(р.л.ғ)Расуллаһ(с.ғүс)жанына барып:
Иә,Расулла(с.ғ.с)!Аллаһ Тағала: Сендер Аллаһ Тағала жолына жақсы көрген
нәрселеріңнен жұмсамайынша ізгілікке қол жеткізе алмайсыңдардеп
жатыр.Дәулетімнің ішінде мен ең жақсы көретінім Байруха бауы.Сол бау Аллаһ
Тағала жолында садақам болсын.Сол бауды садақа ету себебінен ізгілікке қол
жеткізіп,қалауыңызша пайдаланыңыз-дегенінде,Расуллаһ(с. ғ.с): Жақсы!Бұл
бау пайда келтіреді.Бұл баудың пайдасы болады.Ниетіңді естідім.Менің
ойымша.сен ол бауды жақын-туыстарыңа бергенің жөн-деп жауап берді.Әбу
Талха(р.л.ғ): Иә Расуллаһ(с.ғ.с)!Мен Сіз айтқандай істеймін,-деп,бауды
туыстары мен әке жағынан бауырларына бөліп берді.
Хадисті Әнас ибн Маликтен(р.л.ғ)Имам Бухари және Имам Муслим риуаят
етті.[31]
Екінші:Сүннеттен дәлел.
1.Абдулла ибн Омар жеткізген хадисте:Омар Хайбардан бір жер
алды.Аллаһтың елшісіне былай деді: Иә,Расулаллаһ!Менің Хайбардан алған
жеріме жететін ешнәрсе жоқ.Маған не бұйырасыз?.Пайғамбарымыз былай деді:
Қаласаң асылын өзіңе қалдырып,қалғанын садақа ет.Сосын Омар оны ешқашан
сатылмасын деп,пақырлар,туысқандар,құлдар,қона қтар,жолаушылар тегін жемісін
жеулеріне болады деп садақа етті.[32]
Осы хадисті Әбу Ханифаның шәкірті Әбу Юсуф естіген және сатылмасын
дегенді білгенде,Әбу Ханифаның сөзінен кері қайтып,былай деген: Егер Әбу
Ханифа осы хадисті естігенде,сол бойынша үкім берер еді.[33]
2.Әбу Хурейрадан жеткен хадис: Кімде-кім Аллаһ жолында Аллаһқа
сеніп,оның берген уәдесіне иман келтіріп,бір жылқыны(атты)уақыф етсе,онда
сол жылқының әр қылы,тезегі,кіші дәреті,тері Қиямет күні Мизанда
болады.[34]
3.Әбу Хурейрадан жеткен хадис: Адам баласы қайтыс болғаннан кейін үш
нәрседен барлық амалы тоқтайды:үзілмейтін садақасы,пайда беретін ілімі,дұға
ететін ізгі ұрпағы.[35]
Үшінші:Ижмағтан дәлел.
Тирмизи Омардан жеткен хадиске байланысты былай беген: Осы хадиске
пайғамбарымыздың сахабалары және ғылым иелері амал еткен,қарсы пікір айтқан
ешкімді білмейміз.
Аль-Хумейди былай дейді: Әбубәкір Сыддық өз үйін баласына,Омар
Мәруадағы жерін баласына,Осман Ромадағы жерін баласына,Али Янбодағы жерін
баласына,Аз-Зубейр Меккедегі үйін баласына,Амр ибн Ас Меккедегі және
Мәдинәдағы үйін баласына садақа (мирас бойынша бөлінбейтін етіп)етті.
Жабир ибн Абдулла былай дейді: Пайғамбарымыз сахабаларынан шамасы
жетіп тұрып уақыф етпегені болмады,Ибн Құдама былай дейді: Демек,бұл
мәселеде Ижмағ бар.Шамасы келгендері уақыф етті.Оны ешкім теріске
шығармайды.[36]
Уақыфқа рұқсат бермейтіндердің дәлелдері.
Бірінші:Бұл пікірді ұстанған үлкен табиғиндардың бірі Шурейх
төмендегідей дәлел келтіреді: Мұхаммед(ғ.с)келді
де,ұстауда(الحبس)тұрғанның бәрін боатты және لا حبس عن فرائض
الله(Аллаһтың парызынан қайтаруға болмайды)[37]оның мағынасы:
Мирасқорлардың арасында бөлінетін мал үлестеріне уақыф жасауға немесе
тыйым салуға болмайды.[38]
Имам Аш-Шафиғи осы пікірді келтіре отырып,өзі былай деп жауап береді:
Пайғамбарымыз келді де босатты дегеніміз,الله أعلم(Аллаһ біледі)ол-
жануарлар еді.Ол жаһилиятта араптар ұстаған Бахира,Сәиба,Уасила,Хам сияқты
жануарлар.Пайғамбарымыз келіп оларды босатып жіберді.[39]
Имам Аш-Шафиғиға қарсы шығатындар бар: Неге Имам Аш-Шафиғи сол хадисті
жануарлармен шектеп қойған ?,-деп.
Абдулла ибн Омардан жеткен хадисте: Омар Хайбардан бір жер
алды.Аллаһтың елшісіне былай деді: Иә Расулаллаһ!Менің Хайбарда алған
жеріме жететін ешнәрсе жоқ.Маған не бұйырасыз?Пайғамбарымыз оған: Қаласаң
асылын өзіңе қалдырып,қалғанын садақа ет,-деді.Шурейхтың: Аллаһтың
парызынан қайтаруға болмайдыдегеніне жауап беретін болсақ,уақыф ету-
Аллаһтың парыздарын тоқтатуға жатпайды.Өйткені,мирасқорлардың хұқықтары екі
жағдайда ғана дұрыс болады.
Бірінші:Өлімнен кейін.
Екінші:Өлім алдындағы ауруы кезінде.
Қалған жағдайда мирас тастаушы адамның мал-мүлкіне мирасқорлар қол
сұғуға болмайды.Имам Аш-Шафиғи былай деген: Аллаһтың парызынан қайтаруға
болмайдыдеген сөзі дұрыс емес.Өйткені оның іс-әрекеті мирасқа дейін
болады,ал мирас бөлісу өлімнен кейін болады.[40]
Егер уақыфты Аллаһтың парыздарын тоқтату деп санасақ,онда садақалардың
барлығы,өсиеттер және сыйлықтарға тыйым салынар еді.Ал,олай айтқан ешкім
жоқ.[41]
Екінші:Осы пікір Қиясқа да сүйенеді.Яғни,уақыфты
Бахира,Сәиба,Уасила,Хам сияқты жануарларға қияс етіп,яғни иесі өз иелігінен
шығарып тастауы.Демек,жануарлар харам етілген болса,уақыф та солай.Алайда
Имам Аш-Шафиғи бұл Қиясқа келіспей жоққа шығарады.Анау нәрсемен анау
нәрсені қалай қияс жасаймы?[42]
Көпшілік ғалымдардың дәлелі мықты екендігі анықталды.Осы мәселені Имам
Мәликтің сөзімен аяқтаймыз: Шурейх өз елінде отырып сөйлеген.Мәдинаға
келмеген.Пайғамбарымыздың әйелдерінің хабарларын естімеген.Олардың мал-
мүліктерін уақыф еткенін көрмеді.Оны ешкім жоққа шығармады.Ал,пайғамбарымыз
жеті бақты садақа етті.Кісі білмеген нәрсесін сөйлемеуі керек.[43]
Уақыфтың рүкүндері және дұрыс болу шарттары:
Ханафилерде уақыфтың рүкүні болып الصيغة (сөз формасы) ғана
саналады.Ал,бұл сөз формасы уақыф берушінің,уақыф алушының және уақыфқа
қойылатын нәрсенің бар болуын талап етеді.Ал,көпшілік ғұламалар пікірінше
уақыфтың төрт рүкүні бар:
1.Уақыф беруші. 2.Уақыф алушы.
3.Уақыфқа қойылған жер. 4.Сөз формасы.
Уақыф берушінің шарттары:
Уақыф беруші дегеніміз-заттың,мүліктің иесі.Оның бойында екі шарт болуы
керек:
Бірінші шарт:балиғат жасқа толған,ақыл-есі дұрыс,ерікті,тіпті мұсылман
емес жерін мешіт салуға берсе,Шафиғи мазһабындағы фиқһшылар бойынша уақыфы
дұрыс болып саналады.[44]
Мәликилер бойынша мұсылман еместің мешітке бергені уақыф болып
саналмайды.Тіпті мешіттен бөлек діни сипаты бар істері де уақыф болып
саналмайды.Мәлики ғалымдарының бірі Ад-Дасуқидің пікірінше: Діни жақындау
кәпірлерден болмаған себепті жарамайды.Ал,дүниәуи нәрселер мысалы:көпір
салу,арық қазу болса,онда жарайды.[45]
Осыны зерттеуші Мұхаммед Рафат Осман болса,Имам Аш-Шафиғидің пікіріне
қосылады.Демек мұсылман еместікі уақыфқа жатады.Егер,Мәликилер дүниәуи
нәрселерден пайдасы адамға қайтатын іс-әрекеттерді(өзен үстіне көпір
салу,арық қазу)есептесе,онда мешіт тұрғызу да адамға пайдалы.Өйткені,оның
пайдасы Аллаһқа қайтпайды,Аллаһ пайда табудан табудан пәк.
Мешітте намаз оқитын адам намазы үшін сауап табады.Аллаһ Тағала мешіт
тұрғызғаннан пайда табудан пәк.Құлшылық Аллаһқа пайда бермейді және күнә
Аллаһқа зиян тигізбейді.
Мұсылман мешіт соқса,оның пайдасы Аллаһқа қайтпайды,адамның өзіне
қайтады.Демек,уақыфы дұрыс болады.
Аллаһтың елшісінен жеткен кейбір хабарларда,ол кісі кей шайқастарда
мушриктерге қатысуға рұқсат берген,ендеше Аллаһ жолында мужаһидтермен бірге
тұруға рұқсат берілсе,мешіт соғуғы неге рұқсат болмайды?
Сәбиден және жындыдан уақыф дұрыс болмайды.
Екінші шарт:Қайырымдылық істеуге лайықты адам.Бұл шарт бірінші шартқа
қарағанда сәл нақтырақ.Кісі балиғатқа жеткен болуы мүмкін,бірақ
қайырымдылық істеуге лайық емес.Мысалы : الحجر (бір кісіге өз мал-мүлкін
пайдалануға қазы тыйым сал)яғни, ысырапшыл және жақсы мен жаманды айыра
білмейтін болса.Сол сияқты еріксіз уақыф ететіннің уақыфы дұрыс болып
саналмайды,لغو (лағу)болып саналады.[46]
Уақыфқа қойылатынның(الموقوف )шарттары:
Оның шарттары Шафиғи мазһабы бойынша екі түрлі болады:
1.Зат немесе мүлік.
2.Зат немесе мүліктен келетін пайда.
Ал,егер (الموقوف )зат немесе мүлік болса,онда төмендегідей шарттар
қажет:
1.Нақты мүлік немесе нақты зат.
2.Бір жерден екінші жерге көшіруге жарамды болу керек.
3.Өз заты қалғанымен,пайда беретін нәрсе.
Ал,егер (الموقوف )пайда беретін ғана болса,онда мынадай шарттар қажет:
1.Жалға беруге жарамды,пайдасы бар.Мысалы:Ағаштардағы жемістер және жан-
жануарлардың сүті.Олар (الفائدة )деп аталады,ал,үйде тұру,кйімді кию-олар
(المنفعة )деп аталады.
Жалға беруге жарамды пайдаларды уақыф етуге болады,ал,жарамсызын
мысалы:тамақты уақыф етуге етуге болмайды.[47]Егер Аллаһқа жақындауды ниет
еткен болса,онда садақа деп айтады.
Жылжыйтын және жылжымайтын мал-мүлікті уақыф етуге
болады.Мысалы:киімдер,жан-жануар,қа ру-жарақ,Құрандар,пайдалы кітаптар.
Кітаптардың уақыфы екі түрлі жүзеге асуы мүмкін:
1.Ілім іздегендерге уақыф етіліп,оны оқу арқылы пайдалана алады.
2.Кітаптар белгілі бір мекенге қойылып,сол кітаптарды ақы төлеп оқу
арқылы уақыф ете алады. [48]
Шафиғи мазһабының кейбір фиқшылары : айғырдың ұрығын уақыф етуге
болады,бірақ жалға беруге болмайды,-дейді.
Бір-біріне қайтаруда кешірілмейтін нәрсе (المعاوضة )конпенсация,Аллаһқа
жақындауда рұқсат етіледі.
Екінші шарт:Пайдалы бір нәрсе болу керек.Ғалымдардың баяндауы бойынша
мақсатты пайданың анықтамасы,жалға беруге жарамды нәрсені
айтады.[49]Ал,Ханафилердің пікірінше (الموقوف )шариғатта құны бар мүлік
болу керек.Олар бойынша:заттың немесе мүліктің өзін емес,пайдасын уақыфқа
қою дұрыс емес.Өйткені,оларда пайда дегеніміз мал-мүлікке жатпайды.Мысалы:
Үйімді тұруға бердім,-деу уақыф емес,үйін беру керек.
Жылжыйтын мүлікті уақыфқа қою Ханафилер бойынша дұрыс емес.Өйткені
(التأبيت )тұрақты болу-уақыфтың жартысы болып саналады.Ал,жылжымайтын мүлік
тұрақты емес.
Аль-Касани былай дейді: Егер жылжымайтын нәрсе жер немесе үймен тығыз
байланысты болса,онда оны уақыфқа қоюға болады.[50]
Уақыфты алатын кісінің (الموقوف عليه )шарты.
1.Өзіне берілетін пайданы дұрыс жұмсай алатын адам болу
керек.Мысалы:бір кісі үйін белгілі бір адамға бере алады немесе Құран-Кәрим
жаттатын медресе ете алады,немесе мешіт ете алады.
(الموقوف عليه )-дің бойында Ислам шарты болуы міндетті емес,мұсылман
емес те пайдалана алады.Тіпті,(الموقوف عليه )бай немесе уақыфқа берушінің
жақыны болмаса да.Дәлел ретінде ғалымдар: لا ينهاكم الله عن الذين ام
يقاتلوكم في الدين ولم يخرجوكم من دياركم أن تبروهم(Аллаһ(Т) дін жайында
сендермен соғыспаған және жұрттарыңнан шығармағандарға жақсылық
қылуларыңа,әділдік етулеріңе тыйым салмайды)Мумтахина:8. және و لقد
كرمنا بني آدم(Расында Біз Адам баласын құрметті еттік )аяттарына сүйенеді.
Уақыф дегенімізде қайырымдылық пиғылы болу керек.Сол үшін де
мұсылман еместерге беріле алады.[51]
Тіпті кейбір Шафиғи ғалымдары құстарға да уақыфтан құстар тірі кезінде
жем-азық бөлінуін құптайды.[52]
(الموقوف عليه )-дің екі бөлімі бар:
1.Нақты белгілі бір адам немесе жамағат.
2.Нақты емес жалпылама бір топ.Мысалы:Жерімді пақырлар мен міскіндерге
уақыф еттімдегенде.[53]
Уақыф беруші адам өзінің уақыфқа қойған нәрселерінен пайдалана алады.
Кез-келген адам сияқты,уақыф беруші адам да өз уақыф еткен мүлкінен
пайдалана алады.Мысалы:мешітке кіріп намаз оқу,судан ішу,оқуға қойған
кітпатардан оқу.[54]
Төртінші рүкүн:(الصيغة )сөз формасы.
Уақыф кезінде оны айтудың екі түрі бар:
1.Ашық айту.Яғни, уақыфқа қойдымжәне тағы басқа.
2.Анық емес,күңгірт түрде: Садақа ретінде бердім.т.б.Сол кезде
ниетіне қаралады.[55]
Ғалымдар уақыфтың сөзбен де,іс-әрекетпен де болатынын
баяндады.Мысалы:әдет-ғұрып бойынша бір кісі жерін қәбірстан етуге уақыф
етсе,адамдар ол жерге мәйіттерді көме береді.[56]
Исламдағы ең бірінші уақыф:
Кейбір ғалымдар пікірінше Исламдағы ең тұңғыш уақыф- Омар ибн Хаттабтың
Хайбар жері саналады.[57]
Басқа да пікір бар,яғни тұңғыш уақыф болып مخيريق (Мухейриқ) малы
саналады.Һижреттің үшінші жылы пайғамбардың өзі уақыф етуі.Мухейриқ деген
яһуди ғалымдарының бірі еді.Оның жеті бақшасы бар еді.Жетеуін де
пайғамбарымызға қалаған жеріне қоюына өсиет етті және өзінің қауымын
пайғамбарға және мұсылмандарға уақыф етуге шақырды.
Ухуд шайқасы кезінде былай деп шақырды: Ей,яһуд жамағаты!Аллаһтың
атымен ант етемін.Мұхаммедтің сендерді жеңетіні хақ.Сөйтті
де,мұсылмандардың сапына қосылып: Бүгін өлетін болсам,малымды Мұхаммедке
өсиет еттім.Қайда қаласа,сонда жұмсасын.Сол күні өлтірілгеннен
кейін,пайғамбарымыз былай деген: Мухейриқ-яһудтардың жақсысы.Ол тастап
кеткен Мәдинадағы жеті бақша уақыф етілді.[58]
Бірінші мәселе бітті.
Уақыф міндетті ме,міндетті емес пе?
Жоғарыда айтқанымыздай Имам Әбу Ханифа және көпшілік ғалымдар уақыфтың
үкімін-жайыз деді.Бірақ,Имам Әбу Ханифа екі жағдайда міндетті емес деді:
1.Қазы үкім берсе.Өйткені бұл мәселе ижтиһад етілетін мәселе.Қазы қалай
шешсе,солай болады.[59]
2.Өзі өлгеннен кейін,уақыф болсын деп өсиет етсе.[60]
Ал,жумһур қазы айтса,өзі өсиет етсе деп бөлмейді,барлығы дұрыс.[61]
Имам Әбу Ханифаның дәлелдері:Бірінші дәлел:.Абдулла ибн Аббас былай
деді: Ниса сүресі нәзіл болып,мирастың үлестері парыз етілген
кезде,пайғамбарымыз: لا حبس عن فرائض الله(Аллаһтың парызынан қайтаруға
болмайды),-деді.Демек, уақыф лазым емес.[62]
Бұл хадиске жауап ретінде оның әлсіз хадис екендігін келтіруге болады.
Жаһилиет кезінде кейбір мирасқорларды үлестерінен мақұрым
ететін:әйелдер мен балаларға мирас бермейтін.Яғни,уақыф дегеніміз-Аллаһтың
парызынан қайтару емес.[63] Екінші дәлел:Абдулла ибн Зейд(түсінде азанды
көрген сахаба)өзінің бақшасын садақа етіп,пайғамбарымызға берді.Оның әке-
шешесі пайғамбарымызға келіп: Иә расулаллаһ!Біздің бұл бақшадан басқа
азығымыз жоқ,-дейді.Сонда пайғамбарымыз қайтарып береді.Әке-шешесі қайтыс
болған соң,пайғамбарымызға мирас болып қалады.[64]
Яғни,уақыф міндетті емес,егер міндетті болғанда пайғамбар қайтарып
бермес еді.Бұл хадиске қалай жауап береміз?Бұл хадисте уақыф туралы айтылып
тұрған жоқ,бұл жерде садақа.Ол бақша кімдікі екендігі нақты емес.[65]
Әбу Ханифаның үшінші дәлелі:
Уақыфты садақаға қияс етуге болады,бірақ садақа мен уақыфты салыстыруға
болмайды.[66]
Төртінші дәлел:Ат-Тахауи риуаят етуі бойынша: Егерде мен садақамды
Аллаһтың елшісіне айтпағанымда,қайтарып алар едім.[67]
Омар осы сөзі арқылы жерді уақыфқа қоюы райынан кері қайтаруға кедергі
болған жоқ.Кедергі болған нәрсе-ол пайғамбарымыздың бұйырған нәрсесі.Сол
үшін Омар сөзінен кері қайтуды ұят санады.[68]
Бұл дәлелдерге жауап:
1.Бұл сахабаның сөзі.Ал,сахабалардың сөздері мен іс-әрекеттері дәлел
болып саналмайды.
2.Бұл хадис منقطع (тізбегі кесілген).Ондай хадистермен үкім шығаруға
болмайды.[69]
Көпшілік ғалымдардың пікіріне дәлелдер.
1.Омардың Хайбардағы жерін уақыф еткендігі жөніндегі хадис.
Осы хадис бойынша уақыфтың міндетті екендігі дәлелденіп тұр.
2.Әбу Хурейрадан жеткен адам баласы өлгеннен кейін үш нәрсенің сауабы
артынан жалғасатындығы жөніндегі хадис.
Бұл жерде үздіксіз садақадеген сөз дәлел болады.
3.Әбу Қатадан жеткен хадисте пайғамбарымыз былай деді: Адам баласы
өзінің артына қайырлы үш нәрсе қалдырады:1)Дұға ететін бала 2)Үзілмейтін
садақа 3)Ғылым,артындағылар онымен амал етеді.[70]
Қайсысын таңдаймыз:Яғни,көпшілік ғалымдар пікірін таңдаймыз.Ол бойынша
уақыфтың барлық шарттары дұрыс болса,уақыф етушіге де,басқаға да одан кері
қайтуға болмайды.
Сол себепті Әбу Юсуф Харун Рашидпен бірге қажылыққа барғанда имам
Мәликпен Мәдинеде кездеседі.Уақыфтың міндеттілігі жөнінде сөз болады.Сол
кезде имам Мәлик былай дейді: Міне мыналар Мәдине тұрғындарының
уақыфтары.Соңғылары әуелгілерінен алып отыр.Сол кезде Әбу Юсуф өз ойынан
қайтты.
Сол сияқты Мұхаммед ибн Хасан имам Мәликке барып, Муаттаныалу үшін үш
жыл жанында қалған кезде өз райынан қайтады.[71]
Уақыф етілген нәрсе موقوف عليه(уақыф етілген жақ)-тың иелігіне өте
ала ма?
Бұл мәселеде ғалымдар төрт пікір айтқан:
1.Иә,өтеді.Бұл пікірді ұстанғандар Мәлики,Шафиғи және Ханбали мазһабын
ұстанғандар.[72]
2.Уақыф уақыф берушінің иелігінен шығады,бірақ уақыф берілетіннің
иелігіне өтпейді,пайдаланатын зат брлып қалады.Бұл Ханафилердікі және
Ахмедтен бір риуаят бар.[73]
3.Уақыфтың иелігі-Аллаһ Тағала өтіп кетеді.Бұл пікір имам Әбу Ханифаның
бір риуаятында және имам Аш-Шафиғида бар.[74]
4.Нақты адамға арналған уақыф пен жалпылама уақыфтың арасындағы
айырмашылықты қарау керек.Егер нақты адамға болса,онда өтеді.Ал,жалпылама
болса,иелік Аллаһқа өтеді.Бұл пікірді Аль-Ғазали айтқан.Ал,Шафиғи
мазһабының көпшілік ғалымдары барлық жағдайда иелік Аллаһқа өтеді дейді.
Имам Ан- Науаи мынадай дәлелдер келтіреді:уақыф беруші адам өзінің
иелігіндегіні лайықты адамға берді.Сол себепті иелік оған өтуі-уәжіб
болады.
Егер уақыф заттың өзін емес,пайдасын ғана беру болса,онда иелік оған
өтпейді.[75]
Омар ибн Хаттабтың Хайбардағы жерін уақыф еткендігі жөніндегі хадиске
қәзіргі замандағы кейбір ғалымдар:уақыф берушінің иелігінен шығу деп
түсінбейді.Керісінше,иелік бойынша рұқсат етілетін кейбір іс-әректтерге
тыйым салу деп түсінеді.(сату,жалға беру сияқты)[76]
Екінші пікірдің дәлелі:
Уақыф дегеніміз-асылды ұстап тұру ғана.Ал,садақа ету-الفرع(асылдан
шығатын нәрсе) және бұл кепілдікке бір зат қою сияқты.[77]
Үшінші пікірдің дәлелі:
Бұл пікірді айтқандар уақыфты –құлды азат етумен
салыстырады.Демек,иелік Аллаһқа өтеді.[78]
Төртінші пікірге ешқандай дәлел таппадық.
Менің ойымша төрт пікірдің ешқайсысының да дәлелі күшті емес,-деп
осыны зерттеуші ғалым Мұхаммед Рафат Осман сөзін жалғастырады.Сонда да,
жалпыға арналған уақыфтың Аллаһ Тағаланың иелігіне өтеді деген
пікір,садақаның табиғатына тура келеді.Мысалы:Зекет-Аллаһтың хақысының
бірі.Бірақ,ол кедейлерге және міскіндерге т.б жұмсалады.Сол себепті де
уақыфты садақаның бір түрі деп қабылдап(үзілмейтін садақа),садақаның
үкімдерін жүргізу керек.Яғни,ол Аллаһтың хақысы –иелік Аллаһта.Ал,егер
нақты адамға арналса,онда соның иелігіне өтеді.
Уақыфтың шарттары:
Имам Ан-Науаидың баяндауы бойынша уақыфтың төрт шарты бар:[79]
1 التأبيد-шексіз.Уақытпен
шектелмейді.Мысалы:пақыр,міскіндер.
2 التنجيز-бірден істелу керек болатын.
3 الإلزام-міндет.Егер уақыф қоюшы адам шарттар
белгілесе,онда дұрыс болмайды.
4 Уақыфтың қайда жұмсалатынын баяндау.Біреу: Мына жерімді
немесе үйімді уақыф еттім,-деп не үшін екенін айтпаса,онда дұрыс болмайды.
Имам Аш-Шафиғидің шәкіртінің пікірі:уақыф күші жойылады.Жамағатқа уақыф
еттім десе дұрыс болмайды.[80]
Қайырымдылық және туысқандық уақыфы:
Уақыф-қайырымдылық немесе өзінің ұрпағына арналған болуы мүмкін,немесе
аралас.Егер,уақыф жалпыға арналған болса,онда القبول(қабыл алу)шарт емес.
Ал,егер нақты адам немесе жамағат болса,онда дұрысы-القبول(қабыл
алу)болу керек.[81]
Уақыф пен басқа да ислами ұйымдардың байланысы:
Жоғарыда айтылып өткендей,уақыф-қайырымдылық етудің бір түрі және
шариғат оған шақырады.Уақыф –кедейлер мен міскіндерге көмегін тигізеді және
ілім-білім таратады.Уақыфтың басқа ізгі
істерге(зекет,садақа,хадия,һиба,өси ет)байланысы тығыз.Өйткені,бұлардың
барлығы-қайтарымсыз көмек түрлері.
Аллаһ Тағаладан сауап жинау үшін ғана берілсе,онда ол-зекет,садақа
немесе уақыф деп аталады.Ал,егер сыйлау және өзара достық ниет етілсе,онда
хадия,болмаса Һиба.[82]Бұл амалдардың сауаптары әртүрлі.
Уақыф пен зекеттің айырмашылығы:
Аллаһ Тағала: إنما الصدقات للفقراء والمساككين والعاملين عليها والمؤافة
قلوبهم وفي الرقاب والغارمين وفي سبيل الله وابن السبيل(Шын мәнінде
садақалар,Алла тарапынан бір парыз:Қолы тар пақырларға,түгі жоқ
міскіндерге,оны жинауға бөлінгендерге,көңілдері алынатындарға,құлды азат
етуге,борыштыларға,Алла жолына және жолда қалғандарға беріледі)[83]-деп
бұйырады.Зекетте зат пен оның пайдасын біреуге иелендіруге болады.Сол
себепті аятта (للفقراء)деп ләм әріпімен келген.Ал,уақыфта олай емес.
Уақыф пен басқа садақалардың айырмашылығы:
Уақыф пен басқа садақалардың ұқсастығы-мұсылман еместерге де
жарайтыны.Ал,айырмашылығы-уақыф кезінде зат немесе мүлік сол күйінде
қалып,одан пайда алу үздіксіз жалғаса береді.Ал,хадия мен һиба кезінде зат
немесе мүлік сақталмауы мүмкін.
Уақыф пен өсиет:
Ұқсастығы-мұсылман еместерге де өсиет етуге болады.Айырмашылығы-өсиет
өлімнен кейін ғана жүзеге асатын іс-әрекет.Ал,уақыф тірі кезінде
де,өлгеннен кейін де жалғасады.Сол себепті уақыфтың мағынасы өсиетке
қарағанда кеңірек.Өсиет етуші өз өсиетіне кері қайта алады,ал уақыфта олай
емес.
Түркия мемлекетінде орын алған Уақыфтың дұрыс болу
шарттарынабайланысты Халил Гуненштің Күніміздің мәселелеріне фатуалар
кітабында көтерілген шолу ретіндегі сұрақ-жауапты мәселелері:
С:Уақыфтың дұрыс болуы үшін уақыф етілген мал-мүлік уақыф еткен кісіге
тиісті болуы шарт.Бірақ,Түркия жерлерінің көпшілігі мемлекетке тиісті
болғандықтан,уақыф етілген жер уақыфтың дұрыс болмағанын көрсетеді.Бұл
жайында не айтасыз?
Ж:Біріншіден мемлекет мүлкі жеке адам мүлкі емес,жалпы халықтың мүлкі.
Мемлекеттің азаматы мемлекеттің уақыф жасаса дұрыс емес. Бірақ мемлекетке
тиісті жерді өз ақшасымен сатып алып уақыф ететін болса дұрыс болады.
Алайда сұлтан немесе оның өкілі мемлекеттің жерін уақыф етсе, бұл уақыфтың
дұрыс немесе бұрыс екендігі туралы ихтилаф бар. Аш-шейх Қасым сияқты
ғалымдардың пікірінше осы тәріздес уақыф жалпы көпшіліктің пайдасына
болғандығы үшін уақыф дұрыс болып саналады.[84] Кейбір ғалымдардың
пікірінше жер сұлтанның мүлкі болмағандықтан оның жасаған уақыфы да дұрыс
емес.[85]
Әбу Сууд сияқты тұлғалармен сұлтан және бастықтар тарапынан жасалған
уақыф шарттарына сай болу шарт емес. Өйткені жер Бейтүл-малға тиісті.
Шынайы уақыф бола алмайды деп пәтуа шығарған.[86]
С: Бір қабырғасы құлаған мешіттің мүмкіншілігі болмағандықтан оның
жөнделуі де мүмкін емес. Сол қалпында қалдырсақ, қалған қабырғаларының да
қирауы мүмкін. Сондықтан да мешіт уақыфының бір бөлігін сатып, оны жөндеуге
бола ма?
Ж: Бір жағы құлаған мешітті жөндеуге, ақшасы да, оған жәрдем ететін
ешкімі де болмаса, егер сол қалпында қалса, қалған жақтары да құлайтын
болса, мұқтаждыққа байланысты оның жөнделуі үшін уақыфтың толығымен немесе
бір бөлігін сатудан басқа шара таба алмағандықтан, оны сатуда ешқандай зиян
жоқ. Өйткені екі зиянды нәрсеге тап болғанда жеңілдеуі таңдалуы керек.[87]
С: Ислам құқығында уақыф етілген нәрсені қандай жағдайда болмасын
сату немесе сатып алу дұрыс па?
Ж: Ислам құқығында қандай жағдайда болмасын уақыф етілген нәрсені сату
немесе сатып алу дұрыс емес. Хадисте бұған тыйым салынған сияқты, үмметтің
Ижмасы да бұған тыйым салған. Бұл жөнінде келіспеушіліктер жоқ. Ибн Омар
(р.а) былай дейді: Омар (р.а) (риуаят етушінің әкесі): Хайбар жерлерінен
оның үлесіне егістік жер тиді. Ол Расуллаһқа (с.ғ.с) барып осы мәселеге
байланысты пайғамбарымызбен кеңес жасап, былай дейді: Ей, Аллаһтың
елшісі, Хайбар жерлерінен менің үлесіме егістік жер тиді. Бүгінге дейін
бұдан да құнды нәрсе қолыма тимеген еді. Бұл туралы не айтасыз?. Хазірет
пайғамбарымыз (с.ғ.с): Егер қаласаң, оны қорғап, уақыф етіп, садақа
жасарсың, - деді.
Нәтижесінде, Хазірет Омар (р.а) сатпастан, сыйлыққа берместен,
мирасқа қалдырмастан садақа етті. Кедейлерге, еркіндікке шығу мақсатында
қожайындарымен келісім шартқа отырған құлдарға, Аллаһ жолында жүргендерге
(мужаһид), жолшыбай қалғандарға, қонақтарға беру шартымен уақыф етті. Оған
бақылаушы адамның оны қолдануында ешқандай зиян жоқ. Тек қана оны иелігіне
өткізе алмайды. (Тирмизи).
Уақыф етілген мал-мүліктің сатылуы және сатып алынуының дұрыс
еместігінде келісім бар. Бірақ уақыф етілген мал-мүлік қолдануға жарамсыз
жағдайға келетін болса немесе бір егістіктің қаланың ортасында қалуы
сияқты, Ханафи және Ханбали мазһабтарының пікірінше одан да жақсырағына
ауыстырылуға болатындығын айтады. Өйткені уақыфтың мақсаты – уақыф етілетін
жаққа көмектесу болып табылады. Пайдасы болмаған жағдайда оны сақтаудың
ешқандай мағынасы жоқ.[88]
Қорытындылай келе, Ханафи және Ханбали мазһабтарының сыртында, Ислам
құқығында уақыф етілген мал-мүлік сатылмайды да, сатып та алынбайды. Егер
бір себепке байланысты біреудің қолында уақыф малы болса, мүмкін болған
жағдайда негізгі иесіне қайтарып беруі тиіс.Егер мүмкін болмаса, жалданылуы
қанша ақша болса да уақыф етілетін жаққа берсін немесе жұмсасын.
С: Уақыф туралы шариғатта аят немесе хадис бар ма?
Ж: Уақыфқа байланысты Құранда нақты бір аят жоқ. Бірақ бұған қатысты
көптеген хадистер айтылған. Мысалы: Пайғамбарымыз (с.ғ.с) былай деген:
Адам баласы қайтыс болғанда, үш нәрседен басқа амал дәптері жабылады, олар
жалғаса беретін садақа, өзінен пайдаланылатын ілім және өзіне дұға ететін
салих (ізгі) бала. [89]
Ғұламалардың көпшілігі, жалғаса беретін садақаның уақыф екендігін
айтады. Хазірет Омарға (р.а) Хайбардан егістік жер берілгенде
Пайғамбарымызға (с.ғ.с): Ей, Аллаһтың елшісі, бұл егістік жерді не
істейін?,- деді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с) оған былай деп жауап қайтарады:
Егер қаласаң, оны уақыф ету арқылы садақа ретінде бер. Хазірет Омар (р.а)
ол жерді сатпастан, сыйлыққа берместен, мирасқа қалдырмастан садақа етті.
Исламдағы ең алғашқы уақыф та осы еді. [90]
С: Қазіргі таңда әр түрлі есімдермен байланысты көптеген уақыфтар
(қорлар) құрылған. Бұл қорларға ғимарат, жер, егістік жері, ақша сияқты
нәрселер уақыф етіледі. Осы іспетті уақыфтар Ислами ма, оларға жәрдем ету
дұрыс па?
Ж: Қазіргі таңдағы құрылған уақыфтардың Ислами болып, болмағандығын
түсіну үшін, Ислами уақыфтың анықтамасын және оның қандай екендігін
түсініп, одан кейін құрылған уақыфтардың жағдайын түсіне аламыз.
Ислами уақыф дегеніміз – қозғалатын және қозғалмайтын, қолдануға
болатын мал-мүліктің қайырымдылық түрінде берілуі.
Бұл анықтаманы үшке бөліп қарастырамыз:
1.Уақыф етілетін нәрсе қозғалмайтын мүлік, бау-бақша, жануар сияқты
жалғасатын нәрсе болуы керек. Ақша, сабын, тамақ сияқты қолданғанда
таусылатын заттардың уақыф етілуі дұрыс емес. Егер сондай нәрселерді уақыф
етсе, тазалану және садақа есебіне өтеді.
2.Уақыф етілген нәрсе уақытша емес, мәңгі болуы керек. Бір егістік
немесе ғимараттың бес немесе он жылға уақыф етілуі дұрыс емес.
3.Уақыф етілген нәрсе мешіт, медресе, көпір сияқты Ислам және
Отанға қызмет ететін қайырымдылық құрылым болуы керек. Сонымен қатар,
Исламға және Отанға зиян беретін мұсылмандардың сеніміне қауіп төндіретін
құрылымдарды уақыф өту харам болып табылады. Мысалы, ахлақсыздықты
жариялайтын баспа үйлерін уақыф еткен делік. Олардың мақсаты қайырымдылыққа
қызмет ету емес, ойын-сауыққа, өз пайдасын көздейтін, өздерінің мақсатына
жету үшін әр түрлі жамандықтармен, ахлақсыздықты жарнама ретінде қолданады.
Міне осы сияқты құрылымға көмектесудің қаншалықты күнә екендігі түсінікті.
Уақыфтың Ислами болып, болмағандығын түсіну үшін оны Ислами таразымен тарту
керек. Исламға, Отанға, дінге қызметі бар болып, зияны тимесе – Ислами,
әйтпесе, ол Ислами емес. Оған жәрдем берудің өзі де харам. Егер уақыф
құрылымына берілген ақшамен егістік немесе ғимарат сияқты нәрсе сатып
алынса, ол уақыф болып есептелмейді, пайдалылығына қарай сатуға болады.
С: Бір кісі балалары болмағандықтан заттарын қайырымдылық қорына уақыф
етуді қалайды, бірақ ол басқаның иеленбеуі үшін өлгенге дейін заттарын
уақыф еткенде оны қолдануға шарттасады. Дінде осы сияқты уақыфтар дұрыс па?
Ж: Имам Ағзам, Имам Шафиғи, Имам Мұхаммедтің пікірінше осы түрде
жасалған уақыф дұрыс емес. Әбу Юсуфтың пікірінше дұрыс. Ханафи мазһабынан
Әбу Юсуф, өзінен басқа біреуге не жалға, немесе ақысыз беруге болады дейді.
Уақыф мешітінің қирауы және меншіктік мәселесі:
С: Бір адам мешіт салдырып уақыф жасаса, кейін қирап бұзылса, сол
мешіттің меншіктігі қалай болады?
Ж: Егер қираған мешіттің уақыф еткен иесі белгілі және тірі болса,
меншік өзіне немесе мирасшыларына өтеді. Шафиғи мазһабында мешіт қираса,
Қияметке дейін мешіт ретінде қалады. Оны ешкім ешбір жағдайда иеленіп,
қолдана алмайды. Өйткені мешіт құласа, арасында намаз оқуға болады немесе
болашақта жаңа бір мешіттің салынуы мүмкін. [91]
С: Мұсылман бір әкімнің Бейтүл- малға тиісті жерді уақыф етуі дұрыс па?
Ж:Мұсылман бір әкім қазынаға тиісті жерді уақыф ететін болса, оның
пайдалылығы назарға алынады. Егер әкім жерді Ислам және мұсылман халқы
пайдасы үшін жасаған болса - дұрыс болады, әйтпесе, дұрыс емес.[92] Бірақ
Әбу Сууд, әкім жасаған уақыфының дұрыс еместігін айтады.
С: Бір адам ешкімге айтпай егістігіне мешіт, медресе салдырса немесе
жеріне мүрделердің көмілуіне рұқсат берсе бұл уақыф болып есептеле ме?
Ж: Егер кімде-кім – мынау мешіт немесе медресе ретінде уақыф еттім деп
айтпай, мешіт, медресе салдырса, ол мешіт және медресе уақыф болып
есептелмейді. Олар - салдырған адамның мүлкі. Бірақ: Мынаны – мешіт немесе
медресе ретінде уақыф еттім, деген кезде меншіктіктен шығып, уақыфқа
айналады. [93] Өйткені уақыф үшін ашық жариялау негіз болып табылады.
С: Қала ішінде немесе сыртында егістік уақыфы бар дейік. Жануарлар мен
адамдардың аяқ астына тапталып, қолдануға болмайтын дәрежеге келсе, оны
одан да жақсырақ жерімен ауыстыруға бола ма?
Ж: Ханафи мазһабында, егер уақыфқа берілген егістік жері пайдалануға
болмайтын дәрежеге келсе, оны одан да жақсы бір жерге айырбастауға болады
дейді. Өйткені уақыфтың мақсаты - уақыф етілген жаққа көмек беру. Ешқандай
табысы болмаған жерді ұстау мағынасыз. [94] Бірақ Шафиғи мазһабында уақыф
жерін ешбір жағдайда ауыстыруға рұқсат берілмейді.
С: Уақыф мүлкін сатуға бола ма?
Ж: Ислам құқығында қайырымдылық үшін уақыф етілген нәрсені сату немесе
сатып алу басқа кітаптарымызда айтып өткеніміздей дұрыс емес. Бірақ уақыф
басқарушысы артылып қалған уақыф табыстарыменен үй немес жер сияқты
нәрселерді сатып алатын болса, алынған мүліктер уақыф болып
саналмағандықтан оларды қайтадан сатуға болады. Сонымен қатар уақыф пайдасы
үшін сауда-саттық жасауға да болады. [95] Қазіргі таңда Түркияның көптеген
жерлерінде қайырымды кісілер бірлесіп уақыф құрылымдарын құрып,
мұсылмандардан ақша жинап, қозғалатын және қозғалмайтын мал-мүліктерді
құрылым атына тіркеп жатыр. Осы сияқты қозғалмайтын мүліктер де жоғарыда
айтқанымызға мысал болады. Олар уақыф болып есептелмегендігі үшін оны сату
немесе сатып алудың ешқандай оқасы жоқ.
С: Бір қалада немесе ауылда бірнеше мешіт болып, сол мешіттің табысы
басқалардікіне қарағанда көбірек болса, табысы аз болған мешіт, табысы көп
болған мешіттердің табыстарынан пайдалана ала ма?
Ж: Егерде бір мешіттің табысы көп болып, өз мұқтаждықтарын қамтамасыз
етсе, қалған табыстарын басқа мешіттерге беруге болады. [96]
С: Бірнеше жыл бұрын бір егістік жер сатып алдық дейік. Келе-келе бір
кісінің құжатына кезіктік. Құжатта егістік атақты бір мұрагердің уақыфы
екен. Бұған не істеуге болады?
Ж: Егерде бір кісінің жанында егістік немесе ауылдың уақыф екендігін
білдіретін құжат табылса, тек құжаттың өзі жеткіліксіз. Мемлекеттің ресми
құжаттарында, пәленше жер пәлен ауыл мұрагерінің уақыфы деп тіркелген
болса, сол кезде ғана сонымен амал етіледі. Ибн Абидин былай дейді:
Мемлекеттің ресми құжаттарында бір жер пәлен медресенің уақыфы деп
белгіленгеен болса, құжатқа куә болатын ешкім болмаса да, оған назар
аударылады.[97]
С: Егерде бір кісі өзіне тиісті бір ғимараттың бір бөлмесін мешіт
ретінде уақыф етсе дұрыс бола ма?
Ж: Егерде ғимарат, пәтер, басқа пәтерлермен төбесі, едені және
қабырғасы бірлескен болса, мешіт бола алмағандықтан уақыф етіле алмайды.
Уақыф етсе де дұрыс емес. Қалаған уақытта пәтерін сата алады, иесі дүние
салса, мирасшыларына беріледі. [98] Алайда, мешіт ретінде қолданылып,
мұсылмандар одан пайдаланған уақытта қайырымды кісі сауапқа ие болады.
Уақыф етілген нәрсені қайтарып алу дұрыс па?
С: Егерде бір кісі мешіт салдыруы үшін жер уақыф етсе, сол жерді
қайтадан қайтарып ала алады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz