Ұлттық діндердің рухани құндылықтары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
I ҰЛТТЫҚ ДІНДЕР ҚОҒАМДЫҚ ТАРИХИ ПРОЦЕСС РЕТІНДЕ 6
1.1 Ұлттық діндер құндылықтарының өзара қатынастық сипатына қарай
әлеуметтік философиялық, діни - тарихи талдаулар жасау. 6
ІI ҰЛТТЫҚ ДІНДЕРДІҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН ТАБИҒАТЫ 15
2.1 Ұлттық діндердің рухани құндылықтары 15
2.2 Қазақстандағы Ұлттық діндердің жағдайы және 46
негізгі құндылықтарының алатын орны. 46
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 56
КІРІСПЕ
Діннің адамзат тарихында алатын орны ерекше. Өз тарихында діни санасы
болмаған халық жоқ. Сонымен бірге дінге деген көзқарастар да әр дәуірде
әртүрлі болып келген. Сондықтан „дін” дегеннің не екенін танып, білу әрбір
саналы адамға мәдени қажеттілік. Егеменді Қазақстан мемлекеті азаматтары
үшін бұл қажеттіліктің өзіндік ерекшеліктері жоқ емес. Елімізде жүзден
астам этностар мен ондаған діні бірлестіктер бар. Сол себепті ұлттық
діндердің рухани құндылықтарының мәні мен табиғатын анықтау қазіргі кездің
өмір талабы деп ойлаймын.
Жер бетіндегі діни көзқарас, дүниетаным ежелгі заманнан бері келе
жатқаны белгілі. Діндер өздерінде қалыптасқан мойындалатын құндылықтар
дүниесін – негізінен рухани құндылықтар деп есептейді. „Діннен басқа жерде
рухани құндылықтар болуы мүмкін емес” деген пікірлер кейде айтылады, яғни
әлеуметтік болмыстың басқа салаларында да рухани өмірдің бар екеніне толық
шектеу қойылады. Дегенменде бұл мәселенің тереңдеп, осындай қырдан, түрден
көрініс беруі кездейсоқ емес, оған негіз болатын тарихи деректер де аз
емес.
Дін тарихында ұлттық діндердің қалыптасып, алған орны ерекше. Ондай
ұлттық діндерге: зороастризм, сикхи, индуизм, анимизм (синтоизм вуду және
т.б.), антикалық діндер, конфуциандық, даосизм жатады. Бұл зерттеу
жұмысымда осы ұлттық діндерге барынша жан – жақты талдау жасалып, олардың
діни дәстүр мен нанымдар арасындағы байланыстары жайлы айтылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзат тарихында құндылықтардың
қалыптасуы мәселесі ерте заманнан – ақ ойшылдардың, ғұламалардың назарында
болып келді. Әсіресе, рухани құндылықтардың жүйесін қалыптастыру, оның
қалыптасу түпкі негіздерімен себептерін, қозғаушы күштері мен құрылымын
анықтау, өтпелі кезеңдегі оның әр түрлі көріністерін айшықтау өзектілігі
зор мәселе болып отыр.
Ұлттық діндер мәдениетіндегі руханилық феномен жөнінде тарихи процесте
әр түрлі ғұламалар қандай пікірлер білдірді? Қоғамдағы көптеген
қайшылықтардың қайнар көздерін олар немен, қандай үрдістермен
байланыстырды? Міне, осындай көптеген сұрақтарға бұл бітіру жұмысымда жауап
табуға талпыныстар жасалынған.
Бұл зерттеу жұмысымның көлемінде әлеуметтік философиядағы ұлттық
діндер мәдениетінің құндылықтарын терең ашып, қоғамның рухани өміріндегі
барлық күрделі мәлелелерге толық жауап беру қиын. Бұл зерттеуде негізінен
ұлттық діндер мәдениетіндегі адамның болмысының өзегін құрайтын құбылыс
рухани құндылықтар екені тұжырымдалып, олар әлеуметтік философия тұрғысынан
талдаудан өткізіледі. Адамның күрделі табиғаты тек қана материалдық
игіліктерді, сұраныстарды, мұқтаждықтар мен қажеттіліктерді
қанағаттандырумен шектелмейді. Өмір сүріп жүрген қандай болмасын адамға
міндетті түрде діни рухани құндылықтар қажет. Өйткені әрбір ұлттық
діндердің өзіндік ерекшеліктері мен ең негізгі рухани құндылықтары бар.
Сонымен қатар ақиқат, адамгершілік, әділеттілік, жақсылық, әсемдікті
өмірдегі өздерінің рухани бағдары еткен әлеуметтік субъектілердің ғана бұл
дүниеде шынай мәнге, дамуға мүмкіндігі ашылады. Шын мәнінде адами дамудың
қайнар көзі осы діни рухани құндылықтардың басымды күшке, факторға айналған
кезеңінен басталады. Қандай да болмасын қоғамның болашағы адамзаттардың
тарихта жинақталған рухани құндылықтарды құрметтеуімен, өрбітуімен
байланысты. Оларға бой ұсынбаған халықтың берекесі кетіп, сол қоғамда
ауызбіршілік жойыла бастайды.
Дамыған мәдениетті қоғамды қалыптастыру міндеттері әрбір этикалық
қауымдастықтың дамуы, мен берік мәдениет ретінде ұйымдасуына сәйкес келіп
отырады. Қандай этикалық топ үшін де жаңа азаматтық қоғамға, ашық қоғамға
өту жолындағы қайшылықтарды жұмыла көтеру болашағы тұр, өзара сұхбаттарды
үйлесімдендіру қажеттіліктері бар. 1
Әлеуметтік философиядағы ұлттық діндердің құндылықтарын рухани дүниені
дамытуына қоғамда игілік үшін қызмет ету болып табылады. Аксиология осы
мәселелерді теориялық жағынан зерттейді, басқа ілімдердің жетістіктерімен
байланыстырады.
Ұлттық діндердің фундаменталдық құндылықтары атты тақырыптың зерттелу
деңгейі. Құндылықтарды зерттейтін саланы аксиология деп аталатыны белгілі.
Ал, осы құндылықтар мәселесіне философия тарихында қандай пікірлер
білдірілді.
Қысқаша тоқтала кетсем. Антика заманында өмір сүрген Сократ: „Игілік
дегеніміз не?” – деген сұрақты қойған болатын. Платон үшін ең жоғарғы
құндылықтар абсолютті түрде өмір сүреді, ал софистар болса, өздернің атақты
„Адам барлық нәрсенің өлшемі” деген тезисі арқылы барлық құндылықтарын
адамдардың бағалауынан өтетінін білдіріп, олардың салыстырмалы қасиетіне
назар аударған. Аристотель құндылықтар әлемін жіктеуден өткізу қажеттілігін
айтады. Ол адамның даналығының өлшемі – оның қандай құнды нәрсені таба
білуінде деген пікірді келтірген.
Антикалық дәстүрге тән құбылыс құндылықтарға өзіндік жіктеме беруде.
Мәселен, әсемдік пен сұлулық руханилылықтың эстетикалық типінде көрініс
берсе, жақсылық – этикалық мағынада қарастырылады. Платон өзінің ұстазы
Сократ сияқты адами құндылықтарды игілік категориясынан туындатады. Этика
мен эстетиканың ара жігін анықтаған, кейде бір – біріне қарсы қойған
Аристотель болып табылады. 2
Ф. Бэкон өзінің „Жаңа Оргононда” индуктивті методологиясы арқылы
игілік пен ақиқат сияқты құндылықтарға сүйенген руханилық адам даралығының
даму деңгейінің белгілі бір сатыларында ғана жүзеге асатынын айтады. 3
Неміс классикалық философиясында құндылықтар әлемі жаңа ұғымның кең
таралуымен сипатталады. Бұл „еркіндік” категориясы. Еркіндік – адамның ең
құдіретті құндылығы деген ұғым қалыптаса бастайды. Кезінде немістің ұлы
философтары Кант пен Гегель де құндылықтар мәселесіне назар аударып,
әрқайсысы талдаулар жүргізген. Кант құндылықтар адамның алдына қойған
мақсаттарына жету жолындағы факторлардың мәнділігінен туындайды деген ойды
білдірді. 4
Персоналистік онтологизм бағытының өкілі М. Шелердің басты ерекшелігі
– құндылықтар дүниесінде өзіндік иерархия бар деп есептеуінде. 5
Мәдени – тарихи релятивизм концепциясы бағытының өкілдері – Дильтей,
Шпенглер, Тойнби, Сорокин және т.б. Олар аксиологиялық плюрализм идеясын
ұсынады, яғни әр құбылыстың көпжақты құндылығы болу мүмкіндігіне тоқталған.
6
Құндылықтардың әлеуметтік концепциясы бағытының негізін салушы М.
Вебер. 7 Ол жаңакантшылдармен келісе отырып, олардың құндылықтық
нормаларын әлеуметтік іс – қимыл мен әлеуметтік білімді тұжырымдауға
қолданады.
Құндылық - әлеуметтік субъектіге қажеттілігі бар, маңыздылығы
айқындалған норма деп алынады.
Аксиологияның ілім ретінде қалыптасуына үлесін қосқан философ Ф. Ницше
болған 8
Әлемге, адамдарға, әсемдікке деген махаббат кешірімділік,
қанағатшылдық, мейірімділік, қай ғасырда болмасын өздерінің тұрақты
қасиеттерін сақтай алады, рухани дамудың іргелі категорияларына айналады,
рухани сабақтастықтың өзегі болып табылады.
„Философияның мақсаты құндылықтарды анықтауда” – деген Ницше. Ол
болмыс пен құндылықты бір – бірімен тығыз байланыста, ажыратпай, сіңістіре
қарастырады. Ал, М. Хайдеггер болса ол екеуінің ара – жігін ашуға тырысады.
Әлеуметтік философиялық антропологияға қарағанда (яғни адама
философиясына қарағанда) тұлға мен қоғамның салыстырмалы дербестігін
мойындайды, бір – бірімен қатынастағы феномендік дербестікті ескере отырып,
тұлғаның субъектілік мәртебесін жетекші рол етеді. Сондықтан философиялық,
әмбебап деңгейдегі сипаттама адамға деген ерекше бағалауды туындатады.
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеті.
Зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты – ұлттық діндердегі құндылықтарының
қалыптасуы мен дамуына діни-тарихи тұрғысынан талдаулар жасау, ұлттық
діндердегі негізгі құндылықтарды сараптаудан өткізу. Осы мақсатқа жету
жолында зерттеу жұмысымның алдына мынадай міндеттер қойылды:
- ұлттық діндердегі құндылықтарды діни-тарихи ілімінің негіздері мен
ерекшеліктері ретінде талдау;
- ұлттық діндердегі құндылықтар адам болмысының өзегі екендігін
анықтау;
- ұлттық діндердегі рухани құндылықтарды барынша ашып көрсету.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеген бітіру жұмыстың ғылыми жаңалығы – ұлттық діндердің негізгі
құндылықтарына әлеуметтік философиялық талдаудың жасалуында.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I ҰЛТТЫҚ ДІНДЕР ҚОҒАМДЫҚ ТАРИХИ ПРОЦЕСС РЕТІНДЕ
1.1 Ұлттық діндер құндылықтарының өзара қатынастық сипатына қарай
әлеуметтік философиялық, діни - тарихи талдаулар жасау.
Жер бетіндегі діни көзқарас, дүниетаным ежелгі заманнан бері келе
жатқаны белгілі. Діндер өздерінде қалыптасқан мойындалатын құндылықтар
дүниесін – негізінен рухани құндылықтар деп есептейді. „Діннен басқа жерде
рухани құндылықтар болуы мүмкін емес” деген пікірлер кейде айтылады, яғни
әлеуметтік болмыстың басқа салаларында да рухани өмірдің бар екеніне толық
шектеу қойылады. Дегенменде бұл мәселенің тереңдеп, осындай қырдан, түрден
көрініс беруі кездейсоқ емес, оған негіз болатын тарихи деректер де аз емес
еді. Мәселен, атеистік бағытты басшылыққа алған қоғамның ұстанған бағыты
мен бағдары шынайы руханилықты утопиялық теңдікке тырысушылықпен ауыстырып
келегніне де куә болдық емес пе?
„Өмір дегеніміз не?”, „Ақиқат деген не?” деген сұрақтар ғасырдан
ғасырға жалғасып келеді. Бұл философияның негізгі проблемаларының
қатарындағы нәрселер.
Құндылықтарды анықтау үшін оның субъектісінің елестету, ойлау, бағалау
деңгейіне де көңіл аударуға тиістіміз. Өйткені көп жағдайда құндылыққа үлгі
болатын түсініктер. Әр түрлі мәдени ошақтарда біркелкі болмауы мүмкін.
Мәселен, сұлулықты эстетикалық тұрғыда бағалау кезеңінде әр түрлі мәдени
орталықтарда, өркениеттерде қайшылықтар туындауы мүмкін. Сондықтан
бейнелерді жақындату үшін, ымыраластыру үшін рәміздер (символдар)
қажеттілігі туындайды. Әсіресе, бұл процесс кезеңінде бір үлкен ортақ
түйістіру өрісіне әкелу үшін қажет нәрсе.
Құндылықтар – универсальді өлшем ретінде мәдениеттің, адам болмысының
діңгегі болып есептеледі. Сондықтан құндылықтық өлшемдердің өзгеруі
қалыптардың өзгеруіне әкеліп соқтырады. Әсіресе, өзгерістер динамикасы
мұраттардың жаңа түрлерін туындатады, әлеуметтік ауқымда кең етек алуына
себепкер болады.
Мұрат - әмбебап, абсолютті құндылықтық өлшемдердің рөлін атқаратын
субъектілердің айқындаған құбылыстардың жетілген бейнелерін айшықтау
әрекеттерінің нәтижесі. Қоғам өзінің мұраттарын жасау арқылы болашаққа
ұмтылу үмітін әлеуметтік практикада жүзеге асырып отырады. Осы тұрғыдан
алғанда құндылықтың ең үздігі, ең үлгілісі, ең жетілгені мұратқа айналады.
Рухани құндылықтың көп жағдайда мұраттар деңгейімен сәйкес келетінін К.
Марданов өз еңбектерінде айтып кетеді. 9
Адам бойындағы жақсы мінез құлықтар. Бір адамның және қоғамның жақсы
болған нәрселері өзгелер үшін жаман болуы мүмкін. Әр бір қоғамда ұлттардың
өздеріне тән әдет – ғұрпы болғанымен кейбір әрекеттер олар үшін жақсы және
жаман болып қолданылуы таңқаларлық мәселе емес. Бірақ адамзат үшін ортақ
болған көптеген мінез құлықтар бар.
Мысалы, діни наным – сенімдердегі адам мен атеистік бағытты ұстанған
адамның, моральдық – адамгершілік принциптерге сүйенген адам мен
өзімшілдік, нәсіп құмарлық қақпанында жүрген адамның құндылықтар әлемі
әртүрлі болып келеді.
Құндылықтарды зерттеу барысында оның өзіндік ерекшелігін, оны
айшықтаушысын, оған берілетін бағаны ажырата білу керек.
Әлемдегі құбылыстарға адамның құндылықтық қатынасы екі түрлі формада
көрініс береді – „нәрселік құндылықтар” және „субъектілік құндылықтар”.
Әлемнің көп түрлі құрылымы „нәрселік құндылықтар” түрінде сипатталып,
оларда жақсылық пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әсемдік пен құбыжықтық,
әділдік пен әділетсіздік және т.б. дилеммаларда көзқарастық сұрыптаулардан
өтеді. Бұл құндылықтарға адамды қоршаған табиғи орта және оның өз қолымен
жасаған туындылары (материалдық және рухани) жатады.
„Субъектілік құндылықтарға” - әртүрлі нормаларды танытатын принуиптер,
рәміздер, ұстанымдар, талаптар, бағалаулар, шектеулер, ділдік ерекшеліктер
және тағы басқалар жатады.
Құндылықтар негізінен адам арқылы анықталатындықтан және олар адам
үшін, оның дамуы, жетілуі үшін қажет болғандықтан әлеуметтік сипатқа ие
болады. Сондықтан адамның іс - әрекетінсіз, әлеуметтік практикасынсыз
ешқандай құбылыс құндылықтық маңызға дейін көтеріле алмайды. Адам
құндылықтың мәнін анықтауы үшін алдымен әлеуметтік дүниеде өмір сүруі
керек.
Ал, енді тарихи процесте әр түрлі конфессия түрінде байқалатын діни
бағыттар рухани құндылықтарға әр уақытта тиісті бағасын бере білді ма?
Әлде діннің идеологияға, саясаттың құралына, пайда көрудің көзіне айналған
кезеңдері жиірек болды ма? Бұл сұрақтарға тікелей жауап бере қою қиын.
Себебі әлемдегі алуан түрлі діни конфессиялардың тарихқа, мәдениетке,
өркениеттерге тигізген әсері әр түрлі болды. Оған негіз болған олардың
теориялық, концептуалдық іргетасының әр қилылығы, құндылықтар жүйесінің
гуманистік, жалпы адамзаттық принциптерге жақындығы, немесе алыстығы. Сол
арқылы діндерге жіктемелер жасауға болады.
Француздың ғалымы Мишель Малерб өзінің „Адамзат діні” деген еңбегінде
адамзат тарихындағы діндердің негізін салушылардың мынадай хронологиялық
тәртібін береді.
Авраам (Монотеизм) б.э.д. 1850 ж.
Моисей (Иудаизм) б.э.д. 1250 ж.
Зороастр (Зороастризм) б.э.д. 650 - 583 жж.
Лао-Цзы (Даосизм) б.э.д. 605 - 520 жж.
Будда Гаутама (Буддизм) б.э.д. 563 - 483 жж.
Конфуци (Конфуциандық) б.э.д. 551 - 479 жж.
Махавира (Жайнизм) б.э.д. 540 - 468 жж.
Иисус Христос (Христиандық) б.э.д. 4 ж. – 30 ж. б.э.
Мұхаммед (Ислам) 570 - 632 жж.
Нитирэн (Жапон буддизмі) 1222 - 1282 жж.
Нанак (Сикхизм) 1469 - 1539 жж.
Лютер (Лютерандық) 1483 - 1546 жж.
Генрих ҮІІІ (Англикандық) 1491 - 1547 жж.
Кальвин (Кальвинизм) 1509 - 1564 жж.
Джозеф Смит (Мормондар) 1805 - 1844 жж.
Мирза Али Мухаммед (Бахаизм) 1819 – 1850 жж.
Чарльз Тейз Рассел („Иегова куәлары”) 1852 - 1916 жж.
Симон Кимбангу (Кимбангуизм) 1887 - 1951 жж.
Бұл мағлұматтардың әлі де нақтылануы, дәлелдене түсуі қажет екендігін
ескертеді М. Молерб 10
Мәселен, Нитирэн жапон буддизмінің негізгі қалаушысы емес, ол
буддистік діни қағидаларды ретке, жүйеге келтіруші. Бұл дін Жапонияға ҮІІ
ғасырда келген. Сол сияқты осы талдауға, құрылымға енбей қалған діни
конфессиялар мен ағымдар кездеседі.
М. Малерб жер бетіндегі діндерді үш үлкен топқа бөледі.
1. Бірінші топқа – „Киелі ашылу діндері” жатады. Оған:
- иудаизм;
- христиандық;
- ислам;
- мормондар.
Бұлардың бәрі монотеистік, яғни бір ғана құдайды мойындайды, қоғамдық
өмірді діни ередеге бағандырады. Бұл тұтастанған діндер.
2. Екінші топқа жататын діндерге ондай тұтастық, ұйымдасқандық жоқ.
Бірақ монотеистік көзқарасқа ұмтылады. Бұл топқа өтпелі діндер жатады.
- зороастризм;
- сикхи.
Ал политеистік діндерге:
- индуизм;
- анимизм (синтоизм вуду және т.б.);
- антикалық діндер жатады.
Біздің ойымызша, Тәңірі деп ежелгі түркі мәдениетіндегі осы екінші
топқа жататын діндердің қатарында.
3. Үшінші топқа философиялық мағынадағы діндер жатады. Олар көбінесе
мінез – құлық моделін, яғни моральді ұсынады. Мұндай „моральдік” діндерге:
- буддизм;
- конфуциандық;
- даосизм жатады. 11
Әрине, бұл классификация мен пікірталастыруға, оны жақтауға да болады.
Ол үшін зерттеушінің діни дүниетанымға индифференттігі қажет. Өйтпесе,
ол субъекті көзқарасының, басымдалақ беретін құндылықтық бағдарының
ықпалында қалады. Міне, сондықтан Кеңес Үкіметі кезеңінде қалыптасқан
дінге деген бейтараптықтың да өзіндік тиімділігі де бар. Ол ғылыми
сұрыптаулар жасауға, объективті бағалаулар беруге көмегін тигізеді
деген сенім туғызады. Тек жауынгерлік атеизм ттұрғысына шығып кетудің,
бұл іске пайдасы шамалы.
Енді әрбір ұлттық діндердің ауқымындағы рухани құндылықтар жүйесіне
тоқталып, әлеуметтік философиялық талдаулар жасауға тырысып көрейін.
Алдымен бірінші топқа жататын иудаизмге тоқталайын.
Иудаизм.
Израиль жеріндегі еврей халқының монотеистік діні. Адам мен Құдайдың
арасындағы қатынасты жүргізу үшін құдай Өсиетін жер бетінде сақтау үшін
еврей халқына жауапкершілік жүктелген деген тұжырым кездеседі. Інжілдің
бірінші бөлігі „Ежелгі Өсиет” осы иудаизм дінінен алынған. Тора – Құдай
мен Еврей халқының қатынасын білдіретін дереккөз деп сеніледі. Ежелгі
Өсиеттен алынған „10 ереже” рухани бағдар ретінде танылады.
- құдайды, ата – ананы, жақыныңды құрметте;
- құдайдың атын бекерден айтпа;
- өзіңе кез келген адамды үлгі етпе;
- сенбі күні демал;
- өлтірме;
- ашыналық жасама;
- ұрлама;
- өтірік куә болма, - деген моральдық нормалар келтірілген.
Иудаизмде Торадан басқа Мишна, Талмуд, Мидраш, Каббала деген
діни комментариялар бұл діннің рухани құндылықтарына жатады. Еврейлік
қауымдастықтардың әлемге тарап кетуіне байланысты диаспора құбылысы пайда
болғаны белгілі. Осы диаспоралық жағдай бұл діннің негізінен отбасылық
деңгейде дамуына әкеліп соқтырды. Сондықтан көптеген қуғынға ұшыраған
еврей халқы Синагога мен қатар отбасы жағдайында діни салт – дәстүрін
сақтағанды, өрбіткенді дұрыс көреді. Иудаизмнің негізінде еврей халқының
ассимиляцияға ұшырап кетуіне қарсы болған, Израильге шоғырлануға ұмтылуға
шақыратын сионизм деген бағыт пайда болды. Сионистер өздерін зайырлы
қоғамды құрушылармыз деп есепттейді. Және теократияға ұмтылмайды. Израильде
оған қарсы топтар да бар, тек діни меммлекетті құруды мақсат еткен
Иудаизмнің ішінде жіктеулер де кезеседі. Мәселен, Хасидизм, Караимдар,
Самаритяяндар, Қара еврейлер болып бөлінеді. Жер бетінде 15 миллиондай осы
конфессияның мүшесі бар. Оның 5 млн. Америка Құрама Штаттарында, 3,5 млн.
Израильде, 3 млн. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде, 650 мыңға
жуығы – Францияда, 500 мыңдайы – Канадада, 150 мыңнан астамы – Бразиляяяда
және тағы да басқа мемлекеттерде. 12
Зороастризм
„Өтпелі” діндерге Зороастризм жатады. Бұл ежелгі парсылардың діні. Ол
ҮІІ ғасырда ислам діні келгенше мың жылдай өз позициясын ұстап тұрған
болатын. Зороастризмнің кітабы „Авеста” деп аталады. Бұл діннің өкілдері
Үндістанда (200 мыңдай), Иранда (50 мыңдай), өмір сүреді. Құдайларының аты
– Ахура Мазда, яғни бұл конфессияны маздеизм деп атауға болады.
Мұсылмандардың мейрамдап жүрген „Наурыз тойы” сол Зороастризмнен қалған
дәстүр. 13
Екінші „өтпелі” Сикхи. Бұл ХҮІ ғасырда ислам мен индуизмнің
байланысынан туындаған дін. Бұл діннің негізін салушы Нонак. Нонак ХҮ-ХҮІІ
ғасырда өмір сүрген. Кейін Аржунның кезінде „Ади Грантх” деген қасиетті
кітабы жазылады. (3384 гимннен тұрады).
„Сикх” ұғымы – оқушы, шәкірт, ізбасар деген түсінікті білдіреді. Олар
өздерінің діндерін әлемге таратуды көксейді.
Политеистік діндерге:
- индуизм;
- анимистік діндер;
- Жапондық синтоизм жатады.
Индуизм ежелгі Үндістан жеріндегі көпқұдайлықты мойындайтын, „Веданы”
(білім) „Упанишадты” теориялық негіз деп білетін діни бағыт. Бұл
конфессияда 750 млн-дай өкіл бар. Және көбісі Үндістанда тұрады. Индуизм
Брахма – „жасаушы” болса, Вишну – сақтаушы, ал Шива – қиратушы құдай деп
түсініледі.
Индуизмдегі түсінік бойынша адам тіршілікте („сансара”) қайта – қайта
келе алады (реинкарнация). Бірақ әрбір адамның тіршілікке оралуы өткен
өміріндегі әрекеттеріне байланысты, яғни Карма заңына бағынады. Әлі де
касталық жүйені мойындаушы бұл қоғамда Йоганың, медитацияның маңызы
айтылады. Тек касталық алшақтықты бұл өмірде өзгертуге болмайды деген сенім
бар. Йога үнділік үшін жәй ғана дененің гимнастикасы емес, ол рухани жүйе
болып табылады.
Қазіргі кезеңде модернистік бағыттағы бүкіл әлемге таралуға тиісті
„синкретикалық” дін жасау талаптары Ауробиндо Гхошта (1872 - 1950) болғаны
белгілі. Бірақ бұл әрекет онша сәтті болған жоқ. 14
Келесі конфессия Жайнизм деп аталады (4 млн-дай өкілі бар). Ол үш
принципке сүйенеді:
- абсолют деген жоқ;
- іс – қимылдың рухани күші бар;
- кез келген өмір қасиетті, сондықтан зорлықты терістейді.
Бұл діни бағыттың ерекшелігі касталарды мойындамайды. Вегетариандық
тағамды ғана мойындаған жаинилықтар егін екпейді, көкөніс өсірмейді,
қайыршылықты – үлкен мұрат етіп санайды. Өздеріне деген шектен шыққан
талаптың арқасында олар аштан да өліп жатады. Сөйтіп, өмір құндылығын сол
өмірде азаптанумен байланыстырады. 15
Жапон халқының ұлттық діні – Синтоизм деп аталады. Бұл конфессияның
тарихта маңыздылығы сол халықтың өзіне ғана тән. Аудармасы „Құдай жолы” деп
аталатын синтоизм бір ғана құдайға бағынбайды. Ками деп аталатын құдайлар
әлеміне бағынады. Бұл діннің негізін салттар құрайды. Жапонияда синтоизм
төрт түрде корініс береді:
- императорлық;
- храмдық;
- сектанттық;
- халықтық.
Осы төртеуі бірігіп елдің рухани құндылықтарының жүйесін түзейді.
Философиялық ұлттық діндерге:
- Даосизм;
- Конфуциандық жатады.
Даосизм әлемнің жалпы концепциясына сүйене, конфуциандық қоғамдағы
өмір ережесіне баса назар аударады.
Даосизм шын мәніндегі дін деп атай қою қиын. Өйткені онда философиялық
мектептерге де толық жатқызуға болмайды. Себебі салт – дәстүрлердің
жиынтығы болып келеді. „Дао” деген ұғым „нәрселердің жүрісі” деген
түсінікке жақын. Әлемді Инь мен Янның қарым – қатынасынан туындатып бұл
ағымның теориялық негіздерін Чжуан – Цзы ілімінен іздеген жөн. Даосизмнің
әлемге силаған рухани құндылығы „Ицзин” („өзгерістер кітабы”) деп аталады.
Бұл ғаламның құпияларын ашуға арналған еңбек. Бірақ бұл кітапта
„Інжілдегідей”, „Құрандағыдай” діннің принциптері баяндалмайды, „дао”
принципімен өмір сүрудің нұсқаулары көрсетіледі.
Классикалық Даосизмді Лао – Цзы есімімен байланыстырады, ол адамның
қоғамда ізгілікті жолмен жүргенін, табиғат заңдарын құрметтегендерді
қалады. Сөйтіп, даосизм философиясы қытай мәдениетінің, дүниетанымының
қалыптасуына үлкен ықпал етті. Шығыстың даналықтық қайнар көзіне айналды.
Даосизм нәрселер мен заттар әлемінде құндылықтар иерархиясын құрған жоқ, ал
даналыққа ұмтылған адамның өмірде кез келген сыңаржақтылықтан арылу
қажеттігін айтады. 16
Конфуциандық діни – философиялық бағыт Кун – Фу – Цзы есімімен тығыз
байланысты. Ол өзінің замандастарын „И цзинді” оқуға, түсінуге үгіттеді.
Конфуциялық құндылықтар жүйесінде „Аспан ең әділетті құбылыс. Ал адам Аспан
мен Жердің байланыстырушысында діни, саяси – идеологиялық және этикалық
функцияларға ие болған”, - деп жазады А. Сағиқызы. 17
Конфуциандық діні адам мәселесіне философиялық тұрғыдан келеді және
этикалық критериялар арқылы оның екі моделін жіктейді.
1. Бірінші – зиялы адам (Цзюнь Цзы);
2. Екінші – түкке тұрмайтын адам (Сяо жэнь) деп құндылықтық вертикаль
жасайды. Айтылғандар образды түрде алынған идеалды типтер. Бұл әсем
қарама – қарсы күштерден, полюстерден тұрады деген түсініктерден
туындағана көзқарас деп ойлаймын.
Жалпы қытай философиясы мен діндері этикалық құндылықтарды жоғары қоя
біледі.
Сондықтан адам мәні „бес тұрақтылықтан” (у чан) қалыптасады деп
түсініледі:
- жэнь (адамгершілік);
- и (әділеттілік);
- ли (ізгіліктілік);
- чжи (даналық);
- синь (шынайылық);
Бұл негізгі категорияларға қосылатындар:
- сяо (ата – ананы құрметтеу);
- ти (ағаны сыйлау);
- хэ (үйлесімділік);
- цай (дарындылық) және тағы да басқалар. 18
Сөйтіп, конфуциандық діни философия қаншама ғасыр бұрын-ақ өз қоғамына
(тіптен адамзат тарихына) қажетті рухани құндылықтарды сұрыптай ділген,
адамның мәнін руханилықтан іздеген. Қазіргі кезеңде 1 миллиардтан аса халқы
бар қытай халқының демографиялық, мәдени жетістіктерінің іргетасы осы
ғасырлар қойнануынан келе жатқан моральдық принциптерді мойындауда болар.
Өйткені, ондай әлеуметтік болмыстағы үйлесімдіксіз қытай жерінде тарихи
сабақтастық болмас еді.
Конфуциандық дінінің құндылықтары ішінен әлеуметтік қатынастарды
реттеушілеріне жатқызатын байланыстар:
- император мен бағынушылар;
- әке мен бала;
- күйеуі мен әйелі;
- үлкен мен кіші;
- достар арасындағылар.
Бұл қатынастар мораль принциптеріне сүйене отырып жасалынуы тиіс, яғни
құдайды, табиғатты, тарихты құрметтей отырып жүзеге асырылады.
Конфуциандықтың өрбуіне мықты биліктің келуі себепкер болып отыр. Бұл
әлеуметтік темір тәртіпті қолдайтын, рационалдық бағдарларға көбірек арқа
сүйейтін діни философия болатын және оны буддизм мен даосизмді өз
тұрғысынан толықтыратын ағымға жатқызуға болады.
Әрбір діни идеологиядан, конфессиялық догматтардан универсальды
құндылықтардың элементтерін табуға болады. Бірақ оған философияның,
ғылымның, өнердің, құқықтың және тағы басқалар адам әлеміндегі
құбылыстардың қатысуынсыз толыққанды, тұтастықтағы құндылықтар, жүйесін
құрай қою қиынға соғады. 19
Сондықтан рухани құндылықтардың әмбебап көріністерін ғұламалардың
ілімдерінен, трактаттарынан да іздегеніміз дұрыс іспетті.
ІI ҰЛТТЫҚ ДІНДЕРДІҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН ТАБИҒАТЫ
2.1 Ұлттық діндердің рухани құндылықтары
Индуизм б. д. дейінгі бірінші мыңжылдықта пайда болды. Ол адамды рухани
құтқарудың үш жолын ұсынды. Олар:
- қасиетті істер жолы (басты шарты - құрбандық атау);
- таным жолы (медитация және құдіретті болмыс туралы ойлар);
- адалдық жолы (құдайға және оның рахымына сену).
Индуизмнің тұңғыш қауымы - " адживака " тақуалық жолын тұтып, тән
құмарлығымен күресті. Бірақ, Вишнуға табынды. "Адживака" діни идеяларын
"бхагаватами" толықтыра түсті. Ол Вишнумен қатар Кришнаға тең дәрежеде
құрмет көрсетті. XII ғасырда брахмандар жарты құдай - Рамаға ерекше тұғыр
орнатты.20
XV ғасырда діни ғүрыптар қара халықтың тілі болып саналатын хинди
тілінде атқарыла бастады. Осының нәтижесінде Вишнудің көпшілік арасындағы
мәртебесі жоғарылай түсті. Шиваға құлшылық жасау да осы құдайды мойындаушы
қауымдардың бірлігінің нығаюына қызмет етті. Бірақ, көпқұдайлық үнді
халықтарының одан әрі қауымдаса түсуіне кедергі болған жоқ. Керісінше, осы
көп құдайлар біртұтас діни түсінік аясында құрметтеліп, индуизм баршаның
дініне айналды.
Индуизм үшін "Махабхарата" және "Рамаяна" эпостары - Үндістанды арий
тайпалары жаулап алуы кезеңіндегі үнділердің қаһармандық күресі туралы
әңгімелейтін қасиетті аңыздар жинағы. Поэмада индуизм құдайлары пантеоны
туралы кең әңгімеленеді. "Рамаянада" Раманың және оның жұбайы Ситаның өмірі
баяндалады.
Индуизмнің діни ескерткіштерінің ішінде құрылымдық жағынан "Махабхарата"
эпосына енетін дүниетанымдық проблемаларға түсініктемелер беретін ''
Бхагават – Гита " (" Жаратушы өлеңі " немесе " құдіретті өлең ")
философиялық концепция тұтастығымен ерекшеленеді. Концепцияның негізін
күллі болмыстың (соның ішінде психика мен сананың) бастауы ретіндегі
пракрит (материя, табиғат) туралы және одан дербес таза рух - пуруша (кейде
Брахман немесе Атман деп аталады) туралы ережелер құрайды.21
Осылардан шығарма авторларының екі негізді мойындаған дуалистік
көзқарасы айқын көрінеді.
"Бхагавад - Гитаның" негізгі мазмұнын Кришнаның өсиеттері деген орынды.
Үнді мифологиясы бойынша Вишнудің сегізінші аватарасы (осы кейіпте көрінуі)
болып саналатын Кришна әр адамды өзінің әлеуметтік (варналық) қызметі мен
міндеттерін орындауға, тұрмыс тіршілігі жемістеріне бейтарап болуға, өзінің
бар ойын құдайларға бағыштауға үйретеді. Кітап адамның дүниеге келуі мен
өлуінің құпиялары, материя мен адам табиғатының арақатынасы, адамның
тіршіліктегі өмірін анықтаушы табиғат тудырған үш материалдық бастау -
тамас (әрекетсіз), раджас (құмаршыл, іскер, жігерлендіруші), саттва
(рухтандырушы, ой сарайын ашатын, саналы) және осылардың түстері (тиісінше
қара, қызыл және ақтүстер), йога жолы (өзінің өмірін йога арқылы санасын
жетілдіруге арнаған адам жолы), ақиқат және ақиқат емес білімдер туралы
көне үнді философиясынан мол мәліметтер береді. Байсалдылық, құмарлықтан
аулақ болу, тіршілікке байланбау сияқтылар басты адамшылық қасиеттері
қатарынан аталады.22
Йога "Ведаларға" сүйенеді және Веда философиялық мектептерінің бірі
болып табылады. Ол әрі философия, әрі тәжірибе (харакет), жекелей алғанда,
әр адамның рух еркіндігіне жету жолы, ол ең бірінші кезекте медитация
арқылы адамның өз сезімі мен ойын өз ырқына бағындыруға арналады. Йога
жүйесінде құдайға сену азаптан құтқарылуға бағытталған іс - қимылдың шарты
және теориялық дүниетанымдық көзқарастың элементі ретінде қарастырылады.
Дара (Жаратушымен) қосылу адамның өзінің даралығын сезінуі үшін қажет
нәрсе. Медитацияны жақсы меңгерген жағдайда адам самадха күйіне (толық
интраверсия) енеді.23
Иңдуизмнің тағы бір арнасы – діни - мистикалық поэмалары. Оларда
космогониялық аңыздар мен құдайлар генеалогиясы топтастырылған. Индуизм
тарихының ерте кезеңінде Брахманың әлемді жаратушылық орны, оның
құдайлардың ішіндегі біріншілігі қалтқысыз мойындалса, бертін келе Вишну
мен Шива онымен қатар қойылып, " Тримурти " немесе үштік ұғымы орнығады.
Брахманың өзін барлық өзге құдайларды жаратушы бас құдаймын деп жариялағаны
үшін оны Шиваның жазалап, бес басының бірін шауып тастағаны, сөйтіп оның
адам - құдай бейнесін алуы туралы айтылады. Одан гөрі кейініректегі
аңыздарда Брахма әлемді Вишну мен Шиваның нұсқауымен жаратты делініп, оның
Тримуртидегі тұғыры қайта қалпына келтіріледі.
Бүкіл әлемнің бірінші негізі және абсолютті құдірет тұрғысындағы
Брахманың орнын толығымен Вишну меншіктейді. Бүкіл әлем Вишнудің барлығының
нысаны деген қағида орнығады. Индуизм көркем өнерінде Вишну Шеш әбжыланына
отырып, әлемдік суларды кезіп жүрген құдай тұрінде бейнеленеді. Оның
аяғында сұлулық құдайы Лакшми отыр. Лакшмидің кіндігінен өсіп шыққан лотос
ішінен Брахманы көреміз. Космогониялық сурет әлемді жаратушы Вишну бейнесін
осылай береді. Аңыз бойынша әлемдік цикл аяқталғанда, Вишну бүкіл дүниені
оранып, белгілі уақытқа ұйқыға кетеді. Оянған соң, оның әмірімен Брахма
әлемді қайтадан жаратады. Келесі әлемдік цикл басталады.
Бүкіл көзге ілінетін және ілінбейтіннің бәріне әмірін жүргізуші Вишну
өзіне жалбарынушыларға ізгілік үлестіреді. Вишну төрт қолы бар, әр қолына
зұлым күштерге қарсы қолданатын қару үстаған ер жігіт кейпінде бейнеленген.
Ол Меру әлемдік тауының құздарын мекендейді. Құстардың патшасы - Гарудамен
ұшып жүреді. Вишнудің аватарасы, яғни адамның, хайуанның, болмаса басқа
құдайлардың кейпіне енуі туралы ілім — индуизмнің діни ғүрыптарының
негізі.24
Индуизмдегі әрбір құдірет иесі Вишну аватарасы деп түсіндіріледі. Осы
арқылы ол космостық қуатқа (майя) ие болады. Демек, әр тайпа өзінің
жергілікті құдайына сиынғанда, ол осы құдай бейнесіндегі Вишнуға сиынады.
Вишну аватарасының негізгі он түрі бар. Олар - балық, тасбақа, аю, арыстан,
қортық, әмірлерді, өркөкіректер мен құдайды сайқымазақ етушілерді жазалаушы
брахман Парасурама, Рама, Кришна, Будда және Калка батыр. Болашақта,
әлемнің ақырында Вишну Калка батыр бейнесінде келіп, дінсіздерді тегіс
жойып, мейірімділік пен бақыт қоғамын орнықтырады.
Шива - денесін тегіс жылан ораған, үш көзі бар, мойнына адамның бас
сүйектерінен алқа тағынған, түрінен адам шошырлық талқандаушы құдай
бейнесінде суреттеледі. Кей суреттерде бетпішіні айқын, қолдары бар. Ол
Гималай тауларын мекен етіп, тақуалықпен, қалың ой үстінде ғүмыр кешеді.
Аңыз бойынша, Шива әлемдік цикл аяқталғанда бүкіл жер - дүниені, барлық
құдайларды жояды. Оның талқандаушылық бейнесі туралы түсінік осыдан шығады.
Мифологиядағы Шива бейнесі – қарама - қайшылықты бейне. Ол кейде жағымды
жағынан да көрінеді. Мәселен, Шива мәйектілік Пен шексіз шығармашылық
қуаттың құдайы. Әлем әрқашан Шива және оның жұбайы - Деви құдайдың әмірімен
пайда болады және әрдайымғы солардың бақылауындағы қуат арқылы жасайды.
Шива өзі жеңген жынның үстіне шығып алып билеп, дүниені бірде аспандатып,
бірде шыңырауға құлдыратып отырады.
Деви Шиваның тылсым куатының рәмізі бола отырып, Шива тәрізді қарама-
қайшы бейнелерде суреттеледі. Ол бір жағынан қайырымды Парвати құдай болса,
екінші жағынан қатыгез талқандаушы Кали. Оған, сонымен бірге, құдай-ана
ретінде құлшылық етеді. Әсіресе арийлік дәуірге дейін Деви бейнесі ерекше
құрметтелді. Миф Шива мен Девидің екі ұлы - соғыс құдайы және ұрылардың
жебеушісі Сканда мен даналық қүдайы Ганеша болғандығын жеткізеді.
Индуизмдегі абыздардың басты міндеті - шәкірттердің діни білім алуын
ұйымдастыру. Мұндай білім таратушыларды "гуру" деп атайды.
Құлшылық рәсімдері жергілікті жөне барша құдайлар пантеонына арнап
түрғызылған храмдарда атқарылады. Храмдарда құдайлардың көркем етіп
жасалған мүсіндері қойылып, соның алдында құдіретті өлең (суттор) айтылады.
Барлық тіршілік иесі Вишнуден тараған. Сондықтан Вишнудың құдіретті болмысы
ретінде қасиетті деп саналатын хайуандар мен жануарлар, мәселен, жылан,
сиыр, маймыл, Вишну есімімен байланысты жерлер - көлдер, Ганг өзені
айырықша құрметтеледі. Барлық діндердегі тәрізді брахманизм мен индуизм
тарихында да қасиетгі қалалар бар. Мәселен, осындай касиетті қалалардың
бірі - бүгінгі брахманизм мен индуизмнің орталығы Бенарес қаласы. Сонымен
қатар, Аллахабад қаласы да қасиетті саналады.25
Индуизмнің басты мерекелері - Кришна мен Раманың туған күндері
мерекелері және Ганеша мен Шиваның кұрметіне өткізілетін салтанаттар.
Кришнаның туған күні оның балалығындағы Вишнудың сегізінші аватарасын еске
түсірумен байланысты түрлі ойын - сауықпен көңілді аталады. Шиваға арналған
салтанат барысында ораза тұту, құмардан бойды тежеу және тақуалық
жаттығулар жасау салты орныққан. Гурудан және дінге сенуші өзге адамдардан
шыншылдық, өсек - өтірік, ғайбат айтпау, ұрлық жасамау, қолын қанмен
былғамау және қиянат жасамау, зина қылмау, менмендік пен мақтанға бой
алдырмау қатаң талап етіледі.
Кшатрийлықтар өздерінің дүниетанымдық мәселелерін, жаңа доктринаны
көтерді. Жаңа доктринаның негізін зороастризммен қатар, жайнизм және
буддизм толықтырды.26
Жаңа діни бағдардың ерекшелігі сол, ол – ашық, көпшілікке түсінікті
ілім, адамның этикалық, әлеуметтік – адамгершілік мәселелерін қозғады.
Жайнизм мен буддизмнің брахманизмнен айырмашылығы да осында.
Жайнизм б.д.д. VІ ғ. діни ағым ретінде қалыптасады. Жайнизм идеясы, оның
негізгі философиялық көзқарастары одан да бұрынғы ғасырларда қалыптаса
бастаған.
Жайнизмге деген сенім, мәліметтерге қарағанда, 24 ұстаз (тиртханкара)
арқылы таралады. Жайнизмнің негізін қалаушы – Махавира Джина (джина -
жеңімпаз). Кшатрия ортасынан шыққан Махавира Джина отыз жасында үйінен
кетіп, 12-14 жылдардай дуаналық, аскездік жолға түседі. Осы уақытта
карманың ықпалынан босанып, сиддхи деңгейіне жеткесін, шындықты қабылдайтын
деңгейге көтеріледі. Содан кейін еліне оралып, 30 жыл бойы өзінің
көзқарасын уағыздайды.Алғаш оның көзқарасын уағыздаушы 11 шәкірті болған.
Олар Махавира көзқарасын жинақтап, бір доктрина жасауға үлкен септігін
тигізген. Махавира Будданың негізін қалаушы Гаутама Шакьямунимен кезігіп,
онымен пікір таластырғандай.
Алғашқы жайн қауымдастығын абыздар мен тақуа дуаналар, еркектер мен
әйелдер, қысқасы тыныштықты қолдаушылар құрад және бәріде кейбір жалпы
заңдылыққа бағынды, өздеріне ортақ мінез-құлыққа қатысты тәртіпті орындады.
Жайнизм доктрина ретінде шамамен б.д.д. VІІ-ІІІ ғғ. қалыптасты. Осы
аралықта оның қағидалары жазба түрінде қабылданды. Жайнизмнің идеялық
жүйесі “Сиддханта” деген еңбекте (б.д.д. ІІІ ғ.) жинақталынған.27
Жайнизм мына идеяларға сүйенеді: Адамның жаны, рухы оның тәнінен, дене
терісінен нәзік, биік, құдіретті. Оның басты мақсаты – қасірет деп
түсінген, өмірден азат болу.Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз
қылықтарының теріс салдарын осы өмірде жеңуге болады. Ол үшін санасардан
(жанның бір денеден екінші денеге көшіп жүруінен) құтылу қажет. Материалды
қабаттан құтылған жан ғана мокшаға (жанды қасіреттен азат етумүмкіндігіне)
жетеді, өзін құтқарады, тіпті толық жалғандықтан босануға икемделінеді,
нирваналық күйге енеді. Жайнизмде материя дегеніміз жұқа қабаттан тұратын
карма немесе кармаға жабысқан тұрпайы нәрселер. Осы тұрғыдан алғанда, дүние
мәңгі, өзгермейтін екі нәрседен – дживадан (жан, руханибастама, бірлесе
өмір сүрудің белді агенті) және адживадан (тірі емес, жансыз, материалды
бастама) тұрады. Әрбір жайн дживадаға, тіршілігі бар ортаға ұмтылады,
өйткені ол – жетік, белсенді. Тұтас дүниеде джива карма арқылы (әділ жаза
арқылы) адживамен (тіршілігі жоқ кеңістікпен) байланысады. Джива карма
арқылы мәңгі, үздіксіз түрленеді, тірі денелердің айналымын құрайды.
Дживаның, жанның кармамен байланысы өте күрделі, кармадан босануы жеңіл
емес.
Карманың зиянды, зиянсыз түрі болмасын бір денеден екінші денеге, басқа
затқа үнемі ауысып, алмасып отырады. Жайнизм ілімінде моқша тіршілік пен
тіршілігі жоқтардың арасын алшақтатумен болса, карма, керісінше, оларды
біріктіреді. Алмасу жайы, деңгейі, қарқыны бір-біріне ұқсай бермейді.
Осындайда жан мен карманың өзара байланысын үзбеу үшін жайнизм ілімі түрлі
міндеттерді ұсынады.
Жайнизмді ұстанушының бірінші міндеті – карманың ағымын тоқтата алу,
екіншісі – карманың қалдығын сарқу, одан арылу. Ол үшін тәрбиеші гурудің
кеңесін тыңдау, орындау керек. Жайнизм мақсатына жету үшін, соған лайық
таным – тұсінікті және мінез – құлықты қалыптастыру шарт. Тәні мен денесін
жанына бағындыра алғандар ғана өзін жамандықтан құтқаруға, теріс пиғылдан
босатуға мүмкіндік алады. Джива мен адживаның қосындысын бойына сіңірген
адам ғана жетіле алады. Үш қазына дегеніміз дұрыс қылық - әрекет, шынайы
білім, дұрыс сенім – наным. Дұрыс қылық - әрекет дегеніміз тазалықты,
шындықты сабырлылықты, өзіне қаталдықты, салмақтылылықты және т.б. сақтау.
Шынайы білім дегеніміз жанның сезім мүшелерімен ақыл – ойға сүйенбей алған
білімі. Дұрыс наным – сенім – тиртханкалық 24 әулиенің іс - әрекеті мен
өсиетіне сену. Адамның түйсігі мен ақыл – ойы танымның дұрыс түріне –
шынайы білімге сәйкес келе бермейді, кейде кедергі болады да. Өйткені
шынайы білім үш сатыдан тұрады: бірінші сатысында – жан алшақтыын және ұсақ
заттарды түсінеді, екінші сатысында - өз бойындағы қызғанышты, жек
көрушілікті жеңгендер ғана адамдардың қазіргі және өткен кездегі ойларын
тікелей білуге мүмкіндік алады, ал үшінші сатысында – азат болған жанға
көрегендік қасиет, абсолюттік білім дариды.
Осы идея мен түйіндерге орай жайнизмді жақтаушылар құдайға сене бермеді.
Құдайға екіұшты болуының тағы бір себебі - әлемді көп қабатты дүние деп
қабылдауда. Әлемнің төменгі екі қабатында - әзәзіл (перілер), орташа
қабатта – жер, келесі қабатта – құдайлар, ең жоғарғы қабатта – құдайларға
ұқсас джиналар орналасқан. Осыдан жайналар діннің негізін қалаушыларды –
тиртханкаларды құрметтеді. Бірақта жайнистердің ұғымынша, тақуалық дәстүрге
түскендер ғана құдайшылық жолдан таймайды, жайнизмнің түп мақсатына – жанды
босату деңгейіне жете алады. Құдайшылық жолы – шын, дұрыс, әділ жол, адасу
мен зұлымдықтан сақтандыратын бағыт. Жайнистер үш нәрсені – қабылдауды,
логикалық тұжырымды, куәлілікті дұрыс танымның қайнар көзіне жатқызды.
Осы ойды анықтай түссек, жайнистер этикасы үшратнаға негізделген.
Үшратнаның бірінші талабы – ілімнің дұрыстығына күманданбау, доктринаның
әрбір сөзін сеніммен, күдіксіз қабылдау, екіншісі – дұрыс тану, бірінші
тарауға лайық білімді жетілдіру, толықтыру, үшіншісі - әділ өмір.4
Жайнизм ырымы мен дінін қабылдаушылар екі шартты міндетті түрде
орындауға – тірі затқа, жанды нәрселердің бәріне жанашырлықпен қарауға, ал
өздері күдік пен күмәннан арылуға тиіс. Бұл жалған, қате, қауіпті жолдан
сақтанудың айғағы. Жайнизм басқа дін мен дәстүрге ашық түрде қарсы шығуға
шақырмайды, десекте өз жақтаушыларын дұрыс мінез бен ұстамды қимыл -
әрекетке дайын болуын талап етті. Дұрыс ғұмыр туралы білім мен өнерді адам
өмір бойы жинайды, оның мән-жайын іздестіреді. Тек карманың толқынын,
әсіресе оның үшінші түрін – тіршілік пен тіршілігі жоқтарды біріктірмек
құштарлықты тоқтатқандар немесе зиянды кармадан (өмірдің ұзақтығын
жалғастыра алмайтын талпыныстан) арылғандар ғана жайн білімін толығырақ
қабылдайды, ұғынады. Тәрбиеші гуру арқылы адам өзін, өз мақсатын және оған
жетудің оңды тәсілдерін дұрыс тани алады. Осындай дұрыс таным адамды тұтас
дүниедегі жайсыздықтан, мазасыздықтан сақтандырады.
Жайнизм этикасы әлеуметтік мәселелерге – қоғамдық қатынас пен адамдар
арасындағы қарым – қатынасты жетілдіруге араласа бермейді. Мұның қытай,
конфуциялық этикадан айырмашылығы да осында. Ол жайннің жоғарғы мақсатына
ұмтылған жеке адамның тыныс алу, тіршілік жасау ережесі сияқты. Тыныштық
пен тыныстану – жайндық қауымдастықтың түптамыры. Оның ережелерін
күнделікті сақтау – жайнизмнің қатаң талабы. Жайнизмге ерушілердің діни
міндеттері көп те емес. Олар – құдайды марапаттау, храмға бару, оған садақа
әкелу. Ал өзінің арнайы және үнемі жұмыс істеу – ең негізгі міндет, бас
қамқорлық. Өзімен жұмыс істеуге киелі тексті оқып үйрену, йог сияқты
жүйемен үнемі шұғылдану, өзін үнемі бақылау және күнәсін кешіру туралы
жалыну-жалбарыну түрлері жатады. Артық тамақ ішпейді, ет жемейді, жануарды
өлтірмейді, құрт-құмырсқа, өсімдікке зияндық жасамауға тырысады. Жаралыға
көмек көрсетпеді.
Ахимсаның мұндай талаптарын малмен, жермен шұғылданатын шаруалар толық
орындай алмады. Сондықтан жайн қауымдастықтың құрамында қол өнерпаздары,
саудагерлер, қалада қызмет атқаратындар басым болды. Жайнизм касталық
дәстүрді қатаң сақтай бермеді, басқа дінмен – Индаизммен байланысты үзбеді.
Бірақта жайнистік қауымдастықты басқаратын өздерінің абыздары-ачарьялары
болды. Ачарьяның өкілдері билікке жақын болғанымен, олардың беделі текстіні
білуден, жайнизм салты мен тыйымын қатаң сақтаумен, рухани байлығымен
анықталды. Ачарьяндықтарды жайн мұратына, оның түп мақсаты – мокшаға жақын
тұрғандар деп есептеді.
Жайннің жоғарғы тағы бір құрамын монахтар-аскеттер құрады. Монах
болуға тыйым болмады, бірақ ол дәрежеге жету әркімнің қолынан келмеді.
Монах боламын деушілер алдымен үш жылы бойы тыңдаушылардың қатарында болды.
Осы кезде өзінің тәрбиешісі гурудан жаңа талапты – ырымды, тыйымды
орындауды үйренеді, немесе өзінің байырғы тіршілігіне орала алады. Келесі
міндет – жайн текстісін терең оқып – үйрену. Осы сыннан өткендер ант
қабылдап, монах-джайннің қатарын толықтырады. Аскеттер монахтың шартын
бұзбады, оның талабын бұлжытпай орындады.
Абыздар жайнизмнің ұстаздары, ұлағаттары, теоретиктері болса, монах-
аскеттер оның күнделікті үгіттеушісі, насихаттаушысы, іс жүзіндегі үлгісі
болды. Аскетизмнің ең жоғарғы түрі – аштықтан өлу. Жасы келген, кемтар
жайндықтар осы шешімді жиі қолданған.
Жайнизм доктринасын этикалық, математикалық, логикалық трактаттар
толықтырды. Бірақ онда космографиялық және мифологиялық проблемалар ерекше
орын алады.
Жайнизм ілімінде, әлем дүниеден және жоғары деңгейге бөлінеді. Төменгі
деңгей – жеті тамұқтан тұрады. Оның ең жоғарғысы – құдайға жақын
періштелердің, қалған алты бөлімі – күнәкарлардың мекені. Жоғарғы дүние
болса, 10-11 қабаттан, 62-63 деңгейден құралады. Онда құдайлар, кармадан
босанған жайнд-сиддхилер тұрады. Орта дүние жер бетінің бәрі емес, оның
мұхит басқан, таулы, орманды, байлығы керемет аймақтары.
Дүние-емес дегеніміз тікелей енуге, қабылдауға бола бермейтін бос
кеңістік, акаша. Ол дүниеден су мен желдің үш қабаты арқылы алыстатылған.
Дүниенің әр деңгейінде әртүрлі құдайлар мен перілер өмір сүреді.
Оларда кастаға бөлінеді. Құдайлар мен перілердің өмірінде алты өрлеу, алты
құлдырау кезеңдері болуы ықтимал. Олар бірін - бірі алмастыра алған.
Дүниеге деген жайнизмнің космографиялық - мифологиялық ілімін игеру өте
ауыр жұмыс болды. Ілімнің өзі, біржағы күрделі, қайшылыққа толы болса,
екіншіден, ілімді білу басты мақсатқа айналған жоқ, жайнизмді үйретушілер
де аз болды.28
Қалай десекте, жайнизм кең таралмады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
I ҰЛТТЫҚ ДІНДЕР ҚОҒАМДЫҚ ТАРИХИ ПРОЦЕСС РЕТІНДЕ 6
1.1 Ұлттық діндер құндылықтарының өзара қатынастық сипатына қарай
әлеуметтік философиялық, діни - тарихи талдаулар жасау. 6
ІI ҰЛТТЫҚ ДІНДЕРДІҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН ТАБИҒАТЫ 15
2.1 Ұлттық діндердің рухани құндылықтары 15
2.2 Қазақстандағы Ұлттық діндердің жағдайы және 46
негізгі құндылықтарының алатын орны. 46
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 56
КІРІСПЕ
Діннің адамзат тарихында алатын орны ерекше. Өз тарихында діни санасы
болмаған халық жоқ. Сонымен бірге дінге деген көзқарастар да әр дәуірде
әртүрлі болып келген. Сондықтан „дін” дегеннің не екенін танып, білу әрбір
саналы адамға мәдени қажеттілік. Егеменді Қазақстан мемлекеті азаматтары
үшін бұл қажеттіліктің өзіндік ерекшеліктері жоқ емес. Елімізде жүзден
астам этностар мен ондаған діні бірлестіктер бар. Сол себепті ұлттық
діндердің рухани құндылықтарының мәні мен табиғатын анықтау қазіргі кездің
өмір талабы деп ойлаймын.
Жер бетіндегі діни көзқарас, дүниетаным ежелгі заманнан бері келе
жатқаны белгілі. Діндер өздерінде қалыптасқан мойындалатын құндылықтар
дүниесін – негізінен рухани құндылықтар деп есептейді. „Діннен басқа жерде
рухани құндылықтар болуы мүмкін емес” деген пікірлер кейде айтылады, яғни
әлеуметтік болмыстың басқа салаларында да рухани өмірдің бар екеніне толық
шектеу қойылады. Дегенменде бұл мәселенің тереңдеп, осындай қырдан, түрден
көрініс беруі кездейсоқ емес, оған негіз болатын тарихи деректер де аз
емес.
Дін тарихында ұлттық діндердің қалыптасып, алған орны ерекше. Ондай
ұлттық діндерге: зороастризм, сикхи, индуизм, анимизм (синтоизм вуду және
т.б.), антикалық діндер, конфуциандық, даосизм жатады. Бұл зерттеу
жұмысымда осы ұлттық діндерге барынша жан – жақты талдау жасалып, олардың
діни дәстүр мен нанымдар арасындағы байланыстары жайлы айтылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзат тарихында құндылықтардың
қалыптасуы мәселесі ерте заманнан – ақ ойшылдардың, ғұламалардың назарында
болып келді. Әсіресе, рухани құндылықтардың жүйесін қалыптастыру, оның
қалыптасу түпкі негіздерімен себептерін, қозғаушы күштері мен құрылымын
анықтау, өтпелі кезеңдегі оның әр түрлі көріністерін айшықтау өзектілігі
зор мәселе болып отыр.
Ұлттық діндер мәдениетіндегі руханилық феномен жөнінде тарихи процесте
әр түрлі ғұламалар қандай пікірлер білдірді? Қоғамдағы көптеген
қайшылықтардың қайнар көздерін олар немен, қандай үрдістермен
байланыстырды? Міне, осындай көптеген сұрақтарға бұл бітіру жұмысымда жауап
табуға талпыныстар жасалынған.
Бұл зерттеу жұмысымның көлемінде әлеуметтік философиядағы ұлттық
діндер мәдениетінің құндылықтарын терең ашып, қоғамның рухани өміріндегі
барлық күрделі мәлелелерге толық жауап беру қиын. Бұл зерттеуде негізінен
ұлттық діндер мәдениетіндегі адамның болмысының өзегін құрайтын құбылыс
рухани құндылықтар екені тұжырымдалып, олар әлеуметтік философия тұрғысынан
талдаудан өткізіледі. Адамның күрделі табиғаты тек қана материалдық
игіліктерді, сұраныстарды, мұқтаждықтар мен қажеттіліктерді
қанағаттандырумен шектелмейді. Өмір сүріп жүрген қандай болмасын адамға
міндетті түрде діни рухани құндылықтар қажет. Өйткені әрбір ұлттық
діндердің өзіндік ерекшеліктері мен ең негізгі рухани құндылықтары бар.
Сонымен қатар ақиқат, адамгершілік, әділеттілік, жақсылық, әсемдікті
өмірдегі өздерінің рухани бағдары еткен әлеуметтік субъектілердің ғана бұл
дүниеде шынай мәнге, дамуға мүмкіндігі ашылады. Шын мәнінде адами дамудың
қайнар көзі осы діни рухани құндылықтардың басымды күшке, факторға айналған
кезеңінен басталады. Қандай да болмасын қоғамның болашағы адамзаттардың
тарихта жинақталған рухани құндылықтарды құрметтеуімен, өрбітуімен
байланысты. Оларға бой ұсынбаған халықтың берекесі кетіп, сол қоғамда
ауызбіршілік жойыла бастайды.
Дамыған мәдениетті қоғамды қалыптастыру міндеттері әрбір этикалық
қауымдастықтың дамуы, мен берік мәдениет ретінде ұйымдасуына сәйкес келіп
отырады. Қандай этикалық топ үшін де жаңа азаматтық қоғамға, ашық қоғамға
өту жолындағы қайшылықтарды жұмыла көтеру болашағы тұр, өзара сұхбаттарды
үйлесімдендіру қажеттіліктері бар. 1
Әлеуметтік философиядағы ұлттық діндердің құндылықтарын рухани дүниені
дамытуына қоғамда игілік үшін қызмет ету болып табылады. Аксиология осы
мәселелерді теориялық жағынан зерттейді, басқа ілімдердің жетістіктерімен
байланыстырады.
Ұлттық діндердің фундаменталдық құндылықтары атты тақырыптың зерттелу
деңгейі. Құндылықтарды зерттейтін саланы аксиология деп аталатыны белгілі.
Ал, осы құндылықтар мәселесіне философия тарихында қандай пікірлер
білдірілді.
Қысқаша тоқтала кетсем. Антика заманында өмір сүрген Сократ: „Игілік
дегеніміз не?” – деген сұрақты қойған болатын. Платон үшін ең жоғарғы
құндылықтар абсолютті түрде өмір сүреді, ал софистар болса, өздернің атақты
„Адам барлық нәрсенің өлшемі” деген тезисі арқылы барлық құндылықтарын
адамдардың бағалауынан өтетінін білдіріп, олардың салыстырмалы қасиетіне
назар аударған. Аристотель құндылықтар әлемін жіктеуден өткізу қажеттілігін
айтады. Ол адамның даналығының өлшемі – оның қандай құнды нәрсені таба
білуінде деген пікірді келтірген.
Антикалық дәстүрге тән құбылыс құндылықтарға өзіндік жіктеме беруде.
Мәселен, әсемдік пен сұлулық руханилылықтың эстетикалық типінде көрініс
берсе, жақсылық – этикалық мағынада қарастырылады. Платон өзінің ұстазы
Сократ сияқты адами құндылықтарды игілік категориясынан туындатады. Этика
мен эстетиканың ара жігін анықтаған, кейде бір – біріне қарсы қойған
Аристотель болып табылады. 2
Ф. Бэкон өзінің „Жаңа Оргононда” индуктивті методологиясы арқылы
игілік пен ақиқат сияқты құндылықтарға сүйенген руханилық адам даралығының
даму деңгейінің белгілі бір сатыларында ғана жүзеге асатынын айтады. 3
Неміс классикалық философиясында құндылықтар әлемі жаңа ұғымның кең
таралуымен сипатталады. Бұл „еркіндік” категориясы. Еркіндік – адамның ең
құдіретті құндылығы деген ұғым қалыптаса бастайды. Кезінде немістің ұлы
философтары Кант пен Гегель де құндылықтар мәселесіне назар аударып,
әрқайсысы талдаулар жүргізген. Кант құндылықтар адамның алдына қойған
мақсаттарына жету жолындағы факторлардың мәнділігінен туындайды деген ойды
білдірді. 4
Персоналистік онтологизм бағытының өкілі М. Шелердің басты ерекшелігі
– құндылықтар дүниесінде өзіндік иерархия бар деп есептеуінде. 5
Мәдени – тарихи релятивизм концепциясы бағытының өкілдері – Дильтей,
Шпенглер, Тойнби, Сорокин және т.б. Олар аксиологиялық плюрализм идеясын
ұсынады, яғни әр құбылыстың көпжақты құндылығы болу мүмкіндігіне тоқталған.
6
Құндылықтардың әлеуметтік концепциясы бағытының негізін салушы М.
Вебер. 7 Ол жаңакантшылдармен келісе отырып, олардың құндылықтық
нормаларын әлеуметтік іс – қимыл мен әлеуметтік білімді тұжырымдауға
қолданады.
Құндылық - әлеуметтік субъектіге қажеттілігі бар, маңыздылығы
айқындалған норма деп алынады.
Аксиологияның ілім ретінде қалыптасуына үлесін қосқан философ Ф. Ницше
болған 8
Әлемге, адамдарға, әсемдікке деген махаббат кешірімділік,
қанағатшылдық, мейірімділік, қай ғасырда болмасын өздерінің тұрақты
қасиеттерін сақтай алады, рухани дамудың іргелі категорияларына айналады,
рухани сабақтастықтың өзегі болып табылады.
„Философияның мақсаты құндылықтарды анықтауда” – деген Ницше. Ол
болмыс пен құндылықты бір – бірімен тығыз байланыста, ажыратпай, сіңістіре
қарастырады. Ал, М. Хайдеггер болса ол екеуінің ара – жігін ашуға тырысады.
Әлеуметтік философиялық антропологияға қарағанда (яғни адама
философиясына қарағанда) тұлға мен қоғамның салыстырмалы дербестігін
мойындайды, бір – бірімен қатынастағы феномендік дербестікті ескере отырып,
тұлғаның субъектілік мәртебесін жетекші рол етеді. Сондықтан философиялық,
әмбебап деңгейдегі сипаттама адамға деген ерекше бағалауды туындатады.
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеті.
Зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты – ұлттық діндердегі құндылықтарының
қалыптасуы мен дамуына діни-тарихи тұрғысынан талдаулар жасау, ұлттық
діндердегі негізгі құндылықтарды сараптаудан өткізу. Осы мақсатқа жету
жолында зерттеу жұмысымның алдына мынадай міндеттер қойылды:
- ұлттық діндердегі құндылықтарды діни-тарихи ілімінің негіздері мен
ерекшеліктері ретінде талдау;
- ұлттық діндердегі құндылықтар адам болмысының өзегі екендігін
анықтау;
- ұлттық діндердегі рухани құндылықтарды барынша ашып көрсету.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеген бітіру жұмыстың ғылыми жаңалығы – ұлттық діндердің негізгі
құндылықтарына әлеуметтік философиялық талдаудың жасалуында.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I ҰЛТТЫҚ ДІНДЕР ҚОҒАМДЫҚ ТАРИХИ ПРОЦЕСС РЕТІНДЕ
1.1 Ұлттық діндер құндылықтарының өзара қатынастық сипатына қарай
әлеуметтік философиялық, діни - тарихи талдаулар жасау.
Жер бетіндегі діни көзқарас, дүниетаным ежелгі заманнан бері келе
жатқаны белгілі. Діндер өздерінде қалыптасқан мойындалатын құндылықтар
дүниесін – негізінен рухани құндылықтар деп есептейді. „Діннен басқа жерде
рухани құндылықтар болуы мүмкін емес” деген пікірлер кейде айтылады, яғни
әлеуметтік болмыстың басқа салаларында да рухани өмірдің бар екеніне толық
шектеу қойылады. Дегенменде бұл мәселенің тереңдеп, осындай қырдан, түрден
көрініс беруі кездейсоқ емес, оған негіз болатын тарихи деректер де аз емес
еді. Мәселен, атеистік бағытты басшылыққа алған қоғамның ұстанған бағыты
мен бағдары шынайы руханилықты утопиялық теңдікке тырысушылықпен ауыстырып
келегніне де куә болдық емес пе?
„Өмір дегеніміз не?”, „Ақиқат деген не?” деген сұрақтар ғасырдан
ғасырға жалғасып келеді. Бұл философияның негізгі проблемаларының
қатарындағы нәрселер.
Құндылықтарды анықтау үшін оның субъектісінің елестету, ойлау, бағалау
деңгейіне де көңіл аударуға тиістіміз. Өйткені көп жағдайда құндылыққа үлгі
болатын түсініктер. Әр түрлі мәдени ошақтарда біркелкі болмауы мүмкін.
Мәселен, сұлулықты эстетикалық тұрғыда бағалау кезеңінде әр түрлі мәдени
орталықтарда, өркениеттерде қайшылықтар туындауы мүмкін. Сондықтан
бейнелерді жақындату үшін, ымыраластыру үшін рәміздер (символдар)
қажеттілігі туындайды. Әсіресе, бұл процесс кезеңінде бір үлкен ортақ
түйістіру өрісіне әкелу үшін қажет нәрсе.
Құндылықтар – универсальді өлшем ретінде мәдениеттің, адам болмысының
діңгегі болып есептеледі. Сондықтан құндылықтық өлшемдердің өзгеруі
қалыптардың өзгеруіне әкеліп соқтырады. Әсіресе, өзгерістер динамикасы
мұраттардың жаңа түрлерін туындатады, әлеуметтік ауқымда кең етек алуына
себепкер болады.
Мұрат - әмбебап, абсолютті құндылықтық өлшемдердің рөлін атқаратын
субъектілердің айқындаған құбылыстардың жетілген бейнелерін айшықтау
әрекеттерінің нәтижесі. Қоғам өзінің мұраттарын жасау арқылы болашаққа
ұмтылу үмітін әлеуметтік практикада жүзеге асырып отырады. Осы тұрғыдан
алғанда құндылықтың ең үздігі, ең үлгілісі, ең жетілгені мұратқа айналады.
Рухани құндылықтың көп жағдайда мұраттар деңгейімен сәйкес келетінін К.
Марданов өз еңбектерінде айтып кетеді. 9
Адам бойындағы жақсы мінез құлықтар. Бір адамның және қоғамның жақсы
болған нәрселері өзгелер үшін жаман болуы мүмкін. Әр бір қоғамда ұлттардың
өздеріне тән әдет – ғұрпы болғанымен кейбір әрекеттер олар үшін жақсы және
жаман болып қолданылуы таңқаларлық мәселе емес. Бірақ адамзат үшін ортақ
болған көптеген мінез құлықтар бар.
Мысалы, діни наным – сенімдердегі адам мен атеистік бағытты ұстанған
адамның, моральдық – адамгершілік принциптерге сүйенген адам мен
өзімшілдік, нәсіп құмарлық қақпанында жүрген адамның құндылықтар әлемі
әртүрлі болып келеді.
Құндылықтарды зерттеу барысында оның өзіндік ерекшелігін, оны
айшықтаушысын, оған берілетін бағаны ажырата білу керек.
Әлемдегі құбылыстарға адамның құндылықтық қатынасы екі түрлі формада
көрініс береді – „нәрселік құндылықтар” және „субъектілік құндылықтар”.
Әлемнің көп түрлі құрылымы „нәрселік құндылықтар” түрінде сипатталып,
оларда жақсылық пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әсемдік пен құбыжықтық,
әділдік пен әділетсіздік және т.б. дилеммаларда көзқарастық сұрыптаулардан
өтеді. Бұл құндылықтарға адамды қоршаған табиғи орта және оның өз қолымен
жасаған туындылары (материалдық және рухани) жатады.
„Субъектілік құндылықтарға” - әртүрлі нормаларды танытатын принуиптер,
рәміздер, ұстанымдар, талаптар, бағалаулар, шектеулер, ділдік ерекшеліктер
және тағы басқалар жатады.
Құндылықтар негізінен адам арқылы анықталатындықтан және олар адам
үшін, оның дамуы, жетілуі үшін қажет болғандықтан әлеуметтік сипатқа ие
болады. Сондықтан адамның іс - әрекетінсіз, әлеуметтік практикасынсыз
ешқандай құбылыс құндылықтық маңызға дейін көтеріле алмайды. Адам
құндылықтың мәнін анықтауы үшін алдымен әлеуметтік дүниеде өмір сүруі
керек.
Ал, енді тарихи процесте әр түрлі конфессия түрінде байқалатын діни
бағыттар рухани құндылықтарға әр уақытта тиісті бағасын бере білді ма?
Әлде діннің идеологияға, саясаттың құралына, пайда көрудің көзіне айналған
кезеңдері жиірек болды ма? Бұл сұрақтарға тікелей жауап бере қою қиын.
Себебі әлемдегі алуан түрлі діни конфессиялардың тарихқа, мәдениетке,
өркениеттерге тигізген әсері әр түрлі болды. Оған негіз болған олардың
теориялық, концептуалдық іргетасының әр қилылығы, құндылықтар жүйесінің
гуманистік, жалпы адамзаттық принциптерге жақындығы, немесе алыстығы. Сол
арқылы діндерге жіктемелер жасауға болады.
Француздың ғалымы Мишель Малерб өзінің „Адамзат діні” деген еңбегінде
адамзат тарихындағы діндердің негізін салушылардың мынадай хронологиялық
тәртібін береді.
Авраам (Монотеизм) б.э.д. 1850 ж.
Моисей (Иудаизм) б.э.д. 1250 ж.
Зороастр (Зороастризм) б.э.д. 650 - 583 жж.
Лао-Цзы (Даосизм) б.э.д. 605 - 520 жж.
Будда Гаутама (Буддизм) б.э.д. 563 - 483 жж.
Конфуци (Конфуциандық) б.э.д. 551 - 479 жж.
Махавира (Жайнизм) б.э.д. 540 - 468 жж.
Иисус Христос (Христиандық) б.э.д. 4 ж. – 30 ж. б.э.
Мұхаммед (Ислам) 570 - 632 жж.
Нитирэн (Жапон буддизмі) 1222 - 1282 жж.
Нанак (Сикхизм) 1469 - 1539 жж.
Лютер (Лютерандық) 1483 - 1546 жж.
Генрих ҮІІІ (Англикандық) 1491 - 1547 жж.
Кальвин (Кальвинизм) 1509 - 1564 жж.
Джозеф Смит (Мормондар) 1805 - 1844 жж.
Мирза Али Мухаммед (Бахаизм) 1819 – 1850 жж.
Чарльз Тейз Рассел („Иегова куәлары”) 1852 - 1916 жж.
Симон Кимбангу (Кимбангуизм) 1887 - 1951 жж.
Бұл мағлұматтардың әлі де нақтылануы, дәлелдене түсуі қажет екендігін
ескертеді М. Молерб 10
Мәселен, Нитирэн жапон буддизмінің негізгі қалаушысы емес, ол
буддистік діни қағидаларды ретке, жүйеге келтіруші. Бұл дін Жапонияға ҮІІ
ғасырда келген. Сол сияқты осы талдауға, құрылымға енбей қалған діни
конфессиялар мен ағымдар кездеседі.
М. Малерб жер бетіндегі діндерді үш үлкен топқа бөледі.
1. Бірінші топқа – „Киелі ашылу діндері” жатады. Оған:
- иудаизм;
- христиандық;
- ислам;
- мормондар.
Бұлардың бәрі монотеистік, яғни бір ғана құдайды мойындайды, қоғамдық
өмірді діни ередеге бағандырады. Бұл тұтастанған діндер.
2. Екінші топқа жататын діндерге ондай тұтастық, ұйымдасқандық жоқ.
Бірақ монотеистік көзқарасқа ұмтылады. Бұл топқа өтпелі діндер жатады.
- зороастризм;
- сикхи.
Ал политеистік діндерге:
- индуизм;
- анимизм (синтоизм вуду және т.б.);
- антикалық діндер жатады.
Біздің ойымызша, Тәңірі деп ежелгі түркі мәдениетіндегі осы екінші
топқа жататын діндердің қатарында.
3. Үшінші топқа философиялық мағынадағы діндер жатады. Олар көбінесе
мінез – құлық моделін, яғни моральді ұсынады. Мұндай „моральдік” діндерге:
- буддизм;
- конфуциандық;
- даосизм жатады. 11
Әрине, бұл классификация мен пікірталастыруға, оны жақтауға да болады.
Ол үшін зерттеушінің діни дүниетанымға индифференттігі қажет. Өйтпесе,
ол субъекті көзқарасының, басымдалақ беретін құндылықтық бағдарының
ықпалында қалады. Міне, сондықтан Кеңес Үкіметі кезеңінде қалыптасқан
дінге деген бейтараптықтың да өзіндік тиімділігі де бар. Ол ғылыми
сұрыптаулар жасауға, объективті бағалаулар беруге көмегін тигізеді
деген сенім туғызады. Тек жауынгерлік атеизм ттұрғысына шығып кетудің,
бұл іске пайдасы шамалы.
Енді әрбір ұлттық діндердің ауқымындағы рухани құндылықтар жүйесіне
тоқталып, әлеуметтік философиялық талдаулар жасауға тырысып көрейін.
Алдымен бірінші топқа жататын иудаизмге тоқталайын.
Иудаизм.
Израиль жеріндегі еврей халқының монотеистік діні. Адам мен Құдайдың
арасындағы қатынасты жүргізу үшін құдай Өсиетін жер бетінде сақтау үшін
еврей халқына жауапкершілік жүктелген деген тұжырым кездеседі. Інжілдің
бірінші бөлігі „Ежелгі Өсиет” осы иудаизм дінінен алынған. Тора – Құдай
мен Еврей халқының қатынасын білдіретін дереккөз деп сеніледі. Ежелгі
Өсиеттен алынған „10 ереже” рухани бағдар ретінде танылады.
- құдайды, ата – ананы, жақыныңды құрметте;
- құдайдың атын бекерден айтпа;
- өзіңе кез келген адамды үлгі етпе;
- сенбі күні демал;
- өлтірме;
- ашыналық жасама;
- ұрлама;
- өтірік куә болма, - деген моральдық нормалар келтірілген.
Иудаизмде Торадан басқа Мишна, Талмуд, Мидраш, Каббала деген
діни комментариялар бұл діннің рухани құндылықтарына жатады. Еврейлік
қауымдастықтардың әлемге тарап кетуіне байланысты диаспора құбылысы пайда
болғаны белгілі. Осы диаспоралық жағдай бұл діннің негізінен отбасылық
деңгейде дамуына әкеліп соқтырды. Сондықтан көптеген қуғынға ұшыраған
еврей халқы Синагога мен қатар отбасы жағдайында діни салт – дәстүрін
сақтағанды, өрбіткенді дұрыс көреді. Иудаизмнің негізінде еврей халқының
ассимиляцияға ұшырап кетуіне қарсы болған, Израильге шоғырлануға ұмтылуға
шақыратын сионизм деген бағыт пайда болды. Сионистер өздерін зайырлы
қоғамды құрушылармыз деп есепттейді. Және теократияға ұмтылмайды. Израильде
оған қарсы топтар да бар, тек діни меммлекетті құруды мақсат еткен
Иудаизмнің ішінде жіктеулер де кезеседі. Мәселен, Хасидизм, Караимдар,
Самаритяяндар, Қара еврейлер болып бөлінеді. Жер бетінде 15 миллиондай осы
конфессияның мүшесі бар. Оның 5 млн. Америка Құрама Штаттарында, 3,5 млн.
Израильде, 3 млн. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде, 650 мыңға
жуығы – Францияда, 500 мыңдайы – Канадада, 150 мыңнан астамы – Бразиляяяда
және тағы да басқа мемлекеттерде. 12
Зороастризм
„Өтпелі” діндерге Зороастризм жатады. Бұл ежелгі парсылардың діні. Ол
ҮІІ ғасырда ислам діні келгенше мың жылдай өз позициясын ұстап тұрған
болатын. Зороастризмнің кітабы „Авеста” деп аталады. Бұл діннің өкілдері
Үндістанда (200 мыңдай), Иранда (50 мыңдай), өмір сүреді. Құдайларының аты
– Ахура Мазда, яғни бұл конфессияны маздеизм деп атауға болады.
Мұсылмандардың мейрамдап жүрген „Наурыз тойы” сол Зороастризмнен қалған
дәстүр. 13
Екінші „өтпелі” Сикхи. Бұл ХҮІ ғасырда ислам мен индуизмнің
байланысынан туындаған дін. Бұл діннің негізін салушы Нонак. Нонак ХҮ-ХҮІІ
ғасырда өмір сүрген. Кейін Аржунның кезінде „Ади Грантх” деген қасиетті
кітабы жазылады. (3384 гимннен тұрады).
„Сикх” ұғымы – оқушы, шәкірт, ізбасар деген түсінікті білдіреді. Олар
өздерінің діндерін әлемге таратуды көксейді.
Политеистік діндерге:
- индуизм;
- анимистік діндер;
- Жапондық синтоизм жатады.
Индуизм ежелгі Үндістан жеріндегі көпқұдайлықты мойындайтын, „Веданы”
(білім) „Упанишадты” теориялық негіз деп білетін діни бағыт. Бұл
конфессияда 750 млн-дай өкіл бар. Және көбісі Үндістанда тұрады. Индуизм
Брахма – „жасаушы” болса, Вишну – сақтаушы, ал Шива – қиратушы құдай деп
түсініледі.
Индуизмдегі түсінік бойынша адам тіршілікте („сансара”) қайта – қайта
келе алады (реинкарнация). Бірақ әрбір адамның тіршілікке оралуы өткен
өміріндегі әрекеттеріне байланысты, яғни Карма заңына бағынады. Әлі де
касталық жүйені мойындаушы бұл қоғамда Йоганың, медитацияның маңызы
айтылады. Тек касталық алшақтықты бұл өмірде өзгертуге болмайды деген сенім
бар. Йога үнділік үшін жәй ғана дененің гимнастикасы емес, ол рухани жүйе
болып табылады.
Қазіргі кезеңде модернистік бағыттағы бүкіл әлемге таралуға тиісті
„синкретикалық” дін жасау талаптары Ауробиндо Гхошта (1872 - 1950) болғаны
белгілі. Бірақ бұл әрекет онша сәтті болған жоқ. 14
Келесі конфессия Жайнизм деп аталады (4 млн-дай өкілі бар). Ол үш
принципке сүйенеді:
- абсолют деген жоқ;
- іс – қимылдың рухани күші бар;
- кез келген өмір қасиетті, сондықтан зорлықты терістейді.
Бұл діни бағыттың ерекшелігі касталарды мойындамайды. Вегетариандық
тағамды ғана мойындаған жаинилықтар егін екпейді, көкөніс өсірмейді,
қайыршылықты – үлкен мұрат етіп санайды. Өздеріне деген шектен шыққан
талаптың арқасында олар аштан да өліп жатады. Сөйтіп, өмір құндылығын сол
өмірде азаптанумен байланыстырады. 15
Жапон халқының ұлттық діні – Синтоизм деп аталады. Бұл конфессияның
тарихта маңыздылығы сол халықтың өзіне ғана тән. Аудармасы „Құдай жолы” деп
аталатын синтоизм бір ғана құдайға бағынбайды. Ками деп аталатын құдайлар
әлеміне бағынады. Бұл діннің негізін салттар құрайды. Жапонияда синтоизм
төрт түрде корініс береді:
- императорлық;
- храмдық;
- сектанттық;
- халықтық.
Осы төртеуі бірігіп елдің рухани құндылықтарының жүйесін түзейді.
Философиялық ұлттық діндерге:
- Даосизм;
- Конфуциандық жатады.
Даосизм әлемнің жалпы концепциясына сүйене, конфуциандық қоғамдағы
өмір ережесіне баса назар аударады.
Даосизм шын мәніндегі дін деп атай қою қиын. Өйткені онда философиялық
мектептерге де толық жатқызуға болмайды. Себебі салт – дәстүрлердің
жиынтығы болып келеді. „Дао” деген ұғым „нәрселердің жүрісі” деген
түсінікке жақын. Әлемді Инь мен Янның қарым – қатынасынан туындатып бұл
ағымның теориялық негіздерін Чжуан – Цзы ілімінен іздеген жөн. Даосизмнің
әлемге силаған рухани құндылығы „Ицзин” („өзгерістер кітабы”) деп аталады.
Бұл ғаламның құпияларын ашуға арналған еңбек. Бірақ бұл кітапта
„Інжілдегідей”, „Құрандағыдай” діннің принциптері баяндалмайды, „дао”
принципімен өмір сүрудің нұсқаулары көрсетіледі.
Классикалық Даосизмді Лао – Цзы есімімен байланыстырады, ол адамның
қоғамда ізгілікті жолмен жүргенін, табиғат заңдарын құрметтегендерді
қалады. Сөйтіп, даосизм философиясы қытай мәдениетінің, дүниетанымының
қалыптасуына үлкен ықпал етті. Шығыстың даналықтық қайнар көзіне айналды.
Даосизм нәрселер мен заттар әлемінде құндылықтар иерархиясын құрған жоқ, ал
даналыққа ұмтылған адамның өмірде кез келген сыңаржақтылықтан арылу
қажеттігін айтады. 16
Конфуциандық діни – философиялық бағыт Кун – Фу – Цзы есімімен тығыз
байланысты. Ол өзінің замандастарын „И цзинді” оқуға, түсінуге үгіттеді.
Конфуциялық құндылықтар жүйесінде „Аспан ең әділетті құбылыс. Ал адам Аспан
мен Жердің байланыстырушысында діни, саяси – идеологиялық және этикалық
функцияларға ие болған”, - деп жазады А. Сағиқызы. 17
Конфуциандық діні адам мәселесіне философиялық тұрғыдан келеді және
этикалық критериялар арқылы оның екі моделін жіктейді.
1. Бірінші – зиялы адам (Цзюнь Цзы);
2. Екінші – түкке тұрмайтын адам (Сяо жэнь) деп құндылықтық вертикаль
жасайды. Айтылғандар образды түрде алынған идеалды типтер. Бұл әсем
қарама – қарсы күштерден, полюстерден тұрады деген түсініктерден
туындағана көзқарас деп ойлаймын.
Жалпы қытай философиясы мен діндері этикалық құндылықтарды жоғары қоя
біледі.
Сондықтан адам мәні „бес тұрақтылықтан” (у чан) қалыптасады деп
түсініледі:
- жэнь (адамгершілік);
- и (әділеттілік);
- ли (ізгіліктілік);
- чжи (даналық);
- синь (шынайылық);
Бұл негізгі категорияларға қосылатындар:
- сяо (ата – ананы құрметтеу);
- ти (ағаны сыйлау);
- хэ (үйлесімділік);
- цай (дарындылық) және тағы да басқалар. 18
Сөйтіп, конфуциандық діни философия қаншама ғасыр бұрын-ақ өз қоғамына
(тіптен адамзат тарихына) қажетті рухани құндылықтарды сұрыптай ділген,
адамның мәнін руханилықтан іздеген. Қазіргі кезеңде 1 миллиардтан аса халқы
бар қытай халқының демографиялық, мәдени жетістіктерінің іргетасы осы
ғасырлар қойнануынан келе жатқан моральдық принциптерді мойындауда болар.
Өйткені, ондай әлеуметтік болмыстағы үйлесімдіксіз қытай жерінде тарихи
сабақтастық болмас еді.
Конфуциандық дінінің құндылықтары ішінен әлеуметтік қатынастарды
реттеушілеріне жатқызатын байланыстар:
- император мен бағынушылар;
- әке мен бала;
- күйеуі мен әйелі;
- үлкен мен кіші;
- достар арасындағылар.
Бұл қатынастар мораль принциптеріне сүйене отырып жасалынуы тиіс, яғни
құдайды, табиғатты, тарихты құрметтей отырып жүзеге асырылады.
Конфуциандықтың өрбуіне мықты биліктің келуі себепкер болып отыр. Бұл
әлеуметтік темір тәртіпті қолдайтын, рационалдық бағдарларға көбірек арқа
сүйейтін діни философия болатын және оны буддизм мен даосизмді өз
тұрғысынан толықтыратын ағымға жатқызуға болады.
Әрбір діни идеологиядан, конфессиялық догматтардан универсальды
құндылықтардың элементтерін табуға болады. Бірақ оған философияның,
ғылымның, өнердің, құқықтың және тағы басқалар адам әлеміндегі
құбылыстардың қатысуынсыз толыққанды, тұтастықтағы құндылықтар, жүйесін
құрай қою қиынға соғады. 19
Сондықтан рухани құндылықтардың әмбебап көріністерін ғұламалардың
ілімдерінен, трактаттарынан да іздегеніміз дұрыс іспетті.
ІI ҰЛТТЫҚ ДІНДЕРДІҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН ТАБИҒАТЫ
2.1 Ұлттық діндердің рухани құндылықтары
Индуизм б. д. дейінгі бірінші мыңжылдықта пайда болды. Ол адамды рухани
құтқарудың үш жолын ұсынды. Олар:
- қасиетті істер жолы (басты шарты - құрбандық атау);
- таным жолы (медитация және құдіретті болмыс туралы ойлар);
- адалдық жолы (құдайға және оның рахымына сену).
Индуизмнің тұңғыш қауымы - " адживака " тақуалық жолын тұтып, тән
құмарлығымен күресті. Бірақ, Вишнуға табынды. "Адживака" діни идеяларын
"бхагаватами" толықтыра түсті. Ол Вишнумен қатар Кришнаға тең дәрежеде
құрмет көрсетті. XII ғасырда брахмандар жарты құдай - Рамаға ерекше тұғыр
орнатты.20
XV ғасырда діни ғүрыптар қара халықтың тілі болып саналатын хинди
тілінде атқарыла бастады. Осының нәтижесінде Вишнудің көпшілік арасындағы
мәртебесі жоғарылай түсті. Шиваға құлшылық жасау да осы құдайды мойындаушы
қауымдардың бірлігінің нығаюына қызмет етті. Бірақ, көпқұдайлық үнді
халықтарының одан әрі қауымдаса түсуіне кедергі болған жоқ. Керісінше, осы
көп құдайлар біртұтас діни түсінік аясында құрметтеліп, индуизм баршаның
дініне айналды.
Индуизм үшін "Махабхарата" және "Рамаяна" эпостары - Үндістанды арий
тайпалары жаулап алуы кезеңіндегі үнділердің қаһармандық күресі туралы
әңгімелейтін қасиетті аңыздар жинағы. Поэмада индуизм құдайлары пантеоны
туралы кең әңгімеленеді. "Рамаянада" Раманың және оның жұбайы Ситаның өмірі
баяндалады.
Индуизмнің діни ескерткіштерінің ішінде құрылымдық жағынан "Махабхарата"
эпосына енетін дүниетанымдық проблемаларға түсініктемелер беретін ''
Бхагават – Гита " (" Жаратушы өлеңі " немесе " құдіретті өлең ")
философиялық концепция тұтастығымен ерекшеленеді. Концепцияның негізін
күллі болмыстың (соның ішінде психика мен сананың) бастауы ретіндегі
пракрит (материя, табиғат) туралы және одан дербес таза рух - пуруша (кейде
Брахман немесе Атман деп аталады) туралы ережелер құрайды.21
Осылардан шығарма авторларының екі негізді мойындаған дуалистік
көзқарасы айқын көрінеді.
"Бхагавад - Гитаның" негізгі мазмұнын Кришнаның өсиеттері деген орынды.
Үнді мифологиясы бойынша Вишнудің сегізінші аватарасы (осы кейіпте көрінуі)
болып саналатын Кришна әр адамды өзінің әлеуметтік (варналық) қызметі мен
міндеттерін орындауға, тұрмыс тіршілігі жемістеріне бейтарап болуға, өзінің
бар ойын құдайларға бағыштауға үйретеді. Кітап адамның дүниеге келуі мен
өлуінің құпиялары, материя мен адам табиғатының арақатынасы, адамның
тіршіліктегі өмірін анықтаушы табиғат тудырған үш материалдық бастау -
тамас (әрекетсіз), раджас (құмаршыл, іскер, жігерлендіруші), саттва
(рухтандырушы, ой сарайын ашатын, саналы) және осылардың түстері (тиісінше
қара, қызыл және ақтүстер), йога жолы (өзінің өмірін йога арқылы санасын
жетілдіруге арнаған адам жолы), ақиқат және ақиқат емес білімдер туралы
көне үнді философиясынан мол мәліметтер береді. Байсалдылық, құмарлықтан
аулақ болу, тіршілікке байланбау сияқтылар басты адамшылық қасиеттері
қатарынан аталады.22
Йога "Ведаларға" сүйенеді және Веда философиялық мектептерінің бірі
болып табылады. Ол әрі философия, әрі тәжірибе (харакет), жекелей алғанда,
әр адамның рух еркіндігіне жету жолы, ол ең бірінші кезекте медитация
арқылы адамның өз сезімі мен ойын өз ырқына бағындыруға арналады. Йога
жүйесінде құдайға сену азаптан құтқарылуға бағытталған іс - қимылдың шарты
және теориялық дүниетанымдық көзқарастың элементі ретінде қарастырылады.
Дара (Жаратушымен) қосылу адамның өзінің даралығын сезінуі үшін қажет
нәрсе. Медитацияны жақсы меңгерген жағдайда адам самадха күйіне (толық
интраверсия) енеді.23
Иңдуизмнің тағы бір арнасы – діни - мистикалық поэмалары. Оларда
космогониялық аңыздар мен құдайлар генеалогиясы топтастырылған. Индуизм
тарихының ерте кезеңінде Брахманың әлемді жаратушылық орны, оның
құдайлардың ішіндегі біріншілігі қалтқысыз мойындалса, бертін келе Вишну
мен Шива онымен қатар қойылып, " Тримурти " немесе үштік ұғымы орнығады.
Брахманың өзін барлық өзге құдайларды жаратушы бас құдаймын деп жариялағаны
үшін оны Шиваның жазалап, бес басының бірін шауып тастағаны, сөйтіп оның
адам - құдай бейнесін алуы туралы айтылады. Одан гөрі кейініректегі
аңыздарда Брахма әлемді Вишну мен Шиваның нұсқауымен жаратты делініп, оның
Тримуртидегі тұғыры қайта қалпына келтіріледі.
Бүкіл әлемнің бірінші негізі және абсолютті құдірет тұрғысындағы
Брахманың орнын толығымен Вишну меншіктейді. Бүкіл әлем Вишнудің барлығының
нысаны деген қағида орнығады. Индуизм көркем өнерінде Вишну Шеш әбжыланына
отырып, әлемдік суларды кезіп жүрген құдай тұрінде бейнеленеді. Оның
аяғында сұлулық құдайы Лакшми отыр. Лакшмидің кіндігінен өсіп шыққан лотос
ішінен Брахманы көреміз. Космогониялық сурет әлемді жаратушы Вишну бейнесін
осылай береді. Аңыз бойынша әлемдік цикл аяқталғанда, Вишну бүкіл дүниені
оранып, белгілі уақытқа ұйқыға кетеді. Оянған соң, оның әмірімен Брахма
әлемді қайтадан жаратады. Келесі әлемдік цикл басталады.
Бүкіл көзге ілінетін және ілінбейтіннің бәріне әмірін жүргізуші Вишну
өзіне жалбарынушыларға ізгілік үлестіреді. Вишну төрт қолы бар, әр қолына
зұлым күштерге қарсы қолданатын қару үстаған ер жігіт кейпінде бейнеленген.
Ол Меру әлемдік тауының құздарын мекендейді. Құстардың патшасы - Гарудамен
ұшып жүреді. Вишнудің аватарасы, яғни адамның, хайуанның, болмаса басқа
құдайлардың кейпіне енуі туралы ілім — индуизмнің діни ғүрыптарының
негізі.24
Индуизмдегі әрбір құдірет иесі Вишну аватарасы деп түсіндіріледі. Осы
арқылы ол космостық қуатқа (майя) ие болады. Демек, әр тайпа өзінің
жергілікті құдайына сиынғанда, ол осы құдай бейнесіндегі Вишнуға сиынады.
Вишну аватарасының негізгі он түрі бар. Олар - балық, тасбақа, аю, арыстан,
қортық, әмірлерді, өркөкіректер мен құдайды сайқымазақ етушілерді жазалаушы
брахман Парасурама, Рама, Кришна, Будда және Калка батыр. Болашақта,
әлемнің ақырында Вишну Калка батыр бейнесінде келіп, дінсіздерді тегіс
жойып, мейірімділік пен бақыт қоғамын орнықтырады.
Шива - денесін тегіс жылан ораған, үш көзі бар, мойнына адамның бас
сүйектерінен алқа тағынған, түрінен адам шошырлық талқандаушы құдай
бейнесінде суреттеледі. Кей суреттерде бетпішіні айқын, қолдары бар. Ол
Гималай тауларын мекен етіп, тақуалықпен, қалың ой үстінде ғүмыр кешеді.
Аңыз бойынша, Шива әлемдік цикл аяқталғанда бүкіл жер - дүниені, барлық
құдайларды жояды. Оның талқандаушылық бейнесі туралы түсінік осыдан шығады.
Мифологиядағы Шива бейнесі – қарама - қайшылықты бейне. Ол кейде жағымды
жағынан да көрінеді. Мәселен, Шива мәйектілік Пен шексіз шығармашылық
қуаттың құдайы. Әлем әрқашан Шива және оның жұбайы - Деви құдайдың әмірімен
пайда болады және әрдайымғы солардың бақылауындағы қуат арқылы жасайды.
Шива өзі жеңген жынның үстіне шығып алып билеп, дүниені бірде аспандатып,
бірде шыңырауға құлдыратып отырады.
Деви Шиваның тылсым куатының рәмізі бола отырып, Шива тәрізді қарама-
қайшы бейнелерде суреттеледі. Ол бір жағынан қайырымды Парвати құдай болса,
екінші жағынан қатыгез талқандаушы Кали. Оған, сонымен бірге, құдай-ана
ретінде құлшылық етеді. Әсіресе арийлік дәуірге дейін Деви бейнесі ерекше
құрметтелді. Миф Шива мен Девидің екі ұлы - соғыс құдайы және ұрылардың
жебеушісі Сканда мен даналық қүдайы Ганеша болғандығын жеткізеді.
Индуизмдегі абыздардың басты міндеті - шәкірттердің діни білім алуын
ұйымдастыру. Мұндай білім таратушыларды "гуру" деп атайды.
Құлшылық рәсімдері жергілікті жөне барша құдайлар пантеонына арнап
түрғызылған храмдарда атқарылады. Храмдарда құдайлардың көркем етіп
жасалған мүсіндері қойылып, соның алдында құдіретті өлең (суттор) айтылады.
Барлық тіршілік иесі Вишнуден тараған. Сондықтан Вишнудың құдіретті болмысы
ретінде қасиетті деп саналатын хайуандар мен жануарлар, мәселен, жылан,
сиыр, маймыл, Вишну есімімен байланысты жерлер - көлдер, Ганг өзені
айырықша құрметтеледі. Барлық діндердегі тәрізді брахманизм мен индуизм
тарихында да қасиетгі қалалар бар. Мәселен, осындай касиетті қалалардың
бірі - бүгінгі брахманизм мен индуизмнің орталығы Бенарес қаласы. Сонымен
қатар, Аллахабад қаласы да қасиетті саналады.25
Индуизмнің басты мерекелері - Кришна мен Раманың туған күндері
мерекелері және Ганеша мен Шиваның кұрметіне өткізілетін салтанаттар.
Кришнаның туған күні оның балалығындағы Вишнудың сегізінші аватарасын еске
түсірумен байланысты түрлі ойын - сауықпен көңілді аталады. Шиваға арналған
салтанат барысында ораза тұту, құмардан бойды тежеу және тақуалық
жаттығулар жасау салты орныққан. Гурудан және дінге сенуші өзге адамдардан
шыншылдық, өсек - өтірік, ғайбат айтпау, ұрлық жасамау, қолын қанмен
былғамау және қиянат жасамау, зина қылмау, менмендік пен мақтанға бой
алдырмау қатаң талап етіледі.
Кшатрийлықтар өздерінің дүниетанымдық мәселелерін, жаңа доктринаны
көтерді. Жаңа доктринаның негізін зороастризммен қатар, жайнизм және
буддизм толықтырды.26
Жаңа діни бағдардың ерекшелігі сол, ол – ашық, көпшілікке түсінікті
ілім, адамның этикалық, әлеуметтік – адамгершілік мәселелерін қозғады.
Жайнизм мен буддизмнің брахманизмнен айырмашылығы да осында.
Жайнизм б.д.д. VІ ғ. діни ағым ретінде қалыптасады. Жайнизм идеясы, оның
негізгі философиялық көзқарастары одан да бұрынғы ғасырларда қалыптаса
бастаған.
Жайнизмге деген сенім, мәліметтерге қарағанда, 24 ұстаз (тиртханкара)
арқылы таралады. Жайнизмнің негізін қалаушы – Махавира Джина (джина -
жеңімпаз). Кшатрия ортасынан шыққан Махавира Джина отыз жасында үйінен
кетіп, 12-14 жылдардай дуаналық, аскездік жолға түседі. Осы уақытта
карманың ықпалынан босанып, сиддхи деңгейіне жеткесін, шындықты қабылдайтын
деңгейге көтеріледі. Содан кейін еліне оралып, 30 жыл бойы өзінің
көзқарасын уағыздайды.Алғаш оның көзқарасын уағыздаушы 11 шәкірті болған.
Олар Махавира көзқарасын жинақтап, бір доктрина жасауға үлкен септігін
тигізген. Махавира Будданың негізін қалаушы Гаутама Шакьямунимен кезігіп,
онымен пікір таластырғандай.
Алғашқы жайн қауымдастығын абыздар мен тақуа дуаналар, еркектер мен
әйелдер, қысқасы тыныштықты қолдаушылар құрад және бәріде кейбір жалпы
заңдылыққа бағынды, өздеріне ортақ мінез-құлыққа қатысты тәртіпті орындады.
Жайнизм доктрина ретінде шамамен б.д.д. VІІ-ІІІ ғғ. қалыптасты. Осы
аралықта оның қағидалары жазба түрінде қабылданды. Жайнизмнің идеялық
жүйесі “Сиддханта” деген еңбекте (б.д.д. ІІІ ғ.) жинақталынған.27
Жайнизм мына идеяларға сүйенеді: Адамның жаны, рухы оның тәнінен, дене
терісінен нәзік, биік, құдіретті. Оның басты мақсаты – қасірет деп
түсінген, өмірден азат болу.Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз
қылықтарының теріс салдарын осы өмірде жеңуге болады. Ол үшін санасардан
(жанның бір денеден екінші денеге көшіп жүруінен) құтылу қажет. Материалды
қабаттан құтылған жан ғана мокшаға (жанды қасіреттен азат етумүмкіндігіне)
жетеді, өзін құтқарады, тіпті толық жалғандықтан босануға икемделінеді,
нирваналық күйге енеді. Жайнизмде материя дегеніміз жұқа қабаттан тұратын
карма немесе кармаға жабысқан тұрпайы нәрселер. Осы тұрғыдан алғанда, дүние
мәңгі, өзгермейтін екі нәрседен – дживадан (жан, руханибастама, бірлесе
өмір сүрудің белді агенті) және адживадан (тірі емес, жансыз, материалды
бастама) тұрады. Әрбір жайн дживадаға, тіршілігі бар ортаға ұмтылады,
өйткені ол – жетік, белсенді. Тұтас дүниеде джива карма арқылы (әділ жаза
арқылы) адживамен (тіршілігі жоқ кеңістікпен) байланысады. Джива карма
арқылы мәңгі, үздіксіз түрленеді, тірі денелердің айналымын құрайды.
Дживаның, жанның кармамен байланысы өте күрделі, кармадан босануы жеңіл
емес.
Карманың зиянды, зиянсыз түрі болмасын бір денеден екінші денеге, басқа
затқа үнемі ауысып, алмасып отырады. Жайнизм ілімінде моқша тіршілік пен
тіршілігі жоқтардың арасын алшақтатумен болса, карма, керісінше, оларды
біріктіреді. Алмасу жайы, деңгейі, қарқыны бір-біріне ұқсай бермейді.
Осындайда жан мен карманың өзара байланысын үзбеу үшін жайнизм ілімі түрлі
міндеттерді ұсынады.
Жайнизмді ұстанушының бірінші міндеті – карманың ағымын тоқтата алу,
екіншісі – карманың қалдығын сарқу, одан арылу. Ол үшін тәрбиеші гурудің
кеңесін тыңдау, орындау керек. Жайнизм мақсатына жету үшін, соған лайық
таным – тұсінікті және мінез – құлықты қалыптастыру шарт. Тәні мен денесін
жанына бағындыра алғандар ғана өзін жамандықтан құтқаруға, теріс пиғылдан
босатуға мүмкіндік алады. Джива мен адживаның қосындысын бойына сіңірген
адам ғана жетіле алады. Үш қазына дегеніміз дұрыс қылық - әрекет, шынайы
білім, дұрыс сенім – наным. Дұрыс қылық - әрекет дегеніміз тазалықты,
шындықты сабырлылықты, өзіне қаталдықты, салмақтылылықты және т.б. сақтау.
Шынайы білім дегеніміз жанның сезім мүшелерімен ақыл – ойға сүйенбей алған
білімі. Дұрыс наным – сенім – тиртханкалық 24 әулиенің іс - әрекеті мен
өсиетіне сену. Адамның түйсігі мен ақыл – ойы танымның дұрыс түріне –
шынайы білімге сәйкес келе бермейді, кейде кедергі болады да. Өйткені
шынайы білім үш сатыдан тұрады: бірінші сатысында – жан алшақтыын және ұсақ
заттарды түсінеді, екінші сатысында - өз бойындағы қызғанышты, жек
көрушілікті жеңгендер ғана адамдардың қазіргі және өткен кездегі ойларын
тікелей білуге мүмкіндік алады, ал үшінші сатысында – азат болған жанға
көрегендік қасиет, абсолюттік білім дариды.
Осы идея мен түйіндерге орай жайнизмді жақтаушылар құдайға сене бермеді.
Құдайға екіұшты болуының тағы бір себебі - әлемді көп қабатты дүние деп
қабылдауда. Әлемнің төменгі екі қабатында - әзәзіл (перілер), орташа
қабатта – жер, келесі қабатта – құдайлар, ең жоғарғы қабатта – құдайларға
ұқсас джиналар орналасқан. Осыдан жайналар діннің негізін қалаушыларды –
тиртханкаларды құрметтеді. Бірақта жайнистердің ұғымынша, тақуалық дәстүрге
түскендер ғана құдайшылық жолдан таймайды, жайнизмнің түп мақсатына – жанды
босату деңгейіне жете алады. Құдайшылық жолы – шын, дұрыс, әділ жол, адасу
мен зұлымдықтан сақтандыратын бағыт. Жайнистер үш нәрсені – қабылдауды,
логикалық тұжырымды, куәлілікті дұрыс танымның қайнар көзіне жатқызды.
Осы ойды анықтай түссек, жайнистер этикасы үшратнаға негізделген.
Үшратнаның бірінші талабы – ілімнің дұрыстығына күманданбау, доктринаның
әрбір сөзін сеніммен, күдіксіз қабылдау, екіншісі – дұрыс тану, бірінші
тарауға лайық білімді жетілдіру, толықтыру, үшіншісі - әділ өмір.4
Жайнизм ырымы мен дінін қабылдаушылар екі шартты міндетті түрде
орындауға – тірі затқа, жанды нәрселердің бәріне жанашырлықпен қарауға, ал
өздері күдік пен күмәннан арылуға тиіс. Бұл жалған, қате, қауіпті жолдан
сақтанудың айғағы. Жайнизм басқа дін мен дәстүрге ашық түрде қарсы шығуға
шақырмайды, десекте өз жақтаушыларын дұрыс мінез бен ұстамды қимыл -
әрекетке дайын болуын талап етті. Дұрыс ғұмыр туралы білім мен өнерді адам
өмір бойы жинайды, оның мән-жайын іздестіреді. Тек карманың толқынын,
әсіресе оның үшінші түрін – тіршілік пен тіршілігі жоқтарды біріктірмек
құштарлықты тоқтатқандар немесе зиянды кармадан (өмірдің ұзақтығын
жалғастыра алмайтын талпыныстан) арылғандар ғана жайн білімін толығырақ
қабылдайды, ұғынады. Тәрбиеші гуру арқылы адам өзін, өз мақсатын және оған
жетудің оңды тәсілдерін дұрыс тани алады. Осындай дұрыс таным адамды тұтас
дүниедегі жайсыздықтан, мазасыздықтан сақтандырады.
Жайнизм этикасы әлеуметтік мәселелерге – қоғамдық қатынас пен адамдар
арасындағы қарым – қатынасты жетілдіруге араласа бермейді. Мұның қытай,
конфуциялық этикадан айырмашылығы да осында. Ол жайннің жоғарғы мақсатына
ұмтылған жеке адамның тыныс алу, тіршілік жасау ережесі сияқты. Тыныштық
пен тыныстану – жайндық қауымдастықтың түптамыры. Оның ережелерін
күнделікті сақтау – жайнизмнің қатаң талабы. Жайнизмге ерушілердің діни
міндеттері көп те емес. Олар – құдайды марапаттау, храмға бару, оған садақа
әкелу. Ал өзінің арнайы және үнемі жұмыс істеу – ең негізгі міндет, бас
қамқорлық. Өзімен жұмыс істеуге киелі тексті оқып үйрену, йог сияқты
жүйемен үнемі шұғылдану, өзін үнемі бақылау және күнәсін кешіру туралы
жалыну-жалбарыну түрлері жатады. Артық тамақ ішпейді, ет жемейді, жануарды
өлтірмейді, құрт-құмырсқа, өсімдікке зияндық жасамауға тырысады. Жаралыға
көмек көрсетпеді.
Ахимсаның мұндай талаптарын малмен, жермен шұғылданатын шаруалар толық
орындай алмады. Сондықтан жайн қауымдастықтың құрамында қол өнерпаздары,
саудагерлер, қалада қызмет атқаратындар басым болды. Жайнизм касталық
дәстүрді қатаң сақтай бермеді, басқа дінмен – Индаизммен байланысты үзбеді.
Бірақта жайнистік қауымдастықты басқаратын өздерінің абыздары-ачарьялары
болды. Ачарьяның өкілдері билікке жақын болғанымен, олардың беделі текстіні
білуден, жайнизм салты мен тыйымын қатаң сақтаумен, рухани байлығымен
анықталды. Ачарьяндықтарды жайн мұратына, оның түп мақсаты – мокшаға жақын
тұрғандар деп есептеді.
Жайннің жоғарғы тағы бір құрамын монахтар-аскеттер құрады. Монах
болуға тыйым болмады, бірақ ол дәрежеге жету әркімнің қолынан келмеді.
Монах боламын деушілер алдымен үш жылы бойы тыңдаушылардың қатарында болды.
Осы кезде өзінің тәрбиешісі гурудан жаңа талапты – ырымды, тыйымды
орындауды үйренеді, немесе өзінің байырғы тіршілігіне орала алады. Келесі
міндет – жайн текстісін терең оқып – үйрену. Осы сыннан өткендер ант
қабылдап, монах-джайннің қатарын толықтырады. Аскеттер монахтың шартын
бұзбады, оның талабын бұлжытпай орындады.
Абыздар жайнизмнің ұстаздары, ұлағаттары, теоретиктері болса, монах-
аскеттер оның күнделікті үгіттеушісі, насихаттаушысы, іс жүзіндегі үлгісі
болды. Аскетизмнің ең жоғарғы түрі – аштықтан өлу. Жасы келген, кемтар
жайндықтар осы шешімді жиі қолданған.
Жайнизм доктринасын этикалық, математикалық, логикалық трактаттар
толықтырды. Бірақ онда космографиялық және мифологиялық проблемалар ерекше
орын алады.
Жайнизм ілімінде, әлем дүниеден және жоғары деңгейге бөлінеді. Төменгі
деңгей – жеті тамұқтан тұрады. Оның ең жоғарғысы – құдайға жақын
періштелердің, қалған алты бөлімі – күнәкарлардың мекені. Жоғарғы дүние
болса, 10-11 қабаттан, 62-63 деңгейден құралады. Онда құдайлар, кармадан
босанған жайнд-сиддхилер тұрады. Орта дүние жер бетінің бәрі емес, оның
мұхит басқан, таулы, орманды, байлығы керемет аймақтары.
Дүние-емес дегеніміз тікелей енуге, қабылдауға бола бермейтін бос
кеңістік, акаша. Ол дүниеден су мен желдің үш қабаты арқылы алыстатылған.
Дүниенің әр деңгейінде әртүрлі құдайлар мен перілер өмір сүреді.
Оларда кастаға бөлінеді. Құдайлар мен перілердің өмірінде алты өрлеу, алты
құлдырау кезеңдері болуы ықтимал. Олар бірін - бірі алмастыра алған.
Дүниеге деген жайнизмнің космографиялық - мифологиялық ілімін игеру өте
ауыр жұмыс болды. Ілімнің өзі, біржағы күрделі, қайшылыққа толы болса,
екіншіден, ілімді білу басты мақсатқа айналған жоқ, жайнизмді үйретушілер
де аз болды.28
Қалай десекте, жайнизм кең таралмады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz